TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL MOBILIARIO E INMOBILIARIO ARQUEOLÓXICO INSTITUCIONAL

TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL MOBILIARIO E INMOBILIARIO ARQUEOLÓXICO INSTITUCIONAL Andrés Pena Graña ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 1 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 LIMIAR Complemento e síntese de diversos estudos elaborados por nós entre 1991 e 1996, así como do que realizamos co título de “Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia” publicado en 19991, estudos dos que retomaremos aquí elementos relativos a mobiliario e inmobiliario institucional, a presente exposición é debedora dos inestimables consellos dados polos profesores José María LUZÓN NOGUÉ, Luis MONTEAGUDO GARCÍA, Fernando ALONSO ROMERO, Raquel CASAL GARCÍA, Fernando ACUÑA CASTROVIEJO e Josefa REY CASTIÑEIRAS. Nos traballos de campo contamos coa imprescindible axuda de Ignacio GARCÍA NOVÁS e de Alberto LÓPEZ FERNÁNDEZ, membros do Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos, autores das fotografías que figuran neste escrito, cuia froitífera colaboración permitiu comprobar, sobre o terreo, a realidade factográfica dos diplomas. Dende o comenzo das investigacións, dirixiron as buscas os citados profesores José María LUZÓN e Luis MONTEAGUDO, aos que cedo se uniría Fernando ALONSO ROMERO, quen nas visitas por toda Galicia e polo norte de Portugal a capelas, romarías e camiños de peregrinacións, realizadas en compañía de Alfredo ERIAS MARTÍNEZ e dos dous mencionados membros pertencentes ao Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos, amplióu o alcance das autopsias ou visións dos nosos traballos de campo. As ilustracións, seguindo as nosas indicacións e as dos profesores interpostos, son de Jose Ramón FERNÁNDEZ VILLARES e de Eva MERLÁN BOLLAÍN (preparadas estas últimas para a obra Narón, unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos, utilizando investigación, secuenciación, escenas e textos históricos básicamente realizados por nós e adaptados logo polo pedadogo Alfonso FILGUEIRA LÓPEZ, quen no seu prólogo da sobredita Historia Ilustrada, sen dúbida por descuido, non fixo referencia ao noso traballo). Na área lingüística, agradecemos en particular as súas orientacións ao mencionado profesor arqueolingüísta Luis MONTEAGUDO GARCÍA e aos profesores Juan José MORALEJO ÁLVAREZ e Eulogio LOSADA BADÍA. Andrés PENA GRAÑA “Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia ” publicado en 1999 nas Actas do 1º Congreso Galego sobre a Cultura Celta, celebrado en Ferrol, agosto de 1997 1 ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 2 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Hai máis de once anos que, baixo a nosa dirección, estáse a desenvolver no Concello de Narón un estudo interdisciplinar e total de longa duración, do que xa levamos editados dous volumes e diversos artigos aparecidos en actas de congresos ou en revistas, como tamén se publicaron nese concello, en diferentes soportes, materiáis didácticos. O traballo primeiramente realizado, que vai do Neolítico ata o século XII, ocúpase dunha comarca históricamente conformada na extremadela noroccidental da Galicia chamada Terra de Trasancos. O estudo en cuestión permitíu xa decantar na época medieval unha serie de institucións, procedentes da Idade do Ferro, matriz dunha sólida estrutura de estirpe celta, rica e complexa, recoñecible con todo o seu vigor ao longo da Idade Media2, constituíndo o máis senlleiro sinal identitario de Galicia. Esta aparente novidade, non queremos ladealo, abríu grande fenda no debate galego de 1992, no bretemoso e esgotado discurso interno do momento sobre a protohistoria e a historia da Gallaecia antiga, capaz de fundamentar o inexplicable equívoco de referir a unha suposta exclusiva forma de hábitat, o castro, a particularidade dunha cultura, cando esta forma de hábitat non é unha característica privativa da sobredita área xeográfica na historia da Península Ibérica, como tampouco constitúe unha particularidade o castro con respecto a vastísimas áreas culturais de Europa: sinaladamente, o NW hispánico, a Gallaecia, refléxase perfectamente no ámbito da Europa Atlántica coñecido baixo o epígrafe de celta. O noso Medioevo, no que ás institucións atinxe, semellaba xenar dun orixinal tratamento de ácido nítrico institucional onde, partindo da nada, unha desarticulada terra galega de ninguén tería sido estruturada pola monarquía astur: esta última enchería o suposto ermo organizativo do país con institucións vellas e enxebres que, mália seren verdadeiros fósiles vivintes, coma os foros, presentábanse sistemáticamente coma novedades importadas de Francia no século XIII e debedoras da alquimia monástica dos monxes brancos. Visitaremos de novo unha materia que semellaba hai oito anos unha impostura, mais hoxe xenan con forza novas líneas interpretativas dun número significado de investigadores galegos, estando a medrar nos nosos tempos entre os arqueólogos o número de seguidores destas correntes (hainos, sobre todo entre os “espaciáis”, encubertos, transversalizados e silandeiros), xurdindo novos vieiros e problemas novos - as actas do Congreso Internacional “Os Celtas da Europa Atlántica” son proba disto - sobre das cinzas e das secas raíces dun espellismo, utilísimo para as recentes investigacións, chamado ¨Cultura Castrexa¨. O nivel científico no que se insire o actual amplo debate do Celtismo Galego fai que este último sexa difícil de cuestionar, polo que virando das costas dun Mediterráneo que non é hoxe xa moi noso, reintégrase Galicia, da man de novos investigadores, ao marco cultural que séndolle realmente propio contribuíu ela a forxar: a Europa Atlántica. 2 Andrés PENA GRAÑA: Narón, un concello con historia de seu, volume II. A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media; Imp. Kadmos 1992. ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 3 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Organización Institucional Céltica de Galicia dende a Protohistoria ata o Século XII ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 4 Alcanzando logo un momento cronolóxico distante.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Esquema do traballo En 1992. V. coa súa organización interna que. 54-111. se explicaban tanto o tecido institucional da unidade básica galaica. Despois dunha introducción demorarémonos no rexistro arqueolóxico institucional que. ben defendidos. o clero.aínda que presente en toda a Europa Atlántica. en sinerxía cunha rica factografía. Volume II.Kadmos. unha dinastía de Trasancos”.dadas as trabas á libre circulación. senón como a casa ou espazo xurisdiccional dun nobre 9 3 Fainos Fernando Alonso Romero reparar. procuraremos ter aquí unha visión exclusivamente factográfica cando a validen outros rexistros. Partindo de sólida base arqueolóxica. Pena 1991. 9 Logo veremos cómo se pecha. 281-314 Idem. a Terra ou Territorium. a Terra de Trasancos.unha avantaxe para os arqueólogos de campo fornecéndonos Alonso Romero dunha sólida base comparativista. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 5 . seguindo os nosos pasos. demarca ou acouta o dito espazo e en qué consiste exactamente a xurisdicción. 8 Rosa Brañas 1995 pp. compararemos coa base territorial a cuestión de etnoxénese institucional e política. de moita utilidade para a confección destes papeis. 4 A. 203-234. ao longo de mil anos e máis. Estes últimos anos contamos tamén coa colaboración do indoeuropeista Eulogio Losada Badia. “Os Froilaz. 183-85. Newton Abbot. 130-155. Pena 1992. Amosando cómo se mantén intacta e cómo pervive na Idade Media a dupla función soberana. 171-192. 171-192. 601pp. a un nivel elemental. pp. centros de territorios económicos integrados nun territorio político máis amplo. Sinaladamente os capítulos: “Territorio e Nobreza”. Introduciremos na diacronía histórica conceptos homoxéneos entre sí da Idade do Ferro (Toudo ou Treba). 54-111. Terra ou Territorium). 33-91. 24-45. “A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media”. demarcados.de cercados de pedra monumentáis chamados na Idade Media cousos. derivado de relacións establecidas entre os homes libres. 33 – 78 . amosaremos a metodoloxía para captar a realidade política territorial. Populus. 5 A. 115 – 168. nun inmobiliario en fase de estudo erradamente referido polo actual debate arqueolóxico do país a outros tempos . 19925. que por mor do rigoroso e paralizante de máis actual regulamento xurídico da Arqueoloxía Galega estamos a sofrer os arqueólogos . resultando así a realidade de imposible manipulación. “A formación dos Coutos Xurisdiccionáis de Xuvia e San Salvador de Pedroso”. 24-45. esta base organizativa xa aceptada con amplitude será obxeto de comentario no presente traballo. Imp. pp 203-234. en particular Blanca García7 e Rosa Brañas8. pp. 1999. Mandatio. Entendido o castro non como topos arqueolóxico susceptible de taxidermia monumental para o excavador e para as vitrinas dos museos. se articula institucionalmente na Idade do Ferro arredor de diversos espazos xurisdiccionáis pechados. Partindo hoxe da Idade Media e recorrendo a significativos mobiliarios e inmobiliarios 3 arqueolóxicos. derivaba directamente de arcaicas estruturas celtas. os servos. “Servos e Vasalos en Trasancos ata fináis do Século XII”. de certo inmobiliario arqueolóxico institucional. Aquela observación permitiu entón tirar un cadro modélico onde. Narón.emporiso non sabemos ónde vivían os constructores de túmulos . tras realizar o estudo dunha comarca Galega. “Os Foros”. observaremos a permanencia funcional no espazo xurisdicional galego. 1992. acoutados e indivisibles: os castros ou domi. pp 281-314. pp. os nobres e a Terra (Pena 19914. un inmobiliario arqueolóxico tan evidente para nós como invisible para algúns. Rexeitando cara ás fontes clásicas as aprensións apriorísticas observadas as veces en certos estruturalistas. organización pola que segundo parece. 335-336. Respublica) e medieváis (Comissum. empezan últimamente a interesarse outros autores. inmobiliario similar ao descrito en 1974 na súa obra Prehistoric Dartmoor por Paul Petit (Edi. visita e estudo cualificado de xacementos de todo tipo. como o funcionamento e a evolución diacrónica de mecanismos sociopolíticos e económicos de seu. teórica e práctica. Pena 1995. Devon) . constatamos que o sistema organizativo territorial da Galicia Medieval.7 pp. ANDRÉS PENA GRAÑA. un exemplo do hábitat da Terra de Trasancos na Alta Idade Media”.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . 19956). pp. sendo esta derradeira circunstancia . engado ou erro. David & Charles. procede dunha organización política de orixe indoeuropea presente en Galicia dende a Idade do Ferro ata a Idade Media. 6 A. contrastado isto na factografía. conservando fundamentáis trazos prerromanos. 130-155. pp. galaicorromanos (Civitas. “Preito Liuva-Antino. 6 . común tanto aos celtas insulares como aos continentais do Atlántico. alén dun milenio. a modo de exemplo. o soberano. pp. pp. nos eidos da etnografía e mitoloxía. 7 Blanca García 1996. pp. Ibi. Así. a xove relixión imposta no século IV pola Roma decadente.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Valdoviño. dun inmobiliario arqueolóxico formado por altares (outeiros) de pedra en sinerxía co mobiliario arqueolóxico formado por machados votivos con escenas de sacrificios realizados nos outeiros sinalados. Do artellamento interno das institucións sociopolíticas e administrativas ocuparémonos en segundo lugar. senón como o novo eixo do mesmo espazo que antes tiña o castro. Neda e San Sadurniño. chegando a toda unha serie de conclusións e consecuencias fundamentáis por viren avaladas pola factografía. que cos seus vasalos. dun xeito análogo a como entendemos un pazo na Idade Moderna. ANDRÉS PENA GRAÑA. clientelares e administrativas da Treba derivadas do Oenach/Forum/Concilium. vista ésta. Desenvolvida xa con forte e fonda raigame na Idade do Ferro esta materia institucional. De este xeito. Ladearemos aquí un terceiro bloque institucional xa analizado sobre as institucións políticas. relacionándose o rexistro arqueolóxico coa factografía que alude a ofrendas nestes altares de determinado gando maior e menor feitas a certas divinidades. utilizando como paradigma a comarca obxeto de estudo. amosaremos o desenvolvemento en Galicia das institucións célticas. a un territorio económico autárquico e xurisdiccional demarcado. conseguíu logo non somente integrar as evolucións políticas e socioeconómicas dos novos tempos senón que inda logrou fagocitar. Narón. polos vínculos verticáis de clientela ou dependencia e pola temporalidade dos ditos vínculos. que engloba os municipios de Ferrol. dentro deste espazo sagrado polifuncional. ao modo do novo rico que hoxe fai construir un moderno “chalét” con tódolos adiantos.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 (inmerxido baixo a tutela do Príncipe nunha unidade maior: o Territorio Político). a un provincial ou a un provinciano solvente. os vellos modelos atlánticos de asentamento da Idade do Ferro. o Cristianismo. instalados e servos convive relacionándose con outros nobres e casas nobres do Territorio. estableceremos a xénese institucional dos foros galegos e o carácter dos ditos foros como “préstamos de uso vasalático” de estirpe celta prerromana. a Terra de Trasancos. examinaremos a longuísima estabilidade do dito espazo xurisdiccional na villa galaico-romana. xa avanzada a dominación romana. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 6 . vendo cómo. preservándose así ata o século XII a traverso da romanidade o legado institucional celtoatlántico. nun proceso evolutivo interno e sen préstamos. van éstas adaptándose ás novas realidades aparecidas na Idade Media. redúcense villa e castellum a un mesmo obxecto. insistindo na análise. non como confortable construcción pertencente a un romano. En último lugar. partindo do Oenach/Forum. con fondos entramados de carácter teocrático e vasalático provintes dun remoto tempo. interesándonos especialmente polos contratos sinalagmáticos célticos na longa pervivencia das súas cláusulas. a unha idéntica materia institucional complexa. labregos. relixiosas. adaptándoa ao seu pasado. e abandonados. ou fai referencia á celebración de rituais de demarcación e posesión con longa pervivencia no país. como tamén falan non somente dun “celta arcaico”. p. o termo celta . a xeografía e a historiografía do mundo grego para definir a periferia do mundo clásico. p. 15 Luís Monteagudo García 1996. Monteagudo García15. caracterizado entre outras cousas pola conservación do grupo indoeuropeo *kw. que mália ser latino se postula coma ¡o fósil director dunha nova lingua indoeuropea! “[…] indi porcom Laebo […]” <<…e un porco para laebo…>>. aplícase dende o século XIX a unha serie de linguas emparentadas ás que os indoeuropeístas.13 e que ás novas invasións e “pistoletazos” dentro da península. Sen ter conta do que entenderan por celta os historiógrafos clásicos e sen falar das institucións nas que o observador antigo vía perceptiblemente a “etnicidade” destes pobos. Estas por ladearse na inscripción de Cabeço das Fraguas ou de Lamas de Moledo o problema da súa datación son opinións moi rápidas. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 7 . 371-374. segundo o pretende Javier de Hoz14 a súa aparente celtización. sendo o caso de que en esta última inscripción. Untermann12 de que nomes cunha letra P inicial ou intervocálica acusen unha capa lingüística precelta cando inda non hai a mínima evidencia en contra da hipótese de que a desaparición do P nas posicións mencionadas tivera lugar dentro da historia propia das linguas celtas. tras identificar e valorar certos aspectos. o galo e o britónico. e. segundo o pensamos nós. a quens debería o Noroeste. Losada Badía 1999. noutra inscripción sacrificial votiva no Outeiro da Maga de Lamas de Moledo. non obscura per obscuriora máis baseadonos na datación paleográfica de L. 219. in the original nucleous of continental celti” expón Karl Horst Schmidt. e dicir. III ou de comenzos do 10 11 A. restrinxido a un concepto lingüístico exclusivo. en “[…] radom porgom Ioveai […]” <<… un radallo porco para Xupiter…>>. así como dun “celta evoluído” que transformaría o grupo *kw e o labiovelar *kw nun p11 celta no que se encontrarían o lepóntico. 22. Pena 1998. celta no que estarían o goidélico e o celtibérico. before de birth of the La Tene culture. p. e sosteñen dentro do máis puro paraloxismo neoinvasionista que supostamente a única lingua celta sería o celtibérico:“Celtiberian language and culture are the final result of a process of separation. e do labiovelar indoeuropeo *kw. serían exclusivamente protagonizadas polos Celtas pertencentes á nación celtibérica. o tipo de letra é de moi tardía execución.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . C. pp. no chamado prematuramente “Lusitano”. cun ditoso porcom. ¿Son celtas os Galaicos? Algo antes do século V a. Untermann 1992. pp. falando por exemplo da desaparición do *p indoeuropeo en todas as linguas celtas por perda deste *p en situación inicial ou intervocálica e por modificación deste *p nos grupos consonánticos interiores. 9. 13 Karl Horst Schmidt 1992. que aparece na inscripción sacrificial dun outeiro de Cabeço das Fraguas. Así. láiase J. apoñen determinadas particularidades. de novo. de finais do s. 149. p. ¿Quens son celtas?. 372) mentres outros autores negan o carácter céltico das linguas que conservan o P inicial -tal sucede na península.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 INTRODUCCIÓN Concepto Lingüístico sive potius Presunción Lingüística: A Impostura dunha Lingoa chamada Lusitano O principal obxectivo do Iº Congreso Galego sobre a Cultura Celta celebrado en Ferrol (agosto 1997) pretendía examinar “ uns pequenos detalles ” 10: ¿Que quere dicir celta?. de laboratorio ou gabinete. 12 Jurgen. é dicir a Gallaecia. ANDRÉS PENA GRAÑA. p. 222-223. a verba celta foi utilizada pola literatura. 14 Javier de Hoz 1992. que deberá contarse con dialectos celtas marxinais aos que chegou tarde ou nunca iste cambio fonético (Untermann 1992. os expertos adoitan basearse para saber cal poidera sela lingoa falada polo Noroeste Hispano en dous ou tres textos que ata os optimistas consideran. e provinciano nada extrano nun epígrafe do s. a suposta “lingoa indíxena lusitana” casualmente presenta. III ou xa do s. Esquecéndose da tardía redacción dos epígrafes. Ibi. Comentarios á traducción : Na primeira liña atopámonos sen dúbida diante dunha categoria diviña (voz que empregarei en troques de teónimo): Trebopala. conservada da suposta lingoa galaico-lusitana. “dan”. o acusativo de agnus con metátese ancom16 o nome do probable posesor latino do Outeiro onde se realiza o sacrificio 17. un latín desastroso. O divorcio entre a lingüística e a arqueoloxía queda patente nuns gravísimos erros metodolóxicos cometidos pola primeira sobre dous rexistros epigráficos da arqueoloxía institucional que están a condicionar non só a súa lectura e comprensión senón tamén a visión do Noroeste. ANDRÉS PENA GRAÑA. dunha lingoa creolizada que devirá en galego. Castro Daire. primeiras pegadas.1997. IV. “pedra cunha oquedade”. 157.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . e que estando diante dun típico exemplo de “contacto”. unha ovella dun ano para Trebarune e un touro / semental/// para Reve Tr…” ( segundo Tovar ). quae verborum inmoderatio cando o que pretendemos decir é que a segunda gran inscripción de Lamas de Moledo. a divinidade soberana e latina da 1ª función Iuppiter (xen. 16 17 Andrés Pena 1997. a suposta lingoa lusitana tenta inxenuamente selo. ao cabo . Iovis) en dativo indíxena. “gun shuts” ou “pistotetazos” do latín. cara finais do s.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 s. insisto. infiltrado por todas partes (topónimos e teónimos) de léxico (celta) prerromano. foi transcrita por Jurgen Untermann e Rúsell Cortés en lectio directa e interpretada por Antonio Tovar no contexto dunha suovetaurilia. dito con máis propiedade. momento en que crendo Rufino e Tirón estar a escribir en bó latín de feito exprésanse nun idioma máis provinciano que povincial. Petranius (con perto de 50 casos similares de outeiros asociados ao posesor ou oficiante que deron orixe en Galiza a topónimos actuais rexistrados por Luis Monteagudo) e. moitas “infiltracións”. Ioveai. Señora da Treba (Reve Tr[ebarune])”. A miña lectura será : “ unha ovella para Trebopala (protectora da Treba) / e un porco para Laebo / unha egua para a Luminosa Epona / unha ovella de un ano / para Trebaruna (señora o nai da Treba) e un touro / marón /// para Reva. perdida durante anos e reencontrada en 1959 por Adriano Vasco Rodríguez. O primeiro afectaría á famosa inscripción de Cabeço das Fraguas. do século II polo menos. p. así temos: - - o verbo doenti. inda que fora sempre mal lida é latina. e por Antonio Tovar (1961). IV máis ou menos. coma moi cedo. dende hai tempo xa. Identificado este termo Pala por min en anteriores traballos coa voz galega pala. III da nosa era. p. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 8 .158. É un nome composto por TREBO e PALA. certamente augurais. transcrita por Hernando Balmori (1935). Oilam-trebopala Indi-porcom laebo Comaiam-iccona-loim Inna-oilam-usseam Trebarune-indi-taurom Ifadem/// Reve tr… A famosa lectura de Antonio Tovar: “ unha ovella para Trebopala / e un porco para Laebo / unha ? para Iccona Loim/inna. ( p. engadamos que Varron29 nos dí textualmente que “de Pales 18 O nome común en sánscrito de “pobo” era viç. Max Müller . Mais estes altares ou outeiros non son obxecto de adoración.20 “[Descuberto] por Daniele Maggi21[cara 1983] no Rigveda22. ou máis ben dúas segundo Dumézil24. e o hetita palakçan. a raíz i. forma que os editores. “protección”. nota 34 ). literalmente “protector das vacas” = “pastor” ( apelativo de Visnu y de Çiva). o principio das funcións dos gandeiros. aludindo a estas festas. etc. senón que se oficia neles. p. 116. como o fai condicionalmente Tovar ( Actas del III Coloquio sobre Lenguas y Culturas Paleohispánicas. 27 Non hai por que quitarlle a Pales a festa reproductiva das Parilia . nen teñen divinidades solares ou lunares. “señor”. os Açvin (açva “ cabalo”). “señora”. de vez. “pobo”)18 + pala (i. non pode deixar o Outro Mundo) a pata que durante un combate perdera ela. literalmente “protector da cebada”. 23 Antonio Tovar 1985. Esta raíz encóntrase tamén no sánscrito viçpati. “raza”. veihs en gótico. VI. como podemos velo comparando as voces lituáns wiêsz-patis. en plural. de posible remota orixe indoeuropea.agricultores e. “ príncipe”. fala xa de Viçpala. 428) fosco dito cuarto. polo que a miña opinión anterior cedería de non manterse por ser ambalas dúas (cfr. Como Viçpatnî (véxase a nota 19) é un título concedido a Sinîvalî. como teónimos e diviños alcumes. Heurgón en 1951. A raíz de onde procede viç danos nomes en outras lingoas indoeuropeas có significado de “ casa ”: veça en sánscrito. dando a exacta referencia dun texto no que aparece ésta: Rig Veda I. “protector”. di Max Müller. “ gardar ”. se cadra sería preferible traer o derradeiro termo do composto pala que nos ocupa da raíz que Pokorny da como pel-s-. dende hai catro seculos.final. 21 Danielle Maggi: 1983. irmáns mouras encantadas. “protectora do pobo” : viç = “graña”. “pastor”. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 9 . no que á voz pala atinxe. “gardián”. pp. Mais ainda hai máis. “señora” (vid. “rei”. pésia a que esta escolla poidera plantear algún lixeiro problema fonético ou extructural se. 1951. o nome viçpala da un asombroso paralelo a Trebopala e a Tencopala e confirma as remotas raices indoeuropeas da inscripción ”. Albert Carnoy (1955 p. Certo é que Pokorny da como referencia para a voz sánscrita pâla. pp. xa que existe en Roma unha deusa Pales . 807 ). os celtas nen adoran ás pedras. dí Max Müller. coas voces sanscritas viçpatis. non seña a boa tanto máis canto que nunha pasaxe da Res Rusticae de Varron (2. oikos en grego. e viçpatnî. composto que teríase xa convertido nun título sancionado polos usos da raza aria antes da separación. Gopalas. Palibus . tanto máis canto que existe o sánscrito pâlas que ten o sentido de “gardián”. nen aos ríos. literalmente “señor do pobo” ( pati = “señor”). tódolos manuscritos dan. p. 25 Sobre a etimoloxía de Pales. 25 E precisamente adiantándose a Danielle Maggi. 26 Casualmente véxase comparativamente en Narón (A Coruña) o topónimo e castro chamado Os Vicás. dí Tovar23. “protectora da casa”. 839. 5. “casa”. Max Müller: 1898 p. máis. 253. 28 “Au dossier de Palès” in Latomus 10. 24 Tamén.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 relacioneino cun numeroso inmobiliario arqueolóxico galego de altares en pedra ou outeiros pertencentes á Idade do Ferro. xa Dumézil.e. 30) compatibles diante das consideracións do indoeuropeista Eulogio Losada Badía. 839 ) . e segundo parece é unha egua á quen os ditos deuses reemplazáronlle por unha pata de ferro (aquí encontraría un principio de sentido o arrecendo e marcadas connotacións equinas da galesa Rhiannon que continuaría no ciclo galego da triple Ana Manana. 15. se quere explicar abondo ortodoxamente a evolución ( ou a desaparición ) da -s. vicus en latín. sub vocabulo Palês) dínos: “ Un pregúntase por que se rexeita a derivación do i. ANDRÉS PENA GRAÑA. pâ. literalmente “protectora da graña”. “señor”. o primeiro pâda ou cuarto creciente da nova lúa (comparativamente semellante ao noso “couce da lúa”. 29 Varron: De Lingua Latina. pâda pode significar en sánscrito “pata ” . 236. 195. deus etrusco cecais. varios compostos máis no sánscrito que como último termo teñen pala: Gopalî. “pé” . literalmente “protectora das vacas” = “pastora” ( nome dunha Apsara. dí este autor. na súa obra The Arctic Home in the Vedas being also New Key to the Interpretation of Many Vedic Texts and Legends publicada en 1903. p. y wiêsz-patene.26 posto que viç. 22 Sinalemos que Lokamanya Bâl Gangâdhar Tilak. “gardián”. polos pequenos cecais a outra. Yavapalas. p. o propio nome dos clans entre os que se reparte a poboación. os servos ou vaiçyas. “comunidade”.1873.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . onde por faltarlle unha pata inteira ao seu cabalo unha das tres Ana Manana. ou “cuarto” -en xeral de estrofa-). Pel-s. como o sinala J. 20 Temos. “ mostrarse”) e con parire (“parir”). pode aceptarse o ver na pata de ferro. de onde derivou o da terceira e derradeira caste aria. sigue Losada Badía. logo de lembranos que non hai etimoloxía nidia para estas deusas. poidera corresponder coma o pensa Daniele Maggi ao segundo termo do composto sánscrito feminino Viçpalâ. 1). velar polos rebaños e en xeral por tódolos animais domésticos: polos grandes unha segundo parece. 19 Véxase Julius Pokorny 1994 p. se seguimos o descrito por Virxilio no libro III das Georgicas. para quen este derradeiro termo de composto pala. Confirmando este derradeiro extremo.e. “pastor”. 53-60.e. deusa do primeiro día da luna nova. “roca”)19 = “vixiante”. existe un Pales masculino. isto é dunha ninfa ). pp.15 ( Origine Polaire de la Tradition Védique. 277-278. pois o máis doado é que a etimoloxía asinada polos antigos a estas últimas. raíz de onde ven o latín pastor. ou sexa “a *Pala da viç ou dos viçah”. menciona o posible paralelismo que ao seu xuizo puidera ter con elas a figura da mitoloxía védica Viçpála. “roca” ( p. relacionando o seu nome con parere (“aparecer”. engade Dumézil. “tribo”. 50). de ferro por ser en contraste có luminoso esplendor que aportará a lúa chea ( vid. cometen o erro de correxir de diversas maneiras28. 204 e 249 ). “ protexer un rebaño ”. 27 Viçpala pertence ao ciclo dos dos deuses xemeos. pô( i ). das que é xustamente a súa esencial función. “ azul ” ). previamente enfeitado que vai ser sacrificado a continuación. La Religion Romaine Archaïque suivi d`un appendice sur La Religion des Étrusques.alusiva. ICCONA LOIMINNA34. No folio 10 verso do Tumbo A da Catedral de Santiago de Compostela o rei Ordoño. Green entre outros autores longos de enumerar32 e a súa asociación ao rito de entronización33 envolve o significado dos piacula sacrificiais das inscripcións lusitanas. Binchy (1970: 1-2). se consideramos que o ritual preliminar do sacrificio indoeuropeo (Odisea III.30 Rectificando o tiro pois e aproximando a festa agropecuaria a Pales. Antonio Tovar limitouse a sinalar que Corominas e Albertos lle deron o significado de “ovella” sen criterios lingüísticos convincentes. 440 ss. en un contexto celta. 372-377 como también puede consultarse del mismo autor Idées Romaines. quod ei feriae”). perto do río Miño. 55 34 Andrés Pena Graña 1994. resulta asemade totalmente coherente considerar a TREBOPALA como deusa “protectora do pobo”. á máis de fariña e viño ou cervexa. 32 Dillon (1974).C. pp. 48-53. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 10 . (segundo datación e demorado estudo de Antonio Blanco Freijeiro). MacCone (1987). e. por outra parte. nos dous bronces con torques tipo ártabro.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 deriva Palilia. pp. do Museo Arqueolóxico nacional. Stokes (1981). obra que dá asemade referencias de anteriores traballos (Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen. a la realeza) ou ben leva incorporado ese motivo. De onde comaiam se relacionaría coa 30 Sobre Viçpala pódese igualmente consultar. dito carácter puidera manifestarse aquí nunha egua. sub vocabulo. 274-248. É neste contexto onde cecais o obscuro substantivo en acusativo de singular se podería aclarar un pouco. O carácter sagrado da monarquia celta sinalado por Miranda J. nunha publicación máis recente (1993: 105).) contempla arroxar ao lume.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . moi apropiado para elo. se pode facer máis ben vir Parilia de Palilia (como por exemplo caeruleos ven de *caeluleos = “a cor do ceo”. nun expresivo e poderoso símbolo plástico do oficio sacerdotal (e posiblemente por mor da conmemoración dun relevante acontecento de entronización dun príncipe tribal). De Vries (1961: 2355-247). “Protectora da Nación”. o clero e o pobo. recolle cunha interrogante este significado de “ovella”. xunto coa brosa ou machada e ao caldeiro ou sítula. todos do Occidente Peninsular. no bronce sacrificial do Castelo de Moreira e no que se conserva no Instituto de Valencia de don Juan. que dotara á Igrexa Apostólica no ano 951 (21 de marzo) coa villa de Borvene. 31 Véxase de Georges Dumézil. Colmenero pola sua parte. Heildelberg 1963 ). máis especialmente. do S. en todos eles o programa iconográfico desenvólvese sobre dunha crencha. galegos ou lusitanos. sacrificada á Luminosa Epona. porque este é o seu día de festa patronal” (“Palilia dicta a Pale. A crina entrenzada do cabalo convírtese así. Nos bronces votivos sacrificiais da Hispania Celta. de Manfred Mayrhofer. Ó Cathasaig (1997:27-28 ). trenza de cabalo. De comaiam . de Manfred Mayrhofer Carl Winter Univerditätsverlag. recibe como reposición (vestixio do Tuarastal35) in offercione kaballum cum alba coma. cabelos do testo do animal. 35 A. III a.31 Có argumentado por Losada Badía. 33 Mattews 1985 p. Pena 1992: 311 ANDRÉS PENA GRAÑA. “protectora da Patria”. Se definindo pola parte ao animal tal como o rabo define á raposa traducimos COMAIAM como “crinada”. de crenchadas longas crinas -motivo este representado en varios bronces votivos sacrificiais da península-. pp. de cabelo penteado ou de enfeitada crína (probablemente equina a xulgar por tódala parafernalia decorativa de estas pezas) -os torques dos oficiantes e o oso. Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen. Dumézil (1970: 4-5). no contexto dun ritual ben conocido de entronización ou dunha sinalada asamblea estacional tribal na que estarían presentes o soberano. no de Cariño do Museo Arqueolóxico de A Coruña. etc. “crenchada”. “señora”. commaiam. Medha = “ sacrificio ”. 7) que nos refire como sacrificaban “bodes cabalos e prisioneiros”. aparece nos rexistros de arxila. ou algo máis perto xa en terras umbras e oscas.e. sub vocabulo coma. Editorial Klinkisieck. voz que se fai vir. 39 Véxanse as notas 21 e 22. confirmando a célebre cita de Estrabón (III. senon que o encontramos máis perto de nós en varios dialectos célticos. non sería imposible que Iccona correspondera á deusa celta gala Epona.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 verba latina coma que significa “cabeleira”. “señor da casa”. “ os datos gregos […] son irrelevantes. masc. española 1988. pódese albiscar a traverso das Tabelas de Pilos onde Pótnia . A vella relación entre Epona / Iccona.300 ss. no libro de dito autor Imagen y Mito. sub vocabulis pósis e pótnia. Ediciones Cristiandad. “ enfeitar ”. sen que ninguén o soupese. hai unha nacente de auga nunhas penas. como o amosa por exemplo a forma dialectal grega híkkos en troques da forma grega clásica híppos para desiñar o “cabalo” 41. “crina” “follaxe”. á banda de arriba da estrada de Ourense a Castrelo.110 ). meteuse por un atallo cara a súa casa. “ home ”. do PÓTNIOS HIPPÔN 43 e da PÓTNIA HIPPÔN que Blazquez Martínez asocia aos cabalos e as serpes da deusa mediterránea clásica. datados entre o 1400 e o 1300 a.J. encontrou no camiño un señor moi luxoso que lle perguntou de onde era e se coñocía o pozo de Meimón. Moralejo Álvarez . 301. C. como por exemplo no antigo irlandés e o celtibérico. “deusa” . o señor deulle un queixo de catro esquinas e dixolle que se quería ser rico. Un que iba á segar a Castela. cometa. Mais todo o tiña que ser en segredo. é en realidade pósis. Paris 1984). 302. pótnios hippôn”. cecais unha fermosa egua de “alba coma”. e cós verbos latinos comare. pois non só atopámos lonxe da Península Hispánica o sonido indoeuropeo orixinario [k] por [p] en áreas gregas lindantes co ilirio40.(mírese Pierre Chantraine: Dictionnaire Étymologique de la Langue Grecque. “raios de luz”36 (cf. -ae. Segundo o pensa Danielle Maggi39. Como lle dixese que sí. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 11 . 41 Ainda que por suposto coma nolo recordara en amable comunicación epistolar o profesor J. “A Señora” dado o seu incuestionabel encaixe na función soberana. 300. do i. Hachette. Coa debida reserva diante das razonadas obxeccións presentadas por Juan José Moralejo Álvarez e Eulogio Losada Badía contra da premisa Iccona = Epona. Annwn= “O Alén”]. e a súa andaba “de aquela maneira”. mera ilustración comparativa de algo que por ilustralo non queda probado. Medha = “ sacrificio ”. sen que todos os especialistas se poñan de acordo.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . trenzada.e. a verba grega masculina que corresponde á pótnia. chamase tres veces: “Ana Manana” e á terceira apareceríalle unha muller moi bonita e ben posta. Madrid 1977). 304. e ela darialle a il parte dos tesouros que alí tiña gardados. integrariase así naturalmente no repertorio dos sacrificadores da Gallaecia. . p.-ae ). E como as mulleres son tan sabichosas. “crechar ”. 295) que “perto do pozo Meimón.42. “ ser humano ” . máis antes de chegar ao pozo Meimón. atributos do despótês e da potnia thêrón. Paris 1934. “sacrificio do cabalo”: açva = “ cabalo ”. 43 Sírvome aquí dunha apelación empregada decote por José María Blázquez para nomear ao que poderiamos chamar señor dos “cabalos” virtual correspondente masculino do feminino pótnia hippôn (mírese. 40 Hubert dí que é coñecido polo “ Etimologium Magnum ” que Híkkos significa “ cabalo ” ( = grego clásico híppos ). Naturalmente. 303. chamada fonte de Ana Manana [vid. 38 Literalmente. ” 42 Sinalemos que verbo das datas hai diverxencias segundo os autores e as épocas. o que nun contexto celta e indoeuropeo (Açvamedha37 e Purusamedha38) nos situa diante dunha cirimonia relixiosa encadrada por un ritual de entronización. ao chegar á indicada fonte. pp. 297. ofrecida á luminosa deusa dos cabalos. pra ver á muller e máis aos fillos. *pot. cometes. 