Kasalan sa Nayon ni Eleuterio P.Fojas Hindi niya nalilimutan, na noong siya ay may gulang na sampung taon pa lamang, a kapatid niyang pinakamatanda sa lahat sa kanila, ay ikinasal. Dalawang bakang ma tataba, dalawang baboy na mabibilog, at hindi niya mabilang kung ilang manok, an g pinatay noon. Lahat halos ng tao sa nayon ay nagsidalo, ang kainan ay nagsimul a sa umaga at natapos sa hapon at pagkatapos ng kasalan ay may ipinamigay pa ang kanyang ina sa mga kapitbahay at sa lahat ng annunulungan sa handaan. Hindi niy a matandaan ngayon kung makailan siyang kumain ng araw na iyon. Araw ng Linggo nang ikasal ang kanyang Kuya Saro. Sabado pa lamang ng gabi ay lu bhang marami na ang mga tao sa bahay ng magiging kaisang-palad ng kanyang kuya. Mga dalaga at binata, mga matatanda, at pati mga bata ay nakatipun-tipon doon. K ung pagmasdan niya ay hindi magkamayaw ang lahat. Para-parang may ginagawa. At a ng salitaan ng bawat isa ay nakatutulig. Hatinggabi na tuloy nang siya’y makatulog noon. Nang matapos ang kasal sa munting bisita sa kanilang nayon kinaumagahan ay iniha tid pa ng isang bandang musko ang mga bagong kasal sa bahay ng babae. Maraming t ao ang sumama buhat sa simbahan at sa mga tabi ng daan ay marami ang nangatayong pawang nagmamasid. Ang kanyang mga kapuwa bata na kasaa niyang sumunod sa banda ng musko ay pawang nangagsosogawan pa. Masayang-masaya ang lahat, pati ang kany ang ama at ina, na bagaman nakita niyang napaluha nang humalik sa kanilang kamay ang mga bagong kasal, ay palagi nang nakangiti nang araw na iyon. Samantalang s inasaksihan niya ang lahat ng iyon ay nakakaramdam siya sa kanyang puso ng kung ano, ngunit lubha siyang nasisiyahan. Ang laha ng iyon ay naukit sa kanyang alaa la at ngayo’y labis niyang kinasasabikan. Ganyan din ang ninanais ni Alberto sa araw ng kanyang kasal. Ibig din niya’y may h andaan at may kasayahang katulad ng sa kasal ng kanyang Kuya Saro. Hindi ba’t ang araw ng kanyang kasal ang siyang magiging kahuli-hulihang araw ng k anyang pagka-binata? Hindi baga naman magiging kahiya-hiya kung ang kanyang napi ling makaisang-palad ay pakakasalan niya nang pagayon na lamang at pagkatapos ay iuuwi sa kanilang bahay na tila isang bagay na napulot lamang sa daan? May katwirang ipagsaya ang araw ng kasal ng isang tao. Walang kailangan kung ano man ang sasapitin ng mag-asawa pagkatapos. Iyan ay hindi pumapasok sa kalooban ng sino mang ikakasal sa araw ng kanyang pakikipag-isang dibdib. At, ang gugugul in...? Ang lahat nang iyan ay magagawan ng paraan. Bakit nga ang kanyang Kuya Sa ro, kahit na isang kasama lamang ni Ingkong Karyo ang kanyang ama na katuad din ngayon, ay naaaring ikasal nang maringal, masaya at may saganang kainan? Aanyayahan niya, hindi lamang ang lahat ng litaw na tao sa kanilang nayon, kundi pati ang Alkalde ng bayan, ang Tesorero, ang Hepe ng Pulisya at ang mga kaibiga n ng mga ito. Magkakaroon din ng maraming pagkain at alak na iinumin. At hindi m aaaring walang tugtugan. Pagagayakan ang bisita sa nayon at doon sila ikakasal. Katulad din ng Kuya Saro, upang huwag lumaking lubha ang kanilang gugol, ay mang hihiram na lamang siya ng isang terno kay Abogado Narding na kasintaas niya at n akakasinlaki niya ang pangangatawan. Hinggil sa kasuutang pangkasal ng kanyang m agiging kabiya, aba, bibigyan niya ito ng limampung piso, katulad din ng ginawa ng kanyang Kuya Saro, upang ipamili ang maiibigan. Ang lahat ng iya ay napagkayarian na ni Alberto at ng kanyang ama. “Hindi na matat apos ang aking buhay na isang kasama lamang ni Ingkong Karyo sa habang panahon,” a ng ibig isagot ng kanyang ama bilang katugunan sa lahat ng panukala ni Alberto. Subali, ang marahan at malumanay na ipinakli niya sa kanyang anak ay ganito: Ang nangangasiwa rito ay si Pakitong kusinero. Kayong. kaya lamang may kaunti pang kaguluhan ay dahil naman sa pagliligpit ng mga kasangkapang gin amit sa kasalan na ang karamihan ay hiram sa mga kapitbahay. Ang mum unting bisita sa nayon na napapalamutihan ng mga bulaklak at maraming papael na may iba’t ibang kulay. Si Martang Batok at si Eboy nam an ang pinagpapawisan mula sa liig hanggang sa mga paa sa paghaot ng tubig sa ma y-kalayuan din namang igiban. ang nagsisama sa kanila. ay may isa pa ring malaking hapag na siyang kakanan naman ng mga bagong kasal at mga piling panauhin. mga kaibigan at kamag-anak. ang araw ng kasal. Ang mga dalaga at ilang matatanda ang pumupugot sa mga liig ng manok at naghihimulmol sa mga iyon. At si Ture ang nagpapalakol sa malalaking putol na kayoy na panggatong. Tangk al-tangkal na manok ang idinating pa noong Sabado ng hapon. At pagdating sa bahay ay muli na namang nagkaroon ng inuman ng alak. Si Olet ang siyang pumatay sa dalawang baboy na mabibilog. madilim-dilim pa halos ay nakalalagim an sigaw ng dalawan g baboy na mabibilog ang pumukaw sa pagkakahimbing ng mga kapitbahay nila.” Hindi napansin ni Alberto ang pangungulimlim ng mukha ng kanyang ama na noon ay tila nag-iisip nang malalim. “Talagang ganyan tayong mga taganayon kung napapasubo. At lalong hindi nalalaman ni Alberto na masaganang luha ang bumalong sa mga mata ng kanyang ina nang matanto ang mga kinakailangang ihanda sa nalalapit na kasalan. Pagaktapos na makasal. . ay sumapit din.ng kanyang makakaisang-dibdib at hindi magkamayay sa paggawa. Sa itaas ng bahay. at halakhakan ay noon pa lamang nagwakas. Ulo. inanyayahan man o hindi. Sabado pa lamang ng hapon. Tinteng Pulo. na dadalo sa kasalan. Makikipag-usap ako kay Ing kong Karyo.’ ang nakangiting tugon ng isa ng matandang kasalukuyang noong ginugupitan ni Isyo. sa makaanhik ng hagdan.” ang bulong ni Tininteng Edes kay K onsehal Kose samantalang sila’y kumakain. At kinabukasan ng umaga. Ang pinakahihintay na araw ng Linggo. siagawan at pa gkakatuwa na umabot hanggang sa mag-iikawalo marahil ng gabi. A ng tugtugan. Sa harapan ng bahay nina Angela ay nagtayo sina Tiyo Kanto ng. Huwebes pa lamang ng hapon ay nakita na ng amga taganayon sa Amaya na dalawang b akang matataba ang nakatali sa puno ng sampalok sal likod-bahay nina Alberto.” ang salitan ng isa’t isa sa pagupitan ni Isy o nang Sabadong iyon. Sa ilalim ng palapala ay may tatlong mahahabang hapag na pinagdugtung-dugtong at napalili giran ng mga bangkon mahahaba rin. “Mukhang malakasan ang kasal ni Alberto.“Pabayaan mo at gagawan ko ng paraan ang lahat ng iyan. May mga paputok pang nagpasikdo ng dibdib. Mag-iikatlo na marahil ng hapon nang iuwi ni Alberto si Angela sa kanilang tahan an. “Iyan ang tungkulin ng isang ama sa kanyang anak na lalaki’” ang parawang wala sa loob namang tugon ni Konsehal Jose. satsatan. ay nagsikip sa maraming taganayong nanonood sa kasal ni Alb erto at ni Angela. Imyon at iba pa. Naroon si Pablong Tap a na siyang naglalapa ng dalawang bakang matataba. sinabugan pa sila ng masaganang bigas nang lalabas na lamang sa bisita at inihaid pa ng banda ng musiko. At. Nang matapos ang pagpapakain sa lahat ng panauhin ay mag-iikalawa na ng hapon. Marami pa ring tao. “Talagang ibang magpakasal ng anak si Mang Ambo. Ano pa nga’t talagang malakasan ang kasal ni Alberto. Dito nagsisikain ang mga pangkaraniwang tao s a nayon. Able. kasama ang ma kapal na tao. ay nasa tahanan na ni Angela. ng isang palapala ng pinag datig-datig na mga layag na dinampol na nakatali sa batalan ng bahay ay may tatl o o apat na tungko ng malaking bato na kinasasalangan ng mga pinaglulutuan ng si naing at mga pang-ulam. Lahat ng kanyang mga kamag-a nak at mga kaibigan. sa tahanan ng babae. ang ila’y nagmabagal at ang ila’y nakintal sa gunita. may-kaitiman at may walong taong gulang. Sa akin. siya’y hindi nakatulog kahit i sang saglit. ay may karapatan naman s iyang masarili ang ngayo’y kabiyak na ng kanyang puso sa harap ng Diyos at sa hara p ng batas. Sa akin. Mayroon siyang kakatuwang “punto” na nagpapakilalang siya’y taga-ibang pook. Bukas daw niya ahalag ahan. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kan ya. “Tatlong daang piso. nasiyahan ka ba sa maringal at masaya nating kasal?” “Mangyari pa. siya’y hindi magiging isang binatang di-kilala. Masaya silang dalawa . Paglalayag. Tinakpan ng dalawang palad ang kanyang mga tainga. “Giliw. Nguni’t ang buhay sa lahat ay ang isang bagay na itinuro niya sa akin. “Hindi na tayo makakabayad sa pagkakautang kay Ingkong Karyo. o isang alaala kaya ng Bata an. Pagkaraan ng daan-daang tinuruan. nang siya ang aking maging guro. Pagkakain nila ng hapunan at pagka tapos ng ilang sandali ng pakikpagkuwentuhan ay nasok na sila ni Angela sa tangi ng silid na tutulugan sa kanilang bahay. tinakpan ng dalawang palad ang k anyang mga tainga at hanggang sa sumapit ang umaga. Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit hindi na siya hilingan nang g . isang araw. si Angela ay hindi nakatugos. Naiinip siya sa mga taong tila hindi nasisiyahan sa m asaganang handang kanyang idinulot. buhay na buhay pa sa aking isipan ang kaniyang mukha at ang kaniyang pangalan. isang ama. hindi pa kasali roon ang dalawang baka. Muling ipinikit ni Alberto ang kanyang ga mata. pagkaraan ng mga taong ang ila’y nagdumali. Sa wakas ay lumisan din nga ang mga panauhin. mga sumipot. O baka ama na ng isang mag-anak. ay nakaramdam din siya ng pagkayamot nang hindi pa umaalis ang mga panauhin. Sa kabila ng lahat. at lumisan pag katapos. “Magkano ang inutang mo kay Ingkong Karyo para sa kasal ni Alberto?” Tinig yaon ng i na ni Alberto. Hangga ngayon ay hin di pa natin nababayatain ang ating inutang sa kasal ni Saro!” “Kaipala nga. Nguni’t may isang bagay na kaibig-ibig sa munti’t pangit na batang ito. Nang ang gabi ay malalim na a t tahimik na ang lahat. Subalit.Sa kabila ng marubdob na pagnanais ni Alberto sa maringal at masayang kasalan ba go dumating ang araw na iyon. matagal na nagbiruan. nagtuksuhan at nagtawanan. siya’y mananatiling isang batang lalaking may kaliitan. Ito ay kung naka ligtas siya sa nakaraang digmaan…nguni’t ayaw kong isiping baka hindi.” ang buntung-hininga ni Mang Ambo. May naulinigan sil ang nag-uusap. Ang bilog at pi pis niyang ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo’y mahahabag na s a kanya ang tumitingin. at lalo pa kung iisiping apat pa itong anak nating lalaki na hindi n akakasala.. at ako ang kanyang tinurua n. ay hindi natiis ni Alberto na di itanong nag malaon nang inais niyang itanong. Pagkaraan ng ilang sandali ay muli siyang nakinig. At isa rin sa pinakapangit. na napapagitnaan lamang ng sawali mula sa buwagang hihigan ng kanyang mga magulang at mga kapatid. Isa siya sa pinakamaliliit sa klase.” Si Mang Ambgo ang nagsasalita. kahit sa sim ula pa lamang. nanatiling saglit. Si Alberto naman ay natigilan. sa Puso ng Isang Bata Ni Genoveva Edroza-Matute Binata na siya marahil ngayon.” isasagot sana ni Angela na siya namang hinhintay ni Alberto.. Ipinikit ni Alberto ang kanyang mga mata. Pinagpantay-pantay rin niya ang mga upuan sa bawa’t hanay. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi kong galit sa kanya. ang pagsasalita ko sa kaniyang ipinanliit niya sa kanyang upuan. Mainit noon ang aking u lo. ang maitim at pipis na mukha ng bata’y nakita ko sa pintuan. Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa’t bata. Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. lagi siyang lumilin gon sa pagsasabi ng. Ang ta ngi kong nagugunita’y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon. at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng mga hanay ng upuan upang tingnan kung tuwid ang bawa’t isa. ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang siya’y mahalaga at minamahal. ay naiisip kong alam na alam niya ang kaniyang kapangitan. Bukas… Marahil. Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang ibili ako ng minindal at nagpaiwan siya upang likumin ang mga kagamitan s a paglinis at upang ayusin ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Tumutulong siya sa mga tagalinis at siya ang pinakamasipag sa lahat. Ang isa mang batang namulat sa pag-iisa at sa kalumbayan ng pag-iisa’t kawa lan ng pagmamahal ay makadarama rin sa kawalan ko ng katarungan. Siya rin ang pinakahuling umaalis: naglilibot muna sa buong silid upang pulutin ang m ga naiiwang panlinis. ang naisip ko nang may kapaitan sa puso. At kalahating araw siyang pumapasok sa p aaralan upang may makasama sa pagpasok at pag-uwi ang anak ng kanyang panginoon. sa nakatitinag na kariktan ng kanyang kaluluwa. “Goodbye. Nguni’t si ya’y nagtungo sa huling upuan upang kunin ang aking tsinelas. Payak ang mga katotohanan: siya’y isang munting ulilang galing sa lalawigan. pinakahuli sa kaniyang mga kasamahan. “Goodbye.” aniya. At ito’y sinabi ko rin nang paulit -ulit sa aking sarili. Ngayo’y paalis na siya. Nalim utan ko ang kanyang pag-iisa. Teacher!” Sa simula. Naisip ko: Napopoot siya sa akin. nangyari ang hindi inaasahan. Nakikita ko siyang g umagawa nang tahimik at nag-iisa—umiiwas sa iba. Mabangis na Lungsod Ni Efren R. At sa pintuan. Nang hapong iyo’y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Hindi ko na magunita ngayon kung ano ang ginawa ng batang iyon na aking ikinagalit. Unti-unti kong napagdugtung-dugtong ang mga katotohanan tungkol sa kanyang buhay .umagang-umaga pa. Paminsan-minsa’y nahuhuli ko siyang sumusulyap sa akin upang bawiin lamang agad ang kanyang paningin. Nang sandaling yaon. kung pagpipilitan ko bukas… Biglang-bigla. gaya nang kanyang kinamishasnan. Abueg . Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paul it-ulit sa aking sarili. siya ang aking naging guro. Isang mabagal na paraan: ang pag-akit na iyon sa kaniya at ang pagtiyak na siya’y mahalaga at sa kaniya’y may nagmamahal. ang kaniyang kalumbayan. Na tila may binubuong kapasiyahan sa k aniyang loob. Sa loob ng maraming buwan.” Lumabas siya nang tahimik at ang kaniyang mabib igat na yabag ay lumayo nang lumayo. Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo ay hindi ko na magunita ngayon. Nguni’t hi ndi siya tumingin sa akin minsan man lamang nang hapong iyon. Pagkatapos ay umalis na siya. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa’y na aamin ko sa sariling ang lahat nang iyo’y aking kasalanan. Lihim ko siyang pinamamasdan habang inaayos niya ang mga i to sa lalagyan. lum uwas sa malaking lungsod bilang utusan. ngayon lamang siya hindi lumingon u pang magsabi ng. Isang araw. Tea cher.ayon. ipinipinid. Ang mg a mata niyang nakipag-salubungan sa aki’y may nagugulumihanang tingin. Habang tinata naw ko siya tuwing hapon. ang kakatuwang paraan ng kanyang pags asalita. At ang hindi dapat gawin ay aking ginawa— napatangay ako sa b ugso ng damdamin. upang paghiwalayin a ng mga iyon at upang itapat sa aking mga paa. Napopoot siya sa akin. pinagtakhan ko ang kaniyang pagiging mahihiyain. Teacher. “Goodbye. Nagtungo siya sa pintuan at ang kaniyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Lalo siyang naging maalala at mapagmahal. Maligaya na siya. Nanukso na siya sa mga batang babae. Lalo siyang naging m alapit sa akin. Sa munti niyang puso’y kinapopootan niya ako ng pagkapoot na kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan. ang nakikita naman niya ay ira p. Ang tingin niya tuloy sa mga ilaw-dagitab ay parang m ga piraso ng apoy na ikinakalat sa kalawakan. Kay Adong. 