37 Literalmente. Cóntanos Vicente Risco (1962. 306. “esposo”. *kw cando o grego clásico común o transformara en p ( 1932. a crina penteada. “ sacrificio humán ”: purusa = “ varón ”. ou mesmo “raios dunha chama ou do sol”. e comere. 3. Diccionario Ilustrado LatinoEspañol / Español-Latino spes.Français. 305. il daríalle o queixo. sub vocabulo coma. “ser melenudo ”. e “ pótnia hippôn ”. “soberana” . 112. ANDRÉS PENA GRAÑA. Ed. pp. neste contexto da soberanía. e da exemplos do xonio literario que conserva a labiovelar i. -ae. -ae. “pentear” . Volvéu o paisano á súa casa. deulle o antoxo de saber 36 Felix Gaffiot: Dictionnaire Latin. linguas estas dúas últimas que conservan o [k] do labiovelar *kw indoeuropeo en vez de tranformalo en p. como Pótnia Hikweia. a soberanía e a Deusa Nai. ainda vemos representada no sartego de Egas Moniz de Penafiel. cos tesouros que tamén te habían tocar[…]. e. p. e nas lendas galegas.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 qué levaba o home nunha saqueta. p. sobre os nosos mouros. 113). Dúas efectivamente marchan nas súas mulas ou cabalos brancos.45 Rhianón é. na primeira rama Pwil Pendevic Dyuet (ed. 44 Rhiannon significando etimolóxicamente a Grande Raiña. ás fotocopiadas. á siciliana. se Deus non o remedia. marchou á fonte. e non quero home algún. por faltarlle unha perna inteira á súa montura. o açvamedha. no Instituto Padre Sarmiento que.Cone 1990. unha imáxen mítica de tránsito ao alén na santísima besta psicopompa que. esta a facer. Kim 1990. 1957). é a soberana do mundo celta por excelencia das lendas e da literatura onde asócianse as raíñas aos cabalos. en un descoido dil. cuio molete está encetado. revelándose o significado e a dimensión indoeuropea dun rito de penetración. da moura aureana que busca esposo (Son Rhiannon […] e fun prometida a un home contra a miña vontade. 45 ANDRÉS PENA GRAÑA. Thomsom. Iste é o cabalo que me había de levar. máis que viña enrabechada. nun vano intento solutor en ácido nítrico (de empregar e de colocar. tras de someter ao agraciado a unha difícil proba consistente na elección. Vir polo heróe para casar con él no outro mundo parece ser a principal ocupación de algunha das nosas mouras. e a larpeira da túa muller comeulle unha pata.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . emparentadas con Rhiannon (Mc. abriuna. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 12 . e das ilusións atesouradas nos fondos etnográficos do antigo Seminario de Estudos Galegos. home sí. a terceira. unha nutrida parentela clientelar) do esforzo todo de Risco e dos seus herdeiros. Thomsom. significando “grande Raiña”. coxo dunha perna interira. sexan tres moletes de pan. a frolida “B. correspondendose coa besta que aparece en Galicia estirando o lombo para acoller e para transportar ás ánimas dos difuntos. Más común é que en lugar dun queixo. obligada a sentar onde as bestas e ainda a levar no seu lombo aos visitantes que acodían ao pazo do seu esposo. antes de que a igrexa a convertira en demo. sen dúbida por descuido. Aquarella. Ao entregarlle o encargo dixo ela: -Si. saindo dunha mámoa. e volveuse un precioso cabalo branco. e á terceira vez apareceulle unha muller que semellaba unha reíña con cara de ánxele. Vicente Risco: 44 MacCone. que se extendería pola fachada Atlántica Europea (Gales. de Jacob Green ou de Max Müller. lamentablemente na mencionada disolución. A muller dixo: -Agora teño que quedar eiquí encantada para sempre.. e ainda en Diaño Bulreiro. simple ou triple que sale ao mundo exterior a traverso do manantial. Puxiliño & Company ”. con moita pasta.” Cun alcance comparable ao de Bopp.282-8”) na noite de San Xoán. por que che quero a ti “ac ny minneis innheu un gwr. 12. encuberta entre ela e un fabuloso tesouro. en breve tamén ocupará – . O home colléu o queixo sin fixarse. montando cabalos brancos (unha delas non obstante.B. tense que quedar porque á súa cabalgadura faltalle unha pata. ás enconadas. Deixou o queixo no chao. víu o queixo e deulle unha dentada nunha esquina. máis fuches primeiro á casa. 1957) da Gales Medieval. as penas ou os túmulos. vése na imposibilidade de abandonar O Alén). en sinerxía coas connotacións marcadamente equinas de Rhiannon : acusada falsamente de descortizar ao seu fillo. a hynny o`th gariat ti LL. estudadas para Galicia polo grande etnógrafo e comparativista Fernando Alonso Romero. ao meu modo de ver. Merexilda. Así nos Mabinogui (ed. máis non. chamóu tres veces “Ana Manana” . boa a fixeches. Galicia e Irlanda) e pola Antigua India Aria. para desencantar tres doncelas. a raíña que ven polo rei deste mundo para casar con él e levalo de retorno con ela a súa morada no Paradiso. teñen o seu equivalente galego nas lendas da mencionada Ana Manana. cecais sen alcanzar o seu carácter. como o sinalara Alwine Brinley Rees Rhiannon ten unhas connotacións equinas moi marcadas como algunhas das nosas mouras á luz da metodoloxía de Alonso Romero – tan afastada da obscenidade estruturalista das teses de quinta glaciación que. dunha fonte ou dunha pena. galés iach “san” […]. có rei. Esta etimoloxía de Iccona resulta en efecto tanto máis plausible. 504. ou que se parta en dúas pola mitá. “pago obligado”. termo derivado da mesma fonte que o galés iac´h “san”. e na que impoñen un santo especial ao romeiro cunha formula que comenza sempre “san/ta […] che dea a 46 47 Georges Dumézil1966. 225-229. p. para a redentora”.” 49 Julius Pokorny: Indogermanisches Etimologisches Wörtenbuch. Monta un primeiro. Agora ben. Karl Horst Schmidt 1985: 335. sagrada imaxe de pureza e perfección. Un soldado de Cesaraugusta [a actual Zaragoza como é sabido] chámase L. desaparece de supeto o cabalo e déixaos a todos no río. expresada a traverso dun sacrificio pacífico simbolizando o matrimonio do reino en paz e do seu príncipe ou soberano coa arcaica divinidade soberana Iccona Loiminna similar (e oposta na súa xuventude) á Vella ou Cailleach. e dicir “pago (dunha débeda)”. 50 Véxase comparativamente Joseph Vendryès 1987:sub vocabulo commaían. Éd. a pesares de todo o dito e contido nos sete precedentes parágrafos. F.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 “a quen lle aparece moito é aos mozos que van de tuna. que a asimila tamén á arcaica divinidade do Lacio e vella deidade indoeuropea da chamada función soberana Iuno Lucina. mollados como pitos… Ou tamén. A soberanía representase no mundo celta polo grande matrimonio da deusa có país. senpre hai unha romaría á que se vai cumprindo un voto. termo que no antigo irlandés significa “regalo de intercambio”. latín lûmen<*leuk-s-men <*leuk-s-men -â = “brilante”47). dí Losada Badía. (Corpus Inscriptionarum Latinarum III 6417 ). “comaiam como ´egua´ e postulación do contexto. “pago debido”50. terra ou Treba. E en efecto. como o propusira xa Tovar48 e como suxíre-nolo agora o profesor Losada Badía. segundo nolo indicara en amable comunicación personal o profesor Juan José Moralejo. o cal é moi discutible lingüísticamente”. que se bañaba logo no caldo e comía grandes bocados da súa carne (Topographia Hibernica. é dicir “regalo ou pago que se fai como acción de gracias por haber recibido un ben de alguén” o que en galego chamamos casualmente “comechada”. 1975: 113-168. 1962. No posible sacrificio dunha egua á Luminosa Iccona (loiminna/loemina<*lômena<*louksmena [cf. ANDRÉS PENA GRAÑA. Icconius L.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Un caso que se repite moito é o de oito ou dez mozos que van xuntos en pandilla. igoal que o córnico yagh e o bretón iac´h49. outro detrás. Entón poden ocurrir dous casos. Unha proba real desta sorprendente interpretación descansa na propia tradición etnográfica galega relacionada coa liturxa popular. coa invocación do nome de Xesús. metese no rio. a salvadora. podería estar relacionado co irlandés hícc “curación”. o caso é que no río han cair e han levar molladura (Risco. 25). naturalmente. Ou que un dos xinetes ó ver tanta xente no cabalo diga asustado: -Ai. con independencia das consideracións lingüísticas que se fagan. 1974: 225-239. 1973: 119-120. canto que COMAIAM poidera neste caso corresponder a commaín. e por “Zahlung”. Xerardo de Gales conta con toda demora como este enlace encarnábase na unión dunha egua branca. pp. 301-302). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 13 . e vé que ainda hai sitio: -Ainda colle outro! E así van montando todos. asociando este feito co ritual do October Equus46 e o sacrificio védico açvameda có ritual de entronización. e perto dun río atopan unha cabaleria. Iste mira e dí: -Ainda colle outro. có que COMAIAM ICCONA significaría algo así como “ofrenda en acción de grazas para a curadora. é celta.” Dumézil amosounos como en Roma a Regia Domo non era un un Pazo Real senón a aula do Pontifex Maximus. tras de aceptar que Iccona sexa correlato de Epona. A besta vaise alargando cantos máis suben nela. Monta o terceiro . Paris. “pago”. p. Payot. sin que ninguén diga nada. que a besta pegue un estoupo. Xesús que nunca tal vin! E naquil istante. de noite. que no seu aspecto radiante asóociase á soberania e aos meteoros. a voz Iccona podería non corresponder a Epona senon estar enlazada. contexto institucional que. A nosa deusa ICCONA presenta en Cabeço das Fraguas un epíteto Loiminna. 48 “ Probablemente un nome propio. Acomodados todos o cabalo besta ou mula. có antigo irlandes hîcc (iêcco-) que Pokorny traduce por “Heilung” esto é “curación”. do que saen. e tratan de montar para pasalo río. 3. a Treba realizaría unha hierogamia simbólica. moi sinxela. e fanse despóis de ter obtido o que se pidéu. en velas en figura de membros humáns ou en bruto. Larouco. pp. frente ás celtibéricas -kwe. en figura de túnica. para recolle-las cuales moitos santuarios teñen aínda unha tulla ou unha arca. Vicente Risco 1962.” “A segunda regra da inscripción de Cabeço das Fráguas. cera. chámanlle os ofrecidos” (pp. P que non deberia sorprender en realidade se consideramos porcom coma un acusativo de singular en latín provincián do século II ou III d.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . feita de tea máis ou menos barata. Ir levando unha vela. Ledesma. 53 Schmidt 1985. becerros. castelan y) descoñecese ata hoxe en contexto céltico (nas lingoas xermánicas temos unti/und/and. ou sexa unha candea do longo da “estatura” do corpo daquil por quen se ofrez. indica que. Monteagudo.55) longos de enumerar.L. a quen dispoña dunha mediana información (Erias e Pena. Como dí Risco: “os ofrecimentos e penitencias unhas veces son impetratorios. branca ou crara ou da coor dun hábito que se deixa despóis ao santo como exvoto. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 14 .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 sanidade […]”. segundo o amosa o dito que segundo Risco se apón ao sabio Merlín A auga que o ceo deita nos corgos pecha as feridas e volve a vista aos ollos doentes52 a auga o ceo (da chuvia) dos corgos do Monte da Moa.378-380). é a preferida polos lingüistas para apartar ao lusitano-galaico das lingoas célticas. (p. xugadas de bois. e. xuvencos. 377-378). p. 375). e é que o *p indoeuropeo se perde en situación inicial e intervocálica. mel . dunha voz latina. comprensible nunha escrita tan serodia. en galo ou en lepóntico. ou como: “Indo por un caminiño / con tres horas de soliño / encontrei a unha señora / cun ramo de ouro na mau / eu pedinlle unha folliña / e deume do seu cordón / que me daba sete voltas / arredor do corazón. prós que nalgús lados fan un curro no adro. liturxia popular precristián que con variantes se encontra en innumerables oracións: Padre nuestro pequeniño / ten as chaves do pelouriño / ¿Quén llas dou. Mais onde esta realidade faise máis evidente é no grande repertorio de ofrecimentos e penitencias que rodea ás nosas romarías. aquí fúndense os dous conceptos aparentemente contradictorios sub vocabulo Pala : a voz Pala = “altar” ou “outeiro” e máis voz Pala = “protección” como. 29) o amosan a presente ilustración e o contido nos precedentes parágrafos. compríndoos denantes de ter acadado o que se pide.” (p. e seguramente máis recentes que estos últimos. aceite prá lámpada […] é moi común que as ofrendas en especie sexan puxadas polo sacristán ou os mordomos o mesmo día da festa. carne de porco. C. 56 Sabido é que o céltico posee unha característica que o distingue particularmente das demáis linguas indoeuropeas. Moralejo.e. e nos grupos consonánticos interiores se modifica. para atingir algunha gracia especial de Deus. Ainda que o galego-portugués emprega a verba porco (o porco foi durante séculos a fonte de proteinas básica do noso país) constatamos por outra banda (Luís Monteagudo García) a probable caída do p inicial no topónimo Orcellón e ainda posiblemente a do p intervocálico no topónimo Oiames (Opiames) e en multitude de casos (Leira. quén llas daría? / Doullas a Virxen María. moitas veces un estadal. INDI PORCOM LAEBO. Aos que van a un santuario cumprindo unha promesa. Entre as cousas que se ofrecen aos santos merecen ser notados os exvotos que se deixan na eirexa en testemonio dun favor recibido ou dunha curación milagrosa (pp. Entre os principais ofrecimentos sinala Risco están o “ir empanados coa mortaxa (ou mortalla que un había de levar se morrera. no Pindo é recollida e levada ás suas casas como auga bendita polos labregos das imediacións. As que se levan aos santos poden ser de diñeiro ou en especie […] [e] consisten en tegas de pan ou de millo. A. Así a conxunción lusitana indi (galego inda. da Virxe ou dos Santos. acesa ou non. p. 375). 54 Xa Antonio Tovar (1985. uta53). a cual represéntase simbólicamente nunha vestimenta especial. 337. sendo os materiais lingüísticos lusitans menos abundantes que os do celtibérico. pitas e polos e outros animais. […] Dar ao santo ou aos probes unha esmola determiñada. encontranse “tanto más expuestos a la influencia de la lengua latina desde el momento en que todos están escritos en alfabeto latino” 55 L.367. inicial) canto á infiltración. sen palabras. procede da transformación dun labiovelar indoeuropeo *Kw > p) ANDRÉS PENA GRAÑA.250-251) ainda que sen explicitar abondo o seu pensamento. e se un verdadeiro equivalente celta queremos encontrar ainda conserva o galego -ben que reservado é certo o seu uso para os porquiños menores dun ano. Vicente Risco51 sinala que moitas de estas tradicións parecen ter unha orixe precristián. outras son en acción de gracias.a voz patrimonial celta ROXELO (Isidoro Millán González-Pardo). ao tempo que a verba porcom mantén o P inicial indoeuropeo que nas lingoas célticas desaparece sempre. ou en cumprimento da promesa. etc. Canosa (amables comunicaciones personales). p.56 51 52 Vicente Risco: 1962.J. J. 1995. ovellas e carneiros ou años.54 En efecto o p inicial de porcom non pode atribuirse tanto a un rasgo de arcaísmo (mantenimento do *p i. có que as lingoas célticas carecen de dito p ( o que aparece en certas lingoas célticas como ocurre por exemplo no bretón. Schmoll: Sprachen 1959.. 67 Véxase Guerra y Religión. ao Laepicus de Dalmacia. 67-68. II 122.. 1967.. Pola súa parte Tovar57. encontro tanto máis posible o parentesco canto que son en principio divinidades femininas os demáis teónimos da inscripción-. 64 “En la lectura de esta ara han surgido discusiones que aún no han concluído. 70 Véxase Guerra y Religión.. (procedente de Medelim-Beira Baixa. atributos. de Blanca García Fernández-Albalat. VSEAM.. (Robledillo de Trujillo. a juzgar sin error ni controversia por la repetición constante y única de epítetos adjetivos inequívocamente masculinos que lo acompañan. Vilardevós.. “falso”62-. danos nove inscripccións completas nas que figura a verba REVE. (Blanca García . S. TRE[. Guyonvarc´h60 recorre para establecer unha comparación con Laebo ao rei picto Laib61 e cecais tamén ao irlandés Laoibh (Laevus) -en bretón medio Loafus = “lisonxeiro”. neste contexto posiblemente similar a Leto ou Letona celta á que alude Diodoro Sículo ao situar a cuna de Apolo na Gran Bretaña (Mattews ed. de Blanca García Fernández-Albalat 69 Véxase Guerra y Religión. sempre escrita desta maneira: PEREGRINV/APRI F. Hablar de Reva. Portugal-) 68. 257 61 Holder. De non ser polas serias obxeccións lingüísticas (Le Roux.F/REVE/LANGA/NIDAEI/GUI... 312. ibi.] /REVE. es excesivo e incorrecto: no está claro qué forma de caso nominativo masculino podemos deducir del dativo documentado. nunca femeninos o de forma común a ambos géneros.. A. La presunción etimológica ya es otra cosa. 1992: 38). ao Laeponius-a de Veneto. asocia Laebo seguindo a Smoll58. REVVEANA/BARAECO (ou REVVE ANABARAECO?) AFER. 1974: 249-285). 311 e ss.. LOIM/INNA. p. e Tranoy. 65 “ La primera noticia de esta inscripción fue dada por el párroco de Pousafoles do Bispo Francisco Xavier de Távora. provincia de Ourense)69. como soporte para a mesa do altar maior-)70. ao analizar a trifuncionalidade na lendas da Macha. 68 Véxase Guerra y Religión. p.. 71 “Reve es un dios. nº 12. como no-lo advirte sen decidirse por unha ou outra solución o profesor Losada Badía. Non obstante.311.actualmente encóntrase na ermida de San Roque. ao Laepocus de Istra e Panonia. a unha guerreira e a unha labrega nai. ve que representan a unha vidente. distrito de Castelo Branco. A Limia.. 312. Galicia)67.] se refire. REVVE REVMIRA GO FRONT(e) VAVCANI F.. quien la recoge en Memorias Parroquiais do século XVIII. como nolo sinala o profesor Moralejo Álvarez. 66 José Manuel García 1984. a terminación que leva esta deidade no escrito de Cabeço das Fráguas. (Florderrei Velho. D(ea) REVE/LARAUCO/VALE (nus) APER EX/VOTO (encóntrase no atrio da capela da Asunción en Baltar. LAEBO. P. PORCOM.. ou Ruanes. M. nominativo singular femenino.S. TVROLVS/V..V. p. de Blanca García Fernández-Albalat. OILAM.240-241.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .. OILAM. Distrito de Castelo Branco.. dubidando que poidan éstas porse en relación con Laboina. 59 Tovar 1985:240. 58 ANDRÉS PENA GRAÑA. como o observa Blanca García. p. A priori. L. 60 Ogam 19. pp.311) ”. p. 62 Ogam 11.mal escrita./ TREBARVNE. ALBINI/F.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Dumézil (1968: 574-592). puidera discutirse sobre se Reve representa no noso texto a unha deusa ou a un deus. suponiendo que la etimología sea información fiable sobre esencia. Lapoena e Lapona da rexión de Salamanca -ainda que ao meu parecer temos aquí un contexto máis próximo que algúns outros. como tamén sinalara Tovar59 que C. Portugal)65. Polo que a REVE TR[.Beira Baixa. Laebo podería ser. REVE EIS VTO (Mosteiro de Riveira. de Blanca García Fernández-Albalat.. provincia de Ourense./INDI. género y sexo masculinos. Vilardevós.”(amable comunicación epistolar). 63 Blanca García 1990. p. funciones… del dios./COMAIAN. Portugal)66. INDI. pero ao parecer procede do próximo castro de Outeiro. El problema radica en la tercera linea en la que unos autores ven la fórmula votiva ..] (Cabeço das Fráguas-Pousafoles. RECTUS/RUFI.V.. M. pp. parecen indicar que se trata sen discusión dun masculino71. L. TREBOPALA. p. 497. 312. Concelho de Idanha-a-Nova. vistos os serios obstáculos fonéticos..S. p. V. TAVROM/IFADEM [. no seu estudo Guerra y Religión en la Gallaecia y la Lusitania Antiguas63 . lembremos que Blanca García. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 15 .S. provincia de Ourense)64. Sin embargo su curiosidad no le lleva a transcribirla. non garante que a voz sexa 57 Tovar1985. Certo é que en principio os adxectivos que acompañan a dito nome noutras inscripcións.58. provincia de Cáceres. (perto de Medelim. Distrito de Guarda-. Baltar. e sen aferrarme con todo a elo.. ICCONA. ao Laepius de Panonia. Alfred 1904: Alt Celtischer Sprachschatz. saindo así da Península Hispánica. Santantauiño. 312. Beira Baixa. Ourense. 1959..mientras que otros consideran que es un epíteto de Reua” Holder 1904 citado por García 1990. REVE/VEI F(?) A. entre los indoeuropeos hispánicos. pois en efecto Venus é. tanto Antonio Tovar como José María Blazquez falan máis ben prudentemente dunha “divinidade”. Carianus. sub vocabulo Reuue Anabaraeco. observaremos que cando se cita a verba adoita decirse REVA. coincidindo así aquí esta deidade en canto ao sexo con outras deidades que aparecen en Cabeço das Fráguas. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 16 . terían por contraste facilitado a laboura de ternos chegado en nominativo. ANDRÉS PENA GRAÑA. Sprachen 2959. es también un apelativo (de etimología clara) [á paréntese é de Tovar] que significa `llanura´ ”. 76 Véxase La Inscripción de Cabeço das Fráguas. póndoa pois expresamente en nominativo singular feminino e dándoa por conseguinte como deusa.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . o alcume ou apelativo que no noso texto perderíase.”77 pecharemos axiña as testemuñas que non sería dificil alongar. 245 e nota 77. 243 ). Comparativamente. Madrid 1975. opus. para saber se no noso escrito é feminina a voz REVE dispomos asemade do contexto no que dito termo aparece. […] [lo cual] habla a favor de la existencia. exactamente como la diosa Nabia. se. non sen citar unha breve 72 Exemplo suxerido polo celtólogo Georges Pinault (Goulven Pennaod). Consecuentemente. coautor con Paul-Marie Duval do máis amplo estudo sobre o Calendario de Coligny ( Recueil des Inscriptions Gauloises. aceptando o que hoxe se pensa sobre a súa etimoloxía. Así Tovar. Se en xeral referíndose a REVE.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 aquí masculina ou femenina. complementándose o teónimo.. pola natureza feminina da divinidade representada con esta voz. tanto máis canto que o noso saber verbo das desinencias flexionais lusitanas é ainda limitadísimo. p. mais ao non ser así. p. etc. Éditions du CNRS. Paris 1986 ). tralo que viría logo. volta á carga no seu citado artigo Las Inscripciones de Cabeço das Fráguas: tras de indicarnos que “Reua es conocida en Lusitania […] y hasta los confines septentrionales de la Callaecia Bracarensis. Diccionario de las Religiones Prerromanas de Hispania. os cuais poden funcionar como adxectivo ou como sustantivo. un antigo neutro en –os/-es. ou en tódo caso o sexo. dativo vulgar por Revae) [a paréntese pertence a Blázquez] es seguramente una personificación divinizada de Diva. etc. e tras dicirnos que se inclina “a creer que el nombre Reua está en relación con un apelativo en el derivado adjetival Reuueana y en el compuesto Reuelanga” sinala que “la derivación de Reuueana sobre Reua se explica facilmente se observamos las formaciones con el mismo sufijo tales como Abana. 73 Véxase Alfred Ernout e Antoine Meillet: Dictionaire Étymologique de la Langue Latine. pois cáseque sen lugar a dúbidas van en dativo tal e como corresponde ás ofrendas. por exemplo. vol. isto é nen masculina nen feminina. el altar está dedicado a una divinidad acuática. engadindo por fin que “parece inaceptable ver (con Schmoll.73 Agora ben. En realidade. 316.). Reva (Reve. unha especie de epíteto temático. Éditions Klincsieck. Ediciones Istmo. como o expón José María Blazquez no seu Diccionario de las Religiones Prerromanas74 (sub vocabulo Reuue Anabaraeco). podemos preguntarnos por exemplo qué explicación daríamos sobre o xénero da voz latina Venus e sobre o sexo desta deusa se non tivésemos un coñecemento abondo claro do latín72. 2 . nombre de diosa. Longanus. sempre queda cando menos unha hesitación sobre cal sexa o xénero. probablemente a unha deusa cun nome agachado que sería TR[…]. Paris 1985. quen xa na súa pubricación francesa L`Inscription du Cabeço das Fráguas et la langue des Lusitaniens75 daba a Reve como deusa (“un étalon pour Reva”76 din Tovar).III: Les Calendriers. podería incluso ser unha simple forma non flexionada.” e que “ Reua. que perdeu o seu xénero orixinal. dí textualmente que Reve é unha deusa: “El altar ha sido hallado en Mosteiro da Riveira. forma non documentada. por por un exemplo. tal e como á inversa pasa en latín coa primeira declinación (nauta. desiñando nun e noutro caso á divinidade. e foi precisamente en parte tendo en conta este principio como Blanca García Fernández Albalat optou. cando o concepto que este vocablo desiñaba se personificóu ou divinizou para traducir ao Aphroditê grego. etc. 77 Imagen y Mito 1977. de divinidades femeninas de verdadero relieve mítico” ( p. como cupido se masculinizou para dotar a Venus dun fillo correspondente a Éros. cecais con esta voz que nos ocupa ocurra en parte igoal que no galego cós vocablos masculino e feminino deus e deusa. sub vocabulo uenus. iñorándose mesmo. 74 José María Blázquez. José María Blazquez pola súa parte. REVE calificaría pois na inscripción de Cabeço das Fráguas a un ser diviño. falándonos dun altar no que se achou escrito PEREGRINV APRIFREVE EIS VOTO. se evita chamarlle deus ou deusa. 34) en Reue un dativo masculino *Reiwôi”. Engadirei que REVE. Os adxectivos que ao parecer a califican noutros casos. personificación del agua corriente. dí él. 75 Études Celtiques 1966 / 1967: 1. do tipo onus. na súa citada obra. Auana. se un paradigma para masculinos podía incluir casos illados femininos. Macha aparecerá como Maca / Maga -“a nosa Meiga” por excelencia. estas deidades exprésanse plásticamente nas estelas de Galicia e o resto da celtica como tres mulleres “Matres”. p. plasmándose a miudo tamén nas estelas os temas funerarios do acceso ao outro mundo do acervo indoeuropeo. Par contre. soberana. Danu e Don. <<morto>> ne peut en aucun cas donner <<mouro>>. comme les défunts qui viendraient tourmenter les vivants (cf. a tres divinidades femininas das que os nomes comenzarían por TREB (TREBOPALA. deidade relacionada por Blanca García (1990. o país (Territorio Político) ou a Treba aparecería cecais na epigrafía sacrificial da Callaecia e da Lusitania antigas encarnado e tutelado por categorías relixiosas soberanas (Trebopala. 250. Tous ces termes auraient la même origine que <<mouro>> […]” Robert Omnes 1999 p. Maga ou Meiga. motivos ámbolos dous. citando á súa vez ao Padre Fita quen ao parecer xa fixera o propio: “Reva. verbo do Trebarune de Cabeço das Fraguas manifestei hai uns anos a miña convicción (1994: 51-52) de estarmos diante dun probable epíteto ou categoria diviña de Reva. << los aparecidos >>). El P. Esta nai celta. <<maro>>. representa na súa esplendente trinidade a intensificación funcional da Terra. Nai tribal por excelencia dos pobos celtas. que desplega a súa multiplicidade na inscripción de Cabeço das Fráguas.” 78 En fin.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . asociado ás cámaras dolménicas do Neolítico final. gallois <<marw>> ou mieux encore irl. TREBARUNA. e en derradeiro lugar á a “terceira función”. Se elo fora así. de terse admitido a miña precedente interpretación de ICCONA como EPONA frente á que hoxe prefiro. On peut également faire valoir le fait que le << mouro>> est un être de l`autre monde. se é correcta á nosa asociación Laebo/Lido/Leto. en la Limia. quen falabanos xa de Reva como deusa. Ce terme désigne un être surnaturel […] et non un << maure >> […] un rapprochement avec le gallois <<mawr>> serait intéressant (cf. – Se señala su aparición en el Monasterio de Ribeira. p.Cuevillas. Trebaruna. galaico-lusitana. tese que se confirmaría de ser segura a posible lectura do final da inscripción: REVE TR[ EBARUNE?/ REBONE?]. 317) coa deusa irlandesa Macha. A figura provén dunha antiga deusa. que tanto ten. en segundo lugar á soberanía mediante unha hierogamia entre a función soberana da tribo encarnada polo rei ou princeps (por tres veces testemuñamos á súa presencia ao frente da Treba no rexistro epigráfico da Gallaecia) e pola deusa soberana EPONA/ICCONA Luminosa (e ainda incluso de novo pola mesma deusa como Trebaruna). Fita al publicar el epígrafe en que se encuentra el nombre de esta diosa indicó la posibilidad de que fuese el numen de un riachuelo que pasa cerca del lugar del hallazgo. <<moró>>. transcrita por 78 Florentino López Cuevillas 1989 (1ª edición 1953). xenerosamente representada na nosa epigrafía e na nosa plástica. e as súas categorías diviñas. TR[…]). sería a deusa Reva. *Tr[ebona ?]) que parten probablemente dunha Deusa Nai celta: una Mater multiforme (Matres). <<meur>>). que atopamos por vez primeira dentro dun ámbito marcadamente funerario. 79 ANDRÉS PENA GRAÑA. arcaica diviñidade do substrato profundo coñocido en Irlanda coma a Cailleach (recoñecible en Galicia a traverso do folklore das “mouras” 79). “ Un cas trés curieux et difficile à expliquer est celui de gal. dadora de vida e receptora das ánimas dos seus fillos.na segunda grande inscripción Lamas de Moledo. br. a caza e a viaxe por mar. cecais a traverso dunha labrega. Castro Daire conservada da lingoa galaico-lusitana. <<mouro>>. Abundan las divinidades de nombre análogo. 295. na Fachada Atlántica da Península Ibérica. e como a filla do Dagda. Á alusión ás Matres é tanto máis plausible aquí canto que a inscripción puidera en realidade incluir unha invocación a unha tríada diviña. única deusa celta con orixe na deusa nai indoeuropea. cast. de suso declarada como “Salvadora”. un rapprochement est possible avec br. Representadas con frecuencia forma de tríadas. Brigit. da que toman segundo Mattews elementos tanto a Morrigan coma Anu. perseguíndose a un animal sobrenatural a traverso da “Caza Salvaxe” ou navegando o difunto nunha barca por un mar cheo de perigos cara á ansiada illa dos Benaventurados. multiforme (Matres). poderían representarse no piaculum sacrificial desta inscripción no primeiro lugar ao sacerdocio e á videncia (Trebopala).UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 pasaxe de López. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 17 . Mais le gal. a Macha (prónunciándose con gheada). intenta inxenuamente selo. de s. aquí pode máis ben 80 81 CROUGO/crouco. 722 ) caeilobrigo. ao meu mestre Luis Montegudo García 1996. p. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 18 . É dicir: o altar feito por un señor chamado Petranio. IV. Segundo a lectura de Tovar Rvfinvs et Tiro scrip Servnt Veaminicori Doenti Ancom Lamaticom Crougeai maca Reaicoi petranioi r Adom porgom iovea Caeilo brigoi Segundo a miña lectura: // rufino e ( xentilicio Rufinus de orixe etrusca GL 221 Monteagudo ) // TIRO O ESCRI// BIRON // OS VEAMINICOROS // DOANTES // O AÑO // LAMÁTICO ( de Lamas de Moledo ) // ao outeiro de maga ( que é como se chama hoxe.latina ou. = “outeiro” = “altar de pedra. dito con máis propiedade. gando vacún e outros animais ” dicc. Agora ben. radallo = “ graxa dura e sólida que se saca do carneiro. rupestre” (do latín altarium ). e presenta moitas infiltracións do latín [“quae verborum inmoderatio” cando o que pretendo dicir é que a inscripción é .abran os ollos os que non queiran ver. Franco Grande. máis ou menos de finais do s.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . n. pero os vales non se poden sacrificar. ANDRÉS PENA GRAÑA. // rufino y // tiro lo // escribieron // los veaminicori // dan // el valle // de los lamates // a crougea hijo de maca// reas petranius el // … cerdo ( fue ofrecido por ) // los caeilobrigoi Rvfinvs et TIRO SCRIP SERUNT VEAMINICORI DOENTI ANCOM (*ACNOM) LAMATICOM Crougeai maga REAICOI PETRANIOI R Radom porcom iovea caeilo brigo Comentarios á inscripcción: Contra a lectio ANCON/ANGON = “VAL”. p. ou do oficiante ) PETRANIO81 // un radaLLento porco para xupiter (sub vocabulo Gal. moi tardía.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Hernando Balmori 1935) e Antonio Tovar (1961) ainda que fora sempre mal lida.91. ( feito por. no que Petranius é oficiante (cf. A inscripción é polo tipo de letra (Monteagudo 1996: 22). sostiven que estamos de novo diante escea de sacrificio nun altar (outeiro). literalmente “ Croio Maga-raíñico ” CROIO = ALTAR DE PEDRA = OUTEIRO80 DA MAGA ) // da rEALEZA ( *Magaraíñico = “ Maga da realeza ”. ou. “ da raiña Maga” . un latín desastroso e provincián infiltrado por todas partes (topónimos e teónimos) de léxico (celta) prerromano]. podemos tamén aducir como exemplos similares o bretón kenderv frente ao galés cenfder (dv/fd). esto é “dan un año lamático”) e logo en dativo: “crougeai” (= “ao altar de pedra” )85. “conventus publicus vicinorum”. por exemplo crougin-toudadigoe = “altar de pedra teutático”. veamini é un étnico (CIL.a “redinha” – dos animais] e no vocablo español redaño). mediante unha “proba real” o carácter de deidade feminina da Maga -da que podemos. 4).París 1933-). outra opción máis prosaica darianos o nome composto por un xentilicio Caelius86. Maga-Reaicoi = “da Raiña Maga” (Coso-Oenaeco = “Coso da asemblea”. gótico reiks = “príncipe”. e mesmo ata poidera tratarse no noso caso. que confirma claramente.de onde procede á inscripción. “terra”. as formas correspondentes á verba grega khtôn. e o sufixo –briga (do tipo Lansbrica). teuta = “pobo”. C. da inversión de dous sons. 85 Croio = “outeiro” (no sentido de “ altar ”). do xefe das tropas ”). de toda a inscripción. precidamente celtas. có que trataríase dun topónimo. guerreiros cazadores baixo a protección fa divinidade guerreira (Nabia Corona = “Nabia señora do *corio. por brilante e erudita que ésta sexa. gentilicioVeamonius GL 420. gótico reiki. coma o demostraran Ó Cathasaig (1989. Ó hAodha. Agora cobra sentido a inscripción tras do liminar latino “Rufinus et Tiro scrip/serunt” (“Rufino e Tirón o escribiron” -sen pretender. p. ainda en uso no galego radallo = “graxa do intestino . mozos solteiros. lusitano Toutatikos<Touto-Táticos (Cf. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 19 . O segundo animal sacrificado e un radallento porco. Joseph Loth 1925.82 O problema xorde cando o sabio esquece as súas leccións: ancom/angom = acnom/agnom é voz latina. e. 22. agafuallar a continuación o seu latín-): “veaminicori/doenti/ ancom/lamáticom” (= “os veaminicoros84 dan un año de Lamas –de Moledo. 2. respectivamente. gordo ou graxudo (Radom. irlandés rige. Con lingoas máis achegadas. “o Castro Caelio” sen que elo queira dicir -ainda que omita eu lembrar aos nosos Jonathanes e ás nosas Jessicas e Vanessas. véxase o irlandés Oenach. polo que na re-interpretatio do panteón da gallaecia calaico-romana tería sido asimilada sen dificultade a Iuno. “Maga-Reaicoi” (Reaico-*Ri/aeco. Iove Caeilobrigo. de novo o bretón danvez frente ao galés defnydd (nv/f ).. sen propiedades.que fose etrusco. musgo das árbores” (estes tres derradeiros exemplos figuran no Traité de Phonétique de Maurice Gammont. finés rikki = “raiña”. Anuario Brigantino nº 19. poidendo o seu epíteto Caeilobrigo ter un sentido na “xeografía (quae iterum inmoderatio para comensalía) sagrada” e institucional celta da Callaecia e da Lusitania – se o contexto ao que aludimos é o de un sacrificio realizado por unha confraría ou irmandade de guerreiros – tal como “ fortaleza? ou casa? da cervexa ” (caelia). da raiña ?”: (galo rígiom. presentando logo as consonantes oclusivas da voz grega unha orde inversa frente á que fornecen a voz tocaria e a hetita: kt frente a tk. 86 ANDRÉS PENA GRAÑA. Radom Porcom Iovea Caeilobrigoi = “o radañento porco 82 Sin ladear a rareza de semellantes cambios. abofé. iuvante Deo. similar ao Mead Chúarta irlandés. “materia”. -aicus suf. 155) ter os galegos unha idea e unha imaxe familiar na moura constructora dos megalitos e da paisaxe galega e Atlántica. cousa por certo nada estraña nunha inscripcción que polo tipo de letra83 ronda o s. o seu fundador epónimo. ou a antiga forma bretona kifny frente a máis moderna kinvy (fn/nv). son en tocario A e en hetita. de *Oinom. posibilidade que adoito esquécese por máis que se aprenda a súa existencia. “reunión”. Cél. da man de McCone (1990. Iovea. Toutio-rix / igis = “rei do pobo. ou que fose sobrio. p. de orixe etrusca (GL 135ª). “feira”. 33-38 e recentemente F. 83 Véxase o “cuadro evolutivo del alfabeto romano en inscripciones callaicas” de Luis Monteagudo García. “asemblea”. 22 ). é en dativo singular indíxena a divinidade latina soberana por excelencia Iupiter/Iovis. esto é “do Pai do pobo” – galo Toutatis<Touto-Tatis. Coso Meobrigo. Crougeai Maga Reaicoi Petranioi = “Para o outeiro (altar) Petranio Maga/reaico”. se se perde de vista o contexto sacrificial. por exemplo. 