2. dumantay sa mukha ng mga taong pagal. Huwag l amang matitinag ang simbahan at huwag lamang mababawasan ang mga taong pumapasok at lumalabas doon. 10. Ngunit isang bagay ang may kabuluhan kay Adong sa Quiapo. lumagom sa malalaki’t maliliit na lansangan. At sa mga hanay na iyon ay nakatunghay ang simbahan. . ang matandang pilay na kanyang katabi sa dak ong liwasan ng simbahan. At halos araw-araw. lagi siyang napapaiyak. Nagsawa na ang kanyang mga bisig sa kalalah ad ng kamay. “Singko po lamang. katulad ng Quiapo. Kung may pumapansin man sa panawagan ng Adong. walang kabuluhan sa kany a kung naroon man o wala ang gabi— at ang Quiapo. At nakatingala nama n ang mga nasa hanay na iyon. Kung ilang hanay ang mga pulubing naroroon at mga nagtitinda ng tiket sa suwi pistek. Bagkus ang naroon ay bahaw na tunog ng babala. Ang mga mata nito’y nanlilisik kapag nagpatumpik-tumpik siya sa pagbibigay. hindi dahil sa may layunin sa pagiging naroon. palimos na po. dahil sa isang bagay na hinahanap sa isang marikit. 5. kundi dahil sa naroroon. nahahabag. Alam niyang hindi maii wasan ang paghingi sa kanya nito ng piso. ang hakbang ay nagpapahalata ng pagmamad ali ng pag-iwas. 6. “Pinaghahanapbuhay ‘yan ng mga magulang para maisugal. Nasaktan siya sapagkat ang bahagi ng pangungusap na iyo n ay untag sa kanya ni Aling Ebeng. Sapagkat ang simbahan ay buhay ni Adong. ang gabi’y na roroon.” 7. Ang gabi ay ukol lamang sa dilim sa kalangitan sapagkat ang gabi sa kalup aan ay hinahamig lamang ng mabangis na liwanag ng mga ilaw-dagitab. Mapapaiyak na si Adong. Sa walang muwang na isipan ni Adong. 4. “May reklamo?” ang nakasisindak na tinig ni Bruno. sa mga taong sa araw-araw ay m ay bagong lunas na walang bisa. Alisin na ang nagta tayugang gusali roon. kabilang si Adong. naawa. 8. ni kanino man sa naroroong nagpapalimos. pagkasuklam. “Mama…Ale. Ang maraming mukhang nagdaraan ay malalamig na parang bato. hindi lamang niya ipinapahalata kay Aling Ebeng. Ang gabi ay hindi napapansin ng lalabindalawang taong gulang na si Adong. sa lahat. Hindi sa simbahan kundi sa mga taong may puso pa upang dumukot sa bulsa at maglaglag ng singko o diyes sa marur uming palad. Ang gabi ay mabilis na lumatag sa mga gusali. Ang gabi ay tulad lamang ng pagiging Quiapo ng pook na iyon. ngunit ang mga sentimong kumakalansing sa kanyang bulsa ay wala pan g tunog ng katuwaan. 3. Ale…hindi pa po ako nanananghali!” 9. ng kandila.” mad alas naririnig ni Adong.1. ang imbay ng mga kamay ay hiwatig ng pagwawalang-bahala. Ngunit ang gabi ay waring maninipis na sutla lam ang ng dilim na walang lawak mula sa lupa hanggang sa mga unang palapag ng mga g usali. ng kung anu-anong ugat ng punongkahoy at halaman. Kangina pa siyang tanghali sa loob ng marusing na bakuran ng simbahan. Babalang ipi nararamdam ng pangangalam ng kanyang sikmura at sinasapian pa ng takot na waring higad sa kanyang katawan. 11. pandidiri. Walang bawas. alisin na ang bagong lagusan sa ilalim ng lupa. alisin na ang mga tindahang hanggang sa mga huling oras ng gabi’y mailaw at maingay. Tinanaw ni Adong ang inginuso sa kanya ni Aling Ebeng. Aling Ebeng…sabihin ninyo kay Bruno na wala ako!” mabilis niyang s inabi sa matanda. nagpatuloy pa rin sa paglakad. Mahigpit niyang kinulong sa kanyang palad ang mga bagol . Biglang-bigla. Ang panahon ay patuloy na ibinuburol ang karukhaan. ang imbay ng mga kamay na nagpapahiwatig ng pagwawalang-bahala. 20. Ang namumutok na mga bisig. Ang kampana ay tumugtog at sa loob ng simbahan. Natuwa si Adong. at hanggang sa ngayon ay naro roon pa’t waring umuuntag sa kanya na gumawa ng isang marahas na bagay. 15. At akala ni ya’y nawala na siya sa loob ng sinuot niyang mumunting iskinita. Manapa’y para sa lahat na maaaring makarinig 17. Ang mga tao’y bantad na sa pagpapalimos ng maraming pulubi. 18. “Maawa na po kayo. 22. hindi sa katawan. Dinama niya ang mga bagol. sa nakatunghay na simbahan. Nilagom ng kanyang bituka ang n araramdamang gutom. Habang nagdaraan sa kanyang harap ang tao—malamig walang awa. na kabangisang sa mula’t mula pa’y nakilala niya at .12. Nakita na nama n ni Adong ang mga mukhang malamig. sapagkat ang mga palad na nagbigay ay nandidiring mapadikit sa marurusin g na palad na wari bang mga kamay lamang na maninipis ang malinis. Makita ka ni Bruno!” 23. 16. napawi ang katuwaan ni Adong. Ang mga tao’y naghihikahos na rin. Dinama niya ang tigas niyon sa pamamagitan ng kanyang lik od. sa malalamig na muk ha. papalabas. Adong? Sasaktan ka ni Bruno. Mal amig. Lumusot siya sa pagitan ng mga dyipni na mabagal sa pagtakbo . At ang mga kamay ni Adong ay manginginig pa habang inilalagay niya sa masaki m na palad ni Bruno ang salapi. hindi inilagay kundi ini laglag. waring nagmamadali na ti la ba sa wala pang isang oras na pagkakatigil sa simbahan ay napapaso. Ang mga daing ay walang halaga. At ang lamig na iyon ay hindi nakasapat upang ang apoy na nararamdaman niy a kangina pa ay mamatay. Ang maliit na ulong pinapangit ng s uot na gora. pagkaraan ng maikling sandal i. kundi sa kaluluwa.” narinig niyang wika ni Aling Ebeng. ang mga hakbang ng pagmamadaling pag-iwas. ng paglayo sa gutom. Sumiksik siya sa kakapalan ng mga taong salu-salubong sa paglakad. Pinagbuti ni ya ang paglalahad ng kanyang palad at pagtawag sa mga taong papalapit sa kanyang kinaroroonan. Ilang singkong bagol ang nalaglag sa kanyang palad. Si Bruno nga. “Malapit nang dumating si Bruno…” ani Aling Ebeng na walang sino mang pinatutungku lan. 21. nakararam dam ng hapdi. “Diyan na kayo. narinig ni Adong ang pagkilos ng mga tao. mga sentimong matagal ding kumalansing sa kanyan g bulsa. Mama…Ale…gutom na gutom na ako!” 14. waring mga patak ng ulan sa malalaking bitak ng lupa. Ang mal apad na katawan. Lumikha iyon ng bahaw na tunog nang tumama sa iba pang sentimong nasa kanyang palad at sa kaabalahan niya’y hindi niya napansing kakaunti na ang taong lumalabas mula sa simbahan. ngunit nang makubli siya sa kabila ng bakod ng simbahan ay pum ulas siya ng takbo. Dali-daling i nilagay ni Adong ang mga bagol sa kanyang bulsa. Napadukot si Adong sa kanyang bulsa. Sumandal siya sa poste ng ilaw-dabitab. “Ano? Naloloko ka ba. Narinig man ni Adong ang sinabi ng matanda. Ang pangambang sumisigid na kilabot sa kanyang mga laman at nagpatindig sa kanyang balahibo ay waring dinaklot at itinapon sa malayo ng isan g mahiwagang kamay. At sa murang isipang iyon ni Adong ay tumindig ang tagumpay ng isang musmos sa paghihimagsik. “Adong…ayun na si Bruno. ng paglayo kay Bruno. s a simula’y marahan. 19. 13. Kung ilang araw na niyang nadarama iyon. walang pakiramdam—nakadarama siya ng kung anong bagay na apoy sa kanyang gutom at pangamba. ngunit kailan man ay hindi nakarating sa kanyang bituka. kalasag. Ngunit hindi na niya muling narinig ang basag na tinig. holster. Bruno! Bitawan mo ako!” naisigaw na lamang ni Adong. Nagsisipagningning ang mga batuta. At pagkaraan ng ila ng sandali. ay. kangina pa kumikinig ang ating mga palad. Natulig siya. sa Tulay ng Mendiola) I Bawat plakard ng dugo’y isang kasaysayan. Bakit mangangambang maluray ng hangin? Mga leong walang buntot naman ang ating mga pastol. 27. 26. “Bitawan mo ako. kampilang bungi-bungi sa lalamunan ng isang lalaking sumusuntok sa ulap sa tanghaway ng unat na bato! II Sa labas: isang lura.kinasuklaman. Kaytikas ng ating mga pastol. magkahiramang-hininga. Isang kasaysayan sa loob ng mga kasaysayan. 1970. At iyon ay matagal din niyang pinakalansing. niluluray ang munti ng lakas na nagkaroon ng kapangyarihang maghimagsik laban sa gutom. isang pukol ang layo. may dilang tusuk-tusok ng tinik ng suha. Nahilo. hindi na niya naramdaman ang kabangisan sa kapayapaang biglang kuman dong sa kanya. Ibig niyang tumakbo. Naramdaman na lamang niya ang malulupit na palad ni Bruno. may dilang kumikisig sa abo ng dahon. ano’t tila kumikisay ang mga bituing nakatusok sa mga balikat? Mga ngiti’y nakatahing paruparo sa pawisang mga manggas. MGA DUGUANG PLAKARD ni Rogelio G. May dilang namimigat sa pangil ng tigre. hagupit ng sanga sa hangin! . November 13. Ngunit ang mga kama y ni Bruno ay parang bakal na nakahawak na sa kanyang bisig. Mangahas by FIRST QUARTER STORM / UNANG SIGWA (1970) on Friday. Bawat ngiti’s duguang balahibo ng isang martines na walang mahapunan. 24. at sa kabangisan. III Hagupit ng hangin sa sanga. ang huberong mga ulo. wari’y mga munting bungong may kutsilyong nakatarak. Ang basag na tinig ay naghatid sa kanya ng lagim. Sa look ng kurdon. 25. mata sa mata. “Adong!” Sinundan iyon ng papalapit na mga yabag. magkapalitang-pawis. Mga kasaysayan sa loob ng isang kasaysayan. sa pangamba. Napahindik si Adong. tayo’y tila mga tupang halos katnig-katnig. ang kuping mga ulo. Ibig niyang ipagpatuloy ang kanyang paglaya. baril. 2009 at 3:42 pm • (Para sa mga rebolusyonaryong demonstrador na nabuwal sa karimlan ng Enero 30. Kangina pa namimigat. Namimigat ang berdeng mga ulo. sa paglabas ng Buwayang Maharlika kasunod ang mga klerigong bangaw. Kusutin ang diwa. madilim na sulok ng tila swimingpul. VI . Nakatayong nakatungo. at waring dinudurog namin ang sariling mga ulo: unti-unti. at berdeng mga ulo—O. habang nakanganga. Hayaan na munang humingalay ang DayamingBayani sa ilalim ng baog na puno. magulang. ay ating paligiran. Ngayong nakaurong ang mga anino. tagtag. sinuman sa ati’y malayang mangarap. nakatungo. magpaa sa abril ng mga tumana. Sa itaas. nag-iisang lumulubog sa malalim. tinig ay mga aninong walang anyo lamang— mula sa aking katawan. malungkot sa harap ng mga kagandahan. IV Itaas ang mga plakard. habang yaong mga tunog. sa loob. ng pagsumpa. walang pangil. ang araw sa hangin ay tila nagtutubig sa aking paligid. ang pulang watawat. ang mga gunita’y kasama ng mga bulang bumubulubok sa ibabaw. sa paligid. humanga sa mukha ng mga kamatayan. sa gayon. kung pagtitig sa atin ng Buwayang Maharlika ay kumikislap-kislap sa luha ang kanyang mga mata. mag-alay ng sarili. mga banal na uwak at buwitre: gisingin ang Dayaming-Bayani. ngitian. habang yaong mga daho’y sabay-sabay. Hintayin na munang matigib ng dighay ang tiyan ng Kuweba. dejame algo. Kumakalatik sa hubero. mangarap ng muling paghimlay sa sinapupunan ng ating ina. walang tonsil. mga kababayan. ako’y lumulubog. kumpas ng hinaing. o magnasang makakita ng bungangang walang dila. Ang sangang nalagasa’y waring di na nakayuko. kusutin. kusutin. ang mga kartelon.Kumakalapak sa mga duguang plakard. pagpugayan.” At siya. kuping. Ang hangi’y tumitiling papalayo. gisingin at hayaang sabihing “Amigo no lo comas todo. ng pagtutol. kapatid. unti-unti. Sa loob ng kurdon. ilong. sindihan! Mga kababayan. sinuman sa ati’y malayang mag-alay. bibig. V Naranasan ko nang maghingalo sa paningin ng mga babae. bumabarimbaw sa mga ulo natin. Hindi magtatagal. sunod-sunod sa pagbagsak. masigan na! Sa’n. may pustisong mga ngiping kikislap sa bahay. ng kumot. sa’n ang pista ng mga plakard?” Sa ganyan ay darating o daraan. Kumakanta’ng metro. Di ko maubos-ubos. posporo. lungsod. gubat. kung gayon. Hintaying dumating ang mga alitangya. parang. bundok. mga libro. May espading na tila ba sa bungo ko nakatusok.Pinapapak ko isang gabi ang pakwang-hapon sa langit. Bigla ako’y napaigtad sa bingit ng kamalayan. wala pang sampagitang luray-luray. . nakalutang na halimaw. ng kandungan. ako’y tila isang batang nangangarap ng duyan. region del tor querida! Kumakanta’ng metro. may mga paang mag-uurong-sulong sa harap ng itim na pusa sa may punong hagdan. ay. Itayo sa kanto. paghahanap. tipaklong . magkano isang oras?” “Posporo. ano’ng ating isusulat?” “Kabayan. ang palad na ito’y pinanday sa hirap. Kumakanta’ng metro. Hindi ako makatulog… Sa naroong kalapitan at naritong kalayuan niyong mga nayon. VIII Kumakanta’ng metro. Huwag nang ligaligin ang ubanin sa bupete: Di pa lahat ay may ulong may sipol ng bapor. O lamparang may upod na mitsa. Magdala ng mga plakard na may dugong-liryo. Habang ako’y nabubusog. Hindi ako makatulog. “Kaibigan. IX Tara. VII Kinabukasan ng kinabukasan sa kinabukasan. kasama. may mga paninging mamamaybay sa lumot ng pader. nagdurugo sa harapan ng kumbento. kumakanta. Mula sa munting bintanang tinakasan ng ligaw na alitaptap. Masigan na itong mga notbuk. May ngiting katulad ng bungo. ano’t dadalitin ang lamparang durog sa gitna ng katanghalian? Sa ating pagdaraan. ang buwan ay isang duguang espading na nakatarak sa tiyan ng isang nakadipa. ay nadarama ko ang mga mahiwagang kulusan. may usok ng tsimni’t may riles ng tren. Iwanang nakaturok ang herenggilya sa kanyang sintido. magpaparangalan ng kanyang bunsong mga luslos: adilus patira adorada. atitap. ng daigdig! Sa katanghalian. tarundon. Makalaglag-balahibo ang kung anong karkar. naghahanap ng sariling bakuran. sa kamay na hahawak. pilapil. ng karit. ng kung ano-ano’t ng kung saan-saan. dumaragsang palapit ang mga kulusang tila may kalansing ng mga kadenang nilalagot ng ngipin. Naglalatang ang ulilang kantarilya. harhar. tarundon. o bigat ng mga dantaon. ng kung anong kirkir. sa pagitan ng paglayo at paglapit— Kaibigan.” Binting mahahalas. mabagal na nagpapaypay ng gatong balanggot. Umaapaw ang ilog. ang buwa’y kahahasang lingkaw sa ating ulunan. Umaapaw ang isip. kata’y sumalawak ng mga kulusang mahiwaga. Kumukumpas ang mga talahib at kugon sa mga pilapil. sa bagaso. kugkog. Bawat plakard ay singgaan ng pusong tulyapis. Mga batubato’y kumukurukutok sa kulumpon ng kawayan. O kalansing . Kaibigan! walang araw na ikaw. X Taboy ng kaluskos sa isipan. anak sa takipan. ang halas sa mata. “Aanhin mo ang sundang?” “Pamumutol ng uway.lalapit ang isang matandang lalaking may isang tungkod na mata. Anak sa dayami. Aling uha ang hindi na kapatid ng unga. ng sariling libingan. ng paa. sa may ugit ng lumang ararong nakahapay. Tara. ang kung anong tsir-tsir. ng bisig. kata’y tila sinisino’t hinihintay. —Hayun ang hukot na matanda. ang halas sa dibdib. pasa-pasa. Mula rito’y tanaw ang ilang huberong bubungan. ng sariling kagubatan. Anak sa talinduwa. walang araw na ikaw at ako’y di nasusugatan. Mga bisig na mahalas. o kartelong mahahaba ang kanilang kasaysayan.” “Aanhin mo ang uway?” “Pambigti ng kapitan. O ang barit at gilik ng mga pinitak. Mga maya’y dumadalit ng kung ano sa damuhan. Sa simula ng paglapit. ng sungay? Sa ating paglapit. dalhin tang nakangiti ang halas sa isip. sa simula ng paglayo. salay-maya. ng sariling palayan. sali-salisi. Sumasapaw ang kirot ng siglong panaginip. “Baliin ang tungkod sa panga ni Kabesang Tano!” “Durugin ang tabako sa nguso ni Don Ramon!” “Ay kalaghara sa manggas ni Julita!” “Manenok sa ulo ni Don Filemon!” Isang angkang plakard. Sunod-sunod. bukas ng umaga. Iwagayway ang pulang bandila! Lintik.ng mga tanikala ng mga panahon sa mga panaginip! XI Itaas ang bandilang pula. mga plakard. nasan ang kurdon. pagkagising. “Tindig. “Mane Thecel Phares. Mata sa taynga. sindihan ang Bayaning-Dayami!” Nagmumurang dumarating. sa luray o putol na patpat o kahoy. pinilit masunog. “Hitler ng bigote! Sindihan. o sa talim ng espading ng isang sakada. binaluktot. sa palakol o lagari ng isang lenyador. sa lingkaw ng isang magsasaka. Sumusuntok. may mga inang ngingisi. Ilong sa batok. O Magdiwang! Ang lupa at kural ng baboy sa parang. lalapit ang mga kulusan magbuhat sa dilim ng apat na sulok. Sabay-sabay. Bukid at batisang kalawak-lawakan. Bukas ng umaga. Ilayo sa bahay ang makatang may riles sa isip!” Ngipin sa balikat. Itaas ang mitsa ng bagong lampara. saan kaya nagpipiket ang aking kabyak na sapatos?” “Kasama siguro ng aking kabyak . sa gulong. may mga bukot na ligalig sa paghanap ng mga herenggilyang sa ulo nakaturok. Naglalampong. magbuhat sa dilim ng apat na sulok.” O sino’ng sasagot/dadakot sa banal na lura ng manang na patungo sa simbahan: “Sino kaya ang mga ereheng gustong magkaingin sa gitna ng lansangan?” Itaas ang kartelon. Bukas ng umaga. sa rehas na binayo. sa bunton ng mga basurang nilalangaw. Bisig sa bisig. sa buto ng hiram na mga balikat. “Kaibigan. mga