84 Veaminicori: probablemente un nome composto de veamini+cori. a divindade que recibe a vítima. “un”. Toutio (galego-Lusitano Toudo ).Alonso Romero) conectada co berce mesmo da función soberana. ainda que non sexa elo tan probable. hoxe chamado ainda “Outeiro da Maga” (Colmenero) é dicir “altar (croio = outeiro = altarium) da Maga”.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . “primo” (no sentido de “parente”). a traverso do antigo lamento versificado da Vella de Bearne (Caillech Bérri. tkam e teekan. na miña opinión máis que evidente. IV d. Segundo Luis Monteagudo García. GL 28 b) significa probablemente “relativo á realeza. que procedendo dun común berce. aristócratas.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 tratarse dunha simple metátese ou interversión de dúas letras por descuido do lapicida. o “Korios” ou “Mánnerbund”. e significa “ año ” (o irmán pequeno daquela “oilam usseam” de Cabeço das Fráguas). lémbrese comparativamente. Tongo-Nabiaeco = “Xuramento de Nabia”.frente a calqueira especulación lingüística. Bandua Lansbrica = “ Bandua da fortaleza da chaira ”. 1989). Ed. sendo tamen xentilicio Corius (CILXI Carsulae de origen etrusco GL 78 A ) ainda que podería ser nominativo plural de *cor(i)o. craso. Crougin Toudadigoe = “altar do pobo”). Concello de Betanzos 1996 . secundarias para o tipo de traballo que nos ocupa pois non podemos establecer o carácter céltico dunha cultura unicamente pola súa lingua. os mesmos escoceses e os irlandeses non serían celtas máis que na proporción ¡dun 2 ou 3%! …nunha palabra o criterio lingüístico non é o único que debe ser tido en consideracíón…unha cultura debe contar tamén con outras varas de medir. tomaba o seu nome do posesor ou oficiante87 Petranius. 87 88 Circunstancia como o mostrara Luis Monteagudo. tendo que recoñecer o sabido de Hoz que os sobreditos celtíberos […] May have lost their material culture completely or nearly so […] preguntarse […] if there are traces among the celtiberians of social. François Le roux Christian . Segundo istes argumentos os Callaicos deixaron de seren celtas dende o século IV para facerense romanos. in Schmidt 1985:320321). pp. perdura todavía no nome actual do santuario ou outeiro. seguramente. e. non presentando a inscripción aquí analizada ningun problema de coherencia institucional. non dan lugar a substitucións de poboacións. Negar en base a un fato de dubidosas inscripcións. sinaladamente co substrato . estas discusións son -ao menos tanto coma restrinxir aos modelos hallstáticos ou lateniáns os productos da taxidermia arqueolóxica celta. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 20 . 90 Cf. á celticidade da Gallaecia.III ou xa do s. B. logo. e castelans os amerindios dos séculos XVI-XVIII. Os mesmos individuos. 15 .Guynovar`ch 1978. e mal lidas. cousa nada extrana nun epígrafe que pretende selo de fins do s.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . p. ibi. p. 19. 20 25) 90 sosteñen que un pobo é celta porque a súa lingua é celta e por que fóra da lingua non é doado atopar un criterio de identificación exacta. ben demarcada chamada en língoa indíxena Treba ou Touda (conformando comarcas sen vida urbana que as fontes clásicas chamaran civitates) que non tiñan os supostos invasores celtiberos. cando esta língoa. (de Hoz 1992. Le Roux. 89 Javier de Hoz. baseada na análise paleográfica. se fose así.” (Albertos Firmat 1995:ss. ANDRÉS PENA GRAÑA. son. os suevos e visigodos que chegaron á península falando latín serían asemade romanos. que inda hoxe chámase Outeiro da Maga e que entón.García Fernandez Albalat 1990:15-20.20. Guynovarch: 1978. os veaminicoros ofrecen o sacrificio de dúas victimas. conservados son moi serodios. conservaríanse estruturas institucionais da organización sociopolítica celta atlántica intactas dentro dunha base territorial. lembaremos que presenta serias dificultades de datación o ter sido obxecto recentemente dun reavivado tan bárbaro coma ben intencionado. religious or literary features that could take its origing from a Common Celtic heritage e augurar […] we follow here a dangerous path. García 1990. Coma din Renós nunha amable comunicación epistolar “ a cuestión reside en saber se o único criterio de celticidade reside na lingua. máis non en lusitano. Visto após do Lusitano o gravísisimo despiste dos lingüistas. polo que segundo parece pensalo Javier de Hoz somente serían celtas os celtíberos do Ebro Medio que teñen lingua céltica maila que sua cultura e institucións amosen unha forte aculturización “Ibero-griega”. dí: “Caeilobrigoi might also be identified as the name of a deity in the dat.89 Quen queira gato pode quedarse co gato. un año de Lamas e un radañento porco a dúas divinidades da primeira función: a unha. sg. probablemente en fase de xestación. da opinión. a outra e o deus soberano latino Xupiter. cando sucede que ese substrato nunca fora constrinxido por invasións abondo masivas no curso da historia e que. IV. croug ou croio. 19). con algunha puntualización á interpretación de Tovar. pp. é unha impostura. de que o contacto có latín non debe ladearse pois os textos lusitanos. amosa sen cesar visos de estar continuamente a maltratar voces latinas asimiladas con dificultade?.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 para Xúpiter Caeilobrigo”. culto á deusa celta Maga (Macha). indixena. como xa o sinalara. Algúns autores (de Hoz. que daría orixe a numerosos topónimos galegos contemporáneos. ainda que rendíase nel. Verbo do texto de Cabeço das Fráguas. O sacrificio celebrouse no epigrafiado altar rupestre. en particular a inscripción de Lamas de Moledo88 e amosan creo eu unha forte infiltración de léxico latino. ibi. onde paradoxicamente como demostraremos nestes papeis.20-25. ¿Non serán pois excesivamente prematuras e tallantes as conclusións tiradas sobre de unha lingoa considerada arcaica e pura. Pedindo de antemán perdón aos grandes lingüistas indispostos polo meu atrevemento nun campo que se me afai ancho de vez. Schmidt. p. Maga (= Macha irlandesa?). pero que non pense que lle dan lebre. que provén directamente das orixes .J. e tamén evidentemente pola conciencia de ela mesma no que atinxe a súa especificidade.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 A cultura tamén se mide polas tradicións.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . p.124 ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 21 . Este é precisamente o caso que concerne a Galicia” (Pena 1991. p. Pena. 1991. polo folklore e por tódalas supervivencias que esta foi quen de manter. 124 ) 91 91 A. TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 i n m o bi l i a r i o a r q u eo l ó xi c o d un h a o r g an izac ió n po l í t i c a i n st i t u c i o n a d e ba se t er r i t o r i a l ber c e d a bi sba r r a g a l eg a ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 22 . tres e ata catro bisbarras e. sub vocabulo cora.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Treba e Territorium Intitulado “Estudos encol da Idade do Ferro no Noroeste da Península. p. en xeral de pedra. Plinio e Tolomeo. asinando a unha determinada poboación unha cantidade determinada de leguas en cadro. un petroglifo. Ames. os Territorios Políticos estaban delimitados por marcos. 1651). tres e ata catro concellos. dúas. o último grande estudo institucional da Arqueoloxía e Historia Antiga galega foi publicado no Seminario de Estudos Galegos por Florentino LÓPEZ CUEVILLAS e por Rui DE SERPA PINTO. é nas cartas galegas medievais o verbo “decoriar”. contrariamente a o que sucedeu no resto da Península. a súa circunscrición -e a actuación de Pio Pita Pizarro é proba irrecusable. Ista particularidade fai que nos tratados dos xeógrafos Mela. de nome coiras. chantar corias ou coiras: “Invenerunt acham in ripam de Mero ubi dicent ad canarium et 92 Joseph Vendryes 1987. Comparativamente. chantar marcos. os Romanos deixaron subsistir as colectividades indíxenas.1934. indicando esta circunstancia que aínda que os actuais concellos e as actuais provincias son creación do século XIX. restitúen un aspecto da facies política na Gallaecia prerromana (LÓPEZ CUEVILLAS DE SERPA PINTO 1933 . unha pedrafita ou un altar rupestre (outeiro) demarquen ou deslinden dúas.fíxose en Galicia organicamente. estes autores pioneiros sostiñan que no Noroeste. ANDRÉS PENA GRAÑA. verbas celtas que tamen figuran como derradeiro termo de composto en numerosos topónimos (Vendryes 1987 sub vocabulo cora ) 92 De esta verba derivan numerosos topónimos como Coira (Allariz. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 23 . O verbo demarcar. As Tribus e a súa constitución Política”. FITOS TERMINAIS É frecuente en Galicia que unha mámoa.. Porto do Son. como noutras partes de España. posteriores á conquista.] por Porto Pequeno de Coira”. 263 ). dous. en ocasións ata varias provincias. Teo) “[. encontremos nomes e localizacións de tribus que. de modo fragmentario.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Santiago. “decoirar”. Monfero. Ainda que sen decatarse totalmente de que as tribus estudadas por eles se correspondían cos arciprestados medievais. “muro de pedras”) e o galés cored (“barreira”). (Tumbo de Monfero. Coincidentes co que hoxe veñen de ser as comarcas. tres e ata catro parroquias. véxase o antigo irlandés cora (“valado”. e non “a cordel”.. sobre xurisdiccións e parroquias preexistentes. un tronco seco.: “Vou” -dí Nestor. ben chantado e ergueito. ora túmulos do Neolítico nomeados en latín medieval lacos anticos. XXXIII. en moitos casos. chegaron ata hoxe cumplindo coa mesma función. ao chegarnos coma dixemos a 93 94 Sobrado. no túmulo ou.” (Homero Ilí.161-162. lacunas. inda que é doada de mirar. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 24 . utiliza os megalitos profusamente como marcos que dividen antigas propiedades e. e son a meta que o divino Aquiles. 326 . cando refire deslindes de zonas altas e esgrevias ou de zonas baixas. O que parece unha máxima: “esta terra é nosa porque aquí están os túmulos dos nosos devanceiros” prevaleceu así ao longo do tempo. xa con soporte factográfico pódemos observar o alcance indoeuropeu do hábito de empregar as mámoas para demarcar.162 ) . estes marcos despregan en ocasións un complexo inmobiliario arqueolóxico que mostra ora mesas ofertorias do Neolítico final.93 Toda a documentación alto e baixo medieval. unha a cada banda en pleno estreitamento do camiño. dúas pedras ben brancas entálano. -Lacos et Mamolas Así cando as fontes falan de lacos anticos et mamolas. ANDRÉS PENA GRAÑA. sospeitosamente desechada polos buscadores de encantos. senón milleiros de veces. conservaría o aspecto primordial de teto. mentras que a mamula.). en busca de tesouros ata que a eles -caso de supervivir. etc. nas espidas pedras da posible cámara dolménica que aparecen descritas na Ilíada. mamolas. Hoxe se aplicaramos a precisión descriptiva dos nosos cartularios e diplomas medievais non poderiamos con propiedade falar de mamolas ou de mámoas. ano 942. queda a pegada desta actividade en forma de grandes furados (lacos) que poden alterar ou acabar en ocasións con moitos túmulos excavados centos. lacunellas (véxanse nos montes galegos os topónimos Lagoa. de Valdeavellano 1976.chega a paleta do arqueólogo. Corias en língoa indíxena e termini en latín. 161 . inzadas na súa superficie con petroglifos de “cazoletas” chamados nos documentos medieváis burgarios. Na Idade do Bronce. Lagoela. mellor dito. ao cabo. as mámoas e as pedrafitas convertéronse pola sua antigüedade e visibilidade nos puntos de referéncia favoritos dos antigos. o dos pés veloces. volumen 1. e tan alto coma unha braza. ou. Traducción particular de Luis Monteagudo García. pp. Sinalando dende tempos inmemoriais os límites xeográficos das diferentes demarcacións locais. vos puxo. nas honras fúnebres de Patroclo. ou tumba é dun mortal hai tempo morto. esta apertura de túmulos poido producirse ao día seguinte do enterro. Tumbo I fols. un marco posto polos antigos. pp. dunha aciñeira ou dun piñeiro que a chuvia non apodreceu. por primeira vez nun rexistro Europeu.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano […] Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam” (Loscertales de G.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . e non che pasará inadvertida: aló por riba do chan érguese.“amosarche cal vai se-la meta. 50r.34)94.-51r. e acalcada dunha e doutra parte extendese a pista para carros. a diferencia entre estes dous conceptos débese a en que un laco (sic) é sempre un túmulo que presenta buraco de violación. crego. 1995 p. 1909 ANDRÉS PENA GRAÑA. similares aos do mesmo contexto cultural Atlántico que compartimos. e. indicativas da relevancia social de quens foron quen de usalas posiblemente no derradeiro banquete. a súa experiencia expoliadora. 51). que a principios do século XVII conseguíu do rei Filipe III no ano 1609 unha cédula para abrilas mámoas e coller os tesouros dos gentiles galigrecos superando a expoliación as tres mil cámaras. polo alcance da mostra. onde no capítulo VII dise. pero que nalgún caso. presumiblemente máis ricos. prata. como a que podería tirarse. Non se debe silenciar que é alta a probabilidade dos asertos contidos nos precedentes parágrafos pola delatora presencia no mencionado tesouro dun grande. tras falar de que a terra dos galegos é rica en ouro. o achado casual dun destes probables expolios de tesouros que podería ser agachado presuntamente polo propio expoliador. o carácter simbólico dos obxectos conservados. seguramente sí que estaba. supostamente superior en alcance e resultados á dun arqueólogo actual. sequer intuitivamente en condicións de saber. desapareceran totalmente. no Códice Calixtino. señor do couto de Recemil en Lugo. 631-2) denomina ¨second oldest profession in the world” á percura de tesouros de comenzos da Idade do Bronce no “Tesouro de Caldas”. os grandes túmulos da Idade do Ferro. ¿Non sería posible por este camiño que. sendo máis exacto e descriptivo recuperar a voz lagoas (lacunas). senón que posiblemente centenares e ainda milleiros de veces. esto ven a significar entrar no alén e apañar os tesouros pertencentes aos seres e razas míticas. macizo e pesado pente votivo de ouro de nídia 95 Martinez Salazar BRAH. ata a Idade de Ferro (Arnold. pp. as veces evocándoos ou conxurándos lendo e deslendo libros e formulas máxicas) apañando o ouro. non unha.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .490 obxectos. sen deixar rastro? Ao noso modo de ver teriamos unha evidencia destas violacións. por ser posiblemente comparables o feito de furar nas mámoas (en xeografía mítica popular celtoatlántica. dende os alicerces. aparecerían descritos no lugar de seu nos diplomas medievais. A máis antiga referencia a este inveterado costume podería estar. pola experiencia do ensaio e do erro. de certo. Cousa cativa sen dúbida se temos en conta que entre as aperturas masivas de mámoas rexistradas en Galicia. Poidendo abarcar estas expoliacións mámoas que irían dende o Neolítico. ainda sendo isto discutible. das olas de ouro adscribibles ao calcolítico. que túmulos eran productivos (¿posibles enterramentos individuais do Broce ou do Ferro?) e que túmulos non. momento no que se estaban a facer enterramentos tumulares no Atlántico como o amosan os funerais de Viriato e posiblemente os guerreiros castrexos arrincados dos seus túmulos. Reforzado se cabe pola presencia masiva de aparentes precursores de torques e de viriae. no que Steuer (1979. conta Martinez Salazar ( 1909 )95 o caso de Pedro Vazquez de Orjás. En toda Europa expoliábanse túmulos e o relativamente recente (1846) do intendente de minas Johan Georg Ramsauer foi un caso famoso por excavar ao longo de 17 anos 890 túmulos na necrópole de Hallstatt chegando a desenterrar 19. do Tesouro de Caldas podría desprenderse un intenso arrecendo ao ortodoxo contexto cabaleiresco indoeuropeo. III. baixo a piqueta demoledora dos cobizosos buscadores de tesouros. destrozados ou reutilizados. que nos puideran evocar a idea dun expolio antigo dunha tumba principesca. ao feito de abrir galerías á percura dos filóns auríferos. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 25 . Se o señor de Recemil non estaba en condicións de datar a idade dos túmulos.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 práctica totalidade delas violadas. cunhas lecturas comparativistas dos usos e dos costumes funerarios Atlánticos. XII. do s. peles de animais salvaxes e outras riquezas que ainda é moi rica en “tesouros dos mouros” gacis sarracenicis. UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 adscripción a un marco ideolóxico e cultural moi concreto. local ou de importación. 1966. que tras de pasar con éxito a proba de escoller entre ela e un tesouro. no abrente do solsticio de verán. o caso é que por mor das accións reseñadas. en sinerxía cos trazadores inmobilistas e autoctonistas da antropoloxía xenética galega. Reforzándose o loitoso arrecendo e o carácter psicopompo da panoplia coa representación da danza funeraria dos circunstantes. non falo por falar.000 ao 2000 a C durante máis de dous mil anos. danos unha pista da razón pola que a primitiva concepción simbólica seguía probablemente vixente neste período96 onde de novo o pente aparecerá profusamente representado. VIII. e a carros representados aquí sen as rodas. é sen dúbida un elemento abondo significativo pola mencionada simboloxía intrínseca para posibilitar que o conxunto de Caldas adquira na topografía do enxoval psicopompo unha sólida coherencia institucional e un valor enorme servindo de base para revelarnos o alcance e a profundidade das institucións indoeuropeas e para comprender os temas interpretativos dos nosos petroglifos có poderoso instrumento da etnografía comparada de Fernando Alonso Romero. como 96 Ao igoal que estaba a suceder con outros inmobiliarios simbólicos do Atlántico. esta circunstancia. unha espada aparentemente pistiliforme. Inglaterra. coma Stonehenge utilizado segundo Timoty Darvill do 4. Atopámos o simbólico agasallo do pente asociado a un ambiente funerario representado. en contexto Atlántico do século II ou I a C un pente apareceu xunto a un espello. no Atlántico. Engadida no Bronce Final á composición. que domina xerárquicamente outros menores. asociado a outras tumbas con espadas lanzas e escudos. altar de pedra chamado Pedra das procesións da Auga da Laxe. ou en Cabeza del Buey. Almagro Basch. convertida polo folclore na mítica moradora dun mundo subterraneo do que retorna. Pontevedra. Sexa tolerable. Ao empregalo para pentear os seus cabelos en contexto simbólico claramente funerario. a de Ategua. de paso ao Alén na mitoloxía galega “A Moura” o pente de ouro. Estes outeiros son o centro simbólico da Terra. Yorkshire. Fuente de Canto. Estes pentes encóntranse. Almagro Basch 97 como as atopadas no lugar de Las Mayas. a carros. Cáceres. cecais por primeira vez en Europa. 97 M. É a mesma Deusa Nai á percura do marido merecente. en Valencia de Alcántara. en túmulos dende o Bronce ao Ferro de toda Europa. O pente sería aquí ofrecido polo héroe morto como agasallo nupciál á deusa soberana que o reclama e o conduce ao luminoso Paradiso. indefectiblemente asociado ao ambiente heróico das tumbas de carro. p.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . ou non. Trátase seguramente do pente que emprega unha vella divindade indoeuropea da soberanía. en Gondomar. asociados habitualmente a espellos. Arnold 1995. a armas e a vaixela de mesa (Carreira 2000. agora asociado tamén a espellos. nun petroglifo sobre un outeiro. o sostido nos precedentes parágrafos a propósito das violacións dos túmulos. e nunha tumba de carro en Wetwang. Estes pentes sonnos ben coñecidos. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 26 . e asemade lugar de tránsito vertical entre o mundo dos vivos e dos mortos. Córdoba (presentada por Almagro Basch no IX congreso Nacional de Arqueóloxía de Mérida do ano 1968) e un longo etc. ANDRÉS PENA GRAÑA. alabardas e puñais do Bronce Antigo. 50-51) xunto a bebida e un rico aparato de beber. un antigo modelo de carro que se mantivo en uso en Escocia ata o século XVIII e mantense residualmente en Galicia no Courel. ao rente das armas e do carro do difunto nas estelas decoradas do suroeste peninsular pubricadas en 1966 por M. indicando que estamos ante un lugar sagrado de trénsito vertical das ánimas ao Alén mediante a práctica cinexética psicopompa coñecida como Caza Salvaxe. entre outras moitas da província de Badajoz. compartirá con ela no Alén fabulosas riquezas. o pente aparece en Auga da Laxe asociado a armas da época. típicamente Atlántica de “O Abellón”. chámaselle ás mámoas lacos cando presentan. Lacuna. et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primitur inquoavimus. Tomo II .TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . e máis concretamente entre o río Alesancia e o Mera. en boa hidrognósia escoliastas de Villar. p. 23 de Agosto do ano 775) polo que o rei Silo doa a varios relixosos entre os ríos Iube e o Masma.99 .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 demostramos en 1991. “[…] quomodo dividet cum villa Sancta Columba.98 Así nunha carta do 982. pp 184. et per illas sasas alvas et per illa lacuna usque in alia lacuna. inter ribulum Alesancia et Mera. castros duos […]” ( Díaz y Díaz 1974. non ten nada de particular que a primeira vez que apareza esta denominación nun documento Galego suceda no primeiro deles. Ermigildi et Atanes et transit Limia ad patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in arca tras limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inveneritis lacos anticos et mamolas. Et quarta archa in ripa de ipso río 98 99 Manuel Cecilio Díaz y Díaz 1974 pp. como dixemos en 1991. 212. et iusta montem que dicitur Farum. hoxe Celeiro de Mariñaos: “[…] Ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 27 . 184 ). as veces enormes. decretar a hidrogoxía última para tanta lacuna e lagena da diplomática galegas “et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum usque in loco que dicitur Arcas. et inde ad fontem Iusteli. Lago ou Lagoa Esta voz atópase en case tódolos diplomas que conteñen deslindes polo que. no lugar de Lucis. locum que dicitur Lucis determinatum de ipsa villa ubi ipse noster mellarius avitabit Espasandus. pp. Et tercia archa in quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcina de Bovea. ANDRÉS PENA GRAÑA.13. et alia archa principalia iuxta viam de Codais. buracos de violación Laco.Chámeselles Arcas por ter esta forma o dolmen privado ou non da pena ou penas sobranceiras: “[…] Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano. et usque ad petra ficta et per illa lagenam” -se non o estorbara a precisión matemática das cartas de deslindes (no hidrotropismo de tanto lago poderían. o diploma SILONIS REGIS (sub die X kalendas septemberes Era DCCCXIIIª. o máis antigo que existe en España. Uno laco qui est tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in cima de villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacet efigiem hominis esculpta in petra ( a primeira noticia dun grande túmulo da Idade de Ferro coa estatua do guerreiro sobre el ) que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad arca maior ad castro de Vemes et sic tornat per allios molliones et feret in fontem de mulieres deinde postea Mineo rio inter Villarino et monte longo per ubi fortissimi divisimos cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilio sub unos? andantes. Notum die ipsas kalendas octobris discurrentes tunc era XXª post Mª […] ” ( López Ferreiro 1899. In Antonio López Ferreiro 1899 apén. et arrogio que dicitur Comasio. et decoria ad illas cercarias de bouça que dicent Tructesindi. 212 – 13 ). un Celeiro. et per illum pelagum nigrum. cum omnen exitu et regreso suo. de Celanova. sen dúbida por excesivo ciume competencial. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. pp. de primavera. de Valdeavellano 1976. 72. uns asentamentos quizais moitas veces reaproveitados. e en algún caso con pastores eléctricos o que podería ser un caso de longa e admirable continuidade de uso. canto nas terras fértiles e ben regadas da beira mar. e dos presuntos peches neolíticos. pensados quizais para albergar e defender dos depredadores (do lobo) o gando dos primeiros sedentarios. que existindo outrora por centenares.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 de Bovea. e tal é o caso dos curros. do recoñecemento ou da consideración de monumentos megalíticos resúltalles fatal verse privados dunha protección institucional. de Valdeavellano.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . por mor de espoliarse decote e con impunidade as grandes pedras que os forman ao permanecer estes tan valiosos como desprezados monumentos sen catalogar. sendo referidos os curros ou cousos. como inmobiliario arqueolóxico medieval por quen ladean a factografía dese período. en ocasións os curros conformando un perímetro de pedras fincadas. Os curros ou cousos presuntamente prehistóricos. o certo é.Worth. 100 Karta de Villari de Paredes nº 129. 1967.162 ). 161 . ANDRÉS PENA GRAÑA. Simmons. e mesmo a un inmobiliario arqueolóxico adxectivo de difícil interpretación como alineamentos de grandes pedras presuntamente prehistóricos e petroglifos aínda en fase de estudo. parece aludir a esto). presentes en toda Galicia.-51r. lamentamos que cada vez vaian quedando menos recintos circulares de grandes pedras chantadas. menos presunto que real. ( Sobrado de los Monjes).161-162. 1953. Curros. Este presunto inmobiliario arqueolóxico encontrase tanto nas brañas e turbeiras encharcadas dos planaltos. posiblemente algo rasa. 1912. inmobiliario arqueolóxico Atlántico comprensivo e inmerxido de recintos circulares. coma hortalizas. Et sexta archa in bauza que dicent Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Ano 942. parecen asociarse a enormes pedrafitas de forma discoidea. 50r. máis pequenas. Todo elo vai asociado como nas Illas Británicas a túmulos neolíticos de cámara monumental simple e rectangular a modo de longas cistas (Petit 1974. Os cousos e curros de función e tipoloxía variable. 1969. que aínda hoxe se empregan para gardar o gando. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 28 . Cousos Vedros. fols. e aínda poderiamos distinguir unha terceira tipoloxía constructiva nos curros. p. 1976 vol. Tumbo I. pp. in Pilar Loscertales de G. trátase de pequenos peches elípticos que quizais serviran para protexer das alimañas certo tipo de cultivos. parecen tamén pechar unhas plantas de cabanas. 1950. Barber.[…] ” ( Loscertales de G.100 Causos (veteros). algunhas de considerables proporcións. conforman un importantísimo. dos que en algún caso se suxire poderían conter algún tipo de enterramento (o termo corrente das cartas e dos diplomas medievais causo de Armada. 1º. como parece sucede no Xistral cos monumentais curros de Santo Tomé. Hoskins. ou Curros veteros Invisibles ou por agora desconsiderados para a chamada “arqueoloxía espacial” ou “arqueoloxía paisaxística” galega. Brailsford 1938. 1954. Harvey. Daniel. que rodean totalmente un recinto diferente. tendendo á formas poligonais. menor en altura e máis alongado. malia considerar o que xustamente nosa de vello admiradora silandeira e encuberta vale. chamados na nosa diplomática medieval cousos ou curros vedros. non sen precipitación e lixeireza excesiva. carecendo en Galicia os “curros vedros” ou os “cousos”. Malia ser coñecidos e estudados dende hai moito tempo (Crossing. da Terra de Bergantiños ou da Capelada nas Terra de Arrós e de Labacengos. 1970) na área cultural da Europa Atlántica que compartimos. coa debida reserva. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam in directo usque ad ipsam archam quem primiter incepreunt inter Codais et Parietes. 90). de grandes peches elípticos. Volumen I. Sobrado. Ano 1162. et inde per illo lombo de Lombario. et intrat in antiqua in directo anta. nº 475. 103 ora mostra outeiros ou -Autarios ou Outeiros (altares) 104 “ […] e ende o o outeyro do Gauiam e ende a a pena Edrada e ende o o penado ( sic ) do Carauo e ende a a pena da moura […] 105 ” en pedra con petroglifos do Neolítico.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 -Armatas. secus flumen Lobamorta” in Loscertales de G. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 29 . et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata […]. 212. 103 982. 147 v. 107 Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba. et inde ad petra Alua unde incepimus […]. quer burgarios con cazoletas do Neolítico quer. p. et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar.184). Tumbo Iº. consideradas moitas veces petras fictas.” (Loscertales de V aldeavellano 1976. et inde per antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in peegada. ocasionalmente . 425.13. p. et inde per illo rego que venit de lama Cova. et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar. Sobrado. e v. Carta de Celanova. id est per petra Alba. “ […] et per illa lacuna usque in alia lacuna. et inde ad mamoa de inter Ardilleiros et Uillarino. Luis Monteagudo García 1997. et inde per antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in peegada. 106 Estudados recentemente polo profesor D. et inde per antiqua de Bolios et uade ad causu de Aqua in peegada et inde per illa antiqua ad causo de Armada. et de Pedri et de Sancti. et inde per illo rego que uenit de lama Coua. et inde per illo lombo de Lombario et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar. Armadas Chámanse así polas cámaras poligonais formadas polos esteos dos dólmens interpretados polo home medieval como trampas para animais confeccionadas polos antigos. et inde per illa antiqua ad causo de Armada. p. et inde ad mamona de Paramu et inde ad illa incrucelada de uilla Susu. maio 2 pp. et inde ad Ordiales ad illo marco. segundo podemos velo nos diplomas. fol 124. De Valdeavellano. do Bronce ou do Ferro.356.” 102mesturándose sen dúbida as pedras fitas dende a Idade do Bronce ata a Idade do Ferro con -Estelas Funerarias de varias épocas. Así nos lindes de Vilasuso: “Hec sunt terminos de uilla Suso. 104 “Et habet predicta hereditas iacentia in terra de Superado. burgarios cuadratos 106. Sinalaremos que existen outros tipos de fitos terminais (en parte xa tratados por Ferro Couselo na súa tese Petroglifos de Termino): -seixos brancos ( saxas albas ). fol. et inde ad Ordiales ad illo marco. et inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino. pp 64-98 e pp. et inde per illo lombo de Lombario. et inde per illa antiqua ad causo de Armada. Tumbo I.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . IN LOSCERTALES DE VALDEAVELLANO. La religiosidad callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos. inter alpes Iaurino et Monte de Ara. et inde super illas casas quomodo intrat in ipso regario que uenit de Bolios et uadit ad porto de Ludo. priscilianismo y outeiros con moito detalle e aparato crítico cf.” 107 101 102 De Uilla Susu. 375 . et inde super illas casas quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo. pp 184. et intrat in antiqua in directo anta. sen data. p. et inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino. “Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba. cando na Idade do Ferro é rectangular o lacus do altar. et inde super illas casas ANDRÉS PENA GRAÑA. In Loscertales de Valdeavellano. et inde ad petra alva unde incepimus. et inde ad mamona de Paramuu et inde ad illa incrucelada de Villa Susu. v. 11-118. et inde ad Ordiales ad illo marco. Tumbo I. cultos astrales. 375 – 376 ).101 -Petras fictas. In Antonio López Ferreiro 1899 Apén. 75 r. et de Pedri et de Sancti et intrat in antiqua in directo anta. Manuel Cecilio Díaz y Díaz1974 pp. fol. nº 185. et inde ad mamona de Paramuu et inde ad illa incrucelada de Villa Susu. et de Pedri et de Sancti. aparecen descritas demoradamente laco maior […] ubi iacet efigiem hominis sculpta in petra (López Ferreiro 1899. A Coruña). 105 Sobrado. 111 Este é un dos textos que en 1991 (Pena 1991. 110 Esto é. sunt ipsas hereditates markatas et temeratas et diuisas Canali per illa Lagona111 quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo. nos medios locais da comarca de Ferrol. et de alia parte Pelagio Menendiz et Osorio Ioannis et heredibus suis. lacuna / lagoa ou lacunella / lagoela estábase a falar das mámoas que presentaban xa un buraco de violación. na súa tese de licenciatura e en traballos recentes. fol. servíunos para confirmar no rexistro arqueolóxico a continuidade dende a Idade do Ferro ata o século XII do territorio xurisdiccional demarcado (Pena 1991. que deixaba pasa-la choiva á pequena piscina onde se recollía. e ende a a pena do spino e ende o o marco que esta contra o Pedronco e ende a a antigua vella e ende fonte de so o Lodeyro e ende iuso pelo rego como vay. modorra. In Pilar de Loscertales. etc. 25-37 e 57. sen data.425. 29). os marcos delimitativos chegan mesmo ata hoxe. o descubrimento e a autoría de xacementos arqueolóxicos e de estudos hai dez anos realizados e publicados por nós no Concello de Narón. Aquel traballo de 1991. agregando parroquias. << Lagoa >> significa mámoa con buraco de violación” (Pena 1991. unde Baralia inter nos uertitur et uenimus inde in concilio ante comitem dommus Rodericus Ouequiz et Martinus Pelagii et Gutierre Muniz et Ioane Asqueliz qui es uigario de domnus Froila Ueremundiz et alios multeros qui uiderunt et audierunt et iudicarunt bene et diuiserunt et uiderunt ipsos homines bonos per terminos de Condux et inde per Kareira Subia et inde ad illa Kaskalia Scrita et per illas petras et inde ad illo Lotario110 que sparte Osseto et Sunario et per ubi sparte Osseto et Kastelo et inde per Términos de Maiore de Mamona. etc. Máis seríamos infiéis a este traballo se silenciásemos que o noso esforzo investigador foi e está a ser cómodamente seguido. nº 475. 147 v. 25 . Esta palabra vén do latín lacus que erroneamente soe traducirse por lago. 108 Sobrado. ou inscripcións de término “Orta fuit intentio inter Fernando Uistrimiriz et heredibus suis. un outeiro. un é o de buraco. Tumbo I.37 e 57. como modia. a posición dunhas mámoas. pp. e mesmo para ver. armada. penedos figurativos “[…] a a Pena Androeira que é cauada e ende a a pena do Spino e ende o o marco que está contra o Pedronco […] 108” -cruces109. Volumen 1º p. que e cavada. Etimolóxicamente ten moitos outros sentidos. super illas heretitates que iacent inter Castelo et Sonario. et inde ad petra alva unde incepimus. dun xeito que de non quedarse únicamente cos aspectos máis descriptivos e recurrentes podería resultar interesante e productivo: segundo xa sinalamos en 1991. p. simplemente buscamos – cousa que o colega Carneiro non parece entender. menciónanse marcos de deslinde tradicionáis na práctica totalidade dos milleiros de cartas medieváis e modernas. económicas e relixiosas .. sen desmentilas. xusto debaixo da magna lacuna in medio tecto e chamábase impluvium. por formarse os Concellos Constitucionáis de 1836 en Galicia. Recollíamos entón como facemos agora outras denominacións (arca. institucionáis. et inde per illo rego que venit de lama Cova. e non hai por agora outra arqueoloxía máis fiable da paisaxe para tirar conclusións ideolóxicas. pensando nós que ao redactarse os documentos de deslinde na Idade Media onde figuran as verbas lacus / lago. e ende o a porto de Guas e ende o o marco que esta sobre la fraga de Torante e ende a a perada do Carneyro.58. pp.58). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 30 .” Sen data. fol147 v. 109 “Estes departirom os lugares de suso ditos.Tumbo I. In Loscertales de Valdeavellano. Como as respostas á terceira pregunta do Interrogatorio do Castro de Ensenada o amosan nos deslindes das parroquias. no que colaboraron baixo a nosa dirección Alberto López Fernández e Ignacio García Novás. a pervivencia ata o século XVIII deste territorio a traverso dos deslindes nos coutos xurisdicionáis.) contidas na diplómática para designar aos túmulos e para indicar a presencia de diverso inmobiliario arqueolóxico institucional. por Carneiro Rei. acusando a éstes de ANDRÉS PENA GRAÑA. p. en certos casos.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . 425. fixo que identificáramos por primeira vez como sinónimo de mámoas as ditas verbas: “Lagoa […]. 1994).as implicacións que as pervivencias de determinados segmentos institucionáis ten en sinerxía coa factografía e coa realidade territorial testemuñada polo fenómeno tumular. Neste tema non se trata de discutir medio metro a direita ou a esquerda. Os romanos chamaban lacunar á abertura do tellado ao redor do atrio da casa. meda e os derivados de meta. Começáron a a fonte do monte e ende a a outra fonte e ende a archa que e no monte sobre Villarino e ende a Baracentas e ende a antiga de Quintaas de Muradelo e ende o o porto de Gamae hu feceron crui na pedra e ende o o linar de Monim clerigo a a pena Androeyra.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 -rochas naturais . O feito certamente inconcebible é ter reclamado para sí. Obr. como tamén en 1991 sinalabamos. escudándose logo Carneiro para xustificar as súas propias declaracións aos periodistas. sociopolíticas. cit. 2b) “Lleno de túneles tramposos se esconden en ellos. véxase por exemplo: 1a) “Hoxe encontramos prácticamente tódalas mámoas violadas.97). A Licenciada Rivera.” (Rivera 1998. sen dúbida de sulco dos mortos ou dos antigos. ANDRÉS PENA GRAÑA.” (Rivera 1998. os mencionados marcos serían colocados xa polo soberano. Moito máis lonxe no clonaxe das nosas ideas foi María Rivera Rodríguez. Berlin. y a la derecha una mujer trae un gran recipiente quizás para erróneas interpretacións. (pódense aínda ver. etc. mientras a la izquierda un joven parece seguir al perro. 43). CIL suppl. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 31 . 28 de 1063. reproducindo traducidas do galego ao castelán varias páxinas enteiras do noso estudo Narón. é algo que debeu de empezar ó día seguinte do enterro. 1903. in Ferrol Análisis nº 12. todas las mámoas violadas. esquece. páxina 371 113 E. 45). etc. 31). xa no nome de este polo labrego concesionario da terra e do gando.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .” (Pena 1991. na semicolumna do segundo pilar do lado do Evanxeo (ss. XIII a XIV). p. agrádanos a traxectoria investigadora seguida polo señor Carneiro. as nosas páxinas 97. o propietario decapitaba o touro e levando consigo o sanguento despoxo refacía ante a vista dos circunstantes o itinerario vertendo sobre os fitos recen postos o sangue que saía da cabeza do animal. un Concello con Historia de Seu (Ed. expresión empregada para indicar a grande antigüidade das villae dicindo que estas foran sucadas (co arado) polos defuntos ou polos antigos. Hübner. Sobrado . interrompendo de cando en vez a marcha para chantar fitos terminais de pedra. Los perros le ladran. tesouros sen conto: OURO. Valpaços)113.” (Pena 1991. sucara o sagrado pomoerium sostendo a rella do arado ao que xunguira un boi e unha vaca brancos. que o seu texto “orixinal” (María Rivera: “Restos Arqueológicos en la Parroquia de Sillobre”. Con todo.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 inter nos et pro talem actio facimus ad uouis ego Petro Gauin(i)z et fernando Uistramiriz et Petro Amiquiz et eius uocis. VIII. los hombres más próximos le golpean la cabeza con el talón de sus hachas. 1b) “Hoy encontramos. a destrucción dos túmulos. 2a) “Cheo de túneles trampeiros agáchanse neles [estamos a falar dos castros]. p. Ferrol 1998) provén do noso eido. paseaba o novo propietario no circuíto a demarcar cun touro semental de raza rubia. cecáis por faltarlle información direita. es algo que debió de empezar al día siguiente del entierro. la destrucción de los túmulos. Sotelo Blanco. Comparativamente. entre outras máis. a tibi Pelagio Menendiz et ad heredibus suis ut non demandemus nos nec nostras uoces ipas hereditates ad uestras partes […]”112 das que temos polo menos un exemplo intencionado de aspecto cruciforme como a que pode verse nun epígrafe rupestre portugués: TERM[INUS] TREB[AE] OBILI[ANCORUM ?] de O Rigueiral (Sanfins. debuxado e comentado por Alfredo ERIAS MARTÍNEZ: “El animal centra la composición mientras en un esquema simétrico dos personas y un perro la flanquean a cada lado.. ao parecer discípula de Carneiro. a cerimonia está sen dúbida presente en Galicia nun capitel da coruñesa igrexa medieval de Santa María do Campo. para la imaginación popular. Tumbo II in Loscertales. seguido polo pobo e por un escribán. xa no seu nome polo nobre. 112 Ibidem . prácticamente. agosto. pisando os nosos pasos. Rematado o circuíto. como tódolas violacións de tumbas. p. a máxima riqueza das sociedades non industrializadas.. Nunha descendente gradación. Santiago de Compostela 1991). para a imaxinación popular. De ser así. 275 b. A ESTRAÑA FORMA DE DEMARCAR Seguindo un antigo ritual fundacional indoeuropeo similar a o empregado para a fundación de Roma por Rómulo quen. 14 –15. ritual ao que quizais aludiría a incomprendida expresión altomedieval de succo mortuorum vel antiquorum. tesoros: “ORO” [sic]: la máxima riqueza de las sociedades no industrializadas. in Antonio Rodriguez Colmenero (de quen somos debedores e tomamos a meirande parte dos epígrafes citados no presente traballo): 1993 p. como todas las violaciones de tumbas. 98 e 100 castelanizadas na súa obra por María Rivera). acompañado pola súa banda. p. veriamos a plasmación dunha matanza. a demarcación da ferraría quiroguesa de Quintá do Reconco da Amieira. p. que es sobre del poço de la dicha errería. ¿sería admisible o ver unha contraposición entre un sacrificio cruento e a imaxe infantil do Redentor de quen sería lembrado o seu sacrificio na cruz no sacramento da Eucaristía. en presencia e por ante mí. Non embargantes. asta llegar al camino y marco que allí estava. Por outra parte. los dichos braçeros y ofiçiales y biscaynos y perssonas. o touro tricornio do Musée Archéologique de Dijon procedente do santuario de Beirele-Châtel ou o tricornio de Glanum de St-Rèmy-deProvence estudados pola eminente mitóloga de Gales Miranda Green. al camino questá sobre del poço que sse diçe das boussas. passaron otra vez de la otra parte del río y lo llevaron por el camino devajo la sieera y pusieron allí un marco. como alusiva ao gremio de carniceiros. escribano e testigos e personas arriba e avajo contenidas. pero [esto] no es coherente con la presencia de esa mujer. quen sinala cómo o touro asóciase con elementos alusivos á fertilidade e ao deus solar. dende allí. dende allí. Alfredo.233. ou sexa ao aspecto claro da soberanía (o Apolo celta. y jurisdicción que al presente posee el señor Diego de Quiroga. el dicho Francisco Basques. según arriva se contiene. táis imaxes románicas perderon popularidade no século XIII.” 114 Erias Martínez. y a los pressentes le fuessen testigos. De tódolos xeitos.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . En este sentido Erwin Panofsky indicara que unha serie de obras francesas do século XII presentaban sacrificios rituais pagans -ao modo da suovetaurilia clásica. este antigo costume indoeuropeo conservábase aínda en Galicia a mediados do século XVI115. fundadores. incruento . é dicir cabería a advertir unha coordinación ideolóxica. y pussieron un marco en el dicho monte y. Caza Medieval. pois. “COLECCIÓN DE DIBUXOS DE GALICIA E PORTUGAL III. un espectáculo festivo. desde allí. que es jurisdicción de la encomienda de Quiroga de la orden del señor San Juan de Jerusalén. pusso. como o famoso Taruos Trigaranus do monumento Nautes Parisiacae de París conservado nesta cidade no Musée de Cluny. a cuatro días del mes de setiembre del año del señor de mill y quinientos y ssesenta y seis años. que non teño visualizado e sería bon confrontar có coruñés. dende allí. su muger. donde esta un penedo grande. y testigos de yusso escritos. al derecho abajo. presso con dos sogas. lo llevaron derecho al dicho camino y marcos del termino de la dicha ferrería. en el qual. un sacrificio ritual pagán. y pussieron dos marcos.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 recoger la sangre. 115 En la ferrería nueva de Quintá do Reconco da Mieira. como nos sinala en atenta comunicación epistolar o historiador da arte Nedés. a mí. que eredad del dicho Francisco Basques. el dicho escrivano. situada fronte a outra escena narrativa na que interviña a patrona da igrexa: Trataríase tanto de unha sorte de homenaxe a María como dunha fachendosa lembranza sobre da financiación da obra constructiva. y lo sacaron. una atrás y otra adelante. o relevo de Taurus que se encontra nun friso zodiacal de San Isidoro de león o presenta entre victimarios. flanqueando ambos a porta de entrada lateral. que se facía presente habitualmente no moi próximo altar maior? Sendo máis escépticos. Pusieron junto a él otra piedra e marco y. O citado capitel danos quizais a clave para interpretarmos as case corenta figuras que no mundo celta representan o touro con tres cornos. a acción cotián duns matarifes. propietarios. De visións tan opostas derivan para min as grandes dúbidas: ¿refléctese. e nunha forma que lembra a nosa). Máis creo que debe repararse en que o capitel viciño no costado oriental sexa unha Epifanía. y lo llevaron al llano y beiga que se diçe el de Quintá. por ante mí. donde llega el termino y demarcacçion de la otra errería y lo pasaron por el rio y cabeça del dicho poço y lo llevaron por entre el témino y demarcaçión de la dicha otra ferrería de abajo. uno en medio del camino. Los perros parecen llevar a la idea de caza. permitíndonos agora interpretar este contexto. parescio presente Francisco Basques de Quiroga. y otro en el tesso y camino de la Lossera y. e que eles se nos presenten como os únicos historiados no interior do templo. por la puerta prinçipal de la dicha errería. a luz e a saúde). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 32 . de manera que hiçieron el dicho circuyto enteramente. Don Manuel Lamas: “ En principio parece un argumento de peso o feito de que una hipotética financiación -duna parte da igrexa ao menos.polos carniceiros coruñeses explique a súa existencia.) tras de rexeitar a idea de Caamaño Martinez como un tema cinexético dí: “cabría interpretar dicha representación como una escena cotidiana ¿la matanza de un animal? En relación directa con el gremio de los carniceros que tenía su sede en dicha igrexa. o sacrificio cruento de reses quedaba arredado en beneficio do “santo sacrificio” da misa ( Entre os exemplares en cuestión citaba certo capitel co sacrificio ritual dun boi ou touro na igrexa de Besse-en -Chandesse. çercaron la dicha veiga de Quintá todo por riva del camino. por fee e testimonio.contrapoñendoos a imaxes eucaristicas. […] Lo que le interesó al escultor […] [fue] crear […] [entre os cornos do touro] una especie de pirámide y su contrapunto inferior ”114. escrivano. marcos e mojones. y. y ello pediendome el dicho Francisco Basques. y. ANDRÉS PENA GRAÑA. el dicho Francisco Basques de Quiroga e Ysabel Basques de Caneda. tenedor de la dicha errería da Beyga de Quintá. Segundo amosa un documento publicado por Victor MIGUÉS que recolle. y por el monte y eredad del dicho Francisco Vasques. de la dicha errería y mucha parte de los veçinos y moradores çercanos y comarcanos de la dicha tierra de Quiroga […] trageron y metieron. e mandó poner.”. de manera que bolvieron a donde primero le avían llevado. é dicir. asta el poço sobre del reguero del Reconco da Mieira. lo llevaron derecho por el camino que va para la Losera. desde allí. un toro marón. Asemade Dolores Barral Rivadulla ( 1998. por el su coto de San Christobo. hacedores. e dijo que el avia echo y edificado la dicha erreria en su territorio y propiedad […] […] y estando dentro de la dicha cassa y errería da Beyga de Quintá. ou un sacrificio ritual actual ainda que de fondas raices? A esta derradeira posibilidade corresponde o teu argumento sobre a demarcación territorial mediante sacrificio”. Máis se con esta base anterior tratámos de relacionar os capiteis Coruñeses. un escudo redondo […]. excepto la cabra o macho cabrío. presentando como único detalle la indicación de la boca. ao que xa fixeramos referencia en 1995117. El carrito de bronce que constituye el objeto de este sencillo estudio tiene de largo 38. 3. y los ofiçiales. que es la llamada raza barrosa [. con San Sebastián e con San Lourenzo contra o andazo. 118 Carrito votivo de bronce del Museo de Guimaraes (Portugal). representando groseramente una culebra o serpiente. formando otra agrupación característica. Homenaxe a Portugal T. una a la cabeza y otra a la cola de la culebra. Routledge. las dos que se encuentran inmediatas al cuadrúpedo. bañando y mojando los dichos marcos y mojones con la sangre que de la dicha caveça salía y çercaron todo lo susso dicho enteramente como dicho hes[…]” ano de 1566. una espada larga y de hoja ancha. tienen las manos sobrepuestas a la altura del vientre y las piernas un poco dobladas […]. vueltas las espaldas a él. Un matrimonio entre a Terra e a Deusa Nai. de los cuales golpes se corto de presto carne. dispuestas por parejas en traviesas perpendiculares al cuerpo de la serpiente que constituye el lecho del carro. cada una enganchada a la extremidad de este curioso dispositivo. simétricamente dispuestas por pares. in Migués Rodríguez. Visten el sayo corto” Y echo lo susodicho se bolvieron él. con el dicho toro. De éstas. extendida. asegurando a la cabra o macho cabrío que va a ser inmolado (Estrabón III. muestran que el movimiento del carro se podía hacer en dos sentidos opuestos. Edit.. Las dos figuras que. Simbol and Image in Celtic Religious Art. el cual dio de golpes en el pescuesso del dicho toro. y el dicho Francisco Basques e Ysabel Basques.5 centímetros. en la mano derecha. que empuña cada uno. Anuario Brigantino para 1994 nº 17. el dicho escrivano e testigos. tiraron del palo de la tapadera del chifron y dieron agua ala rueda del maço. obedeciendo posiblemente esta aparente anomalía a una intención de significado simbólico. Y partido. regular y simétricamente distribuídas en dos filas de siete. que a su vez giran en los orificios pracaticados en los extremos de dos arcadas de seis centímetros de altura. y aun un cuadrúpedo. p. a pesar de estar mutiladas en parte. y le ataron las piernas y lo derrivaron sobre la junque. El carro se asienta en cuatro ruedas de 57 milímetros de diámetro unidas a los respectivos ejes.. Archivo español de Arqueología. cuero y guessos asta que se lo acavo de cortar. asociando este con San Xoán. a fecundidade e a saúde das plantas e dos animais aportando a protección do Apolo celta. este asentado directamente sobre el dorso del reptil. 1946 pp 1. y perssonas.. En sentido opuesto a la dirección de aquel animal se hallan dispuestas las doce restantes figuras.] ”. Siguen ocho. vemos con las manos apoyadas en los flancos de la víctima. Concello de Paredes do Douro. con el brazo extendido. pp 117. 179-184.116 Nun notable artigo. ANDRÉS PENA GRAÑA. tomaron la dicha caveça los dichos ofiçialesy brasseros. en dos filas de a cuatro. asegurando así a prosperidade do novo territorio. y aún los dos personajes que lo sujetan lateralmente. dejan adivinar la gran longitud que tenían. su muger..TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . A PENA.1989 p. 53-56.136. vemos catorce figuritas humanas. y mide 45 milímetros de largo. de 20 mílimetros de anchura máxima.] Hay […] sobre el carro catorce figuras. hoxe no museo de Guimaraes:118 “Los bueyes del carrito de bronce presentan unas astas que. fijas al cuerpo de la serpiente que constituye el lecho del pequeño vehículo. “[. estando su lecho formado por una barra estrecha y dispuesta en sentido longitudinal. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 33 . esta tiene la forma lanceolada. cabra o macho cabrío. salieron por la puerta susso dicha de la dicha ferreria y cercaron por donde antes anduvieron con el dicho toro siendo vivo. a la dicha erreria. fijas en las extremidades de unas pequeñas traviesas perpendiculares a los flancos del ofidio. Victor. 28. que se encuentra a la distancia de unos 42 centímetros de la cabeza. con la lámina apoyada en el hombro. Sobre el lecho. y asegurando en la mano izquierda. 116 117 Miranda Green. A este ritual de demarcación estarían a aludir as escenas procesionais presentes no chamado “carriño votivo” de Guimaraes. como las astas características de la raza bovina predominante en la región norteña del país. Mario Cardozo describe en 1946 este carro aparecido en 1920 en Monte de Costa-Figueira. que se encuentra vuelto hacia el lado opuesto.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Quizais demarcar cun touro a terra sirva para garantir a fertilidade. En una de estas filas están representados cuatro guerreros. London and New York. corriendo sangre por ante Mí. da parroquia de Vilela. o sea sobre la culebra. Todas las figuras estan dispuestas con el frente en el sentido de la cola de la serpiente. son seguramente sacrificadores. teniendole por los cuernos y sogas. 7). Dos yuntas de bueyes. 1995. XIX. dentro de eles.. Nat. silencia aos Besancos. apón ao nome de Ártabros. 114-15. se encuentran. T. 110-12. do que nega a existencia: “manifesto erro. ou sexa tributarios. pasando bajo las axilas y sobre los hombros. Santiago 1899 122 PLINIO o Vello: Hist. 119 120 Trátase sen dúbida de infantes caetrati. olvida tras estes os Territorios Políticos dos Babegios. Nat. Sant. mencionando tamén aos Arróns ou Arrotrebas que en outro lugar. aos Praestamáricos e aos Cilenos. uns usos e costumes (consuetam rationem) xurisdiccionáis121 alicerces da cultura do noso país que serán obxecto do noso interese.. Carapucha e báculo en tau vense ao parecer no chamado Ídolo de Paderne. terra ou territorium ten límites antigos e... ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 34 . Por outra parte Mela. un poco mas avanzados. apén. non ut servi. na súa Historia Natural. os Célticos e os Lemavos. dos Duvrianos e dos Bregantinos. dos Egovarros alcumados Namarinos e dos Adovos. sen nomealos tódos. polas fontes clásicas.000 homes libres. os Lancienses. Báculos ou gorros puntiagudos. aos Cóporos. como si cada uno hubiera empuñado su vara. pero danos o censo completo. S. os Célticos chamados Supertamáricos dos que sen dúbida no século XII tomaría Fernando Pérez de Traba o título de Conde de Trastamara. vienen a unirse al frente en la base del cuello y en la parte superior del pecho [. I de Santiago de Compostela vol. comitatum. ceñida con correas que.. ANDRÉS PENA GRAÑA. entre os 22 populi dos Astures que segundo el se poden enumerarse sen fastidio. Coñocemos os Territorios Políticos fragmentariamente.no censo de tribus do conventus lucense nun indíce alfabético do arquivo imperial.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . LÓPEZ FERREIRO Vol II. con la que fuese tocando a los bueyes […]. Antonio LOPEZ FERREIRO. Esquece Plinio as trebas de Trasancos e a viciña treba dos Lapatiancos que Tolomeo cita. dos Montanos. Xesús non os usou pero os bispos ainda os levan. Plinio o Vello122 fálanos no conventus lucense tralo rio Navia dos Albións. os Pesicos. 22. 20. en las cabezas de estas dos figuras. apén. quem regie potestati persolvere assuerut. con las manos cruzadas sobre el vientre119 y conduciendo a la espalda una especie de saco o mochilita […]. fol 14. Sag. xa que pobo tal nunca houbo con este nome”123. aos Nemitos e aos Prutencos (Prucios). dos personajes con el brazo izquierdo encorvado sobre el pecho y el derecho extendido hacia adelante.IV. ca poboación sometida ao pago de frumenta et pecuniae vectigales que comprendía 240.]. desarmadas.II. Finalmente. e xa na Mariña Lucense dos Cabarcos. M. A. sed ut ingenui ita ut habeant illud clerici vestri…ut exinde sustentationem et gubernationem habeant tam modo viventes in regimini huius loci…” in FLOREZ. P 149-50. Nº LXIII.. Hist. dos Escutarios. p. os Zoelas. DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA DO TERRITORIO POLÍTICO O Territorio Político chamado na Idade Media comissum.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 “[. Son perceptibles. NºLXV.114 ] et illi persolvant censum fiscalem sicuti alia plebs commisalia…” ibid. cecais da época de Augusto.] A la derecha de aquellas cuatro figuritas de guerreros están paralelamente dispuestas otras cuatro. así como cita aos Nerios. al frente de este grupo. mais menciona os viciños destes últimos. 123 PLINIO o Vello: Hist. 121 Así Ordoño III doa no ano 952 ao bispo de Santiago Sisnando II “ comitatum nuncupato Ventosam in provincia Gallecie totum ab integro secundum illum plurimi comites obtinuerunt sic et nos aule vestre concedimus…ita dumtaxat ut eadem plebs sit ab hodierno die et deinceps loco vestro deservitura non tamen ut servi set ut ingenui e tras de advertir ao bispo “ut non imperet eos absque consuetam rationem… [dun modo semellante ao doar o 18 de maio dese mesmo ano a Igrexa de Santiago o Commisso de Cornatum…toto ex integro sicut eum habuerunt multi comites per ordinationem regiam…ut vestrae domui persolvant fiscalem censum. Sinaladamente. Esp. isto é propietarios de gando e de terras. cita únicamente os Guigurros. XIX. IV.]120”.Tumbo A. cecaie por pertenceren os personaxes ao clero celta. gorros de forma aguzada [. cecais dempóis de buscar en van por Ar. 38. F. Luggones (Ptol.F. Langetude. Coñécense a máis das fontes 126. 2651. X Ad Astorica: Astorica. IRG IV 66). 2496: Lim/i(c)us. 5684). 111. Plin. Lemavi (Ptol. Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica (1) en Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey. II. IRG 120 Cilenus). Toruca.000 tributarios. IV. Cauda. IV. Bival. 3. III. Santiago. Plin.). Celtici Supertamarci/ Supertamarici ( Mela 3. Plin. 48).000 homes libres. 29. Coelerni (CIL II 2477. 28. III. homes libres ou peregrini propietarios de gando e terras e base do estatus legal (sen contabilizar os labregos dependentes usufrutuarios do gando e das terras postos polos señores). Lucoparre. Teporos. 6. 3. Cassavio.) maiores. 43). IV. Equaesi (CIL II 2477=CM Zamora II: Equaesi. 38 a 63: Limicus. 26). Interamici (CIL II 2477. os Equaesos. 28. en Huelva. constituíndo. Superati (Ptol. II. II. II.. II. III. Luanci (Ptol. 111. 37).L. 118 de su obra. 47. a pesar de que en la mayoría aplastante de los testimonios tiene la función de denomiar la totalidad de los pueblos indigenas del Noroeste. IV. Celtici cognomine Neri (Plin. Plin. 38. 4963(1) = 6246(y) =A Port. 6. CIL II5250= CM León 21. Querquerni. Ptol. 6. siendo prácticamente un sinónimo de “habitante de Callaecia”. II.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Ptol. 111).F. Cilini /Celeni/ Helleni (Ptol.F. 111). Ptlo. 28). II. Plin. asemade estas trebas ou tribus da Gallaecia fragmentariamente pola epigrafía antiga 127 aparecendo despóis éstas na súa totalidade xa perfectamente definidas e deslindadas nas fontes altomedievais128 124 Isto é de Galicia.F. IRL 29 Coelernae. 112). II. 111). Verugio. 111. nunca houbo unha treba chamada Galaicos que dera nome a Galicia. II. Leuni (Plin. Metacios. 126 As primeiras situan no NW aos Adovi (Plin.F). II. II. Ornaci.I. 6.” ANDRÉS PENA GRAÑA. 6.40). Tabuleda. Gigurri (CIL II 2610: Gigurro Calubrigense). Turonio. Nemetati (Ptol. Ambimogidus (CIL II 2419). 49). arciprestado de Valduerna (CIL II 2a633 Tabula hospitalis de Astorga = 2633). facendo outro tanto logo co conventus dos Brácaros onde de 24 trebas só menciona a máis de estes os Bibalos e os Coelernos (que él chama “Coelernos galaicos”124 para distinguilos como din Untermann dos Colarnos da Lusitania central citados máis abaixo polo propio Mela 125). Vereganos Senabria et Calapacios (=Cabazas no L.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 No conventus lucense. 285. Astures (Ptol. 6. suponiendo que el autor añadió Gallaeci para distinguir estos Coelerni de otro grupo homónimo: tal vez haya pensadoen los Colarni en la Lusitania central. célticos. Cabarcus (CIL II 5739). 127 As fontes epigráficas recollen aos: Aebisoci/Aeboso(nci) (CIL. VIII Ad lucense: Luco civitas cum adjacentia sua.28). 3. Paesici (Ptol. Plin.). 30). 3. 28. EE. III. 2475 (Biba(l)us).112). Prucios (Plucios no L. 6. 6.). 25. Narbasi (Ptol. II. 6. os Limicos e os Querquernos.coinciden con el elenco de las civitates decem de la columna al lado del puente de Chaves…. 5. Seurri/Seurbi (Ptol. 111). VIII 132: Cilin(us). Grovii (Ptol: II.). Amaci (Ptolo. II 2477. Brigaecini (Ptol. Plin. Geurros(=Iutres no L. IRG IV1: (L) ari (bus) civita(tis/Li) m (icorum)). Lanciati/Lancienses (Ptol. Límici. Bergido. II. 111). Ancondei (CIL II 2520). una cum Carioca. que menciona en el párrafo 4. Ptol. Coporos.F). e asemade o conventus Asturiensis que pasa a Lugo. Gigurri (Plin.34). Bibali (CIL II 2477. II. II.F. Fraucelos (Fraugellos no L. Bivalos. Besancos (Besaucos no L. 41). Carisiano. Egurri. IV. Salinense (Saliense no L. Copori/Capori (Plin.F.IV.).TRANOY. XI Ad Iriense: Morracio. Arroni ou Arrotrebae (Plin. 36). 52. 47). 4. Palla Auria. Quarquerni/Querquerni (Ptol. III. 6. Contenos. 31).F. IV. Plin. Sacria. Marciliana. II. 2. IIAE 1347=ILER 2867: Equaesus). ESTRABON III.) Pesicos. Cm Cáceres 211: Limic(us) 2516: Civitas/Limicorum. 32). Plin.6. Quarquerni (CIL II 2477). 28). 6. Aureas. II. 1971. Coelerni/Coelerni???. Aur. Trasancos. Equaesi (Plin. II. 128 “A chegada de Martiño de Dumio e a conversión de Teodomiro modificaron as cousas replantexandoas dun tirón (a 569. Tiburi (Ptol. Mela enumera os Celticos e os Lemavos.Val de Ornaci. 6. Comanca (=Colanca no L.F. 22. Pestemarcos. CIL II 2477: Limici. Mercia (Mercienses no L. Cartase. Así J. Strab. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 35 . Ptol. 28).) antes da chegada dos mouros confirmando as teses de Isidoro Millán) Superiore et Inferiore. II. Gallaeci (Ptol. 5). Artabri (Plin. Bregantinos (Brecanticos no L.111). 25.. Senimure(=Senure no L. 28). 3034: Lim(i)cus. TOVAR e COLMENERO) el hecho sorprendente de que el etnónimo Callaeci. IV. nº 13a: Copori). 33). n. prob. Celenos. II 6. Baedui (Ptlo. Ovinia. Egivarri Cognomine Namarini. 12. pp 383. 6. Albiones (Plin. II 6. Mourelle (=Murelle no L. 1992. CM León 90: Interamicus. 44). Turodi (Ptol. 6. Lapatiencos (Lapaciencos) et Arrós. 28. A. todos eles. Lapatian(n)ci (Ptol. III. 6. 6. anque calcula o censo en 166. Item pagi: Aunone (Dunone no L. II. 6. Sevios et Cavarcos. III. 6. 1928-9. Erbilione. IV. II. 42. 4). Callaeci. Ornaci (Ptol. 111). 27. Equaesi. quod tenent comites undecim. Cibarcis (Plin. IV. 6. 213 nº 1 Luzón. Rivas Fernandez B. Supertamarci = Trastamara(CIL II 5081).28). 6. 79-83 Res Plublica/Int(eramicorum)). 6. saltándose do seu ficheiro 16 trebas de bárbaras e foscos nomes. II 2649. Lubaeni (Ptol. 125 MELA: Choro. Limici (Ptol. IV. Concilio Lucense) dende a cúspide da cadea vasalática” creandose dous circunscripcións con sede en Braga. F. Zoelae (CIL II 2633. 6. Bibali (Plin. III. Legio. Ventosa. Coelerni. 11 Plin. Bedun(ien)ses (Ptol. Celesantes. 35). IIAE 899: Equaesi. 6. 24). Cileni (C. XII Ad Tudense ecclesias invicino: Tueredo. Limici (CIL II 434=204 9 (CIL II 827 = 4215: Limico. Prutencos (Prutenos). II. VIII Ad Auriense: Letaos. en Plinio 3. 111). Saelini (Ptol. 3. 4. o conventus juridicus Bracarensis e o Conventus Lucensis. IRG IV 74). 5953: Limicus. II. Copori (CIL II 5250=IRPL 34: Princeps Co(porum). II.La solución que se impone consiste en borrar la coma entre Coelerni y Gallaeci. AF 1972 382: Coelerni). II.28 aparece como una de las fracciones tribales de los Bracari: praeter ipsos Bracaros se aducen los nombres de los Bibali. 6. 6. Tamagani (CIL II 2477. 111). IV. UNTERMANN di “ ya se ha puesto de relieve por otros autores (cita a A.No creo que sea casualidad que estos nombres –con excepción de los Callaeci. IV. Petra Speranti. 6. II.) Pincia. 28). Coronatum. da “Casa” ou “Tribu”. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 36 . Vimianzo.. é basicamente céltico.Saliniensem. configuran dentro da Treba unha sucesión de verdaderos coutos xurisdiccionais ou casas nobres. Merciam. etc. Moraniam.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 CONCEPTO.[…] ” Transcripción e notas de Manuel-Rubén García Alavarez. Metam. in era DCX Et Mirus sedi sue Hiriensi contulit dioceses. que recibirá durante a dominación romana os nomes de civitas / populus / respublica. Montanos. Scutarios. Barchalam. (R. Duuriam. Cf. Montaos. Escudeiros. Prucios. Meta. Labacengos e Arros. e administrativa. Louro. Velegiam.. Tomo L. Valga. Bezoucos. o sistema articulativo territorial. iguais en xerarquía.). Moraña. con máis de 130 Kms cadrados por termo medio. onde acudíu Andrés no ano 610. Comissum. A. Vimiantum. scilicet: Morracium. e outras das que se ten mención nos canones “ [. Dubra. ao princeps da Treba. pp. Tabeirolos.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Celticos. do Imperio Romano. Faro. concíbese políticamente como un amplo espazo xurisdiccional. in Anuario Brigantino para 1994. 1992. ligándose estes castros entre si por lazos parentais ou veciñais. 115-127. Nemancos. p. 33-48. Terra. Celenos. PENA:Un matrimonio entre a Terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater)”. antes de encetarmos o problema da distribución xeográfica e de amosarmos a metodoloxía que debe seguirse para unha correcta reducción topográfica dos mesmos. ADSCRIPCIÓN CULTURAL E PERVIVENCIA DO TERRITORIO POLÍTICO Pasaremos a estableceren o carácter institucional e a adscripción cultural dos Territorios Políticos. Hour. Salnés. Tribu. Lavacencos et Airos. Seaia.) berce da bisbarra galega. ultrapasando ás veces o medio cento. Una retícula de castros. mediante un complexo entramado clientelar. Nemarcos. castella ou domi. 1963. Caldas. et alias que in canonibus resonat. ANDRÉS PENA GRAÑA. termos todos da soberanía doméstica e clientelar.] et Mirus cepit Bracaram et fecit concilium Bracarensem sedundum. Pruzos. p. Madrid. Merza. 74-76” 129 A. que aluden a un verdadeiro nódulo ou xérmolo de estado ou de protoestado. Bisacos. Bregantinos. Segundo o Cronicón Iriense que a pesares da sua serodia redacción basease en antigas fontes “Miro Tomou baixo o seu dominio a Braga e reuniu o Concilio Bracarense segundo. Pena: 1991. Nendos. en réxime pro-indiviso. Como se deduce do feito de que o territorio político se define na Gallaecia coa verba Treba (Tribus) ou Toudo (= Teuta. Farum. E Miro puxo baixo a súa sé Iriense as seguintes dióceses a saber: O Morrazo. Territorio Político ou Terra129 O Territorio Político ( Treba. Bergantiños. Gentinas. Trasancos. ubi Andreas fuit.A.H. pistomarcos. termos alusivos a un mesmo obxecto institucional. Selagiam. sendo incorrecto interpretar o paso dunha denominación a outra como indicio de cambio estrutural. promovido dende fora do sistema pola acción aculturadora. Montes. Amaeam. Memorial Hisatórico Español. suxeitos verticalmente todos eles. Nemitos. Montes. Trasancos. baseado na atribución ou desatribución polo soberano de unidades políticas demarcadas de función soberana dúplice. Dormianam. Tabeyrolos. Túath). ata hoxe mesmo. intacto. Paralelamente aos outros pobos indoeuropeos Atlánticos.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . nomes que perdurarían ata fináis do século XII coa súa dúplice estrutura organizativa política e relixiosa indemne e. de Arrós (Arroni ou Arrotreba ). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 37 . en algúns casos. de Valdeorras (Val de Geurros -Gigurri-). de Caldas (Celeni). Brigantini “os da deusa Brigantia ). hai que dimensionalo no contexto dunha relixión ANDRÉS PENA GRAÑA. para os anticuarios e para os medievalistas do país. “Santuarios”). estas foron invisibles e prácticamente ignoradas por mor do absoluto descoñecemento do sistema articulativo que presentamos nestes papeis. etc.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Ocupando na maioría dos casos a mesma extensión que teñen ainda hoxe os antigos arciprestados. como a Terra de Labacengos (Lapatiancos) ou a Terra de Nendos (Nemitos. dándose a paradoxa de que sendo Galicia o país da Europa Atlántica que mellor conservou. con todo o seu armazón institucional. de A Limia (Limici). mesmo conservando en moitos casos a súa denominación orixinal. e unha superficie similar á que teñen as comarcas tradicionáis. procedente da Idade do Ferro. e por máis tempo. son suma de tódolos espacios xurisdicionais acoutados: os castros ou domi. cuasi intactas. o sistema de artellamento en unidades que denominaremos Territorios Políticos. únicos hábitats da Treba.. como sucede no caso da mencionada Terra de Labacengos (Lapatiancos) ou como no de Bergantiños (Brigaecini?. Este sistema organizativo vai chegar ata a Idade Media da man das Terrae ou Territoria e Comissa. as ditas xurisdiccións. forum bibalorum. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 38 . foi sempre o punto de referencia básico dos galegos e dos habitantes do NW penínsular. permanecerán institucionalmente intactas na Gallaecia Antiga e na Urbe Gallaecia Medieval. estas realidades responden a un arcaico sistema organizativo. 37) e no Itinerario Antonino (438. Como o Territorio Político treba / toudo antes da conquista e terra / territorium ata o século XII. do continente europeo e das Illas Británicas. centro de recepción das rendas xurisdiccionáis.7) estos fora como o Iriensium “Iria Flavia” se convirten. pese aos anticuarios e aos medievalistas. no medio do campo. Certo que formalmente estas xurisdiccións chegarán aos tempos medievais aparentemente modificadas: partindo como modelo do castro / domus.C. con características ben discriminadas. a feira. 2. Juan José Moralejo Álvarez. có espazo territorial e cos marcos que as acoutan.)130. económicos. que fende as suas raíces no Neolítico. mencionado por Tolomeu (Geog. tamém “ territorio económico -ou espazo xurisdiccionaldemarcado autárcico (sic) ” no que se espallan as granxas dos labregos. que pervivirán ainda na Idade Media coa mesma extensión e cos mesmos marcos que tiñan na Idade do Ferro. dá có quid da cuestión ao afirmar que esto non se debe a unha posición cativa nunha escala que conduciría á formación dos estados.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . sistema que residualmente ficaría como fósil nas áreas xeográficas atlánticas. por canto podemos definir neles un topos poli-institucional aberto: a asemblea. pp. falar de reorganización promovida dende fóra do sistema territorial galego.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 (Blanca García Fernández-Albalat). onde a xente vive co seu señor no interior dun recinto fortificado. Eulogio Losada Badía) e dunhas institucións (Andrés Pena Graña) célticas. Provintes dun lonxano horizonte visible xa na primeira Idade do Bronce. máis si como estados dunha Casa nobre. dunha lingoa (Jurgen Untermann. ANDRÉS PENA GRAÑA. nen durante o regnun suevorum nen durante a monarquía astur. Os Territorios Políticos ou “Bisbarras Celtas” son estados ou protoestados. o Oenach / Forum (forum guigurrorum. ben coñecido. En ámbolos dous casos. non como Estados modernos. pero articulado agora nodalmente en torno a un pazo. A autarcía da treba celta constitúe probablemente o máis avanzado modelo que existe de economía sostida. pasarase ao modelo de villa galaico-romana e medieval. 1991: 25-64) que antes tiña o castro. resulta inaceptable. tal foi o caso da mesma Roma. 130 As veces. dende tempos prerrománs ata o século XII. con xerarquías políticas. 