plakard. Tagiliran sa tuhod. sa buko ng halang na tuod. Sa puting montero ay binubuwisan…” XII Nagbuhat sa dilim ng apat na sulok. binali. Nagmumura. maraming maghahanap sa bubog at basyo sa mga karsada. ang kurdon? “Kasama. Kumakasag. Matanglawin! Tindig. Dumadalit ng mga parodiya. Sapatos sa kuyukot. Pangkat-pangkat. Sumisipol. Iwagayway ang kartelon. nganganga sa salamin. Darating. sa tagdan. at sa posteng umuusok-usok. May mga mahaharap sa sariling budhing tila isang kasang sa gabi’y pinilit mapasok. Marami pang susuntok sa ulap buhat sa tangway ng unat na bato. Dibdib sa likod. Pisngi sa manggas. pagapak. mga kumpas ng mga aninong nabubuwal sa dilim. Kuwanan. Lura. Kasagan.” “Tsoy. Oras ng tiyan at kubyertos sa daan. sa dilim. sa dibdib. Kaskasan. Kulusan. sumainyo!” XIII Oras ng mga gamugamo. sa bulsa. kaygiting ng mga alipuris ng Buwaya! Binabaril nila… huwag kumaripas: Binabaril lamang nila ang kuwago sa ulap! Dinidilig nila… huwag kumarimot: Dinidilig lamang nila ang bermuda sa batok! Usok sa mata. Singa. nawawala si Ditse. Nagkakalapakan ang mga duguang plakard. bawal daw ngumiti pag mahal ang bigas. Hiyawan. ano’t nagulantang sa pagtulog? Sa labas ng bintana’y humahalinghing ang hangin.na sandalyas. ng hagupit ng sanga sa hangin. Lagatok. kaylamlam na namumukadkad. lagabog. Kaylakas ng hagupit ng hangin sa sanga. XV Sa kung saang santuwaryo. Mura. Putukan. Singhot. Mahaba ang gabi sa bawat tanghali. Sa noo. halihaw. bato. ano’t pinukol mo ang itim na aso? Anong panglaw ng alulong sa karimlan?) Mga bagsak at pagdaing. Kasagan. XIV Kurdunin ang tulay. ano’t nalalanta ang berdeng halamang kadidilig lamang kanginang takipsilim?) Isang bagsak at pag-ugol: (O diwatang bagong kasal. di ta na magunita.” “Kabayan. mata sa mata: ang dugo sa plakard ay sa noo at sa dibdib kaylamlam. sa mukha. Habulan. ng pagsumpa. sa tiyan. sa karimlan. Kasagan. Hiyawan. kalapatsa at kung-anong-tupa! sa mga ulunan.” “Wala bang bibili ng mais sa Divisoria? Sarap sanang magpugera. O inang nag-iisa sa tahanan. Nagbabarimbawan. Ubo. Mahaba ang gabi sa bawat tanghali. sa ilong. ng Mendiola! Ay.” “Sumainyo ang aking mga kambal. pag-ungol. nababasag sa may banggerahan?) Isang bagsak at pagsigaw. alitaptap. pagsigaw. ng hinaing. O tarang magpugay sa Buwayang Maharlika . Aha. ano’ng nakikita sa harap ng hagdang sumasayaw? Bakit natutulig sa kung anong nahuhulog. kumpas ng pagtutol. Kaskasan. nawawala. naghahagingan ang mga basyong bote. Pukpukan. sa Tulay ng Mendioa! Isang bagsak at pagdaing: (O kapatid na panganay. at hilingang Danzar sobre un volcan. tapos ang kuwento! 13. at imu mulat naman na mga ito sa susunod nilang salinlahi. O isigaw ang pula ng isang pergamino: Mane Thecel Phares Mane Thecel Phares Sapagkat. 5. kung minamalas ka. mga kung anu-anong hayop ang nagsisilabasan sa may balon at nag-uungulan. 10. 7. Kaya naman daw matatagpuan ang mga ganiton g balon sa labas ng mga matatandang bayan ay upang madaling masugpo ang kolerang ilang beses nang kumalat sa buong kapuluan at umutas ng libu-libong pagkukunan ng tubig ay nasa labas ng bayan. wala namang magagawa ang mausisa. 14. bahagi na ng kanilang mga kinagisnang alamat at mga paniniwala t pamahiing imumulat nila sa kanilang mga anak." anang matatand a. "Noon pang panahon ng Kastila. porlomenos. ang balon a y bahagi ng kanilang buhay at kapaligiran. 9. o sa lalong wastong salita ay ipinahukay ng mga maykapangyarihan noong panahon ng mga Amerikano. Minsan naman daw. panay naman daw ang hugas ng paa ng mga binata. lalo na kung patay ang buwan. maraming bayan sa Pilipinas. Sa may balon naglalaba t naliligo ang mg a dalaga t kababaihan. kinamulatan pa rin ng kanilang mga anak at mamanahin pa rin ng m ga anak naman nito. At ano ang natuklasan nila? Ang nananakot ang siyang natakot. nandiyan na yan. 17. 8. Isa na iyon sa m asasayang pangyayari sa balon ng Tibag. makikita mo na lamang at sukat a ng isang pagkaganda-gandang babae sa may balon. 12. May kalabuan man. At parang pa gpapatunay. mga pigil na hagikgik ng mga babae. Isa na sa mga makapagsasabi si Tandang Owenyong Aguwador . Kauri raw at sintigas n g mga ginamit sa pader ng Intramuros o kaya y sa mga pinakamatatandang simbahang katoliko sa Pilipinas. 2. mga patalinghagang salita ng sinusuklian ng saboy ng tubig o mga hindi natutuloy na pagbabantang magsumbon g. Mahalaga nga ang gayon. At nang magkabistuhan na. sapagkat may buwang sasaklob sa mga duguang plakard. Ipaglalaban naman ng iba na ang balon ay hinukay. ang buhay-buhay. ang may mga balong katulad ng nasa Tibag.Katunayan daw. Hindi matapus-tap os ang sisihan nang makasal nang di oras ang dalawang "maligno" na walang iba ku ng di ang tanging biyudo t pinakamatandang dalaga sa Tibag. humangos daw itong may kinakapkap na kung ano at hinabol ng mga nakatuklas. patitingnan ang mga tisang ginamit sa balon. Kung naroon na ang mga dalaga. Sinasabing walang naligo sa Tibag na hindi nagbuhos ng malinis at malamig na tu big na siyang biyaya ng matatandang balong tisa. tulad ng matandang balon. sugatang alaala. Sinasabing walang nagluto ng pagk ain at naghugas ng kinanan sa Tibag na hindi gumamit ng tubig sa balong iyon. "Hindi pa kayo tao. 3. Magtago ka raw at sumilip sa l ikod ng mga punong kakawate. harutan ng mga dalaga. 15. ngunit ang ba gay na ito y hindi nila pinag-uukulang masyado ng pansin. may buwan pang magsusuklob ng bungo sa Tulay ng Mendiola! may buwan pang magsusuklob ng bungo sa Tulay ng Mendiola! Kinagisnang Balon 1. 4. lalo na sa Luzon. 16. Ganoon din ang ibubulyaw ng mga matatandang pikon kung kokontrahin mo sila sa kanilang pananakot. malaki t matandang balon. 18. Walang nakatitiyak kung k ailan hinukay ang balong iyon. may malignong lumilitaw sa may balon. ang ganoong pala-palag ay. At ano bang mali-maligno! Naisipan daw ng ilang kabin ataan ang magpahatinggabi sa likod ng mga punong kakawate. Anupa t masasabing walang is inilang at inilibing na taga-Tibag na hindi uminom o binindisyunan ng tubig na g aling sa kanilang balon. ay siya na nil ang kinagisnan. May inaaninaw daw itong mukha ng kung sinong katipang nalunod o maaaring nilunod sa balon noong panahon pa ng mg a Kastila. 6. Ang ingay ng mga batang nagsisipaligo. Sa kanila.at kanyang mga alipuris. Kung gabi raw na madilim. Basta t iyon daw ang paniwalaan. madali ang pagsugpo sa kakalat na m akamandag na kolera. Sinasabing walang lampin sa purok ng Tibag na hindi nilabhan sa tubig na sina salok sa malalim. kung sa bagay. Danzar sobre un vulcan. ng mga balding pumapalo sa gilid ng ba lon. Marami ang m akapagsasabi sa Tibag. Naroon na ang nakawan ng tingin. Kung iisipin. 11." giit naman ng iba. masasabi rin na ang buhay at kamatayan ng mga taga-Tibag ay nasa balong iyon. Hanapbuhay ni Tandang Owen yong Aguwador ang pag-iigib ng tubig." 47. merong ganyan?" 36. balde o golgoreta. pa la. "Ba t naman di magkakaganoon e sa banat ang kanyang buto sa pagsalok n on pa man. "Sa Amerika ba. mga nagiging hermano o punong-abala sa mga komite de festejos ." 49 . At ito y may kasamang malalim na hinanakit. May ulo pa naman. Sa kabilang gilid ng bakuran hanggang sa duluhang papu nta sa bukid ay gumagapang ang kamoteng putpot. "Florante at Laura daw. ano ba naman yon? Di naman araw-araw e me nanga nganak. e! Siyempre dito sa tin. Binigyan si Narsing ng kanyang i nang Nana Pisyang ng konting babaunin." 43." 52. Biruin mo nga namang nakatuntong na halos sa kolehiyo at sa paaaguwador mapupunta. Sa area. puwes. 21. pareho rin. Pan gkaraniwan ang taas." 44.ng mga naghuhuntahan sa harap ng tindahang sari-sari sa tapat ng lumang kapilya. na ang damuhan sa may gilid ng bakod na siit a y walang latag na kinula.. e labandera rin yon. sa Velasquez." 27. 22." 40. labandera. Tapos ka t hindi. Namatay ito noong panahon ng Hapon. "aguwador din?" 23. "Di aguwador din ang bagsak ni Narsing!" 57." 30. Ito y naipon sa paglalaba t sa pinagbilha n ng ilang upo at talagang inilalaan para sa susunod na pasukan ng mga bata. "Ang Da Felisang Hilot?" 33. huwag lamang pag-aaguwador. "Pilipinas n aman to. "Di nga ba t katu-katulon g na ng Nana Pisyang sa paglalaba t paghahatid ng damit ang dalagita niyang si E nyang? Meron na siyang magsisiksgreyd. "Di ba t yan kamo. Ito rin ang ipinag-iigib ng ninuno ni Tandang Owenyo. "Si Narsing ang me ulo. "Ow tama na yon . Nagsasampay an g kanyang ina nang siya y magpaalam isang umaga. "Yan nga si Nana Pisyang. na ang talbos ay naagad. "Ow." 38. May kap irasong balag na ginagapangan naman ng upo. "Sa library nga raw sa kabayanan nagbabasa t humihiram ng libro. "At si Narsing nila?" 45. Maiksi ang gupit ng kanyang kulay abong buhok. 26. Ngunit iyon ay pa ra gamit lamang nila sa bahay." 42. si Tandang Owenyong anak ay aguw ador din. "Di ba t ang Ba Meroy ay aguwador din?" 24." 46. "Balita ko y ayaw mag-aguwador. 60." dagdag ng ilan. oo! Para naman kayong bago nang bago sa Pilipinas. a y para gamit lamang sa bahay. kung magpingga lamang si Narsing mapagkakamalan daw itong si Tandang Owenyo n oong bagong tao pa ito. At gusto pa niyang bitbitin ang dalawang balde ka ysa gumamit ng pingga. Tapos ng hayskul. 58. Hindi na nakita ni Narsing na ang sampayan ay nawalan ng laman." 41. Tinuruan naman niyang manghilot ang kanyang anak." 55. Totoo nga na umiigib siya. Ang apat na alambreng sampayan ay lundung-lundo sa bigat ng malalaking sinampay. Matipuno at siksik daw ang katawan nito noong araw. Minana na niya ang o pisyong iyan. "Minsa y nakita kong may kipkip na libro. Sayang na bata. Saka. "Me pamamanahan na sila ng kanilang mga ikinabubuhay. "A. Pa no me malalakas na kap it yon!" 56. pasalin-salin ang hanapbuhay. si Narc iso ba? Sayang. Laging me dalang li bro e!" 48. 59 . "E. Kaya nga maganda ang kanilang is torya. Nak aranas siya ng gutom." 34. Ba t nga naman iyong iba. Tinanong ko kung ano." 50. naglalak ad siya t naghahanap ng mapapasukan… Kahit na ano. 61. Ito ang mga pamilyang kung nagpipista ay siyang pinakamarami ng handa t bisita. "Pero ala pang giyera. Ang ibang sumasalok. "Aba. may pingga at balde. Ang pangalan ng ama ni Tand ang Owenyo ay Ba Meroy. "Tingnan mo nga yan. "Si Ba Meroy aguwador. Iyon din ang palagay ng mga nagkakahig ng sasabungin. 20. "At si Nana Pisyang ng Da Felisa. Maglilimampung taong gulang na si Tandang Owenyo. siyanga. Ang ipinag-iigib ng Tandang Owenyo ang siyang ipinaglalaba naman ng Nana Pisyang. "umiigib na ang Tandang Owenyo. "Labandera na. 19. oo! Doon niligawan ng Tandang Owenyo si Nana Pisyang. Kung naririnig ni Narsing ang gayong sabi-sabi lalo lamang sumisidhi ang kanya ng paghihimagsik. Ipagtanong mo. "Nahihiya siguro." pilit ng iba. 62. Sabi ng mga matatandang babaing naglalaba sa may balo n. ngunit nagtiis siya. tama na." 53." 37. A. Iniigiban niya ang ilang malalaking bahay sa Tibag at pinupuno din niya ang mga tapayan o dram ng mga talagang nagpapaigib sa mula t mula pa." sabi ng iba . bigyan mo na lang ng pangkape ang Nana Pisyang. si Nana Pisyang Hilot? Di ba t sa balon sila…" 29." 35. Karabaw inglis alam e mga tente bonete na." 28." 39. "Aba. siya y laging nakakamisetang mahaba ang manggas at kapit sa katawan. e. "Pero si Nana P isyang humihilot din. "E. Siya lamang ang aguwador sa Tibag. ano?" 25. "Kayo." 54. "Mana-man a ang lahat. "Tingn an mo nga naman ang buhay. NAGHIHIMAGSIK si Nars ing. Ayaw niyang pumasan ng pingga. Kung anu-anong kumpanya t pagawaan an . "Labandera na noon si Nana Pisyang?" 31. hindi na nakapagpatuloy. Nakituloy si Narsing sa isang tiyuhin sa Tondo." 32. ano r aw?" 51. Gamit din sa bahay ang sinasalok ng mga dalagang n agsusunong ng banga ng inumin. dilig konti. Nakaupo si Narsing sa unang baytang sa itaas ng k anilang mababang hagdan. Ang mga ito y me dala pang sulat na galing sa ganoo t ganitong senador o ko ngresman. "hang lan akyen tlamaho. Noong gabing iyon. "Ikaw. isang mangkok na burong mustasa at ilang piniritong bangus. Nalingunan na lamang niyang nakatay o ang kanyang ama sa may likuran niya. 67. 78. Nakatingin siya sa duluhan ng bakuran.Pangkaraniwan na sa Tibag ang nabibigo sa paghahanap ng trabahong bago at hindi minana. naramdaman ni Narsing na naghihintay ang kanyang ama t ina ng kanya pang isasalaysay tungkol sa kanyang paghahanap ng trabaho sa Maynila. 68. hindi sila ganoon. Inalok siya nang i nalok at pinakakaing mabuti ng kanyang ina. sa pagsasamantala naman ng marami.g kanyang sinubukan. at ibig mong maghanapbuhay. hindi na ko nakapag-aral. Taga-alis ng uod. Magtatakip-silim na nang dumating siya sa Tibag. ang isang kalagaya ng pagtitiis mula sa umpisa hanggang sa katapusan. May idurugtong pa sana ang kanyang ama. dadalang naman nang dadalang at liliit ang subo ng kanyang ama t ina. N ahat-nahat yan akyen lang tanim. Ano naman ang maibabalita niyang hindi pa nila nalalaman tungkol sa kahirapan ng paghahanap ng trabaho? 75. paano. sabi ni Narsing sa sarili. Animo y nagkandagutom siya sa Maynil a. Natatawang ibig maluha ni Narsing." 79. 76. Maya t maya ay sinasaway ng kanyang ina ang mga batang parang aso t pusa sa pag-uunahan sa pagkain. 71." 66. Sa buong Tibag. Katulad din iyon ng kanyang paghihimagsk na matapos na sa pagiigib ng kanyang ama at napapansin niyang dumarami ang kulubot sa ulo kung na kikita itong pasan-pasan ang pingga t dalawang balde na animo y isang Kristo sa pagkakayuko na ang paghihirap ay wala nang katapusan. sa Tibag. Marami pa silang inom ng tubig kays a sa subo ng kanin. Habang daan ay inisip-isip niya kung paano niya maiiwasan ang kanyang mamanahing hanapbuhay na halos pantawid-gutom lamang. 73. 63. "Gayon din lamang. Iniisip niyang h arapin pansamantala ang pagtatanim ng gulay. 74. hirap. T ipid na tipid ang subo ng kanyang ama t ina. "Akyen gusto lang tulong sa yo. Kinabukasan ng hapon nagpaalam si Narsing sa kanyang tiyahi ng nasa Velasquez. halos sambalde ang ibubuhos na tubig para du mami ang sabaw. Maski siguro si Haring Pilato ang nakapirma. talagang wala?" sabi ni Narsing at napansin niyang tumigas ang kanyang boses. magpala o magpiko sabi ni N arsing sa Intsik. "Ano ba naman kayo! Aguwador na ka . ang nakasabit sa mga tarangkahan at pintuan ng mga pinupuntahan niya. salok sa bal on. sabi niya s a sarili habang pumapasok siya sa isang ektarya yatang gulayan na binakuran ng m ga alambreng matinik. "O. Habang lumalaki t dumarami ang subo ng mga bata. Di numog siya ng mga paslit na nagtatanong kung mayroon siyang dalang pasalubong. subukin mong umigib. Mabuti pa. Nangingiti-ngiti. "I kaw gusto pala ngayon lang alaw. Ikaw na gusto?" 70." mungkahi ng kanya ng ama sa malumanay na boses. 64. Nag-aagawan ang mga paslit sa ulam. Sumakay na siya ng trak pauwi sa kanilang bayan sa lalawigan. wala siyang dala. sila lamang marahil ang hindi halos nagkaroon ng mumo s a dulang. Pulos naman NO VACANCY at WALANG BAKANTE. kung magsabaw sila sa sinigang o minsan sang buwan nilagang karne. Noong araw. 72. 80. Siya man ay napapagaya na sa kanila. Ang ulam nila y kamatis at bagoong na may talbos na naman ng kamote. kung hindi sa kabutihang loob ng ilan. talag ang walang maibibigay na trabaho ang balanang puntahan ni Narsing. "Hene puwede. Ang sumunod sa kanyang si Enyang ay tahimik na nag-ah in ng hapunan sa lumang dulang." sagot ng Intsik. ano?" 69. Nagpupuyos ang kanyang kalooban sa kanyang nasasaksihan. at laging nakasalag. Ibinigay ng Intsik ang kanyang pinipinggang pinakaregadera. Hindi lamang pala siya ang nabibigo." sagot ng Intsik. ngunit hindi na nakapigil si Narsing . Habang sila y kumakain. W ala. walang kamuwangan. Para siyang galit. Katulad din iyon ng kanyang paghihimagsik kung nasasaksihan niya ang kanyang mga kapatid na pali him na waring nagsusukat ng mga damit na mahuhusay na ipinaglalaba t ipinamamala ntsa ng kanilang ina. Pasulyap-sulyap siya sa kanyang amang nasa kabisera ng dulang. 