26-33) amosando o carácter rural e disperso da meirande parte da Europa Latenian. nun centro urbán. con institucións relixiosas e cunha organización vertical doméstica e cabaleiresca nos asentamentos castrexos. nen durante o Imperio. As Trebas ou Territorios Políticos segundo se pode entrever na Idade do Ferro funcionaban. configurando estos unhas xurisdicións. forum limicorum. do “ territorio económico. non sufriu modificacións relevantes. Carole Crumley (1995. sociáis e relixiosos onde se revela a mencionada adscripción céltica desta forma de articulación política. cadánseu en cadansúa casa. entre os séculos IV e I a. uns espacios acoutados. etc. como no caso do Forum Guigurrorum identificado como A Cigarrosa. xurídicos. cohesionará tódolos elementos políticos. capital sen vida urbana que. A Rúa. de sociedades cabaleirescas xerarquizadas. senón a un altísimo grao de éxito na adaptación medioambiental. sive potius xurisdiccional. 6. marxináis. territorio cos mesmos lindes e inmobiliario arqueolóxico de término (Pena. demarcado autárquico ”. ). un rí. p. por ende. 1911. Eboro dunum literalmente “ castro do teixo ” (Ébora. 1988 p. como sucede en Galicia. p.-6r. estes nobres. cenelá?] et familias [=oi. O antigo concepto irlandés de familia e parentesco é complicado: a gel-fine ou “familia da man” (geil = “man”) comprende o pai co seu fillo. a iar-fine comprende na liña directa o trisavó e na liña colateral o tío avó máis dous graos de primos constituídos polos fillos e polos netos deste tío avó. p. p. Este autor. o ind-fine comprende na liña directa o trisavó e na liña colateral o tío bisavó e dous graos de primos constituídos polos fillos e polos netos deste tío bisabó. aos que a cambio de rendas e de asistencia militar entregaban. Celtius F. mais sempre hai neles. lingüístico ou cultural ningunha división.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 TERRITORIO POLÍTICO ATLÁNTICO: ARTICULACIÓN INSTITUCIONAL O TÚATH IRLANDÉS. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 39 .TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . nunha especie de “préstamo de uso” vasalático. Recolle Mac Cone como o rei da Cas de Brigit na provincia de Leinster fixo un edictum per plebes [=ai. chaman Túatha (lése tuda.133 servían ao seu rei como en todo o mundo céltico a cabalo. o seu irmao Rodrigo e a súa cuñada Elvira dise “ […] Adicimus adhuc ad hanc seriem testamenti uel benefacti nostros atonitos et nostras magnificentias que dedimus per nostros infanzones.fini?]dividiron o traballo entre todos. reimp. túatha?] per cognationes [=ai. comparativamente similar ao toudo galego en toudo-pala ou toudadigoe) gobernados por un rei. os “sen bois”. Herbert 1988. eburo tamén ibbo. uel quecumque de ganato nostro eis dedimus.131 Os cabaleiros. ou sexa dos primos segundos. 9. así como sobre os am-bue. esp. 51). Trasancos).. homes libres propietarios de bois e de terras. vacas e campos cultivables perfectamente demarcados132. 36. 134 Henri Hubert: 1932.” Tumbo I fols. co seu neto. que vivían en castros chamados rath ou duns. Ibbo castro “Castro do Teixo” (Valdoviño. estendían a súa soberanía doméstica sobre parentes e clientes bo-aire. “ Doniños ” – que non viría do antropónimo Doninus. Irlanda encontrábase fragmentada nuha morea de Territorios Políticos que nós chamamos habitualmente ciuitates. Sinalemos non obstante que a “familia certa” ou derb-fine non ultrapasa na liña directa alén do avó e non vai máis alá do sexto grao. siue villas seu argento. cun poder baseado na sona da súa clientela ou cénel. 132 ANDRÉS PENA GRAÑA. sinalando que os túath funcionan como vínculos subordinados munha eficaz cadea de mando provincial moito millor que como unidades federadas de perdida independencia que deben pouco máis que unha fidelidade nominal ao rei común (1990. E “cando moita xente veu por parentelas e familias (convenientibus multis populis [=ai. o Túath foi na Antiga Irlanda cristiá. a pedra angular do sistema político. Para Harold Mytum. 436-437. 5 r. Asistidos a pé polos seus clientes. débese considerar unha tribu”. formando todo isto un sistema sucesorio 131 Harold Mytum: 1992. conservando o primixenio nome. o primo curmán e o fillo deste último. túatha?] et provincias [=ai. en precario. e na liña colateral o tío. 141 Así na carta de Sobrado do ano 966 no textamento do bispo Sisnado. tanto nas familias nobres como na realeza. señores dunha “casa” ou fine nobre. ou rí-túaithe (Mc Cone 1990. recrutada entre os cabaleiros terratenentes. na edición mencionada de Loscertales. Os clans familiares toman as súas decisións colectivamente. un xefe que os cohesiona xunto a un sucesor ou herdeiro deste último134. ut nobis cum eo seruicium exercuissent […] concesserunt eam mihi fundatoribus ipsius loci in diebus diui memorie domni Ranimiri principis per Scripturam firmitatis siue et meos atonitos et villas que meo dato haberente meos infanzones sic omnia uouis concedo[…].mór-túatha] quae sub eius eran ditione et iugo)” para facer un camiño real. conclúe que “o túath representa unha unidade política e. nº 6 p. tras sinalar unha grande retesía da historiografía irlandesa (Mac Neill. a derbfine comprende na liña direita o avó.9). 133 Nome este non descoñocido en Galicia e Portugal: Dunios ( prob. 1971) en torno ao feito de que o Túath represente ou non unha tribu por mor de que. Ferrol). e que os irlandeses. Viseu. non existe dende o punto de vista étnico. na liña colateral (véxase por exemplo Camali Ulpini F. Byrne. co seu bisneto e co fillo déste. capital do Alto Alentejo. “teixo”. berce do Condado de Trastamara. por unha banda. por interéses nacionais de Galicia. 1981. 116ss. que máis abaixo se consinaron. Tras da obediencia do abade de San Martiño de Trasancos ou Tartares (Xuvia. tal como os Lusitanos descritos por Diodoro (V. irmán do conde D. 1999. Habitualmente. baixo o mando de xóvenes nobres (maic rig = “fillos de reis”). que manda ceder ao seu irmao en favor de Xelmírez. púñanse fóra da lei.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . tras dunha longa rifa.114. XXXV 1-9) . e o mando militar. Dun modo similar aos nomes que os equipos deportivos estadounidenses toman hoxe. mentres que durante outra parte do ano. Arrotrebae) cando pola Bula do Papa Pascual II Iustitiae ac rationis ordo de 31 de decembro de 1101. 1978. facéndose de paso cun dote para as súas mulleres ou cun peculio persoal. de Labacengos.1984. Diego Xelmirez. pois estaban presentes. Cecáis collendo na Gallaecia como caudillo divino a Bandua 138 Kim Mc. Bezoucos. (antecedentes): Na Divisio Teodomiri (ano 569) os xa mencionados territorios de Trasancos. Asemade resulta imprescindible para a comprensión da viaxe ao Alén e dos elementos psicopompos ao que facemos mención Fernando Alonso Romero a quen debo valiosísimas indicacións: 1980. Ao xefe da fine correspondíalle a plena xurisdicción sobre o seu dominio. pola outra. e a metade de Seaia dende tempos immemoriais xunto aos de Labacengos (Lapatiancos) e Arrós (Arroni.1942:79 ss. 515-530. 34. có que Mondoñedo levaba administrando oa arciprestados de Trasancos. e varias actas de sumisión da familia condal de Trava. e “[…] os nomes dos cabaleiros que viven en Trasancos (Ártabros) Labacengos (Lapatiancos) e Arrós (Arroni ou Arrotrebas). resaltaba o xuvenil carácter mortífero adoitando como vexilla certos animáis simbólicos. Narón) como xefe da igrexa ártabra. os cuais xustamente prometeron esta sumision. Unha cadea de feitos poría fin ao problema os arciprestados solucionado. No ano 886 o rei don Afonso III consignara á Igrexa de Mondoñedo os arciprestados e terras de “Trasancos Bezoucos. portadora de vida. saíndo do seu país e penetrando nas terras dos viciños pobos (fer tar crich = “un home tralo territorio”).. BANDAS E ROUBETAS DOS MOZOS SOLTEIROS O Túath ou Territorio Político e o seu rí contaban. de Prucios e de Nemitos. ou aos que moitas veces levan os actuais buques de guerra. pp. Muniña e Visclávara. 13 ss. cunha clientela composta por mozos solteiros de entre 14 e 20 anos organizados en confrarías ou fianna. entre os que figuraban o lobo138 o porco bravo139. a pita do monte ou a serpe. Gonzalo.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 nomeado tanistry135. segundo se amosa sen dúbida na célebre escena cabaleiresca que o caldeiro de Gundestrup de factura celta nos ofrece. recollida pola Historia Compostelana. Pero se verdadeiros potes 135 Comparativamente. como no nome dos seus compañeiros que estaban ausentes e no nome de todo o pobo […]” (Hª. Eliade: 1970. asemade Dumézil: 1929.. No ano 830 (a data estaría deturpada confeccionándose este documento unhas décadas máis tarde) Tructino menciona unha serie de igrexas “propiedade da sé Iriense ” entre as que se encontraban algunhas nas Terras de Trasancos. unilateralmente polo conde D. Cone: 1987. 17 ss. 119-143. dos cregos de Bezoucos. o cervo. segue a sinatura dos cabaleiros de Bezoucos. que durante unha parte do ano actuaban como policía de fronteiras nunha especie de exército permanente. visible nunha das placas dese caldeiro. entre outras circunstancias para vengaren as mortes (Crith Gablach 72) dos seus compatriotas136 causadas polos habitantes doutros territorios. pasando a ser Compostela a sucesora lexítima das igrexas que pertencían á Cátedra Iriense. xefe (tánaiste) dun extenxo clan familiar ao que pertencía o bispo de Mondoñedo. II. Comp. Prucios e porto de Seaia”. de Besancos. entre os dous bispos na que intervira o Papa e numerosos preladosos. segundo unha dubidosa interpolación. Labacengos e Arrós pertencen como arciprestados á diócese dos Britóns. Cf. cun ritual de renovación e resurrección no que un oficiante semella meter ao difunto nun suposto pote. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 40 . p. cometendo roubos nos países inimigos do Túath ao que pertencían eles. ANDRÉS PENA GRAÑA. Pedro Froilaz. 136 137 O pago da composición non eximía a familia do difunto do dereito de vinganza. 112. toda mesnada que se preciara algo. Don Pedro Froilaz. Don Pedro a súa esposa dona Maior Guntroda e as hirmáns do conde as hirmás Froilaz. 5). reforzando o sinistro arrecendo “fomorián” de feralis exercitus que estas bandas137 tiñan. tanto no seu nome. se cadra pola presencia da árbore de maio. 139 O carácter psicopompo destes animais e da sua caza foi maxistralmente estudado nun traballo de 1985 por Fernando Alonso Romero: 1951. “estado” ou “casa”. Xelmírez reclamou amigablemente ao bispo D. 1991. pódese ver isto na Galiza Medieval no longo pleito dos arciprestados entre o bispo Gonzalo de Mondoñedo e o seu irmán o conde de Galiza e de Trava. 1985. asóciase a escena.195 ss. 1984 .. a devolución dos citados arciprestados desempoirando o mencionado antigo documento de Tructino. Pedro. monxas de Xuvia. 1993. e o arcebispo de Santiago. 219-223. encolléndose ao chegar o río. reúnense cheos de valor e ben armados no reconco dos montes. senón tamén dos relatos populares xa mencionados do psicopompo cabalo que tras de acoller e transportar ás ánimas dos difuntos estirando o lombo. convírtense en Galicia. Estrabón. que recorren a Iberia acumulan riquezas polo roubo ao que se adican coa maior desenvoltura […]. En presencia do marcial e terrible exército psicopompo. nunha trama. singular salvavidas e habitual intensificación celta do seu poder sobrenatural de Lar Vial. 143 Georges Duby: 1977. 21. irrecusablemente psicopompa e relacionada có solsticio invernal140. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 41 . o San Pedro (“Chosco”. cf. recolléndoa da fría auga. introduce o oficiante no Alén ao heroe morto. Diodoro describe a estes grupos xuveniles do seguinte modo: […] Hai un costume peculiar entre os Iberos e os Lusitanos segundo o cal chegando os xoves á idade adulta. I. nun sartego de Penafiel. que especializados tamén en transitos horizontais. p. protexidos aquí pola igrexa local. 141 Diodoro: V. Eliade: 1978. aventureira e licenciosa. tal e como figuran na mesnie do caldeiro de Gundestrup -desafectados hoxe pola curia romana no resto do orbe católico-. as chimpa ao alén polos cursos de agua. podendo servir de paradigma na Galicia 140 Veuno con demora Philippe Walter: 1997. Zoocéfalos coñecidos de vello. cos accesos ao mundo subterráneo dos nosos mouros. caracterizabánse por levar unha vida marcial. 142 Antonio García y Bellido: 1945. el acode presto lanzándolle a enorme e pesada roda de muiño que leva no seu brazo. pp. este último. Convén sinalar agora como mostra do alcance do poderoso instrumento da etnografía comparada. estudado maxistralmente o seu papel de benefactores dos vivos. 2.8. presente xa na iconografía do século XII.13. convertidos en humanizados axentes psicopompos por influencia romana. 136 ss. non é ningún pote o obxecto representado no caldeiro de Gundestrup senón que. aclaratoria non só do significado da nosa Sociedade do Oso . Guyonvarc´h: 1961b. mentres que. en atributos dos máis populares santos do país: o San Roque Peregriño. asemade Floro.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . xermánico. constituindo alí considerables bandas. 11) por Gautier Map. e. 353-357) parecen ganar tamén o seu sustento na Galicia prerromana acodindo aos mortos. a traverso de esta porta. 1971. dos viaxeiros e dos comerciantes na interpretatio da Galicia romana por Fernando Acuña Castroviejo nuns papeis dos que somos debedores (I CNA. e cargándoas sobre das súas costas. latino. trátase dunha porta de duas follas.47. Isidoro de Sevilla.. III. perderan a barca do Alén. principalmente o can. que encontra un paralelo nos mozos errantes rexistrados por Duby143 na Franza medieval. ANDRÉS PENA GRAÑA. cap. pensamos nós. aqueles que destacán polo seu vigor e o seu denodo e vense máis faltos de recursos. 1964. 3. Etym. 235. están os nosos Lares Viales. grego. IX. VI. 34. tamén le Roux: 1960. II. VII. a acomoda de novo na seguridade do seu santísimo lombo.e se no psicopompo trasego cae á auga algunha ánima.3. en realidade. estas bandas que chamaran a atención de Antonio García Bellido hai máis de medio século142. 1986. Orosio. 5-7. Almagro Gorbea: 1993. Austria. e estreitamente consustanciais con este pantasmal exército. etc. a serpe e o galo (o “basilisco” da etnografía galega).UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 queremos ver non temos máis que observar. camiñando sen afundirse. asemade presente na iconografía do sartego de Egas Moniz mencionado e dibuxado por Alfredo Erias. 2. e da nosa Santa Compaña ou Estadea.. chegando tarde... por exemplo. por citar dúas obras mestras comparables da orfebrería celta. vizoso manantial das nosas lendas relacionadas coa caza salvaxe. p. claramente. pp. bule con elas no lombo sobre as augas após do funerario navio -máis delicado sen dúbida que aquél outro psicopompo cabalo espilido.141 Similares a outros grupos coñecidos no mundo indoeuropeo céltico. apañando na beiramar ás ánimas que. a Mesnie Helleqin que describira Orderic Vidal ou a Herlathingui descrita en De nuguis curialum (I. como aparecen representados estes na diadema Galaica de San Xoán de Oscos ou na chamada sítula de Kuffarn. 33. probablemente o Lar Ceciegaeco) e o xigante San Cristobo. 785. p. sería levado a Italia por indoeuropeos ilirios da cultura de Lausacia. 4. Et alii: Carcopino. na uilla de Reis roubou 200 bois e vacas e 500 cabezas de gado menor.). destruiu a Igrexa de San Felix de Salas levando cautivos a 21 homes. poidendo neste contexto cobrar sentido a interpretatio de Estrabón referido a unha costume dos Cántabros na que estos dotan as mulleres 145.-118 r. 31 porcos e diverso inmobiliario do mosteiro.182) “Con semellantes bandas hai que relacionar toda esa serie de noticias que nos falan de emigracións da mocidade presididas por un animal emblemático.37) de Sisnando a Aldonza.. 66 ss. ou ao obter un “prestamo de uso vasalático”.000. por entrar na clientela dunha “casa” nobre e pasar así. De Santiago (nº 887. (ex FLOREZ in T. sobre os animais conductores: Eliade. pp. foi asaltada por Sisnando e tras zoupar nos conductores ata dalos por mortos. vianse libres dos atentados daqueles foraxidos”. et de Eldoncia Roderici. Unha recua de 25 mulos que lle levaban o viño o Rei Bermudo III da súa adega de Gomaríz. comandou outra cadrilla de bandoleiros na terra de Santiago atacando no Camiño Francés os intereses do arcibispo inimigo do seu pai. Un fillo do Conde de Galicia. 115 ss. S. 19. levando ó presbitero Aspadio e cinco monxes.18). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 42 . saqueou o mosteiro de S. do paxaro carpinteiro de Marte (picus) que presidiu o ver sacrum dos sabinos cara o Piceno. aos que se considera fillos de un deus-lobo (Marte). dous cabalos que valian 200 soldos. a integrarse na sociedade do Tuath. ANDRÉS PENA GRAÑA. e perpetuados en época histórica no Männebund dos lupercos románs (Grimal. ut habeatis et posideatis eas cum omnibus directuris per supradictos terminos […]. saíndo do fian. Carcopino: 1925. N. 117 v.. ou que a lenda fundacional de Roma nos fale da emigración duns pastores-guerreiros perseguidos. XX da H. I. o monxe Alvito e dez homes. p. Aen.471. mantidos polo señor) e gado por valor de 50 soldos. Pedro Froilaz.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . que se recollese noutras cartas. filia de Roderico Almadrán. amosan a homoxeneidade indoeuropea na extensión e a longa pervivencia deste comportamento xuvenil. Da casa de Vimara Visteraci sacou 6 homes que vendeu como escravos e un cabalo de 200 soldos. e os pés a unha muller chamada Toda. IX. A Sisnando e Paio cortoulles ámbalas mans e a lingua.no Tumbo I de Sobrado (fols. do touro que guiara a migración fundacional do pobo samnita.467 e 469. Os feitos de Sisnando Galiariz e os seus hirmáns ou as aventuras do principe dos Longobardos Alboino e os seus compañeiros a comenzos da Alta Idade Media que rexistra Pablo Diacono . As roubetas destes mozos cesaban ao adquiriren propiedades por herdanza trala morte dun pai. V. 4. 1970.M.A. ou do lobo (hirpus en lingoa samnita) que conducira aos xoves hirpinos (Estrabón. filie Pelagii de Dorra. no Ribeiro. D. segundo considera Willi Bougeaud (1943. 31 bois e vacas.000. Na uilla de Rial colleu homes imbuciatos (bucelarios. Binder e Eliade). 2 e 12.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Medieval o caso que López Ferreiro refire 144 ao contar como nen o país e “nen as mesmas cidades. sendo elas as que herdan e se preocupan de casar os seus irmáns (III. na uilla de Sales apoderouse de 10 homes valorado en 390 soldos. eran mozos que levaban unha vida iniciática consagrado ao deus infernal alí venerado (Servio Gramático in Virgilio. ex Peralta Labrador: 2. Asasiñou o Presbitero Odoario. 50 cabezas de gado maior e moitas de gado menor por valor de 500 soldos.” E que isto lle fora dado como iguala nun matrimonio desigual podese ver comparativamente na circunstancia contraria. Miguel de Rarís. Tumbo A de Santiago). que. especie de pequeno “ feudo ” ou dote territorial. 145 -Ladeando aquí a célebre carta de dote publicada por López Ferreiro nos apéndices do volume II da Hº da S. Plinio. Para Eduardo Peralta Labrador (2. 1965: 465. O longo de sete andainas apoderouse da uilla de Oza. 933-935. T II. pro C solidos et in robore X solidos. A confraria dos Hirpi Soriani que vivian coma lobos de raspiñeiras e incursións lanzadas dende a súa montaña do Soracte. 100 cabezas de gado menor. como refire Estrabón do touro que conduxo a úns a Bovianum. 144 López Ferreiro: 1899. Dumézil. cortou os rabos e as orellas a tódalas bestas. 182) ” Un deles foi un cabaleiro chamado Sisnando Galiariz que cos seus irmáns estaba á fronte dunha numerosa banda de salteadores que actuaban entre Santiago e o Rio Ulla nas propiedades da Igrexa compostelán. 135-165) todos estes animais eran propios de Marte orixinariamente un deus-lobo (Kandáon – Daunu – Faunus –Picus) patrono das bandas de mozos emigrantes.H. a escena do pai e da nai discúlpandose ante o noivo pola cativa dote que aportan ao matrimonio da súa filla. pp. De aquí que pobos como os samnitas lucans tivesen un nome que derivaría de Lykos “lobo”. Na transcripción de Pilar de Loscertales de valdeavellano ) nunha venda de Maria Petri de 27de maio de 1227 pódese ver unha circunstancia similar á que descrita por Strabón faría derramar ríos de tinta aos anticuarios: Esta muller dalle ao mestre da Graña de Guisón e aos frades de Sobrado […] totas hereditates meas mihi dedit maritus meus Petrus Bazacu in dote corporis mei ex parte matris sue Marie Pelagii. pp. Estas moinantadas permitían conseguir co esforzo persoal un dote co que optar a un matrimonio vantaxoso. incluso a de Santiago. p. VII. Cone: 1990. da colleyta e da collaçom medieval (Pena 1992. 54 C 1. O nobre Brigú Bucher gabábase de que “o lume nunca esmorecera baixo o seu caldeiro dende que establecera a sua casa e o seu comportamento foi loubado polo rei Cathaer: De certo foches. 151 K. 148 F.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 OS VASALOS E O REI Rex eris si recte facias.12 “For instance the saga Cath Maige Tuired dwells upon King Bres´s catastrophic failings in this area (par. a posesión en harmonía e paz polo soberano dun Tuath. p. Mc. 36).) recollidas nos tratados morais como a Tecosca Cormaig147 ou o Audrach Morainn 148. O CUARTO PARA BEBER Como sinala Kim Mc. revelándose logo o seu caracter pacífico nunha gradación subalterna. de Vries: 1961. valentía. 37). III. 147 K. 2-7. unha 146 Dillon: 1947 (reedición en 1988. hospedeiro por dares xantar os campañeiros (brugaid bíata dám). 27-28. Mais non hai que ir tan lonxe pois segue ainda vixente hoxe cando se celebra o “día do patrón” nas aldeas este costume. 525.. profisional de Briugaid os hospedeiros. Orixe do cis.R. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 43 . 345-355. de altísimo rango e posición que dependía da xenerosa provisión hospitalidade a calqueira visitante que a demandara 149. IV. 150 Fergus Kelly:1988. Cone (1990. Cone: 1990. do xantar. 356ss. pp. pp. As actividades deste Grád Túaithe en torno á posesión dos bens nunha “Terra en paz” chamanse Trebad. pp. A provisión de hospitalidade foi unha das grandes funcións reais151 da Europa arcaica. do çenso. o teu sorriso de benvida (fáilte) a cada un no teu grande salón de bebida (midchúairt)” 153. pp. A arqueoloxía constata en Galicia o Trebad nas longa casas con asento corrido ou sen el. and Tecosca Cormaic (par. rectitude. 152 Od. pp. etc.R. III. Cone: 1990. por un señor. non concibe que o hospedeiro poda deixar que as viandas se acaben.12-15.. O carácter sacral da monarquía irlandesa xa foi abondo establecido por numerosos autores. o Buchet. en que agás o rei ou o grande nobre o “briugú non desenvolve un papel militar” 150. etc. Cone: 1984. The proper lay out of a king´s feasting hall or tech midchúarda is described in prose by Críth Gablach (part. a fartura do país.Kelly: 1976. do conducho.146 Compríalle ao rei asegurar a prosperidade. 40. 297.5). Mc.107-137. 289. p. Así.36.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . eche unha doa o teu valor (gal). clase de soldados-labregos propietarios de terras chamados os grados do reino/sociedade laica. R. 46) and though a diagram as well as in verse by LL 3637-789. cando un galego come fóra do pais. 36-9). 155 Posidonio: Hist. ibid. pp. 7. 295. sitúandose segundo a idade e a dignidade [mentres] a comida se vai xerarquicamente pasando en roda” 154 dun modo similar ao que Ateneo.. a tua xenerosidade (gart) o teu esforzo (gaisced). simpatía. 153 K. no recibimento de Telémaco no pazo de Nestor en Pilos vemos como esta función se facía seguindo un estricto código moral 152. 16-17 149 K. 235-247. verba provinte da soberanía doméstica que non convén perder de vista por selo nome da unidade política territorial galega. Ó Cathasaig: 1977. citando a Posidonio155 refire. Trebad. pp. 11-12. si non facias non eris. 1951. O incumprimento desta obriga subvertía o orden social. 3. pp. ibid. Meyer: 1909. 4) lists the “propierties of a king and an ale house (ada flatha 7 cuirmthige) ”. ANDRÉS PENA GRAÑA. verdadeiros “royal halls” ou “midchúairt” onde nas fontes vemos os cabaleiros xantar “sentados en bancos o redor das paredes.124. Dumézil: 1970. Mc. sendo mesmo impensable para nós que se poida esgotar nunha festa a comida.. segundo o principio celtoatlántico “cádanseu ofreza “festa na casa de comida ao seu señor”(cuirmthige cáich dia flait CIH. MC. p. XXIII (in Ateneo Deipnosophistas IV.125 e 86-87) todo o sistema fundaméntase nas actividades do Grád-Túaithe. 388-395. sabiduría. Este papel era en primeiro lugar desenvolvido por un rí ou rei.. sendo avogoso el contra as plagas e pestes mesmo para detelo ataque dos inimigos coa condición de manter un estricto código de conducta que incluia numerosas prohibicións tendo o rei que amosar unha man chea de virtudes (fermosura. sinaladamente Binchy:1970. a “Treba”. Stokes: 1981. era unha obriga dunha clase especializada. 154 Estrabón: III. xa que isto constituíria para el unha vergoña. xenerosidade.4-5. p. pp. así na Odisea.). a fertilidade. constituintes no N/NE peninsular do repertorio composto polas tesserae hospitalis celtibéricas. cun ard-rí. 1990. axuda militar ou o pagamento dun censo recibíanse terras (previamente donadas e protección. os catro reinos que o compuñan estaban subdivididos en Territorios Políticos ou 156 157 Lib. Hubert: 1932. Os in fidem acceptos por un princeps. ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 44 . coa chamada “Monarquía Astur”. están o rei de reis. segundo un ríxido e vello protocolo celta: “axiña. baixo a tutela dos parentes e nobres que os tomaron en adopción. e á cachón viño e sidra mandaba servir en tódalas mesas Bermudo Perez. supeditabase a outro. entre ledas cantigas e loubanzas . os hospitia interterritoriais. pasou tan sinalado día. rei de Galicia) celebrada a misa. Neste contexto. ora entre as trebas e o Imperio. ao xeito dunha colmea nas mans dun apicultor. e o clero. 127): éis o contraste entre a chamada “vergüenza del gallego” e a menos indoeuropea “falta de vergüenza” doutros pagos foráneos. o Conde Don Pedro fixo de reposteiro maior. invitou o bispo (Xelmirez) a tódolos proceres de Galicia ao banquete real.Cone. ou un particular. p. uns nós dados probablemente nunha asemblea estacional. Rodrigo. solemnemente. unha vez (proclamado Afonso Raimundez.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 violación da máis alta calificación (do briugú: a “gart” ou xenerosidade. vencéllanse verticalmente cun “rei de reis”.25. coa fartura de todos nas variadas e ben adubadas viandas. p. 13a 24)-.158 Dividido este igual que Irlanda en unidades políticas. Pedro Froilaz entronizou en Santiago ao infante Afonso Raimundez. o seu fillo Don Rodrigo Pérez. Pero esta institución non foi unha exclusividade da Gallaecia. CIH 1593. Mc. Cap. LXVI. Mediante este tipo de vencellos un TP. Tras eles os am-bue (*am = “sen ” *bowyos = “bois”) e os rapaces solteiros non integrados inda na propiedade dedicábanse a caza e á aventura guerreira. O CASO GALÉS En Gales os reis gobernaban como pais de familia o país. Dentro da estrutura clientelar desta soberanía doméstica.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . levando ao novo rei ao seu pazo. o escudo e a lanza (armiger. EXTRUCTURA CLIENTELAR. como amosa a Historia Compostelana 156. debemos encadrar na Gallaecia.466. Explica finalmente a función das dignidades de palacio medievais aula regis e aula comitis) o feito de que cando o Conde de Galicia D. o rí-Túath cabaleiros terratenentes (flaith) -liñaxudos e menos liñaxudos o haberen un “grad flatha ” 157 que discriminaba en categorías á clientela (cénel)-. encaixan perfeitamente cun máis amplo encadeamento territorial atlántico de dependencias verticais similar ao noso. no pazo do bispo Xelmirez. día de Santa Comba. convertíanse en dependente da Treba receptora. Munio Pelaez presentaba ao rei os manxares. pois as pequenas pezas en bronce que tan plasticamente amosan cunha aperta de mans o aspecto vasalático. ou polo seu Territorio Político. Don Bermudo. primeiro Conde de Trastámara. fixo de copeiro. unha complicada morea de oficios deixaba paso aos imediatos graos inferiores dos propietarios que tiñan gando (bó aire) -fundamento do estatus legal (Crith Gablach. Ex Crith Gablach 23. segundo é costume. outro fillo do conde. sostivo como armeiro a espada do rei.6 e 1595. A cambio de certas contraprestazóns. no ostentoso banquete que ao monarca novo ofreciuse o 17 de setembro de 1. tanto o túath ou territorio político como a función soberana do propio rí-Tuath. SOBERANÍA DOMÉSTICA Na categoría das persoas inmunes sen computar ao druída.111. sendo ao meu xuízo quizáis este o sentido da verba celtibérica con / trebia e á latina con / tributi. ora entre dúas trebas. onde o clarísimo conde Pedro foi dapífero rexio e o seu fillo. e así. 1. ora entre trebas e particulares. alférez). presentándolle en fin os manxares ao rei o xenro do Conde de Galicia. 158 H. serviu como portador das armas reais. tales como os acordos pactados por Iria co Regnum Suevorum ou os asinados entre señores de comissa ou territoria: os comites seu imperantes. pp. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 45 . 1992. xerarquía similar á describida por César para a Galia (reges. á beira dun regato: OBILI(ORVM / ANCORUM) TERMIN(VS) TREB(AE)164. OBILI. que a separan dos territorios políticos adfines. quae nunquam fuit. espazo político demarcado por fitos terminais como o mencionado TERM. nun fito terminal.932. 1993. bene nati. Comissum. Vinogradoff in H. 130-63. Cada un destes castros forma un territorio económico demarcado por fitos como os estudados por Colmenero en Vilar de Pérdices. Dunham. 160 Sean B. Toudo.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Cantref 159. satellites. principes. casas clientes véxase *clino = “inclinarse diante de”) ou vasalas (véxase gwassaul = “servidor” gal. 1995. 278-314. Nisbeth. terras de cultivo. 1903. Berlín. A Treba. Os reis galeses coa súa clientela. 14-15. Plinio162 cita o nome Arrotrebae. bonos homines. Con / trebia. tanto un espazo canto a Parellos semantica e institucionalmente as Trebas (CAN / TREF = TRE = TRIFU = TREBA = TEUTA = TUATH= TOUTO =TOUDO= THAURP= TRIBU). 163 Ao falarmos Estrabón ( III. Territorio Político Medieval que chegou ata hoxe como arciprestado de Arrós. TREB. 162 Plinio: Nat. equites e plebes)160. estudado polo profesor Antonio Rodríguez Colmenero ubicado no Norte de Portugal. servi. 3. at/tributi = a/trebates). med. homines de criationi. en Rigueiral (Sanfins. VIII. homines de mandationis. que inclúe pastos. 24-45. bosques e cursos hidronímicos. Territorium) e xefe de Tropas *Corono ou imperante 165. como xa queda dito. pp. cando falando dos Arroni. 111: “Arrotrebae ”. Terra. Gasaliano. do mesmo xeito que unha Villa medieval. configurando. wassalus = “o que serve”) do príncipe reinante nun Territorio Político (chámese este último Treba. a Terra dos Arrós. 1993. 114 “Artabrum. p. Populus. pp. 171-92. A NOSA TREBA En contexto territorial.5) “hoxe aos Ártabros chámaselles tamén Arrotrebas” 164 E. Valpaços). Civitas. Estes labregos eran colonos diferentes dos servos ou caethion e dos altudion ou instalados.).TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . cits. Hübner: Ephemeri. Os galeses tomaron da Casa. os bonheddigion ou Terratenentes. Pero será na importantísima inscripción rupestre de Cabeço das Fraguas estudada por nos primeiramente en 1995 e. homines de ganantia. Respublica. 441. nobiles. da Trev (Trebad no esquema de soberanía doméstica) os diversos termos cos que se desiña a propiedade territorial. senatus.41-59.110-115. temos a verba treba sobre un outeiro delimitando un Territorio. Hubert: 1. substancia vigorosa aínda na ríxida xerarquía social da Galicia Medieval (reges. 165 Andrés PenaGraña: Obrs. Epigraph. Segundo HUBERT este sistema seguíu ao parecer funcionando sen grandes tropezos no país de Gales ata o século XIV 161”. de novo en 1997 onde revelará a treba o seu sentido básico. tiñan labregos aos que a cambio de axuda militar lles entregaban terras. ocupados por clans ou casas nobiliares definidos por fortes lazos parentais e agnaticios. con / tributi e dicir Trebas xunguidos vontariamente fonte aos atribuidos por conquista. manifesto errore: Arrotrebae enim”. componse na Gallaecia dunha sucesión de castros. magistri. pertencente á Diocese de Mondoñedo-Ferrol. isto é dos Arrós. miles. 119: e regione Arrotrebarum promuntori. 4. 159 ANDRÉS PENA GRAÑA. etc. dotando a cada persoa libre da familia que chega á idade adulta coa Trev de terra.CIL suppl. e dicir cunhas dúas ferradas. 275 b in Antonio Rodríguez Colmenero. somentes en dous casos aparece en Galicia nas fontes literarias a voz Treba. conformándose a complicada rede vertical celta de obrigas mútuas. Meitzen. tamén mencionada en Estrabón163 Máis abundante no rexistro epigráfico. 161 Joyce. Noutras publicacións171 amosamos como se artellaba a realidade institucional dun castro.167-172. Catón recibiu no ano 195 a. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 46 . 166 167 Livio: XXXIV. instalados algúns deles quizais extramuros en modestas grañas.993.168 O CASTRO. un resume en 1995. ben defendido por foxos e terrapléns. acoutado por marcos de pedra ou termini como o xa citado que na marxe dun río en Vilar de Perdices (Montealegre. augas correntes e fragas. senón que se estendía tamén ao recinto fortificado. como este. A CASA. ANDRÉS PENA GRAÑA.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . domestici. 125. quer por dependencia vasalática. e como Livio sinala 167 a caída de sete castella da civitas dos Bergistanos e o saqueo polos Romanos dos castella pertencentes aos Turdetanos. acaso sinalando a beira pertencente aos Puac(os). a toda a poboación vasala do soberano (princeps). segundo Tito Livio. pp. abranguendo logo nun Territorio Político. inferior en tamaño ás actuais parroquias. prosaicamente. única forma de hábitat coñecida na Treba pola arqueoloxía cando chegaron os romanos. Livio: XXXIV. a tres legados ilergetes. que lle reclamaban 3000 homes para poder aguantar o asedio ao que estaban sometidos os seus castella: “Venerunt quaerentes castella sua opugnari nec spem ullan esse resistendi ” 166. 11. recordándonos Blázquez a este respecto cómo. 116-119. 1992. o “clan celta” non se diferencia en nada da forma daquela na que se artella a gens meseteña170 . entre os que se encontraba o fillo do rei Bilistages. que ademais das casas e as instalacións intramuros. 170 Andrés Pena Graña: 1992. pp. María Blazquez: 1989. a gens celta. sen máis. e o gando maior e menor. 169 Andrés Pena Graña: 1991. pp. montes. Iste sistema de artellamento en Territorios políticos con castros era común tamén a moitas zonas da Península Ibérica. 168 J. dende o Cantábrico ao Teixo. “xente” e esto pon en relación á Gallaecia cá extensa area das gentes. é dicir toda a gentilitas dunha Treba. dunha maneira similar en certo modo aos nosos pazos dos séculos XVI-XVIII. p.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 xurisdicción dunha casa nobre (como a fine irlandesa). significa. comprendía tamén os seus habitantes. Portugal) aparece có epígrafe: “TER[MINUS] RIPAU PUAC ”. das “xentes”. 116-18 171 Andrés Pena Graña: 1991. quer por parentesco. no novelo das relacións de dependencia. verdadeiros clans 169 verticalmente vencellados co princeps do Territorio Político como en todo o mundo céltico mediante relación clientelar. constituíndo todo ese conxunto na Gallaecia a casa / domus dun señor ou dominus que estendía a súa soberanía. dominio ou xurisdicción non somente ao territorio económico con terras laborables. 