77. "O sige. Parang nabuksan ang kanyang isip at guniguni sa sanlibu t sanlaksang kababalagh an ng kalikasan at sa maraming paghahamon ng buhay na di niya maubos-maisip kung paano mapananagumpayan. Napadaan si Narsing sa isang malaking gulayan ng Intsik. Malakas at pasinghal ang kanyang sagot. Ang ganoong tagpo ay kanyang pinaghihimagsikan. kuha tubig. May nakakasabay pa siyang madalas na mga tapos ng edukasyon at kom ers. Binabale-wala na pala ng mga ito ka hit na pirma ng mga pulitiko. Ngayon. dilig. ha. Subukin na nga to. 65. nag kasagutan sila ng kanyang ama. Kinausap niya ang Intsik na nakita niyang nagpapasan ng da lawang lalagyan ng tubig na tabla. Ang iba y nawala sa isip niya ang ginagawa. Bago siya maidlip. Hindi siya tinukso ni pinagtawa nan at kinantiyawan. Ang dibdib ng matanda ay pumalo sa mga nakatayong balde at ito y napilay an. KINABUKASAN. Hindi nanlilibak o sumasarin g ang pagkakasabi noon. Bakit daw hindi pa siya ang sumalok. Lumayo ang kanyang ama t iniunat ang katawan sa isang tabi ng dingding na pawi d. sa palagay na ni Narsing. Kung anu-anong balita ang kumalat sa Tibag. 90. Nad upilas ito at mabuti na lamang daw at sa labas ng balon nahulog. Pabiling-biling si Narsing sa kanyang hi nihigang sahig. 91. 84. Isang ha pong umiigib si Narsing ng gamit sa bahay ay may naglakas-loob na nagtanong kung magaling na ang kanyang ama. Sa malayo y m ay asong kumakahol na parang nakakita ng aswang o ano. Iyon. Ngunit sinasabi nilang naroroon pa siya sa dating pinagtuturuan. At siya y mulin g umigib. Mar ami siyang iniisip. 94. Maaga pa y bumaba na ng bahay si Narsing. Sa isa sa mga lumang silid sa ikalawang palapag. Naroon pa siya t nagtuturo ng mga kaalamang pang-aklat. 85 . Dinig na dinig pa rin ang kanyang sinasabi. doon sa kung manunungaw ay matatanaw ang maitim na tubig ng isang estero. sa itaas ng lumang hagdang umiingi t sa bawat hakbang. Naalaala niya noong siya y nasa hayskul. "Binyag an si Narsing!" sigaw ng mga nasa paligid ng balon. Narinig niya ang mga mumunt ing hayop at ang alit-it ng mga kawayang itulak-hilahin ng hangin. Nakikita niya ang malalayong bituin. Nakikiigib ang mga i niigiban ni Tandang Owenyo sa iba. kung me gusto kang gawin. Itinaas niya ang isa niyang kamay upang sanggahin ang isa pang sampal. Mahapdi ang kanyang balikat. patay. ang Tandang Owenyong ay nadisgrasya sa balon. sa isang isipan o . Ang kanilang dati nang malaking utang sa tindahan ni Da Utay ay lalong lumaki sa pagkakasakit ng matandang aguwador. Pati ang mga bata y umiiyak at humahagulgol na parang maliit na hayop. Nilagnat pa si Tandang Owenyo. Huwag daw siyang lumapast angan.yo. 96. ngunit hindi nahihiyang sa kani-kanilang sarili y ma gpalitan sila ng tsismis at mali-maling palagay. Saan man sa kagandahan. sa walang pintang paaralang una kong kinakitaan ng sa kanya. 92. Nakita ni yang nagliliyab ang mga mata ng kanyang ama. Yakap siyang mahigpit ng kanyang ina. Nabalingat naman ang isang siko niya. Darating din ang araw na mararanasan mo rin… mararanasan mo rin. Di kita pinipigil. Parang natuklap ang mukha ni Narsing. Nag-aral ka pa naman. may ka sama itong iyak. ngunit sinundan siya ng kanyang ama t buong lakas na hinaltak at inundayan ng sampal. Sabi ng marami ay nahilo ang matanda. Nakatayo na sana si Narsing. Nagbibiruan ang mga dalaga t kabinataan sa paligid ng balo n. Hindi siya nakatulog. Sayang daw ku ng ang kinikita ng ama niya y sa iba mapupunta. Waring nahihiyang ma gtanung-tanong ang mga tao. 82. Ganoon din ang kanyang ama. Minumura siya ng kanyang ama. Nalapnos ang kanyang balikat at magdamag na nanakit ang kan yang mga buto sa pag-aakyat-panaog sa mga hagdang matatarik. Humihingal siya t parang hindi na niya ka yang ituwid ang kanyang mga tuhod. Kung umiigib si Narsing ng tubig para sa kanilang bahay hindi siya pinap ansn ni binabati tulad ng dati. 88. Oy. 95. 93. May tumatawang nagsasabing binyagan ang kanilang bagong aguwador. sige. Walang m alay gawin ang ina ni Narsing. Noong hapon. Ang k anyang ina y napatakbo at tanong nang tanong kung bakit at ano ang nangyari. naghihintay si Narsing ng ka nyang turno sa balon. 89. sa tanawin. Sumigaw ang kanyang ina. "Ano ang masama sa pag-aaguwador? Diyan ko kayo binuhay !" 83. at may nangahas na magsaboy ng tubig. Kailan daw ba iigib uli ang matanda. at bumubuh ay ng isang uri ng karunungang sa kanya ko lamang natutuhan. ISANG linggo pagkatapos ng pagkakasagutan nilang mag-ama." 87. 86. I pinatawag na ang pinakamahusay na manghihilot na tagaibayo. sa guniguni niya ay nakita niyaang kanyang sariling kamukha ng kanyang amang ani mo y isang Kristong pasanpasan ang pingga t dalawang balding mabibigat. Lagi ko siyang inuu gnay sa kariktan ng buhay. ay patotoo sa paniwalang siya ang talagang magmamana sa gawaing iyon ng kanyang ama. Ang kuwento ni mabuti ni Genoveva Edroza-Matute Hindi ko siya nakikita ngayon. Napatigagal ang kanyang ama. Naisipan din niyang taniman nang taniman ang bakuran nilang ngayo y hindi na kanila t in uupahan na lamang. sa pagsalin at pagb uhat ng tubig. Kung hindi raw. "Bakit?" wika nitong pinaghaharian ng pagdaramdam at kumakatal ang tinig. Siya na ang umiigib. hi ndi nangyari ang inaasahang mangyari ni Narsing. gusto n yo pati ako maging aguwador!" 81. sayang. " ang sinabi niya nang hapong iyon. At hindi nagging akin ang pagtuklas na ito sa kariktan kundi pagkatapos lam ang ng pangyayaring iyon sa silid-aklatan. Sa isang tagong sulok ng silid-aklatan. "Iniiyakan natin." ngayo y magsisimula tayo sa araling ito." Nawala ang marahang halakhak sa kanyang tinig:"sana y y masabi ko sa iyo. iyon ay nagging salaminan ng uri ng paniniwala sa buhay. Marahil. Mabuti nama t umabot tayo nsa bahaging to Mabuti Mabuti!" Hindi ako kailanman magtatapa t sa kanya ng anuman kung di lamang nahuli niya akonginsangt lumuluha nang hapon g iyon y iniluha ng bata kong puso ang pambata ring suliranin. "Mabuti. ngunit ang suliranin. At habang tumata ginting sa silid naming ang kanyang tinig sa pagtuturo y hinuhulaan ko ang dahil an o mga dahilan ng pagtungo niya sa sulok na iyon ng silid-aklatan. . "Tila may suliranin mabuti sana kung makakatulong ako." ang sasabihin niya. Wala iyon bdoon kanina. . naririnig kong muli ang mga yabag na palapit sa sulok na iyon ng silid-aklatan.. sa paglingon ko sa pangyayaring iyo y nagtataka ako kung paanong napigil niya ang paghalakhak sa gayong kamusmos na bagay. ang buong paligid ay tahimik na. Ang salitang iyon ang simula ng halos lahat ng kanyang pa gsasalita. Doon niya ako natagpuan. . nating dalawa. . sa aming sulok na iyong. Iyon ang mga pumalit sa mga salitang hindi niya maalala kung minsan." Si Mabuti y nagging isan g bagong nilikha sa akin mula nang araw na iyon. Tinanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na lamang ang tinig sa pagtatapat sa suliraning sa palagay ko noo y siyang pinakamabigat. pag-asa ang taglay niya sa aming silid-aralan. pagtatanong. . Napatda ako na napaupong bigla sa katapat na luk lukan. kasyahan.naparito ako upang umiyak din. ay ibinilang kong kahihiyan at kababaan ang pagkikita pa naming muli sa hin aharap. sa paglkalim ng kunot sa noo niya sa kanyang pagkayamot. . Sa bata kong isi pan. "Mabuti t may tao pala rito. Nakababa ang kanyang paningin sa aking kandungan. sa lahat na.kailanman. Noo y magtatakips ilim na at maliban sa pabugso-bugsong hiyawan ng mga nagsisipanood sa pagsasanay ng mga manlalaro ng paaralan. . Siya y tinatawag naming lahat na si Mabuti ku ng siya y nakatalikod. sumagot. ang masasabi ko sa aking sarili pagkatapos na maipadama niya sa amin ang kagandahan ng buhay sa aming ara lin." wika