1. A NOBREZA E A XURISDICCIÓN O CASTRO / DOMO Encadrados os castros (castella) ou casas (domi) na doméstica soberanía (dominium) dun señor (dominus / tanaiste) que os cohesiona en grupos familiares. chousas. e gens aquí. era o eixo dun territorio demarcado de mediana extensión. C. TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 CENTRAL PLACE Neste tipo de sistema doméstico o castro correspondese cunha casa, domus, dun señor, dun cabaleiro, á súa vez cliente ou vasalo do príncipe da Treba, podendo vivir no interior do recinto fortificado cos seus parentes e clientes, cos seu labregos e os seu servos. As veces buscando a compaña dos iguais no bulicio urbán, o nobre auséntase do campo, deixando as súas casas ou castros nas mans dun administrador con funcións análogas ás do uillicus medieval. Desta maneira, fuxindo da monotonía rural, pasará a residir, con tódalas comodidades ao alcance, nunha cidade que nos chamamos citania, nun espazo central ou oppidum onde, ao rente do *corono, príncipe, ou imperante, formarase unha verdadeira corte ou aula rexia. Nestas citanias, como a de Briteiros, uns (CORONERI CAMALI DOMVS) a carón dos outros (CAMALI DOMI CATVRO), dispoñen os nobres os seus pazos -herdeiros das “courtyard houses” atlánticas-, coas súas vivendas circulares separadas e os seus pallotes en torno a un patio central, inscribíndose o conxunto nun amplo recinto rectangular de altos muros, cunha única porta de entrada. Na Terra de Trasancos constatamos máis de medio cento de Castros repartidos nos actuais municipios de Narón, Ferrol, Valdoviño, Neda e San Sadurniño que configurarían dentro do Territorio Político un macroterritoriro segmentado [en múltiples xurisdiccións] autárcicas. PERVIVENCIA E OMNIPRESENCIA DO TERRITORIO POLÍTICO Como en Irlanda, en Galicia pertencer a unha tribo, a un territorio político era algo moi importante. Nunha inscrición aparecida en Hungría (Gyalokue): “ABILIVS TVRANCI F. BOBEGIVS VENINI F. LANCIE[N]SIS, PENTIVS DOV(I)DERI F. ALIGANTIENSES”, figuran asemade, xunto aos antropónimos, trebónimos ou nomes de Territorios Políticos (Untermann: 1993, p. 376). Se ben non temos diante foto deste epígrafe, apuntamos a posibilidade, senón dunha mala lectio, dun erro do lapicida, por mor de que vindo, tralo patronímico Venini f., o trebónimo adxetival “lancie(n)sis”, e suceder o mesmo en Dov(i)deri f. “Aligantiensis”, non temos motivos para pensar que puidera, de igual modo, tralo patronímico “Turanci f.” pasar outro tanto con “Bobegius”, que non sería antropónimo, máis si un “trebónimo” ou un “étnico”: a Terra de “Babegio” ou Benbexo, que logo se chamará Presaras (“Simul etiam comendatam uouis facio aliam ecclesiam uocabulo Sancti Michaelis, que simili modo auorum meorum est, nomine Odoari, ualle Presarense, Territorio Bauegio […]”, ano 947; en López Ferreiro, obr cit. T. II apénd.). Estaría aínda este trebónimo testemuñado como arciprestado e Territorio Político nunha Bula de Pascual II de 21 de abril de 1110, pola que, apoiando a Xelmírez no longo preito dos arciprestados có Conde de Galicia D. Pedro Froilaz e co seu irmán o bispo Vallibriense Munio (Pena Graña :1992, pp. 97-100), o papa confirma para a Igrexa compostelán a posesión dunha serie de antigas Trebas, nomeadas (no século XII) Terrae / Territoria e arciprestados: “[...] ad perpetuam scae. compost. Ecclesiae pacen ac stabilitatem sancimus ut universa quae ad eiusdem beati Iacobi Apostoli Ecclesiam, in qua nimirum eius corpus ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 47 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 requiescere creditur, propietario iure intra vestram relatione didicimus, quieta ommino et integra vobis vestrisque successoribus in perpetuum conserventur, videlicet Terra de Superato [Sobrado, Ptol II, 6,35 ; Dormiana [Couto de Dormeá]; Babegium [Condado de Presaras; CIL III 4227]; Coronatum [Arcedianato de Cornado]; Mercia [Partido da Merca]; archipresbyteratus sci Pelagii de Circitello; Mons Sacer; Tabeirolos [Xurisdicción de Tabeirós]; Terra Montium vsque ad Auium [Xurisdicción de Montes]; Morracium [O Morrazo]; Saliniense [Arcedianato do Salnés; Ptol. II 6, 34]; Terra e Termarum (sive potius, Cron. Iriens.) Celenes, [Caldas. Ptol. II 2, 6, 25; Plin. IV 111. CIL II 2649]; Terra Arcubus [Arcos]; Iriense [Iria]; Pistomarcus [Posmarcos; Plin. IV 111; Mela 3, 11]; Amaheae et alii Montes [Xurisdicción e partido de Amahía; Ptol II, 6, 36]; Prucios [Xurisdicción de Pruzos]; Lavacengos >Lapatia(n)co(r)um prumunturium [Arciprestado e Terra de Labacengos; Ptol. II 6,4]; Arros [Arciprestado de Arrós; Plin. IV 111]; Nemitos [Terra, Tenencia y arcedianato de Nendos; Ptol, II 6,41]; Bisancos (Terra tenencia y arciprestado deBezoucos), Terra de Faro; Coporos [Cobres?; Plin. IV, 111; CIL II 5250. Ptol. II, 6, 24]; Celticos [Terra e arciprestado de Cétigos; Plin. IV 111]; Brecantinos [Terra de Bergantiños Pto. II 6,30]; in Montanis [Terra de Montaos] duos archipresbiteratus, Dubria [Terra e Arciprestado do Dubra]; Barcala, Salagia [Terra e Arciprestado de Seaia]; Gentines [Terra e arciprestado de Entíns]; et cetera usque ad Oceanum […]” e mais adiante “[...] castelum scae. Mariae de Lanciata [Ptol. II 6,29; Plin. III 28] (Hª Comp. T. I. Cap. XXXVI )”. CATIVA LETRA FATAL Hai cinco anos xa sinalabamos que os castella adoitan aparecer no rexistro epigráfico de certo mobiliario arqueolóxico a continuación dunha letra C envorcada, ) a cal seguindo a Tovar adoitaba interpretarse como centuria ata que María Lourdes Albertos, con case xeral aceptación propuxo para este signo a lectio castrum / castellum.172 Dixéramos entón que de ser este último o sentido do signo ), o dito signo carecería case de importancia, ao noso parecer, por vir xusto despois de novo o castellum, baixo a forma de un topónimo en ablativo sen preposición, que como é sabido, referíndose a lugares pouco importantes, ten en latín a función dun locativo: A letra ) adoita instalarse entre o Territorio Político e o castro. TP Susarrus Limicus Cilenus [Principis] Albionum Celtica Supertamarica CASTRO ) Aiobaiciaeco. ) Arcuce. ) Berisamo. ) Blaniobrensi. Iureobriga. ) En ocasións, o signo ) vai substituído pola propia verba castellum en locativo (LADRONV[ s ] DOVAI BRA[ ca ]RVS CASTEL[ l ]O DVRBEDE173), outras veces o signo é suplantado pola verba domo: CLOTIVS CLVTAMI [ f. ] SVSARRV[ s ] DOMO CVRVNNIACE.174; “[…] DOMO LVCODADIACVS ”175, arquetipo de ablativo con función locativa na gramática latina.176 172 173 María Lourdes Albertos: 1975, p.65 Conimbriga 23 (1984) pp. 43-54, in Jugen Untermann, Actas do enc. cientif. en homenaxe a F. Bouza Brey. 1993, p. 376 174 CIL.III 2016 175 CIL III 4227 176 A. Pena: 1995: 62 ss. ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 48 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Nunha ocasión o locativo da soberanía doméstica, domo, aparece seguido por un xenitivo de possesor tralo signo ) envorcado: POPILLIVS HIRSVTVS FLAVI VENDIECI F[ ilivs ] LANCI [ensis] ) DOMO VACOIECI. Esta ‘Casa de Vacoieco’, como no Trasancos medieval a “Casa dos Tenreiro” non era senón un castro do Treba ou Terra dos Lancienses. O seu possessor chamábase “Vacoieco”, relacionándose posiblemente o nome de este último coa posesión de vacas”.177 Nos epígrafes funerarios o origo ou linaxe da oligarquía pódese expresar da seguinte forma : APANA (nome propio) + AMBOLLI FILIA (patronímico ou apelido) + CELTICA SUPERTAMARICA (territorio político) + […] MIOBRI (residencia ou domiciliación) + ANNORUM XXV (datos referentes á idade do defunto) + H[ ic ] S [ ita ] E[ st ] (situación da tumba / tipo ou situación xurídica da propiedade + APANUS FRATER FACIENDUM CURAVIT (datos e circunstancias do dedicante, etc.). Diciamos en 1995 que “a lectio castellum178 da letra fatal, como lle chamou UNTERMANN, que na secuencia epigráfica vira as costas ostensiblemente ao topónimo en ablativo que adoito lle segue (suxeito e obxecto da cláusula) malia seren aceptada pola maioría dos autores mantén aínda boa parte da súa transitividade indemne (dende que fora lida por Tovar como Centuria) e esta capacidade que ten o signo de provocar distintas percepcións (“censum” por J. C. Bermejo) manifesta aínda disidencias serodias na suxerinte lectura cognatio de A. Rodríguez Colmenero. O problema non está aínda resolto. Coa coordenada “ ) ” = “Castellum ” podemos preguntarnos que significa a cláusula “ET S. ) ” na seguinte inscrición de Chaves: CAMALLVS BVRNI F HIC SITVS / EST ANNOR. / III ET S ) TARBI FRATER FACIE / NDV CVRAVIT 179 Se este signo ) , que en ocasións aparece na cláusula precedido pola preposición ex que podería ir seguida dunha verba indicadora dunha categoría social 180, significa o propio castro a súa presencia ou desaparición nos rexistros non respondería a novas situacións nen incidiría na articulación institucional do Territorio Político senón que se debería a cambios de gustos das oligarquías na expresión da súa linaxe (filiación e origo). Ao noso parecer, resulta significativa a prematura interpretación que Pereira Menaut e Santos Yanguas fan en 1979 do signo ) dicindo que “La entidad organizativa referida por [el signo) ] […] parece más bien una forma de control administrativo romano y nunca una forma de organización social indígena”. Sen excluír os propios acontecementos que dan pé a unha interpretación, a cuestión de como este feito se integra no discurso ideolóxico do historiador e se articula nun discurso específico, pode estudarse mediante a teoría lingüística que permita establecer formalmente se a ideoloxía que se albisca está no material da fonte, ou se pode entreverse unha manipulación na rectificación que PEREIRA MENAUT fai en 1982 do aserto anterior181: “La desaparición de los castella en la expresión del origo personal y la utilización de las civitates que tienen lugar a continuación supone un cambio en la organización de las comunidades índigenas. La instancia organizativa básica, la comunidad que da el origo a las personas ya no son los castella sino las civitates ”. 177 178 A. Pena: 1995, pp. 62-63. M. L. Albertos: “ Perduraciones indígenas en la Galicia Romana: Los castros las divinidades y las organizaciones gentilicias en la epigrafía”. En Actas del coloquio internacional sobre el Bimilenario de Lugo. 1977, p. 17 ss. 179 CIL II 2484. Viriatis 1 (1957 ), p. 105. foto. Pastoriza. Chaves, in G. Pereira Menaut: “ Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”, In Zephyrus ( XXXIV ), 1982, p.275. 180 Como por exemplo, segundo nolo propón Eulogio Losada Badía, “ pertencente a ”, que precisamente, sinala este profesor, é o significado que o signo envorcado ) ten na lingoaxe matemática. 181 A. Pena Graña: Obra citada. 1995, pp. 63-64. ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 49 TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 En fin, podemos aínda indicar o que noutro lugar di o mencionado profesor: “Si lo anteriormente expuesto sobre la reorganización de las civitates y de los núcleos de población es aceptable, parece que también en Gallaecia el ius latii significó una restruturación de las civitates indigenas, el abandono de sus formas ancestrales para organizarse el modo romano182 recibiendo con ello, naturalmente la autonomía administrativa, la städtische Autonomie para decirlo con la exacta expresión alemana ”. 183 En 1997, seguindo a exposición de Luis Monteagudo García, sinalamos que o cadro evolutivo do alfabeto romano amosa cómo a letra C envorcada, en contra do que outros autores cren (Pereira, Brañas) non desaparece na época Flavia, senón que se mantén ao longo do Baixo Imperio ata o s. III ou IV na epigrafía da Gallaecia. PRÍNCIPES DA TERRA Similares as casas nobres a fine, clientela “de sangue” cenel, constituía a cabalería do Princeps / Corono da Terra. Os príncipes están dobremente testemuñados na epigrafía galega: por un lado na inscrición de Pedreira (Vegadeo), onde aparece NICER / CLVTOSI / ) CARI / ACA / PRINCI / PIS AL / BIONV / M AN / LXXV/ HIC S (itvs) EST (“aquí xace Nicer Clutosi do castelo Cariaca, Príncipe dos Albions, de 75 anos”).184; por outro lado nunha inscrición de Lugo, entre os Copori, menciónase outro princeps, fillo de Veroblio, de nome mutilado.185 Como no que atinxe aos castros sucede, semellantes os celtibéricos de arrecendo atlántico, os príncipes territoriais da Gallaecia non constitúen unha rareza na península. Sinalamos nunha ocasión como, rematada a guerra púnica “cunha fina intuición Escipión liberou os reféns hispanos -proba de que a devotio garantíase ás veces coa entrega de familiares dos nobres- vendendo como escravos aos africanos. Entre estes nobres reféns encontraríanse a muller e mailas fillas de Mandonio, irmán de Indíbil, e a prometida de Allaucio. Os historiógrafos romanos: Dion Casio, Polibio, Frontino, Livio e Apiano demóranse para salientar a sorpresa de Allaucio cando Escipión non aceptou o rescate que lle ofrecera pola súa prometida e o agradecemento de este o comprobar que lla devolvera virxe. A conducta de Escipión, mostra do alcance da súa visión política, obtivo o inmediato resultado dunha concorrencia masiva de príncipes hispanos con agasallos: Indibil e Mandonio (norte do Ebro), Edecón, rei dos Edetanos (Valencia e Sagunto ) etc. Estes e outros nobres de diversos pobos fixeron con el un foedus polo que prestarían asistencia militar a cambio de diñeiro.186 Podemos, sen comprometermos demasiado, afirmar que pouco ou nada se diferenciaría dun príncipe territorial (rí-tuath) de Irlanda ou das Illas Británicas o príncipe Territorial da Gallaecia “Nicer Clutosi”, príncipe dos Albiones, ou outro príncipe fillo de Veroblio. “Un rei británico dos 182 183 O subliñado en negriña é noso. G.Pereira Menaut: “ Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”, in Zephirus 1982, p.264. 184 A Garcia Bellido: “Los Albiones del NO de España y una estela hallada en el occidente de Asturias”, in Emerita 11, 1943, pp. 418 ss. 185 I.R. Lugo 34: “(...) IVS VEROBLII F. PRINCE( ps ) CIT. CIRCINE (...) ”, Lugo. Em XI, 123. 186 A.Pena: obr. cit. 1991, p.131. ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 50 hoxe Huesca).192 e o sacrificio de porcos. 1966:149 ss. outra verba. motivada esta quizais pola busca da protección e da seguridade ofrecida pola treba máis poderosa por parte da comunidade feble. seríano en virtude dun vencello persoal que quedaría disolvido á súa morte (ca. como a testemuñada en Bletisama. con / tribuere probablemente en Con / trebia e posiblemente en can / tref (que a etimoloxía fai derivar de “cen” e “tref ”) e o seu homónimo latino contributus podería indicar outro tipo de dependencia. As tribos Ibéricas. xa non son reges mais manténselle a súa preeminencia (principes) nos seus territorios única forma de que Roma puidese ter un cómodo control sobre eles”.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Atrebates. ao 80 d. Silio Itálico. Cogidubnus. motivada por unha concentración patrimonial. sacrificándose nestas ocasións quizais cabalos. por concesión á prema do máis forte dos máis pequenos ou.os estados modernos tamén naceron deste modo. Os romanos mantivérono no seu posto porque a súa traizón permitiulles contar cunha base de confianza para sometelo W de Inglaterra.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Cáceres 1986 31-49. como sucede cos cántabros. era rex e legatus Augusti. vencellaranse como contributi (= Contrebia = cantref?) cos Oscenses (habitantes de Osca. 361 192 Livio: Per. A. forma que adoita a tessera hospitalis do ano 14 de Herrera del Pisuerga193. có nome de Oenach / Forum. mesmo. BRAH 69. rei dos Atrebates. achegáronse a cesar masivamente: “Interim Oscenses et Calagurritani. qui erant cum Oscensibus Contributi. p. 188 Parte destes Territorios Políticos hostís a Roma foron quizais atribuídos a Cogidubnus polos romanos (Atrebates é unha verba equivalente a latina atributi) ¿Ao contar cun home de confianza. Mais aos outros Británicos187 os romanos quitáronlles a soberanía que pasou ao representante do pobo romano. 190 César: De Bello Civili I. Primeras jornadas sobre manifestaciones religiosas en la Lusitania. mittunt ad eum (César) legatos seseque imperata facturos pollicentur ”190 Os máis madrugadores. III. entraban na familia do patronus. In Javier de Hoz: La religión de los pueblos prerromanos de Lusitania. Mediante estes antigos pactos de hospitalidade. Ledesma?. preto de Chichester asombrou os arqueólogos dos anos 60. 187 188 Tacito: Agrícola XII. 48 193 A García y Bellido: Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga. A miúdo xunto a expresiva forma do porco sacrificial vemos nos hospitia celtibéricos a “aperta de mans” representando a clientela. os atribuídos a Cogidubnus. este vencello celebraríase solemnemente no seo das feiras ou asembleas que coñecemos na Gallaecia.189 Se at / tribuere consiste en atribuír (xuntar tribos) Trebas ou Territorios Políticos por parte do conquistador aos clientes de confianza. 1991.) esgazados dos Atrebates os Belgae e os Regnenses. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 51 . 191 Horacio: Carm. 191 non excluíndose xunto ao sacrificio de cabalos algunha execución. 34. os sometidos. 48. os Calagurritani (Loarre ao N de Huesca). os in fidem acceptos . quer. Pena: Ibi. a vasalaxe reflectindo unha institución que aínda presente hoxe na expresión “estar en boas mans” pervivíu durante a Idade Media na plástica feudal. 1. trala noticia da victoria naval diante de Marsella de Décimo Bruto. p. a través dunha especie de adopción como homes libres (liberi = “fillos lexítimos” nun senso quizais equivalente en certo modo aos etera etruscos ou ambacti ou satellites celtas). o vincallo.príncipes herdeiros de Territorios adfines. atribuíronlle Trebas ou tribos veciñas para garantir a súa fidelidade? ¿Viña de antes esta atribución? Como fora.129 189 CIL VII 11 = RIB 91. 60. III. 4. C. a dependencia. ANDRÉS PENA GRAÑA. dentro da dinámica interna das comunidades. o seu pazo de Fishbourne. casando entre si . a voz non excede alén do avó en liña directa nen vai colateralmente máis alá dos primos segundos. CELTIVS F.Moi revelador se o poñemos en sinerxia có estudo de Fustel de Coulanges (1891) do “Beneficio e patronato na orixe do sistema Feudal” e o “Ager publicus” de L. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 52 . Designando na Idade Media tanto a propiedade como a xeración. Máis a interdependencia de obrigas e patróns e clientes ten no universo celta uns limites temporais. coñecemos a orixe en occidente do beneficio e do padroado. a epigrafía galega (CAMALVS VLPINI F. de Francisci: Primordia Civitatis. fósiles institucionais que toman o nome da asemblea estacional Oenach / Forum. verba a verba. ben coñecido nas culturas célticas de base Territorial e abondo testemuñado no rexistro epigráfico da Gallaecia 196( Pena Graña: 1992. parcelas en precario (precarium) para que estes as traballasen. liberis posterisque suis. 194 288L. pp. base do sistema feudal. constantemente repetida por patrón e cliente. 1. ANDRÉS PENA GRAÑA. Roma 1959. Pena: 1992. XIX . 198 Pena Graña: 1992. isto é do sexto grao (Pena Graña: 1992. 140 e ss. obtendo así os ditos patroni a súa clientela segundo un sistema semellante ao descrito por Tácito195 para os xermanos. uxori. p. implicados ambos no considerable repertorio de contratos sinalagmático baseados na bona fides. A cláusula que estende a tres voces a temporalidade das obrigas mutuas entre o patronus e o cliente do hospitium que aparece nunha placa de bronce achada nun lugar de lugo […] / Civitas Lougeiorum hospitium fecit cum / G Asinio Gallo (1º VOZ) libereis postereisque eius / (2ª VOZ) eumque liberos posterosque eius (3ª VOZ) sibe libe / reis postereisque suis patronum cooptarunt isque eos in fidem clientelamquesuam suorum recepit / […] ou noutra táboa hospitalaria de Carbedo do Courel conservada no Museo de Lugo […] Tillegus Ambati f ( ilius ) Susarrus / ) Aiobaigiaeco hospitium / fecit cum Lougeis Castellanis Toletensibus (1ª VOZ) sibi uxori (2ª VOZ) liberis posterisque suis (3ª VOZ) eumq / ue uxorem liberoque eius in fidem clientelamque sua/m suorumque […] receperunt […] é idéntica. 197 P.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 PADROADO E CLIENTELA CASTREXOS COMO A ORIXE DO SISTEMA FEUDAL GALEGO Remontándose probablemente os horizontes indoeuropeos desta institución a tempos moi remotos. UNHA MESMA MELODÍA Nos pactos de hospitalidade. 293 – 94) como amosan P. repertorio presente nun mobiliario arqueolóxico institucional que coa proliferación de furtivos con detectores de metais vai hoxe incrementándose vertixinosamente. onde nacen e pervivirán en Galicia ata o S. 281-314. de Francisci 197. reducíndose estes límites na familia lexítima a tres “voces” (véxase a derbfine céltica). eumque uxorem liberoque eius ” 198 .) e os nosos foros. os tenuioribus. á cláusula que se emprega para establecer a mesma temporalidade das obrigas mutuas na Galicia Medieval entre o “conductor” e o “locador” dun foro. 25. nunha mutilada pasaxe de Festo194 na cal se sinala como os patroni distribuían entre a clientela máis pobre e limitada en recursos. 196 A. 133 ). pp. p. p. o marco familiar e xeracional do vínculo de clientela e padroado establécese cunha mesma melodía “ sibi. 292-314.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Zancán. 195 Tácito: Germ. o sobrevivente herdaría as obrigas mutuas.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . chegaría en Galicia intacto ata o final da Idade Media. transmitíndoas os seu fillos e netos : […] Nos. ao “postremeyro” que o herda todo. nº 20. a distancia. ou: […] Antón Lopes. a vida do cabaleiro. D. residualmente fosilizado ou “encapsulado” no sistema foral onde ao longo de tres xeracións. husando vos primeiramente et despoys de vos os ditos vosos fillos et fillas et netos.. p. prior do moesteyro de San Martinno de Jubia […] aforamos a vos. cobarde e arteiro. os dereitos de primoxenitura ou de morgado. p. o duellum do latín arcaico[. o combate singular. ata a morte do postromoeyro de vos et deles.. é dicir os alicerces do sistema articulatorio das relacións feudovasaláticas. o berce institucional da sociedade heroica indoeuropea.ante a fortuna. e destes ao ao derradeiro deles en morrer. na que. distingue ao heroe. prior do moesteyro de San Salvador de Pedroso […] aforamos a vos. xa na tranquilidade da paz. ante a selección natural -se é que o feito de ser o campión comporta garantías de supervivencia. a cual dita cortinna ias açerca da villa de Ferrol. pois. usualmente ligadas ao aproveitamento dun determinado beneficium. Xuvia cod. C.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Primando para a sucesión e para a tenencia e aproveitamento da cousa locada (como “préstamo de uso vasalático” ou como “ius in aliena re”). esto é. Pena Graña: 1992. husando huns apos los outros de grado en grado […] (Ano de 1468.]” e “[…] a valentía no combate corpo a corpo. En caso de que esta liñaxe se cortase (por non haber herdeiros directos) recorríase en Galicia na Idade Media a unha institución xurídica de orde sucesoria coñecida como “Foro da troncalidade” que permite sen ter en conta o parentesco ou proximidade de grao voltar ao tronco do que proceden os bens familiares: “[…] A sentencia xudicial dictada polo juys comisario do sennor Fernan Perez d`Andrade – Vasco Rodríguez. en A Pontedeume o 22 de febreiro de 1469. onde se ANDRÉS PENA GRAÑA. nº 76.” Nun sistema de rara perfección (onde premiándose a persistencia da linaxe “postromeyra”. en verbas de Mª Jesús Carreira Arós a guerra indoeuropea “é cabaleiresca. morrendo huns que vagen nos outro. permanezan as propiedades vencelladas. et a todos los fillos et fillas et neptos que anbos ouverdes de consuun. un honroso posto na mesa do señor por quen se esforzara co seu corpo. Juan Cardon. 4 de xullo. é o escenario do honor e das regras de cortesía onde no ethos cabaleiresco indoeuropeo opóñense e preceden ao disciplinado bellum o desafío . pola prelación de nacer. a pura e simple supervivencia nunha sociedade cabaleiresca. no taboleiro do xogo marcial. indivisas. Johan Fernandez. o “beneficium” e o “patronatus” celta. et ata a morte do postromeyro a sua voz por mais tenpo de vynte et nove anos […]. exponse. Trans. O preito entablouse “ sobre rason da cortinna da Xorda et posison et propydade dela. fillo de Lopo Cardon para vos en vosa vida et para vosos fillos et fillas et netos.” os dereitos adquiridos polo azar. dos pais aos fillos. ceden estrepitosamente) o víncallo ou a voz vaise pasando aos superviventes. por unha banda. A. unha copa. loita. ao campión –ao indoeuropeo Goliat do non indoeuropeo David. 583). e o seu tío Roi Paas fillo de outro Pedro de Ferrol (o terceiro de deste nome) pola outra.e co seu esforzo persoal garántelle a estima dos compañeiros de armas e de fatigas e. distinguida entre as demais e o bocado reservado do campión que todos apetecen […] -amable comunicación dun traballo inédito -.resolve un preito entre os irmaos Juan Fernadez de Ferrol. Fernan Peres Tinnoso de Ferrol et a vosa muller María Rodriguez. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 53 . que. e ante a lei de vida. AHN. et de vos et deles descenderen. 63b. (Ano de 1314. En estado puro. morrendo huns que vague ennos outros et de hun enno outro ata a morte do postremeyro de vos et dellos. onde. rexeitando con deshonra o combate singular proposto por aquel. 12 de xullo. a cotío. P. cunha fonda. in Enrique Cal Pardo: 1984. un sistema dos máis perfectos que poidan existir ao preterir a prelación do nacemento á garantía dunha liña sucesoria da tronquedade. Tanto nos hospitia coma nos foros galegos estamos seguramente ante unha forma de vencellar á liñaxe conductora ou cliente có locador ou patronus “por reversión”. 252). o primordial sistema de locación-conducción. et bisto de commo os ditos Juan Fernandez et Pedro de Ferrol. e. tal e como amosa a mencionada sentencia do Bacharel en Decretos e Xuíz comisario de Fernán Pérez de Andrade Vasco Rodríguez. á morte de Pedro de Ferrol III pasou a voz a Roi Pas (de Mandiá e Parga) casado con Urraca Fernández e a Fernán Rodríguez (casado con Maior Fernández) o seu irmán. 199 Ibid. Juan Fernández de Mandiá (notario da segunda Revolta Irmandiña). seu yrmao. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 54 . toma como patrono a Asinio Galo liberis posterioque suis. no que os Coelernos renovan có prefecto da cohorte I dos celtiberos Caio Antonio Aquilo. daba xa pé. netos estes de Pedro de Ferrol III. Así a secuencia da tessera hospitalis do Courel (Montecido. de acordo co arcaico sistema (empregado xa. ao morrer Fernán Rodríguez vagou a voz ao postromeyro deles: Roi Pas. fillo de Ambato.” “É dicir. a dita cortinna seer do moesteyro de San Salvador de Pedroso. na que os lougueios aceptan in fidem clientelamque a Tilego. un vencello xa caducado199. porque transcorridas xa as voces houbo prescrición “HOSPITIVM VETVSTVM ANTIQUOM RENOVAVERVNT”.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . A confusión entre unha xeralizada descendencia. pp. que vencellaban dende a súa remota orixe institucional a transmisión (do precarium e das obrigas mutuas) á liña sobrevivente”. e os últimos da fila postremi “os postremeiros”. Apréciase a caducidade destas voces no hospitium de Asturica Augusta do ano 152 que renova e ampla a outras gentes un pacto de hospitalidade das gentilitates dos Desoncos e Tridiavos pertencentes a gens dos Zoelas do ano 27. quedaron sen dereito ao morrer o seu pai Fernán Rodríguez e ficar e vagar os foros ao seu tío Roi Pas. por en dias da sua vida do dito pedro de Ferrol et da sua moller Milia Fernandez et dos fillos et fillas que abian et oubesen den consun et do postremeyro deles. Con todo a exacta secuenciación das tres “voces” é irrecusable. e Pedro de Ferrol IV. se fesseron reveldes et non queseron pareçer […] fallo que o dito Roy Paas probou ben cuplidamente sua entençon et que lle devo julgar et julgo a dita cortina et posison et propiedade dela durante o termino e condiçoes do dito foro. que non molesten nin inquieten sobre la dicha cortynna .C. Museo de Lugo) do ano 28. encóntrase xa dez anos antes cando esta civitas dos Lougueios. 1995. Os sobriños de este Roi Pas. padre de dito Roy Paas et de Fernan Rodrigues. a numerosos problemas sucesorios. entre posteri “os que an por vir” ou virán. ANDRÉS PENA GRAÑA.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 acustuma lavar as redes e enxugar […] e bisto de commo o dito Roy Paas probou por escrituras publicas. con seus canonicos […] aforou a dita cortinna con outras herdades et cousas a Pedro de Ferrol. por arcaico. et que os debo condenar et condeno en as custas et reteno en min a taixaçion delas.. et visto de commo aa morte do dito Fernan Rodrigues os ditos foros ficaron et vacaron et o dito Roy Paas soçede en elles de dereyto por ser o postromeyro fillo. et bisto de commo o Prior Gomes Fernandes. non debe ladear o feito de que tan refinado sistema na Idade Media. como agora veremos nos hospitia do Noroeste) polo que se rexen os foros. na tabula hospitalis do Museo de San Antón (A Coruña). et que debo poner et pono perpetuo silençio aos ditos Juan Fernandez et Pedro de Ferrol. 64-66. Este é así mesmo o sentido do hospitium de Castromao do ano 132 d. oficial do campamento que teñen eles máis á man e representante en remota instancia do emperador. seu Yrmao. p. a máis completa. non urbana. sequera por aproximación. Tongobriga. Recentemente estas cuestións estanse a tratar con desigual fortuna pola historiografía española. nun traballo. practicamente en solitario dado o reducido alcance dos nosos seguidores que ladean o mundo medieval dende 1991 na Terra de Trasancos. máis pouco novedoso e aparentemente inzado de tópicos. enterraban os estudos institucionais de Cuevillas e de Serpa Pinto e. 1998. Carisiano. A rareza. Pestemarcos. pp. fascinados pola mirada de D. este é o marco que vimos estudando. paradóxica e ostensiblemente ladea e ningunea). 25. Stuart Piggot remontou as estruturas célticas e xermánicas a un ambiente indoeuropeo común á Europa do segundo milenio da nosa era “coas súas xerarquizadas obrigas de relación e servicio que a miúdo chamáronse feudais”202. é compensado por Francisco Javier Lomas quen ocupándose parcialmente do caso galego en “Vigencia de un modelo historiográfico. 110-111). privado daquela voz potente. e por ende económicas distintas houbo ¿É necesario enfatizar esta consideración? Unha vivindo ao norte da cordilleira [refírese Lomas á cantábrica aínda que o macizo galaico convíñalle máis] a outra ao sur.[…] A eminentemente setentrional viviu ao longo da época romana cuns lazos políticos con Roma que non son ben coñecidos. hai trinta e cinco anos. Geurros. os arqueólogos e anticuarios galegos sumindo ao país. interesante. Celticos). Pannonias. Cantabriano. Lucus Augusti. Cavarcos. amén de 25 pagi. cando non a carencia [isto. pp. 117-128)” cando sobre fontes basicamente procedentes dunha Gallaecia Antiga (que sen dúbida por descoido.Villa Gomedei. Bloch: 1941. non nembargantes. Andrés: 1999. na chamada “Cultura” -Longa Noite de Pedra conviríalle máis“Castrexa”. máis distante dos grandes centros económicos e das grandes 200 201 Pena Graña. parece indicar que Roma nunca chegou a ter pleno control de tais [e a presencia dos destacamentos militares ao longo da dominación roman podería ser testemuña diso] territorios. Dúas realidades sociais. é unha realidade rural. así tras do Congreso de Salamanca celebrado os días 24. Este descoñecemento da realidade institucional Atlántica patente en Arturo Ruíz (1998. Todo. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 55 . 103-169) ratifica o sinalado por nos en 1991 e 1992 e exposto ao longo deste traballo: “Si do movemento priscilianista voltamos os nosos ollos ao Parochiale sueuum observamos cómo o Cristianismo. Bibalos. Coporos. 60. é un tópico intencionadamente inocente entre os anticuarios]. Conimbriga. dos vencellos políticos mantidos con Roma a traveso dos órganos pertinentes. sobre a natureza. as demais (sedes é parroquias) fan referencia a realidades sociais indíxenas xa coñecidas por nós a traveso da documentación alto imperial (é o caso de Equesis. e sobre todo profundidade. alí expresado [-como en tódolos países celtas da Europa Atlántica-] mediante as sedes episcopais (en número de 13) e as parroquias que lles son adscritas. rica e. ANDRÉS PENA GRAÑA. Marciliana. 91-102) quen comeza o seu traballo dicindo “A aristocracia Ibérica é producto dun longo proceso cuxa base remóntase na Península Ibérica ao menos ao Segundo Milenio[…]”. Legio. de documentación impide pronunciarse.” Pola súa parte Julio Mangas. diante do silencio culpable dos seus voceiros. e por motivos de dificultade lingüística. Carlos Alonso del Real. dedicado as “Pervivencias sociais de Astures y Cántabros en los Modelos Administrativos Romanos (1998. Bergidum Flauium. con eles o espírito do Seminario de Estudos Galegos. sen dúbida. sendo probablemente a nosa documentación. omitimos lembrar que Lomas ven de mencionar ao Parochiale suevorum . Nese espazo de tempo que vai de Bloch a Piggot. significativa da península Ibérica. capaz de aportar sen dúbida algunha luz a este problema).UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 En 1997200. non parece comungar coa crenzas continuativas das institucións dende o mundo prerromano ao medieval de Barbero-Vigil (nin comungaría de coñecelas coas nosas) ao soster aínda que “Na área oriental dos astures e na maior parte da área cántabra. senón tamén a dunha base común institucional xa ben desenvolvida e.[…].TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . en xeral retardataria con respecto as nosas investigacións do ano 92. o noso traballo. Asturica Augusta. e 26 de outubro de 1996 dedicado a debater as teses continuistas de Abilio Barbero e Marcelo Vigil baixo o epígrafe La formación del feudalismo en la península Ibérica un balance historiográfico (onde ignorouse a realidade Galega. Pesicos. De las sociedades gentilicias en el norte peninsular a las primeras formaciones feudales” (1198. o ao asento de grandes propiedades (Curmiano. Cidades seguras alí nomeadas son Bracara Augusta. Piggot: 1965. M. 202 S. 126-136. empregando o chamado “Principio Orwelliano”. pp. sinalamos como hai sesenta anos March Bloch201 advertira a evidente existencia para el na Primitiva Europa non somente de xefaturas rurais ao fronte das cales se acharían príncipes de carácter hereditario. por exemplo). con moito. pp. se ben é certo que ao menos determinadas áreas estaban máis en contacto con Roma que outras (Francisco Javier Lomas. por estudos de antropoloxía xenética da facultade de Bioloxía de Santiago. sinala Heurgón (p. dunha adopción.fulmina e asolaga. 261-262)”. cando por algunha razón se querían establecer lazos de alianza máis estreitos.123-170). ou na Lagoa de Carregal. -citando a Diodoro (V.de tódalas institucións indoeuropeas posteriores. nome –inexplicado. hospites. unha etnia Atlántica de seu. 103)-. En efecto “Non formaban a gens unicamente quen tiveran entre si vencellos de parentesco natural”. 34). as gentilitates que formaban parte dunha mesma gens. 2-3) e a Nicolás Damasceno (Frag. non podemos estar aquí de acordo. Mais é posible que a organización xentilicia da época republicana que recolle a historia das institucións (in J. Os grupos ou individuos que establecían pactos deste tipo adquirían os mesmos dereitos.tal e como unha voz o advirte en Itaca.[de *clino. VI. 23). de obrigas mutuas e de familiaridade. as relacións entre eles ou entre membros dun grupo con outros grupos. pp. que da pé ao ciclo de Valverde onde o deus travestido en miserable (Pena 1991. Eduardo Peralta Labrador (2000. e esto para demostrar a continuidade que nestes papeis postulamos é particularmente importante. lanzado polos pretendentes no salón do pazo bate nun Ulises. o goberno e a provisión de alimentos. seguindo a Vigil. trocado en humilde. con quen. O presente traballo tenta demostrar que esto non é así. coa cabaleiresca “hospedaxe indoeuropea”. a Tácito (Germania. 128). sen que houbera unha dependencia dun grupo respecto do outro (Vigil 1973. unha linaxe.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 vías de comunicación. ambientes propios de “hospedarías” e de “hospitais” dos camiños de peregrinación. que os galegos. Non se trata. con éxito calquera crise e continxencia social senón que serán posiblemente o berce -e de algún xeito tamén as superviventes. de Blázquez (1977). a César (B. 142). cando un escano. unha rara e sublime articulación de señores redistribuidores e de labregos productores. na Frixia de Filemón e Baucis. Hoxe sabemos. tiña que darse sobre da base da personalidade propia de cadanseu. G.” (ibi. tempo abondo para ter deseñado paseniño unhas pautas de comportamento. constituían grupos illados entre si. Boulet-Sautel 1957. C. que se creaba unha comunidade entre eles. p. É dicir. así na Sodoma de Lot. p. Cedendo a palabra a Marcelo Vigil (1973) quizais podamos ver como se está a facer inconscientemente ao ámbito celtibérico unha transposición apriorística do concepto romano de organización xentilicia artellado nos comicios curiados da época republicana: “Como os grupos xentilicios eran comunidades pechadas. a autarquía e a autarquía necesarias para afrontar. 52-56) . onde o clan ou grupo reivindicando un antepasado común. a unha economía agropecuaria redistributiva. “Ademais dos gentiles propiamente ditos. e así dende o Neolítico ata o século XIX. as formas indíxenas tiveron unha duración mais longa aínda que deixaron tamén de testemuñarse no século III p. P. aínda que os grupos actuantes nestes pactos puideron conservar a súa persoalidade propia. Como se podería tirar das opinións de Ramos e Loscertales (1942). denomina “hospitalidade espontánea dos celtiberos”. Sautel e M. un modelo de subsistencia e supervivencia autárcico. p. diste moito de ser un concepto igualitario. Os pactos realizábanse en plano de igualdade. moito máis de seis e de sete mil anos. a casa e a cidade dos que non o acorren. de Marco Simón (1989) e doutros moitos. segundo os costumes de hospitalidade xeralizados nas sociedades organizadas de maneira xentilicia. Imbert. e moi estable. calcado todo elo das relacións parentais e afectivas do ámbito doméstico. no que el. segundo parece. de Le Roux e Tranoy (1983). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 56 . cohesiónase pola celebración mancomunada dos seus sacra ou cultos privados e a posesión das súas tumbas domésticas. asociado. un modelo de convivencia e de relación ao cabo autárquico. tempo abondo para formar unha familia cós pobos veciños da Europa Atlántica. levamos vivindo no país. nen moito menos confundir o clientelismo co ambiente hospitalario. non só bastarán para garantir a unha comunidade tribal. polo menos dende hai seis ou sete mil anos. un modelo plenamente desenvolvido no Neolítico Atlántico no que un enxeñoso e sinxelo sistema xentilicio de rango e de xerarquía. mutuos aos que contraían este pacto. 125). facíanse por medio dos pactos de hospitalidade ou hospitium que convertían en hóspedes. G. nas que só tiñan cabida os membros emparentados descendentes dun antepasado común. a facies clientelar da briugaid atlántica co concepto moderno de hospitalidade. esencialmente compartindo a visión de moitas outras cuestións institucionais. As relacións entre estes grupos e os seus membros. XXI. parece habitual confundir o que non se debe. “inclinarse diante de”] que designa certo grao de dependencia e que se encontra asemade noutros pobos itálicos: os etruscos (etera) e os celtas ANDRÉS PENA GRAÑA. comprendía tamén a numerosos clientes. por tanto. Así. envolve ex pari ás dúas partes implicadas nos hospitia da Península Ibérica nun mesmo plano horizontal e igualitario. é dicir. aínda que esta existira tamén. nas connotacións marcadamente nupciais e equinas de Rhiannon). relacións clientelares da organización xentilicia indoeuropea. ou vontariamente. de Jaques Heurgon (1976. Trebad é en Irlanda a posesión da Terra en Paz polo soberano.) dista moito de aquela concepción igualitaria de Vigil desconsiderada coa importancia e co alcance das. p. por presión. percibir “A” de “B”o canón establecido no contrato bilateral. Amosando a común orixe institucional do hospitium e do foro galego. En Galicia este control expresouse habitualmente no oenach/forum (Pena 1991. a Treba. da bisbarra. e nunha gradación subalterna por tódala poboación. o Popvlvs. máis como organismo vivo que como mero espazo xeográfico.1992) no seu triple carácter relixioso. por derrota militar. sinalabamos a existencia do último plenamente desenvolvido na Gallaecia celta prerromana. 141-43. e vimos como a estrutura do foro cunhas cláusulas ben discriminadas. p. 292314). p. da civitas. p. mental. ás partes “A” e “B” envolvidas nos dereitos e nas obrigas bilaterais. unha concepción funcional única. do conxunto da sociedade. cunha efemeroloxía casuística. fonte da subsistencia nunha sociedade agraria. en último lugar. chegando á conclusión de que “o núcleo primixenio da clientela estaba formado por labregos sometidos ás gentes dos propietarios rurais quen servíanse tamén deles para as súas milicias privadas (ibi. Base do poder e fundamento do sistema. por tódolos grados da sociedade polo “Grád Túaithe” concepto. exercer. prevese a renovación por “A” do contrato de foro na mesma linaxe conductora de “B” ao finalizarse as tres voces e se remata con cláusulas que garanten ao locador “A” a recepción da cousa cedida a “B”. equivalente á gens. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 57 . ao abeiro dos seus marcos xurisdiccionais sagrados “de succo mortuorum uel antiquorum”. a Deusa Nai e o seu Rei gobernan en harmonía un todo indivisible. • Dixemos entón que as obrigas de “A”. actiones noxales. un mundo de vivos e de mortos. e para os nosos fillos. de presente e de pasado. En perfecta unión. 1992. recibindo “A” en certas datas de “B” o pago duns animais. e mediante o contrato de foro. este mecanismo institucional de control realizado sobre a terra é o garante único da orde social. briugú e cliente. permitía en caso de incumprimento. noutro lugar e tempo (1991. hospitaleiro. trazar na relación de clientela a posición de hóspede e patróns o locador “A” mediante a recepción dunha comida na casa do conductor “B”. Da posesión da terra depende a liberdade do home. 126)” e esta definición. un espazo con fronteiras naturais e sobrenaturais. herdado e reservado pola a nosa linaxe pretérita para nós.. ámbolos dous contratos sinalagmáticos baseados na bona fides. conforman no Territorio Político. 124 ss. na concesión da terra descansa a supervivencia e a condición do servo. na súa xerarquizada estrutura vertical. a Civitas. ORIXES PRERROMANAS DO FORO MEDIEVAL GALEGO O CONTRATO DE FORO Concibida a Terra.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . do pobo. e no arrecendo Mediterráneo do sanguento despoxo do cabalo de outubro as portas da Regia Domo. as ideas Celtas do exercizo da soberanía polo rei e pola Deusa Nai (simbolizadas no Atlántico -como no Índico Açvamedha.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 (ambacti)”. por doazón forzada. patronus/locator podíanse resumir nos seguintes compromisos: a cesión de “A” a “B” do ben ou a cousa (que previamente. ANDRÉS PENA GRAÑA. nas gentes e nas gentilitates da tribo. deste modo sen máis particularidade cando se mencionan ás gentes dunha treba calquera estase a falar do Grad Túaithe. a bisbarra. moral e natural da comunidade. xurídico e festivo. unha orde imperecedoira e natural. podía ser cedida por “B” a “A”. consonte verticais e xerárquicas. sec. et singuli singulos cabritos vel duas gallinas. Pena: 1992. de “ser axudador. a pagar “B” o canón estipulado. a cumprir as obrigas feudo-vasaláticas. I. Ordoño III.). Godo Veremudi et medios eius filios. patronus ou señor “A” resumiamos as obrigas: comprometéndose “B” a coidar.104. pero na súa condición de crego. De este tributo cuadragesimal se hace también mención en la Compostelana. id est a malar[…] ” A H N. The rigth of a chief and his “household men” to a night`s hospitality from each tenant was a Widespread burdem on the latter ( Black book of Taymouth 1855: 187-9 ). sicuti allia plebs commisalia. regras 1 á 12. videlicet.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Mediam de Iulia et iiiiª de eius filios. Romaní Martinez: nº 119 p. e folio 4 verso. Concluímos sinalando que este arcaico sistema institucional de obrigas mutuas. Et medios de filiis de Froila Didaci.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 • Mentres que da parte cliente ou conductora “B” cara ao locador. tenían que pagar en Galicia al Real Señorío todos los siervos fiscales ó del Real patrimonio restaurados ó declarados libres é ingenuos. Medios de filios de Cristina Pelagii. de ir o cliente armado a defender ao seu patrón . unha vez ao ano cando ven cobran as rendas203. entre os domini e o princeps do Territorio Político. ipsi et onmis proienies eorum. Petrum Ageit et medios ex eius filios. 204 Familiaritas et consilium ( Pena: 1992. que possint capere ad minus singulas talegas. en un privilegio de 11de Noviembre de 952. 206 Tal como amosa o pacto entre o abade de Oseira e os homes de Aguada acordando o pago nunha data fixa de servicios vasaláticos anuais por paso de reguengo a abadengo: “[…] quod nos in die pascuele demus monasterio Ursarie CLª panes bonos et singuli qui morati fuerint in prefacta villa singulas ollas plenas millis. que según un Privilegio otorgado por d[on] Ordoño II á la misma Iglesia en 30 de Mayo de 912. et est ad preciata ipsa mula v marcas argenti quae ad preciaverunt Gundisalvo Menendi et Rodericus Oveci et Froile Gimarat […]” Xuvia. contraídas pola parte conductora “B” trala recepción do precarium. A. Y ¿qué venía á ser el tal tributo? D. cap. Preterea (debet) similiter unusquisque predictorum hominum semel in anno venire ad me[sem co]lliguendam [ et ad} segar et alia vice ad trcturam faciendam. XCVI. entre o home libre e o dominus dun castro ou unha villa206. A: 1995. A H N. in M. Adefonsum Froyle et medios de eius filias. et medios de filiis de Ero Didaci. qui ad me perveniunt de parte patris mei.174-185. 297-298 ). 1512 / 6. ut serviant. 129. Muniam Suerii et medios de eius filiis. et sunt prenominati: Medium de Vermudun Belsianum et iiiiª de suos filios. amiga e vasala de “A”204. Its existence is attested in some of the earliest documentation for the region” in Dodgshon. 203 ANDRÉS PENA GRAÑA. aclara algo más este punto con las siguientes palabras: Persovant censum fiscalem. etc. a mellorar e a non cometer aussum ca cousa cedida en “préstamo de uso vasalático”. Descoñecelo supón descoñecer tamén a realidade institucional da Galicia Medieval. era el llamado quadragesimal. un pulum cabistrarium. Suerium Petri et filios eius. Clero. como en Galicia chegaría ata á Idade Moderna “ These manifest transfers of food were supplemented by further transfers between kinsman and chief via the custom of cuid oidche or hospitality. tam minimos quam maximos. regras 36-39. lib. sexa o monarca Astur ou o rei de Galicia. Deo et monasterio Sancti Martini de Nebda et vobis dono Stephano eiusdem loci priori et fratribus ibidem deo servientibus [do] omnes meos homines quos habeo in cauto sancti Martini tam viros quam mulieres. et de parte amici mei domini Lucii Guimarat et domine Marine. et filias. Et mediam de Godo Menendí et iiiiª de eius filios. et media de Godo Farla. et singuli singulas scutellas bonas lagamis vel feigous. uns dedos de touciño. Pena Graña:1992. 179. sexa o rex suevorum. prefato monasterio ob remedium anime mee et parentum meorum et pro iª mulam quae mihi datis in presenti eunti portugaliam. Adefonsi [ Vermudi]et medios eius fillios. R. Alfonso el Casto. pp. 1401 B nº 14. cf. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 58 . Azendam Petri et medios eius filios. p. fol 4 recto. Petrus Invirnicium et medium de eius filiis quos habuit de Gontina Didaci. Et medium de Martinum Farla. de ser “B” familiar. Istos homines concedo Deo et beato Martino cum omnibus hereditatibus suis et cum omnibus directuris suis. cod. cf. aplicado de abaixo a arriba no Territorio Político. o entendera perfectamente López Ferreiro: “El tributo ó censo que se pagaba a la Iglesia (de Santiago) dentro del coto de las tres millas en virtude de la doazón de D. Pelagium Sobrinum et de eius fillis medios. sexa o emperador (e seus representantes) de Roma. p. a cumprir “B” coas funcións da Briugaid celta: dar de comer e aloxar ao señor. e entre este e o conquistador. pp. Según esto el tributo cuadragesimal que se daba en las tierras de la Iglesia compostelana. eis que sobre o tributo “ quadragesimale ” Sánchez Albornoz non entendera nada. a entregar “B” en certa data o chamado “censo” consistente nun pago anual de animais pequenos determinados (dúas galiñas. Giraldum cum fillis suis. do auxilium e do consilium. Sicuti ceteri ex provincia Gallaeciae tributum quadragesimale peragentes huic Loco Apostolico. mandado e obediente” e de acudir “B” ao “chamamento” (auxilium) esto é. facendo incomprensible a moitos medievalistas galegos o noso sistema feudal. venía a se el mismo que se pagaba en los commissos ó encomiendas á los Condes o Magnates Robert A Dodgshon sinala tamén esta costume en Escocia que. pp. regula a relación entre o servus e o patronus205. quod soliti sunt ad partem Dominicam peraguere. e ao seu séquito e bestas. 187-194. 205 Qua propter ego Veremudus Petri[…] cupiens per videre domino nostro. 10 de decembro )” nos ss. dende tempo inmemorial. ANDRÉS PENA GRAÑA. 152 y 153) . d.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 que se tenían por Real Concesión ” -en realidade o monarca por mor da Ordinatio limítase a confirmalles a posesión que. 2476.1995. I. Compostelana. IX. p. S. xa cristiá. CIL II. 44-47. Cod 976 B fol 7 rev.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . [un] castro [ou unha] billa pódese formar dun tirón mediante este tipo de concesións [dun patrón a un cliente] e os “territorios demarcados” [os espacios xurisdiccionais] crecen no Territorio Político ao compás do crecemento demográfico e as roturacións non sendo estrano que se formen castros por este sistema no S. cap. X e XI por concesión dos principes seu imperantes dos Territoria (ou Territorios Políticos) galegos. Fueros Municipales de Santiago […]. una talega de 60 puñados de trigo. “Diploma”Madrid 1804.“lo que a fines del siglo XII se pagaba á los que tenían tales encomiendas.N. 1993.. ou III. porque siendo esta la época del año en que se preparaban las expediciones militares. t. (v. pp. Asturias do ano 834 (era 872). In Cano. pp. SI QUIS IN AC CONDUCTA P[ossesionem] MIGI AUT MEIS INVOLAVERIT SI[t] R[eus]. IX.. que expón a ira divina e a vinganza humana (unha escomunción ou execratio) ao transgresor da bona fides e reserva ao locador o exercicio da actio : “Siquis contra hunc factum meun aliquis ad irrumpendum uenerit. 210 O obxecto locado neste caso é probablemente unha villa. L. S. que se pagaba en la Cuaresma. RANCERO208 Onde trala imprecación do conductor que pon a Deus por garante e sitúa esta inscrición. V. iure hereditario. Esto testemuñase na epigrafía do NW en Remeseiros no que debe considerarse o primeiro “foro” (préstemo de uso vasalático) galego: ALLIUS REBURRI ROGO DEU ADIUTOREM IN AC CONDUCTA CONSERVADA.mesmo antes de saberen en que consistía. pp. necesitabanlos Condes ó Comenderos allegar fondos y recursos para poder incorporarse con su respectiva mesnada á la hueste del Rey. I. pp.” 207 O BENEFICIUM: RECOMPENSAR CON TERRAS BASE DO SISTEMA FEUDAL Adoitan os señores nas sociedades cabaleirescas ou feudais recompensar con terras os que saben servir. 211 Carta de dote do diácono Francio á Igrexa de Santa Eulalia e San Vicente de Triunico (arcidiádego de Villaviciosa. ocho dineros y una gallina. Calquera “territorio demarcado” sexa este unha simple leira. otra de cebada. lib. pues debía consistir poco más o menos el tributo cuadragesimal. XCVI. En esto.. 148-50.do clero colexiado da Gallaecia ( Pena: 1991. sexa reo diante de Deus omnipotente diante da súa cara e apartado da santa comunción [. 170-71). ano 966. na edición de Enma Falque Rey de 1994. non datable antes do ano 314209 “Alio fillo de Reburro prego a Deus axudador para conservar esta conducta210” Ven a coñecida fórmula para os familiarizados cás cláusulas da diplomática galega Medieval: Siquis in ac conducta possesionem mici aut meus involaverit sit reus “ Se alguén da miña parte ou dos meus for contra a posesión desta conducta sexa reo” omnipresente nos contratos sinalagmáticos galaicos: Siquis in ac conducta possesionem mici aut meis involaverit sit reus. L. Sobr.H. 209 Data na que creemos se produxo á conversión masiva e dun tirón o cristianismo . 24-27.C. como se formaron villae no século IV e se seguían a formar “Villas que meo dato haberente meos infanzones (A.]”211 e por elo veñen novamente acompañados de cláusulas 207 208 Cf. 224. c. excepto los pobres. no II. e sinaladamente os príncipes conceden verdadeiros feudos os seus cabaleiros destacados. xa tiñan na súa familia.I. QUAEQUMQUE RES AT MII AUSSI SIQUIT EA RES V. 1992. era: cada vecino. sit omnipotentem Deo ante faciem suam reus et de sancta comunione sit extraneus […]” “Se sucedese que alguén fose contra esta disposición miña. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 59 . ps. Por un feliz maila que mutilado resto epigráfico o fragmento dunha cláusula conservada nunha lousiña da villa de Noville (Terra de Bezoucos. quisquis ille fuerit.p.. Fermín Pérez cataloga no contexto das coticulae. Pedroso.1. como losetas para preparar medicamentos e interpreta como un texto “profilático o terapéutico. da cousa danada o que non impide o locador o exercicio dunha actio noxal en caso de transgresión mediante unha cláusula. trala execración..CDP. modio. Eis á cláusula: “quinqumqua auxe quaruqq( ua ) verba quiqui [. 214 Fermín Pérez Losada: 1990. Narón. 236. 1.. lo cual nos ayudaría a comprender él por que de que se halla escogido un elemento instrumental médico como base”.. 9-10 Unha peza epigráfica excepcional . A súa utilización como rexistro ven avalada por outros epígrafes de doada lectura que contén 212 213 Most..]”214 ao que seguiría a obriga da reposición da cousa danada.213 O repertorio cominatorio (de execratio) que posibilita -tras deixar fóra da sociedade civil ao transgresor. de dereito común galego (á beira do Limia). Meda.de usos institucionais celtas que nos sinala na dirección apuntada dos contratos de locación-conducción: “Tocoitei ios urantiomue auseti aratimue tekametan tatus” “quenquer que ouse a un urantio ou a un arati que dea dez medas”. in primis sit excomunicatus [. Este epígrafe con outros de difícil lectura encontrase próximo ao biselado feito na parte superior da placa para levar un marco de madeira. de dentro dun Territorio Político.”212 Estas cláusulas son ao meu xuízo a clave que abre o sentido institucional dos textos celtibéricos e poden resultar decisivas para o desciframento desta lingua como o podemos ver penúltima cláusula do Bronce de Contrebia (Botorita ) onde temos testemuñada esa multa nunha versión vernácula -contexto hispano.as actiones noxales contra o conductor ven usualmente seguido dunha cláusula específica de obriga de restitución da cousa danada pola parte (ou as súas voces) levadora do ius in aliena re máis [o pago] dunha multa. in Enrique Cal Pardo1984. Este é o sentido da derradeira cláusula de Remeseiros maila o seu escuro final “quaecumque res at at mii aussi siquit ea res vobis[…]” pola que a parte conductora obrígase a restituír á voz do locador a cousa danada. ou polas súas voces. interna.. medida de cereal. Temos pois unha inscrición de locación-conducción. Mugardos) sabemos que tampouco en Remeseiros estamos diante da concesión a un particular dunha simple leira pois este último procedemento era usualmente verbal (as cláusulas líanse diante de testemuñas) ata ben entrada a Idade Media. na que se obriga ao mencionado conductor á restitución do ben danado e o pago dunha multa: “Et qui eum uel in modico emutare temptaberit.111 ACM A 8. pp. Nin se corresponde cas fórmulas dos hospitia que establecen nos de clientela entre as Trebas e o imperio (ou os seus representantes) nen se corresponde cás fórmulas que anoan hospitia inter civitates ou entre una civitas e un particular nobre. similar as pizarras que empregaban os nenos galegos nas escolas nos anos 50 e que o autor do achado. ANDRÉS PENA GRAÑA.] et in super redat [.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 específicas da obriga de restitución polo conductor.] decem millia solidorum regalis monete pariat et quidquid inquietauerit uel calupniauerit in duplo componat. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 60 . ” (Pena Graña. Fernandez-Albalat. Historiarum. (B. 266) confirmase tamén para os obscuros orixenes do foro romano negotiationis Locus in quo iudicia fieri. p. p. E dicir tiñan un triple carácter relixioso. forum agere dicitur. tivo lugar en Bembibre (O Bierzo. Polo foro o conductor . ] Xuvia Cod. por matrimonio e por conquista. que invirte series de sete anos nun proceseo que a leva a ser raiña por nacemento. 1081b fol.. un carácter específico e unha data concreta. capital política e relixiosa. algo así como una cuartilla”217. convén en que estas reunións ou festas poseían. Por esta razón o termo Oenach permanecerá en ocasións como topónimo. EJE. vertical de tipo vasalático aportado no ámeto indoeuropeo polos homes libres de cadansúa comunidade aos seus señores que a súa vez pagaban censo a señores de señores caso de que unas civitates estiveran -como amosan fontes e hospitia interterritoriais. A importancia da inscrición de Remeseiros e enorme pois estamos ¡diante do primeiro foro215 galego!216.adquire o ius in aliena re por 3 voces (temporalidae presente no hospitium) seguidas dun período de tempo de libre disposición fora da familia.. Para B. ex Guyonvar`ch. p. convocala asemblea xudicial e presidila. Este achado veu confirmar cunha proba real o que dende o ano 1991 viñamos dicindo. 9)” estreitamente asociado no mundo céltico a soberanía e á raiña Macha. 130-134. ( V. 1992. O principal imposto consistía nun pago anual chamado cis/censum. aínda que tiveran características comúns […]. e a él correspondía a organización de todo tipo de impostos e a confección e promulgación das leis.. 216 Pena Graña. como nestas feiras celtas da antigüidade o rei era a figura principal e tiña a obriga de celebralo banquete. 118ss. cum populo agi. qui provinciae praest. Fermín interpreta maxicamente. 14 vto. Cobián. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 61 . conciones haberi solent [.226).. sinala a mitóloga galega.supeditadas a outras (Pena Graña 1991. esto é “que os romanos Noutro lugar amosei o significado xurídico da palabra Forum en estreita relación co elemento máis importante do Treba/Territorium: A feira(Oenach/Forum) ou asemblea estacional celta nela celebrada baixo a presidencia do princeps. Seguindo de novo a Guyonvar`ch. García. sete anos que non ultrapasa a imprecatoria terrible da diplomatica galega “Siquis vero aliguis homo contrahoc meum factum ad disrumpendum venerit propinquis vel extraneos sit maledictus usque ad viiª generatione et quod calumniaverit duplet [. 1990. XVI. ano 1124.). de novo “como un deseo de maldición para estos dos personajes (Ikeoto e Ik[ u ]Rio)”. 11 de diciembre de 1999. Oenach é o nome específico que receben en Irlanda as reunións que marcan as grandes festas do calendario céltico. Caracterízanse por cirimonias relixiosas. hoxe na provincia de León) un excepcional achado ao aparecer unha placa en bronce “de 24 centímetros de largo por 15 de ancho. cando o que recolle a placa é. seguramente. VII. o prezo da compra ou venda de dous cabalos expresado (en diñeiro ou en marcas de prata) nos numerais. Estas feiras ou reunións (Oenach) coinciden coa regularización das estacións tendo cada unha un lugar sinalado no calendario. ao mesmo tempo residencia real. mais os sete anos no membro alleo a familia e un ano mais para disolvelo vínculo vasalático “utrumque tamem septenarius ille numerus. 2. comida sacrificial.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .281-314). que resulta de tomar os sete anos de cada transmisión da fine. temáticamente relacionados entre si e realizados cunha demora de un día. UN ACHADO EPIGRÁFICO CONFIRMA ESTA NOSA AUTOPSIA DA ESTRUTURA ORGANIZATIVA PRERROMANA Mentres escribiamos estes papeis a finais do ano 1999. -usualmente 29 anos. concursos e discusións administrativas provinciais e interprovinciais. O locador en Noville non sería outro que o dominus da villa e o conductor un labrego. 1995. quo iudicantur omnia. cum civitates vocat et de controversiis corum cognoscit.]. cadasúa. terminavit (Orosio. ANDRÉS PENA GRAÑA.que non ten porque ser un labrego. en Trasancos nos mosteiros de Xuvia e Pedroso raramente o serán . festíns. forum antiqui apellabant (Festo) quod nunc vestibulum sepulcri dicari solet. insular e continental. 217 La Voz de Galicia. 215 “ A súa polivalencia establecida por Blanca García Fernandez-Albalat (1990. xurídico e festivo a súa celebración estaba ligada a un lugar determinado. e tras de constatar unha simetría entre ámbolos mundos célticos. 529).UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 IKEOTONEQVAM CCCV IK[v r ] IONEQVAM L? (quizais como observa Fermín PÉREZ LOSADA en nexo con “signos que también pudieran ser numerales”) que. p. cun longo texto epigráfico recollendo en 27 liñas dous edictos do Emperador Augusto. Jesús http/teleline. p. o historiador José Antonio Balboa. A villa fraccionáríase có paso do tempo deixando de selo dominium dun único individuo dando orixen a núcleos sociais cun territorio propio: a fregresía rural. Gonzalo.”221 “O mal chamado Parroquial Suevo describe territoria e dioceses.Rubén García Álvarez220 […]. profesor do Instituto Gil y Carrasco de Ponferrada (O Bierzo). albiscábanse xa interesantes detalles paleográficos. igual que sucedería nas Galias onde Fustel de Coulanges incorrería no mesmo erro que Alberto Sampaio para Galicia ao non ve-la profunda impregnación [. ANDRÉS PENA GRAÑA. Andrés.terra. se corresponden con antigos pequenos estados do Bronce ou do Ferro que coñecemos có nome de civitates / populi durante a dominación romana e como territoria ou arciprestados durante boa parte da Idade Media”222. procedentes dunha estrutura organizativa indíxena indoeuropea e de carácter celta. criticado [no seu día] por Gonzalo Martinez Díaz 219 que […] acusa[ba a éste] de facer unha transposición apriorística sen ningún apoio documental do réxime parroquial franco-italiano [ata] a Península Ibérica. anteriores aos arciprestados. 1991.1. hijo del Divino (César). unidades políticas básicas e relixiosas. son hoxe polo común dos lingüístas e dos anticuarios da Península Ibérica mal chamadas] “étnicos”. nunha sección de noticias da páxina Web de “ARQUEOHISPANIA”.123-152. Jesús Rodríguez Morales amosaba dúas fotografías nas que.] de vellas estruturas.123-152) lastrou a investigación galega ata os nosos días. p. de la gente de los susarros la inmunidad perpetua y todos los campos en el territorio que han ocupado. cítanse na Diuisio Teodomiri feita no Concilium Lucensis anno 569 aos Bibalos (río Bibey entre Pobra de Tribes e Valdeorras). a máis dos Verecanos (Bercianos)”. tiña en prensa un estudo que aparecería no mes de Nadal do ano 1999 na Revista de Estudios Bercianos. 224 Acompañada da seguinte traduccion ao castelán de Jesús Rodriguez Morales [El Emperador César Augusto. 65-67. El Patrimonio Eclesiástico. ya que he sabido por todos nis legados anteriores en la Provincia Transduriana que abandonando a todos los demas (pueblos aquellos cumplieron hasta el final con sus obligaciones. 3-254) os habitantes dos castros traballaban colectivamente a terra. traducción ao castelán e unhas primeiras observacións 223 Velaí a revisión da transcrición íntegra aparecida na páxina Web mencionada224: 218 219 A Pena. 222 Pena.. aos Teporos (Territorio de Tribes) e aos Geurros (Gigurri: Val de Geurros > Valdeorras).ht 12/01/2000. A traveso do Internet. [das fontes clásicas que. estudo ao que ao escribir estas regras non puidemos ter acceso.es/personal/jto…/edicto. os suevos e visigodos non alteraron o cadro respetando o réxime de propiedade anterior e pervivindo trala invasión sarracena e reconquista cristián. Estes distritos nada teñen que veren coas parroquias pero si con antigas dioceses. unha lista de territorios de cada sede dentro da que se enumeran os distritos ruráis e [este listado de dioceses correspóndese coas] unidades territoriáis. maila a deficiente calidade que por aparecer no Diario de León presentaba o soporte. non é unha división parroquial de Galicia da segunda metade do século VI [senón]. p. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 62 . p. circunscricións preexistentes ao mundo cristián. Demografía I. 220 Galicia y los Gallegos en la Alta Edad Media.145-146. e na Idade Media o conxunto de habitantes que as pobran noméase respublicae ingenuorum[…] Nós pretendimos demostrar que estas dioceses. 223 Rodríguez Morales. o profesor do Departamento de Historia Antiga da Universidade Complutense de Madrid. como o demostra M. os romanos aplicaron o sistema de villa como unidade agraria e fiscal ocupando e dominando as circunscripcións dos pobos. 221 Segundo Alberto Sampaio (Estudos I pp. ao referirse á “sede Auriense”. Segundo as noticias de prensa tras de recibir o mencionado bronce dun alumno. civitates / populi.. A tese de Alberto Sampaio inda que foi doadamente criticada por García Álvarez (obra citada p. pouco tempo despois. 115-117. logo arciprestados e arcediagados. xunto á transcrición.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 aproveitaron a extructura [organizativa] indíxena […] no seu beneficio” 218 e que o “mal chamado Parroquial Suevo por Pierre David.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . dice: Concedo a todos los habitantes del castro Paemeiobrigense. Así. 1991 p. durante su novena potestad tribunicia y proconsulado. Martinez Díaz. mália que a tentación de facelo e grande. a paisaxe castrexa.o panorama arqueolóxico galego unha morea de paisaxes Boschianas. na que arrefriarían -e cun espectacular alarde de medios. que aplicara en torno a Glastonbury un modelo integrado de relación entre castros e asentamentos abertos. 66-76). (como o “efecto da concesión do ius latii”) de ácido nítrico institucional. integrados estes nunha unidade maior a Traba ou Toudo. de la gente de los Susarros. virando as costas.ordeno que posean estos campos sin controversia alguna. tamén precipitadamente. e a perenne referencia de N. do frívolo recurso aos baños aplicables á Idade do Ferro en momentos estelares ou teatrais.L. 61)”. abondo perigoso construir un modelo baseado nos castros cando á súa datación e incerta (1995.1932. 229 Polibio descrebe as avantaxes de ter unha nutrida clientela para o nobre galo e César sinala as avantaxes recíprocas do ANDRÉS PENA GRAÑA.Foustel de Coulanges 225. en relación inversa aos resultados obtidos. Hubert226 e de poucos máis. ladeando ou rexeitando a posibilidade advertida por Florentino López Cuevillas nos anos trinta dunha secular continuidade institucional. pp. Pena:1991. ao observar que non eran contemporaneos os castros estudados no modelo de Clarke. tentaba ás apalpadas -quae verborum inmoderatio-. no mesmo espazo e na mesma xurisdicción do vello castro e no mesmo Territorio Político. 227 Un exemplo a seguir o fora D. coa inútil pretensión de reconstruir os territorios castrexos mediante o estudo da súa distribución. conclúe que “é.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 COMENTARIO DO PRIMEIRO EDICTO Esquecidos trala desaparición do chorado Seminario de Estudos Galegos os grandes estudos. por J. institucional e conxuntural dos seus voceiros. e por Olivier Büchsenschütz quen. á siciliana. o príncipe exerce a función soberana a traveso dos lazos de clientela que o vinculan aos señores dos Territorios económicos fragmentados [os señores dos castros e dos seus espacios xurisdiccionais] que conforman a Treba 229. ignorando a mantenta as proxeccións de longa duración e alcance que tentamos retomar en estes papeis. a modo de quinta glaciación Galega. siendo cónsules Marco Druso Libón y Lucio Calpurnio Pisón. históricos. como a denominaron Civitas e Populus os romanos trala conquista. sen extinguirse nunca o lume das lareiras. en 1908 veu perfectamente a continuidade dos lindes xurisdiccionais do castro á villa Romana e á villa Medieval. aos modelos factográficos. un tempo “Filipiense”. ou case todos. D. 226 Henri Hubert: Les Celtes. Collis (1981. e de pasteladas teses. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 63 . e hoxe poderiamos. lingüísticos. se converter na nosa máis devota e máis encuberta seguidora polos nosos marcos e xurisdiccións. D. de H. partindo dun “antes” e dun “despois”. pp. segundo o penso máis por dificultade idiomática que por temor. hai catro ou cinco anos. conexión entre a Galicia Preromana e a Galicia Medieval. imitando con máis rebumbio que noces uns paradigmas de análise espacial dos anos 70 aplicados á teoría do “central place”227. unidade maior ou Terra que no presente traballo chamamos treba. (14 y 15 de febrero del 15 aC. pp. 228 A. En 1991228 e de novo en 1992 ao falar de “A Terra como fundamento do Artellamento político e institucional de Galicia” xa estabamos en condicións de apuntar como “Xunto ao xerarca relixioso con mallada para a exacción de rendas propia. os intentos por crear modelos organizativos foron moitos. posibilitado pola peculiar estrutura parental. horizontais e sincrónicos todos eles. nos levan paseniño ás villae medievais. á vista están. Clarke . aínda arrefecen e arrefriarán. ás máis vellas linaxes de Europa que dende os castros ou as aldeas fortificadas. fáiseme aquí inescusable o lembrar que fiando máis na acción demoledora da piqueta romana que no continuísmo e perennidade do espírito ancestral. etnográficos e mitolóxicos comparatistas.)] 225 N.Dado en Narbona Marcia el 16 y 15 de las calendas de Marzo. clientelar. de los que más arriba habia concedido la inmunidad completa. esixente dun mediano equipamento en moitas disciplinas. Antes de. metodoloxía criticada. de enguedelladas taxidermias. a chamada “arqueoloxía espacio-paisaxística” galega. Todos. “reconstruír”. máis estimados canto máis decadentes. Para los habitantes del castro Paemeiobrigense. durante un aceirado e xeado inverno. 1972 pp 801-869. inseridas. R. Neste Contexto institucional Para Lucio Sestio Quirinal. nomear “ bisbarra”. Fustel de Coulanges.116-125. restituyo en el lugar de estos (devuelvo a su lugar) a los del castro Allobriguiaecino de la gente de los Guigurros puesto que voluntariamente lo quiere la misma ciudad (De los Paemeiobrigenses) Y a estos habitantes del castro Allobrigaecino que cumplan tódas sus obligaciones con (dentro de la gente de) los Susarros. ante este feito certamente irrelevante no modelo continuista que presentamos. e aos espacios xurisdiccionais da nobreza e do pobo Galego. perdendo no troco as únicas vías fiables de acceso ás categorías sociais. que ha obtenido mi legatura en esa provincia. prefiren romper consciente e vontariamente o fío conductor dunha incomodísima. excluíndo unha orixe Medieval. pp. de Apiano.1992. por motivos e circunstancias. Tralo establecemento de relacións de clientela Roma está plenamente lexitimada para usar os homes de armas dos príncipes territoriais da Gallaecia Antiga no seu beneficio e tamén para exercer unha acción fiscal recibindo entre os obsequia o pago dun tributo (censum) en determinadas datas. recollendose a especie dunha fabulosa chegada de Astur ao mar Cantábro. sobre este asunto234. como ANDRÉS PENA GRAÑA. había que renovalo como ocurría cos foros medievais cando caducaban e este é [como xa vimos] o sentido da Tabula de Castromao do ano 132 d. moi arcaizante e á vez sumamente plástica. homes libres gobernados de acordo cos seus usos e costumes vivindo autonomamente dentro da esfera abafante de Roma233. que establece unha relación sinalagmática entre os Coelerni e o prefecto da cohorte I dos Celtíberos C. de Francisci. para sacudirse o xugo imperial. 141-153). as tradicións épicas homéricas. e.C.” O contexto prebélico. de Floro. que se transmite de pais a fillos non se podía extender alén da terceira xeneración ( P. daría paso. Pena.