niyang ikinukubli ang pa g-aagam-agam sa narinig. Maya-maya pa y nakita ko ang bahagyang ngiti sa kan yang labi. at ngayon. Ang ibig kong sabihin ay . at alam ko na ang pagmamalasakit niya y tunay na matapat. Ang sulok na iyon. . . nagsimula akong ma gmasid. Ngunit siya y nakinig nang buong pagkaunawa. Ma am.sa isang tunog kaya. hindi ako makak ilos sa sinabi niya pagkatapos. "ang sulok na iyon na . Nakinig s iya sa akin. Lumabas kaming magkasabay sa paaralan.buhay. kayo? Kayo nga pala? Ano ho iyong ipinunta niyo sa sulok na iyon naâ ¦iniiyakan ko?" Tumawa siya ng marahan at inulit ang mga salitang iyon. Ang pananalig niya sa kalooban ng May kapal. Ngunit. At s apagkat natuklasan ko ang katotohanang iyon tungkol sa kanya.. . Bawat aralin naming sa panitikan ay nagging isang pagtighaw sa kauhawan naming s a kagandahan at ako y humanga.aming dalawa. maghintay ng mga bakas ng kapaitan sa kanyang mga sinsabi. Sa isang paraangalirip. pagkikitang magbabalik sa gunita ng hapong iyon. Ngunit walang anuman g maganda sa kanyang anyo. Ngunit. pananalig. Walang sinumang nag-ukol sa kanya ng pansin. "Siyanga pala. walang masasabi ng anumang pangkaraniwan sa kanya. Nakasasaling ng damdamin. maging higit na mabuti sana sa iyo ang. "Hindi ko alam na may tao rito". Hinuhulaan ko kuing nagtutungo pa siya roon. Sa pagsasalita niya mula sa hap ag. iniiyaka n natin.pinilit kong lutasin ang aking suliranin sa pagluha. sa sangkatauhan. Pinuno nya ng maririkit na guni-guni an gaming isipan at ng mga tunog ang aming mga pa ndinig at natutuhan naming unti-unti ang kagandahan ng buhay." Hindi ak o nakapangusap sa katapatang naulinig ko sa kanyang tinig. Mula sa pananamit hang gang sa paraan ng pagdadala niya ng mga pananagutan sa paaralan. Siya ay isa sa mga pangkaraniwan g guro noon. ang pananalig niyang iyon ang nagpakita sa k . isa sa mga pinakamatibay na aking nakilala. at nagiging pamuno sa mga sandaling pag-aalanganin." Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa kailanman. Ang panukalang naghihiwalay sa amin ay natatanaw na nng bigla kong makaalala. at sa kanyang buhay.. nakikita ko siya at ako y lumiligaya. sa pagngiti niyang mabagal at mahihiyain niyang mga ng iti sa amin. sa tu wina. nang umagang iyon.anya ng kagandahan sa mga bagay na kiaraniwan na lamang sa amin ay walang kabulu han. katawang marupok.muli niyang i pinamalas sa amin ang mga natatagong kagandahan sa aralin naming sa Panitikan.. Isang Dipang Langit Amado V. Tiningn an niya ako ng buong tapang na pinipigil ang pagngionig ng mga labi at sinabi an g ganito: "Mabuti. makagagaan sa kanyang damdamin kung ma y mapagtatapatan siyang isang tao man lamang. may dalawang dipa lamang ang layo sa ka nya. Ngunit tumakas ang dugo sa kanyang mukha habang sumisilay ang isang pilit na ngi ti sa kanyang labi. gaya ng pagkakati yak ko ngayon na hindi akin ang pangungusap na iyon. Marahil. Ang anak niya y anim na taon g gulang na. Sa akin. Sa hubad na katotohanan niyon at sa buong kalupit an niyon ay naunawaan ko ang lahat. Walang pag-aalinlangan ang lahat n g bagay at pangarap niyang maririkit ay nakapaligid sa batang iyon. ang bagong kasuotan niyong may malaking lasong pula sa baywang. ang kariktan ng pagpapatuloy anuman ang kulay ng buha y. ang nabubuo ng layunin niyon niyang baka siya ay hindi umabot sa matatayog na pangarap ng ka nyang anak. damdami y supil na t mithiin ay supil. "Oo. Ngunit. Sa kanyang magandang salaysay." ang wika niya. ito ang sumupil sa pagnana sa kong yaon. ilang araw lamang ang nakararaan buhat nang mabalitaan ko ang tung kol sa pagpanaw ng manggagamot na iyon. At siya y nagsalita. Ang paglaki ng mga pangarap niyon. Maliban sa iilan sa aming pangkat. At ngayon. Mabuti. gaya ng kanyang ama. habang unti-unting bumabalik ang dating kulay ng mukha niya. kumirot ang pusoko sa pagnanasang lumapit sa kanya. A ng kariktan ng katapangan. Pagkatapos. Iyon ang una at huling pagbanggit sa aming klase ang tungkol sa ama ng batang may kaarawan. At habang nakaupo ako sa aking luklukan. ay namatay at naburol ng dalawang gabi at dalawang araw sa isang bahay na hindi siyang tirahan ni Mabuti at ng kanyang an ak. mabuti gaya ng sasabihin nitong Fe-iyon lamang nakararanas n g mga lihim na kalkungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim na kaligayahn. ang bawat pagbanggit niyon ay nagkakaroon ng kahulugan sapagkat noon pa man ay nabubuo na sa akingt isipan ang isang hina la. tanganan ang kanyang mg a kamay gaya ng ginawa niya nang hapong iyon sa sulok ng silid-aklatan. Mali siya nang ganoon na lamang. at ngayon. Hernandez Ako y ipiniit ng linsil na puno hangad palibhasang diwa ko y piitin. Matitiyak ko noong may isang bagau ngang mali si ya sa buhay niya. At kami ay bahagi ng mga nilalang na sapagkat nakaranas ng mgan lihim na k alungkutan ay nakakilala ng mga lihim na kaligayahan." habang tumatakas ang dugo sa kanya ng mukha. . magsimula sa ating aralin" Natiyak ko noon. At naunawaan ko ang lahat. may sinabi siyang hindi ko makakalimtan kailanman. Ang ama ng mbatang iyon marahil ay magig ing isang manggagamot din balang araw. nadama kong siya at ako ay iisa. At minsan pa. ay nalalaman ang tungkol sa kaarawan ng kanyang a nak. "Oo. ang mga kai bigan niyong mga bata rin. gaya ng kanyang ama. ang mga kamag-aral kong nakikinig ng walang anumang malasakit sa k anyang sinasabing. Sa susunod na taon niya y magsisimula na iyong mag-aral.. Hindi siya bumabanggit ng anuman tungkol sa kanyang sarili sa buonmg panaho n ng pag-aaral naming sa kanya. aniya y pagsuko. sa tangi niyang anak. At ibig ng guro naming maging manggagamot ang kanyang anak at isang mabuting manggagamot. at hilin ging magbukas ng dibdib sa akin.nang paulit-ulit. Ngunit bumabanggit siya tungkol sa kanyang anak na babae. ang kanilang mga handog. dalawa sa mga kamag-aral naming ang nakababatid na siya y hindi balo. paulit-ulit niyang pagbanggit sa kanyang anak ay iisa lamang sa mga bagay na "pinagtitiisang" pakinggan sapagkat walang paraang maiwasan iyon. Isinalaysay niya sa amin ang katabilan niyon. Hindi rin siya bumabanggit s a amin kailanman tungkol sa ama ng batang iyon. Nasa bahaging iyon ang pagsasalita ng aming guro nang isang bata sa aking likura n ang bumulong: "Gaya ng kanyang ama!" Narinig n gaming guro ang sinabing iyon n g batang lalaki. . Ngunit. layang sasalubong ako sa paglaya! . sigaw ng bilanggo sa katabing moog. At ito ang tanging daigdig ko ngayon bilangguang mandi y libingan ng buhay. kawil ng kadena ang kumakalanding.. sa bitayang moog. Kung minsan.at asod ng punlo. Kung minsa y magdaan ang payak na yabag. anaki y atungal ng hayop sa yungib. tanang paniniil ay may pagtutuos. watawat ng aking pagkapariwara. punlo. balasik ng bantay. Sintalim ng kidlat ang mata ng tanod. At bukas.Ikinulong ako sa kutang malupit: bato. sa maputlang araw saglit ibibilad. at lahat ng taon ng buong buhay ko y dito mapipigtal. Ang tao t Bathala ay di natutulog at di habang araw ang api ay api. sisikat ang gintong araw ng tagumpay. Ang maghapo y tila isang tanikala na kala-kaladkad ng paang madugo ang buong magdamag ay kulambong luksa ng kabaong waring lungga ng bilanggo. sanlibong aninong iniluwa ng dilim. habang may Bastilya y may bayang gaganti.may takas! . lubos na tiwalag sa buong daigdig at inaring kahit buhay man ay patay. aking matatanaw sa sandipang langit na wala nang luha. maramot na birang ng pusong may sugat. kung minsa y tumangis ang lumang batingaw. sa pintong may susi t walang makalapit. Nguni t yaring diwa y walang takot-hirap at batis pa rin itong aking puso: piita y bahagi ng pakikilamas. ang gabi y biglang magulantang sa hudyat . bakal.. diyan din. tanging abot-malas ay sandipang langit na puno ng luha. may naghihingalo. dalawampu. sampu. mapiit ay tanda ng di pagsuko. Sa munting dungawan.