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Cf.) os hospitia serían utilizados con grande efectividade polos romanos para establecer nós de clientela coas unidades políticas de base territorial [as trebas] da Gallaecia. 234 E máis interesantes o serían de non ningunear deliberadamente os autores interpostos o papel da Gallaecia 235 Un heroe troiano nomeado Astur. e mentras este último chegou providencialmene ás costas Euboicas de Cumas na nave sin Palinuro. Os así acollidos. Powell.E.7 232 “O vínculo. procedemento non exclusivo dos Románs. dramaticamente expostos estes en acendidos discursos por Tácito no seu Agricola. 261-282) e de Manuel Salinas de Frías (1998. Porque este procedemento era similar ao dos indíxenas (Susarros / Lougeios. similares aos motivos e circunstancias que moveron aos britóns. Nese mesmo marco encádrase o modelo de relación entre o poder monárquico e a oligarquía territorial da Galicia Medieval. 28. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 64 . C. sistema de clientela para os señores e os seus seguidores. e durante todo o Imperio.” Obra citada. o primeiro. 1959 ) e colateralmente ao sexto grao. o discriminado artellamento xerárquico dentro do Territorio regula tamén as relacións humanas. pp. senón supeditación e vasalaxe pois os encomendados (clientes) pasaban in fidem acceptos a engrosar os efectivos xentilicios do patrón que os recebe como clientela súa e dos seus . Principes (e tódolos seus efectivos con el) recibían a submisión de particulares ou de unidades territoriais posiblemente a traveso dunha solemne cerimonia rexistrada ocasionalmente en torno á sagrada pedra comunal [Croio Teutático “crougintoudadigoe” ou altar rupestre da comunidade “toudopalandaigae” 230] do [lugar onde se celebraba a Asemblea da comunidade] *Oenac[h]/ Forum en torno á que [dun xeito similar ao papel desenvolvido en similares circunstancias polo altar da igrexa Medieval] se fan estes pactos. en estado puro. ao alzamento xeralizado de todas as trebas da Gallaecia e do Norte Peninsular unidas as súas forzas no 27 a. segundo se desprende do xuízo dos historiógrafos. p. 231 César: De Bello Gallico. foille familiar a Augusto. a análise xenética das cepas autóctonas da variedade Albariño das Rias Baixas. por un grande teatro de operacións no que participaban compañías artelladas en torno aos seus mandos naturais e insignias tribais (vexillum) e as xentes dos territorios políticos autónomos da Gallaecia que logo recibirían o nome xurídico de peregrini. 1960. a sublevarse contra o abuso fiscal imposto polo dominador romano. pp. loitar acubillados nos montes e nas fragas e morrer heroicamente aos Astures -da man de Estrabón.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 profundo sinalamos como individuos ou colectividades entraban en dependencia cun[ha] Treba ou cun nobre. Unha linguaxe institucional moi espida. segundo nos refire Virgilio cun casco de tres penachos. estas relacións teñen un carácter vertical que se corresponde coa estrutura xerarquizada das sociedades cabaleirescas e en absoluto implican relacións entre iguais (ex pari). Vemos sublevarse. Antonio Aquilo. descendente asemade do heroe troiano Eneas. surcaría dacabalo o oceano fuxindo de Troia. de Eduardo Peralta Labrador (2000. VI. Dentro do contexto das xenealoxías fantásticas celtas. 27. do sistema vasalático feudal. antepasado dereito. onde as rifas políticas internas interterritoriais substituíranse trala conquista da Gallaecia. pasándose o cabo Prior e os Cabalos. na enorme importancia e alcance dos papeis de Antonio Rodríguez Colmenero que inciden en demostrar e lembrar como as fontes chaman Astures235 aos Galaicos que. encomendados “se commendare” 231 ao patronus integraban como familiares a súa clientela232. nos recentes e documentados estudos.G. ao igoal que se importaba o viño hai ao menos dous mil anos segundo o amosa. 27-31. de Dión Casio. T. etc. 230 E aquí algunha non tivo máis remedio que citar. hai que considerar ao menos o feito de que nada impide importar. 233 A. de Horacio e de Orosio e aínda poderían verse novas autopsias. O mantenemento dos Territoria polos seus príncipes dependerá estreitamente do respecto e o cumplimento dos pactos establecidos por ambas partes. relacionando estos dous significados coa situación flumini Minio inminentem do castelo (alto-medieval? con tradición de grande batalla e situado ca 400 m. lat.) “Cuadernos de Estudios Gallegos”. preguiceiro” POK896. nas inmediacións do Miño [comentada con Raquel Casal García hai uns anos. os arciprestados de Toreno e Bembibre de cultura e fala galega.5)onde os derradeiros combatentes callaicos para evitar a esclavitude suicidaronse certatim (á porfía. cecais nos ilustre -contradecindo outras pretensións máis asalmonadas e psicopompas.I a.a chamada “Diadema de Ribadeo” ou de San Xoan de Oscos”. que ten baixo o seu mando un exército considerable de perto de tres lexions e tres legados: destes. ao menos como obxectivos de conquista por parte de Roma. un con dúas lexións garda todo o territorio situado alén o Douro cara o Norte. que teñamos que falar. quedouse de facer algún día un estudo da áreana que se ubica. e dos. ie *sek “deixar. unha atípica e misteriosa inscripción ourensán de Pereiro de Aguiar: SICENATA PACATA. segnis “lento. son as da Gallaecia oceánica actual.conclúe o sabio profesor. Sobre y al S. 2 e 5-8. dunha Cantabria amplia. e 26. p.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 habitan na cornixa Cantábrica236. do mesmo modo que tomaban os seus nomes da Materia de Bretaña os cabaleiros galegos medievais como Lançarote de Lago ou Pedro Galván de Santa Marta.. pero el Mons Medullius acharíase segundo as afirmacións de Orosio. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 65 .TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . non se lle achegaban nen se lle puñan a man por usar eles todos armas arroxadizas […]” 237 Contrasta o feito de que os dous edictos do xenocida civilizador Augusto contidos no bronce de Bembibre se poidan traducir con facilidade. No Anuario Brigantino (2000. datándoa Monteagudo polo tipo de letra perto do s. C. fasciculo 112. vencida”) e pacificada”. premia a un castro da tribo mencionada que lle foi fiel [permansisse in officio] aos invasores traizoando aos patriotas. 1 ANDRÉS PENA GRAÑA. considerando este autor entón a posibilidade dunha lectio “ vencida (forma pasiva *segenata dun hipotético vervo celta vencer *Seg. ie *bhreg “romper” POK 165. Santiago 2000 p. eximíndoo de cargas fiscais feudovasaláticas consuetudinarias e conservándolle o espazo xurisdiccional que tiña. Luis Monteagudo nuns comentarios a traducción do Edicto de Bembibre felizmente: “Quizá la única posible inscripción (de solo una palabra prelatina) sería bilingüe grabada nunha pena de Vilariño 2.)”. Orosio ib. IMP(ERATOR) CAESAR DIVI FIL(IVS) AVG(VSTVS) TRIB(VNICIA) POT(ESTATE) V IIII ET PRO(CONSVLE) DICIT 2.e aos Cántabros contra a crueldade de Carisio e refírenos Dión Casio as dificultades diante da guerra de guerrillas de Augusto cando “acubillados [astures e cántabros] nas súas esgrevias fortificacións. vendo todos a posibilidade remota dunha relación desta inscripción coas guerras de Augusto e có episodio de Medulio. e > i: *bhrega >gallº friga(-ha) “fisura” en Fieiro Arcos 9kNW Mazaricos. Coruña. Tomo XLVII.“victoreada. de Fernando Alonso Romero e de Don Luis Monteagudo. 25. 4.C. que comprenderia todas as terras bañadas polo Mare Cantabrum. Susarros. 6-7. 236 “ O resto. hoxe. en presencia do grupo de arqueoloxía da terra de Trasancos. 1º EDICTO Tras dunha rebelión xeneralizada [ “desciscentibus ceteris”] das tribos da Gallaecia entre a que estaba a treba de.20. baixo 33 lustros de administración Leonesa. III.75) nº22. con emulación) igne ferro et veneno. escribe D. estar tranquilo. chamándoselles a estes habitantes con anterioridade lusitanos e agora Galaicos. encontrase baixo o legado consular. a eles unenselles as montañas septentrionais con inclusión dos Astures e Cántabros” Estrabón. circunscribindose a Asturia prebélica as montañas situadas ao mediodía do Bierzo e llanuras orientais conlindantes” El más antiguo documento… (año 15 a. Agora ben. Augusto. 237 DIÓN CASIO LIII. ainda que Orosio escriba dentro da realidade politica da Gallaecia do seu tempo. Outro tanto sucedería có antropónimo Coronero tomado probablemente de la Iliada.5 kN Pereiro de Aguiar 7kNE Ourense: SICENATA PACATA “quieta. o que conlevaria con outros argumentos. quae montibus silvisque censitae Océano terminantur (Orosio. Coma o vé Antonio Rodriguez Colmenero “[…] dentro da temática cántabra da Guerra inclúese o episodio do Mons Medullius e o da conquista das ulteriores Gallaeciae partes.que aquí puido estar o tan buscado Medulium Montem (Orosio VI 21.de la inscripción) é loxico. e dicir a meirande parte de Iberia. VI 21. 1. coa dificultade que aos estudosos establece a súa doada comprensión institucional ao carecerse de un modelo fiable de organización territorial.”] e esas partes de Gallaeciae. pacificada” caracteres datables quizá antes de Cristo. 20. a unha fidalguía fiscal medieval. separándose os demais. Xa que se fala de “Cultura Castrexa”. e dos. Susarros. que posúan ditos campos sen litixio algún. ANDRÉS PENA GRAÑA. Emporiso concédolles a todos eles a inmunidade241 perpetua e ordeno que os campos e lindes aqueles que posuíran cando meu legado Lucio Sestio Quirinal obtivera esa provincia. comparable. O segundo edicto parece consecuencia do primeiro ¿Cál foi o problema que deu pé á súa redacción? O segundo Edicto de Narbona Marcia redactaríase ao día seguinte da confección do primeiro. se se nos tolera. De Bello Civili. dificultaría cubrir tódolos efectivos militares dacabalo e de infantería a unha. diante do reparo dos seus conselleiros. 12. “Arte Castrexa” en non de “Cultura Castelán” ou de “Arte Castelán” ao traducirse a verba latina castellum por castro. 9. 7. Susarros para prestar complidamente o servicio de armas (a obriga de prestar auxilium indo armado a defender ao señor dominus / patronus. LXXXV “oficcium suum praestitisse” oficcium praestare. 10. En principio -como tamén parece sospeitalo Géza Alföldi-242 a isención das cargas fiscais aos Paemeiobrigenses. 241 Ni mesmo sentido que ten esta verba na Idade Media . concesión esta que na Idade Media se chama “fidalguía fiscal”. vexillatio tribal de. 11. Pois. os castrexos239 Paemeiobrigenses da xente dos Susarros permaneceron no seu deber240. o feito da concesión da inmunidade aos castrexos Paemeiobrigenses.3. posiblemente debilitada.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 CASTELLANOS PAEMEIOBRIGENSES EX GENTE SVSARRORVM DESCISCENTIBVS CETERIS PERMANSISSE IN OFFICIO COGNOVI EX OMNIBVUS LEGATIS MEIS QVI TRANSDVRIANAE PROVINCIAE PRAEFVERVNT ITAQVE EOS VNIVERSOS IMMUNITATE PERPETVA DONO QVOSQ(VE) AGROS ET QVIBVS FINIBVS POSSEDERVNT LVCIO SESTIO QVIRINALE LEG(ATO) MEO EAM PROVINCIAM OPTINENTEM EOS AGROS SINE CONTROVERSIA POSSIDERE IVBEO 1º EDICTO: O Emperador César Augusto. 5. por dereito de conquista clientes agora do emperador e 238 239 De tra-lo río Douro. en consecuencia castellanis >castrexos e non “castellanos” ou casteláns. fillo do divino (César) na súa nona potestade tribunicia e o seu proconsulado dí: Souben por tódolos meus legados que o foran da provincia Transdurián 238de que. ao dar lugar tamén a isención da obriga de prestar servicio militar. comprir co seu deber. civitas / populus ou “territorio político” e á xente dos Susarros. 14. e dos. 240 Conf. Caio Xulio César. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 66 . 62-63) recibiría o nome de fonsado ou fossatum). 6. solucionar o serio problema de recrutamento que a nova posición de privilexio dun dos seus castros creaba á treba de. termo que en Galicia se reservará para os habitantes de Castela ou para os residentes nun castelo medieval. 8. o auxilium ou o fossatum ou fonsado Medieval. tentando posiblemente Augusto. levando parella a isención do servicio militar. 4. posiblemente a mesma obriga que na Alta Idade Media (Büchsenschütz 1995. 13. esto é a isención de impostos e do servicio militar. deixaría teoricamente á treba. 242 Comunicación personal nunha conferencia na Facultade de Humanidades de Ferrol en Maio de 2000 baixo o epígrafe: El Edicto de Augusto en el Bierzo. TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . quizais unha centuria. sobrada de efectivos humanos. Polo que contando cortesmente coa aquiescencia anticipada da civitas ou treba de Valdeorras. Sendo a bisbarra galega de Valdeorras.o continxente tribal clientelar. dun castro ou dunha treba ou tribo. na Gallaecia. contando cun “exceso de cota” que de calquera xeito segundo o arbitrio do fachendoso conquistador se adscribiría ou reasignaría a outras unidades. comprometía a suficiencia e a viabilidade dos Susarros para o reclutamento dos seus efectivos Tribais. posiblemente.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . esto é aos habitantes. como gustan de nomealos os diplomas medievais. sendo cónsules Marco Druso Libón e Lucio Calpurnio Pisón”. nen debía ter incomodo en ceder “vontariamente” aos seus veciños parte dos seus homes. derivado da súa exemplar. 17. o risco de verse constrinxidos. toda vez que o servicio militar había que prestalo. ao lugar de seu. sen posibilidades de reunir.” no segundo edicto veríase na obriga de resolver puntualmente o problema que. a vexillatio da treba. Augusto faría unha diplomática reasignación no segundo edicto mandando que os Aliobrigaciños de Valdeorras cumprisen cos seu veciños tódalas súas “munera” ou obrigas fiscais. 22. unha treba sen dúbida máis grande e máis vizosa que a súa veciña dos Susarros. ou territoria. Ao ampliarse posiblemente a contía da cota que lles estaría asinado consuetudinariamente. “en Narbona Martia. os días 16 e 15 das Kalendas de marzo. 243 CASTELLANIS PAEMEIOBRIGENSIBVS EX GENTE SVSARRORVM QVIBVS ANTE EA[M] IMMVNITATEM RERVM DEDEOMNIVM RAM EORVM LOCO RESTITVO CASTELLANO[S] ALIOBRIGIAECINOS GENTE GIGVRRORVM VOLENTE CIVITATE EOSQVE EX IPSA CASTELLANOS ALIOBRIGIAECINOS OMNE MVNERE FVNGI IVBEO CVM SVSARRIS ACTVM NARBONE MARTIO En 1991 diciamos ( Pena en Narón…v. cadanseu cun número maior de homes243. verse privados do concurso da infantería e da cabalería Paemeiobriga. ou imposibilitados para cubrir. por mor da inmunidade perpetua concedida aos “esquiroles” que levaría parella a mencionada isención do “servizo” de armas (obriga que. aos que antes concedera a inmunidade plena. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 67 . 20. a Civitas Guigurrorum . 15. 24. se vería incrementada agora proporcionalmente no resto dos castros pecheiros dunha treba presuntamente modesta). gravando aos demais castros dos Susarros. a Terra de “Val de Geurros” nen podía negarse a cumprir unha orde imperial 245. interesada e propagandista largueza. agachada na verba “censum”. á xente. envolvendo un amplo abano de de prestacións consuetudinarias indíxenas. con intendencia propia e baixo o mando e bandeiras dos cadros nobiliarios de seu. 23. 18. temerían de non por en marcha as medidas correctoras contempladas no segundo Edicto. tras de revistar con precipitación o asunto do día anterior: “Restablezo aos Castrexos Paemeiobrigenses da xente244 dos Susarros.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 sometidos as obrigas mutuas das relacións sinalagmáticas propias da clientela e do padroado. nas tropas auxiliares ou nas vexillationes do exército. Augusto e os seus conselleiros. 2º EDICTO O Emperador. 16. modestos habitantes das Terras de Toreno e Bembibre. 19. 21. unha compañía auxiliar tribal. formaron en torno aos seus mandos naturais. I p 137) “ por outra parte os efectivos militares destes estados. con bandeira (vexillum) propia[…]” 244 gentes/gentilitates refiren sen máis no Noroeste. como levamos apuntando dende 1991 ao conxunto da población. os demais castros e territorios xurisdiccionais susarros. corrían. 245 iubeo…volente ipsa civitate ANDRÉS PENA GRAÑA. tribos ou civitates/populi . hoxe Valdeorras. é dicir un amplo “paquete impositivo” comprensivo de rendas. ou atribuidas á forza polo nova amo as tribus “soberbias” a outras de contrastada fidelidade (at/tributae).UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 25. postos a pagar unhas cargas que non revertían na comunidade senón no Imperio. axuda militar aoconquistador. XVI ET XV K(ALENDAS) MARTIAS M(ARCO) DRVSO LI26. entre igoais. Feito en Narbona Martia. 27. de servicios xurisdiccionais e auxillium ou prestacións personais coas armas. xente do vizoso territorio político autónomo de Valdeorras249. civitas / populus ou territorium. nen sería prudente.” “Aos Castrexos Aliobrigiaeciños da xente dos Geurros246. o conquistador e patróns Augusto co segundo edicto solucionaría o problema da “vexillatio” dos Susarros. Iunio Bruto do 137 a C (Estrabón III 3. queréndoo esa cidade247. os días 16 e 15 das Kalendas de marzo. tras anoar lazos de clientela e hospitalidade. 2º EDICTO: BONE LVCIO CALPVRNIO PISONE CO(N)S(VLIBVS “Restablezo aos Castrexos Paemeobrigenses da xente dos Susarros.5) para debilitar o conquistador a forza das tribus poderosas -como cecais amose o Bronce de Lascuta (CIL II 5041). Terra e arciprestado de Valdeorras. sendo cónsules Marco Druso Libón e Lucio Calpurnio Pisón”. que eisixen o pago dun imposto . aos Castrexos Aliobrigaeciños tanto lles tería. -entendanse nunca horizontais. de paso as costas contra novas revoltas. una lámina A) onde. trebas. ao lugar de seu. independentes e políticamente autónomas baixo reges ou principes . ex pari. dos “Geurros” ou Gigurri. de cubrir os efectivos necesarios garantíndose o auxilium dos efectivos xentilicios desta Treba e cubríndose. Tomando prestado para este fin o castro ou aldea fortificada de Aliobriga e os seus habitantes. o Castro Pameiobrigo ao quedar os seus habitantes isentos non solo do pago de rendas xurisdiccionais senon tamén da obriga de prestar auxillium.para cubrir con parte dos homes seus os efectivos adfines (limítrofes e parentes) da treba dos Susarros (probablemente encadrados nas Terras e arciprestados de Toreno e Bembibre) que se vían agora por mor da imperial largueza nun grave apreto ao quedar exentos os homes do Castro Paemeiobrigense das taxas e do cumplimento do servicio militar co resto da treba. Folga dicir que. tribo. ANDRÉS PENA GRAÑA. Visualmente e como marco institucional as verbas de Augusto sírvanos aquí como ilustración de todo o exposto. Aquí o edicto aparenta compensar ao territorio político dos Susarros pola perda das rendas en prestacións personais dun dos seus castros. a “etnicidade” celta destes pobos baseada na existencia de territorios políticos autónomos. ao alixeirar a prema fiscal. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 68 . 248 Probablemente o tributum capitis taxa fixa consistente en rendas en especie pagada polos “cabos da casa” de abaixo á arriba. mando que os Castrexos Aliobrigaeciños paguen tódalas cargas fiscais248 cós Susarros.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . cambiando a xurisdicción. de abaixa a arriba-. debuxado baixo a nosa dirección por Eva Merlán. CONCLUSIÓNS Poderíanse tirar outras moitas conclusións cobrando sentido as cláusulas de reposición contidas en ámbolos dous edictos de Augusto:“e tódolos campos e límites que xa tiñan antes mando que os ocupen sen controversia algunha” ou “restablezo ao lugar de seu aos castrexos Aliobrigaeciños” de inserirmos o “Bronce de Bembibre” no horizonte institucional analizado nestes papeis. e non debería o Territorio Político ao que estos castrexos pertencían: os Guigurros. senón verticais de supeditación e vasalaxe. corpo auxiliar comparable á hoste ou á mesnada medieval. nun libro 246 247 Geurros é o nome Alto Medieval dos Guigurri. aos que antes concedera a inmunidade plena. ao ser coma dixemos presumiblemente unha polisémica taxa fixa e da mesma contía para todos. pagado o censum ou capitación como na Alta Idade Media por cada habitante dun castro cabo da casa. ou se se prefire recorrendo ao mencionado expediente da atribución. 249 Treba. home libre ou pecheiro. dependentes unhas de outras por vontade propia contribuídas (contributae. por algún impedimento a unha orde imperial. ou “independizadas” ou descontribuidas como sucedera trala campaña de D. cis/censum ) unha ou varias trebas con outa máis poderosa. Gibson 1990. e forrados. sempre pródigas trala pubricación das nosas autopsias. clero. en moitas ocasións podería da lugar aínda construída en lugares aparentemente deshabitados á propia igrexa parroquial. segundo das converxencias milagrosas. 207. non sempre un castro. a cinco villae Medievais e. anticuarios e arqueópaisaxistas. L. 1988. Como axiña o estarán a ver nosos encubertos seguidores paisaxistas. Concello de Narón. amosando pervivencias de inmobiliario arqueolóxico xurisdiccional de longa duración. conservándose sempre o mesmo espazo e os mesmos limites cos mesmos marcos. 1955. con máis de medio millar de topónimos e circunstancias similares. xa no século XVI a cinco coutos xurisdiccionais. e una lámina B) onde sobre o territorio dos Ártabros. R. non escollemos aleatoriamente esta ilustración. 1987. A) O paso do Castro á Villa galaico-romana e medieval ilustra a permanencia institucional e xurisdiccional dun dos espazos acoutados da freguesía de O Val. <os indicios que temos 250 Conservanse hoxe catro: Lopesa. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 69 E o estará a ver. Sen esquecermos que para comprender a estrutura territorial das civitates/ populi . Kirchoff. que . celto-atlánticas e indoeuropeas que Renfrew 1984: 85. mámoas moitos deles. un quinto espazo xurisdiccional situado no centro da fregresía. 1975): “A Terra de Trasancos ollada dende os mosteiros de Pedroso e Xuvia na Idade Media. Vilasuso. 1936. castella / domi que amosan as fontes clásicas e seguirlle os pasos á súa evolución convén analizar o mecanismo socioinstitucional interno do territorio político comparativamente a través da mirada das fontes altomedievais 251 como para as Galias o vira Foustel de Coulanges (1908) e para Galicia vímolo nós ao lembrar a xénese e o desenvolvemento do territorio xurisdiccional do castro252. 64 b de San Martiño de Xuvia por min realizada– intitulado (véxanse comparativamente estudos destes territorios de Johnson & Earle. Service.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 para nenos editado polo Concello de Narón en 1993.as notas nn. un outeiro. ANDRÉS PENA GRAÑA. Trasancos ou Tartares. Sahlins. Carneiro. . abonados. se figura o paso do Castro á Villa galaicoromana e medieval. p. decoirado por un inmobiliario arqueolóxico nun perenne marco xeográfico e institucional milenario contense o cadro evolutivo deste Territorio Político similar ao das outras unidades territoriais. Firth. 122 e129. Gibson & Geselowitz. chamaría early state module “ESM”. a quinta glaciación dos nosos encubertos. 251 252 Cf. mais por existir na parroquia moitas veces unha versión galega do coiced irlandés. sendo probablemente o castro que aparentemente falta.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . 1958. Quintá e a Pedreira. se desprende. conformada posiblemente por cinco castros ou xurisdiccións primordiais250 que deron pé. Ciobre. 1970. nun cadro evolutivo. chamado Quintá ou Quintana. tal e como figura representado no estudo factográfico -transcrición incluída do códice do AHN.” de 1992. Semella innegable que existiu sempre unha circulación comercial -obxectos de luxo importados polas elites. pero desenvolve a súa actividade social e económica de labregos e gandeiros fóra da casa. ata o 500 da era actual. XII. Unha testemuña indirecta (M.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . a xente vive dentro dos muros. mentres os señores poderosos constrúense villae o xeito romano (2). e que na dominación estendéronse a productos (viño e aceite) costumes e obxectos mediterráneos e romanos. V. Iuniano Iustino Epitoma XLIV. Neste espazo de tempo entre os anos 300 e 600 da nosa era o antigo territorio dos castros pasaría polas dúas opcións descritas.integrada nos “world economic Systems” estendida a países e culturas remotas.como amosan as inscricións lusitanas.a vida cotián dos castros non sofre variacións -salvo un aumento nas detraccións campesiñas por mor de novas taxas. os señores mais modestos constrúen “castronelas”. e nas outras terras galegas. vasalos todos do señor espállanse nas súas casas dentro do mesmo territorio demarcado que antes tiña o castro. así ata finais do S. Os señores dos castros mais modestos chamaban villa a un pequeno recinto defendido onde vivían cós seus criados e gando. Resumindo podemos dicir que no período chamado dos castros entre os anos 600 antes da nosa era. seus labregos e home libres. 36) confirma a existencia de decrúas e rozas nos montes que demandan usos comunais (quizais cada 20. (defended farmsteads) grañas defendidas ás que chaman villae (3). O pobo nunca falou propiamente latín. Coa chamada ‘romanización’ -concepto que todos usamos pero convén dicilo non está definido na Gallaecia. Os señores nunha luxosa villa con calefacción. Trala colleita os monllos dispostos o pe das leiras serían dezmados polo señor e polo clero indíxena con distintos criterios dependendo da posición do labrego (home libre con bois e terras. Entre os anos 400 e 800 da nosa era. habitacións e almacéns. Poren.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 sobre usos e costumes atávicos na agricultura galega permítenos supor que os usos comunais nas agras (testemuñados na península pola fontes: M. e os labregos pasan a vivir en cachoupas. 30 ou 40 anos como veuse facendo ata a presente centuria). nas terras de cultivo e pastos nun espazo económico exterior demarcado por límites e marcos de gran pervivencia. entrado xa na Alta Idade Media. Só cambia a forma da distribución das vivendas mais non os usos e costumes anteriores. Polo que permite ver o sistema comparativo (Gibson 1988. servo cós bois e a terra posta polo señor). Webster 1990) os usos agrícolas serían moi estables cá división en tres follas das parcelas e a rotación de cultivos […] sistema este que non altera o medio e. Esta forma de habitación estendeuse ao pouco e a partires do S. converteuse na única forma de hábitat na Terra de Trasancos.tampouco o medio nen as estruturas políticas. A villa vai funcionar como un pazo. evolucionando así o tipo de asentamento. Sedes) próximas ao castro. conserva os recursos naturais. o castro sería o asentamento humanizador da paisaxe (1).1991 e 1994. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 70 . ANDRÉS PENA GRAÑA. 36) non impiden no horizonte céltico que se dividiran estas en tenzas de cadanseu labrego ben demarcadas que a arqueoloxía non intervencionista amosa nas ladeiras aterradas (Eiravedra. 1990. Iuniano Iustino Epitoma XLIV. pero conservando a demarcación ou espazo económico dos anteriores modelos. os señores e os seus labregos viven agora fora do recinto fortificado.do clero desaparecendo da escrita cando empreguen estes o latín nos textos trala súa conversión masiva ao cristianismo. e o alfabeto da lingua vernácula (literalmente dos escravos) nos usos e costumes indíxenas. modestas grañas illadas. Dentro da mesma demarcación van evolucionando os asentamentos. Na lingua o latín foi empregado na escrita nas relacións có imperio. Paterson 1981. UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Lámina nº 1. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 71 . ANDRÉS PENA GRAÑA.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Arroni/Arrós. pp. mais permitindo tamén que hoxe poidan ser recoñecibles (e aínda en coordenadas UTM. a Treba ou o Territorium do Noroeste Peninsular. Mela. de décimos e de primicias. que requiriu de moitos anos. Mela. cos mesmos lindes que antes tiñan.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 Lámina nº 2. Vimos con canta preguiza a Historiografía Antiga (Estrabón. Despregamos aquí nunha complexa evidencia. manténdose esta duplicidade da función soberana do territorio celta co cristianismo como sucede logo na maior parte da Europa Atlántica. e ao menos parcialmente. Carneiro Rey) en algúns casos. representado na parte inferior esquerda da lámina. e moitas. esto é que desenvolvida en torno a un Territorio Político do Medievo. Na lámina nº 2 representase visualmente o que na precedente exposición vimos de dicir. tralas reorganizacións do Concilium Lucensis do ano 569 e do Concilium Bracarensem secundum do ano 572. e que a partir do ano 314 coa proliferación de dioceses rurais superpostas a estas xurisdiccións políticas territoriais. verdadeiro poder na sombra. Plinio.…) nos transmitira. no presente cristián do arcediagado. O aspecto sagrado da primeira función no territorio político. que sen enfastío a historiografía clásica (Estrabón. Plinio) transmitiunos a penas algúns destes nomes. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 72 . posibilitaría a vizosa pervivencia do pasado pagán da treba. Sr. non soamente conservando os mesmos nomes Labacengos/Lapatiancos. tal e como figuran encadrados na parte central dereita da mencionada lámina 2. os príncipes territoriais -segundo hai nove anos ao estudar a relación do “clan Froilaz” coa Terra de Trasancos no século XII (Pena 1992. quizais dunha ingrata exposición contando aos xordos e amosando aos cegos. presumimos a “origo Melusina como o amosa o Nobiliario do Conde de Barcelos” e a continuidade biolóxica das liñaxes que foron durante máis de mil anos verdadeiras cabezas de clans nobiliares e contaron sempre nas Terras de seu cunha ANDRÉS PENA GRAÑA. expresando a función soberana do Territorio Político dende o *corono prerromano ata o princeps galaico romano e ata o princeps/imperante medieval. na articulación celtogalaico-romana e na articulación celto-medieval galega sobre un mesmo marco espacial.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . conformando un verdadeiro mosaico de proto-estados chamados barbaramente étnicos por algúns anticuarios tiña unha artellación institucional de seu. na articulación celta-prerromana. da Antigüidade e da Protohistoria. e hai que dicilo de moito esforzo persoal e de moi densas. a través do rexistro epigráfico dos nosos devanceiros á luz da ampla documentación sobre este tema da Divisio Teodomiri e das cartas altomedievais e medievais revelóusenos plenamente o carácter celta da institución territorial e da sociedade galaica. cabeza dun clero organizado receptor de doazóns e de rendas. e aínda así. e dunha dedicación longa de máis. etc. Representados. publicacións. 54-234) o demostramos-. sendo a soberanía exercida polo rei ou princeps compartida por un xerarca relixioso (*ovate). como no seo destes territorios políticos a función soberana era dúplice. prados. pesqueiras e animais salvaxes) inscrito no devandito territorio económico autárquico.. onde celebrándose unha feira no polisémico espazo de encontro do tráfico económico. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 73 . “do Oenach”. medio Marte “Mars Cosus” e medio Xúpiter “Cos/Iovi” e aínda tamén algo feirante. Berisamo = “Castro ou outeiro moi alto”) que aparecía as veces suplantado pola palabra latina domo. adegas. un estruturado avanzado e moi estable lugar central rural. comparativamente similar quizais aos comicios curiados (curia proven de ie. e que derivando da tenencia e aproveitamento dos feudos familiares. et uso et uestros uicarios et […] qui post uos uenerit semper contineat me in uilla in omnibus diebus” (AHN. se anoaban vencellos. comezamos no tempo polo castro aquel recinto fortificado e topónimo en ablativo (p. censos. sobre “[…] os edificios. Cliens < ie. fol 21v.ex. Criado e os seus paisaxistas. posiblemente a asemblea dos homes de armas da Treba/Territorium reunía baixo a presidencia de Coso nun “oenach” militar. se arranxaban preitos. domini ou nobiles galegos do Territorio Político celta prerromano e medieval (aos que pretende derivar de supostos terratenentes romanos a simpleza do tópico -ao húmido estilo de Villar. Cod. conferindo á treba (sen precisar o recurso de ANDRÉS PENA GRAÑA. Como corresponde a unha sociedade cabaleiresca. auxilium. derrota cristiá de Sacralinas) dunha taxa nova substitutiva do servicio militar: o fossatum “[…] Et [damus] Pelagius Moniiz et sua mulier et suos filios cun sua hereditate. 1044 B. consilium. revitalízante do valor da infantería. nº15)” e tal e coma vimos representado na Lámina nº 1 –e ata aquí alcanzan a seguir segundo parece. encubertos. no cadro superior esquerdo da lámina nº 2 e de abaixo a arriba. cabaleiros e propietarios. contribuíntes ao prescindirse paseniño dos seus servicios na Alta Idade Media (ata a entrada dos almorábides e a. nun mesmo e amplo territorio demarcado. romana e medieval. cos seus peóns de infantería lixeira. bosques. quo modo decimus et media de sicera.). a cambio dunha renda. terras cultas e incultas. augas. xurídico e relixioso da comunidade: o campo da feira. centrando o marxe superior da lámina. cód 1044B nº 24 folio 7r. o castro rodeado dun territorio segmentado autárcico de seu. Funcionando o *Oenach. ruído ou fragor que facían ao aprobar colectivamente ás súas decisións batendo coas lanzas nos escudos) da antiga Roma. na lámina nº 2. Coso Oenaeco. O exército dunha Treba/Territorium estaba composto polos señores dacabalo. etc. pola dereita nese ambiente de taxas. dominus. con pazos. con tódalas cousas que están no interior cercadas e abertas no exterior.sucedendo o mesmo coa súa herdeira a villa. como o lugar. Cód. dun topónimo ou dun xenitivo de posuidor. A “Casa” comprende tanto o castro como os homes.1044 B nº 116. o Forum. se realizaban cerimonias relixiosas e asemade xogos e competicións.onde se amañaban límites. eran os labregos máis humildes que se comprometían coa terra a acatar duras condicións “ego seruiam uouis de ea cum fide et ueritate et do de illa suo foro[…] iº ano illo foro iiiª de pane siue de labore. céltico ambacti < lat.). med. do mesmo modo que na Idade Media falariamos da Casa de Lemos ou da Casa dos Tenreiro. *ko-wiria = reunión de homes armados segundo se desprende do suffragium. e todo o que alí había dende que fora erixida. estrutúrase como a “Casa” domus dun “señor” ou dominus que estende a súa xurisdicción e señorío (dominium). tal e como sucedeu cós orixes de Roma. clino = inclinarse diante de. e seguida.” Presidida no campo da feira estacional quizais polo deus soberano e militar da Gallaecia Antiga Coso. prestimonia e beneficia que lle son propios. os “pedidos” ou contribucións extraordinarias e diversas taxas xurisdiccionais ocupan o cadro central da lámina nº 2.na crise ou na catástrofe baixoimperial) e o mencionado princeps/imperante da treba/territorium encadradas. et per im quoque annum persoluat uouis ue solidos de fossadeira[…] (AHN. que sen ningún reparo poderíamos chamar couto xurisdiccional.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 extensa clientela feudovasalática (lat. espazos xurisdiccionais que. o Conventus publicus vicinorum ou a Feira como un espazo -no cadro da esquina dereita da lámina nº 2. Satellites).TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . polos seus termos e lugares antigos […] (AHN. político. Unhas frechas indican as relacións feudais entre os. e de determinadas obrigas entregaba terras en precario. Os labregos libres ou “homes bos” con terras propias e baixo a xurisdicción do señor natural ao que aínda prestan servicio de armas e pagan os “servizos” das dúas galiñas anuais. Por debaixo dos bonos homines ou homes libres están os dependentes: os servos (servi) aos que o “señor”. o mobiliario e o semovente (equipamentos e gando) como o inmobiliario (edificios. segundo parece. xacedas. TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . de marcos inmemoriais. (Mela. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 74 . Chorographia. ao menos. con que base documental e proba real aventuran límites e tiran cadros territoriais. Pomponio. 13) ANDRÉS PENA GRAÑA. déixense pois de resmusmúns arqueólogos e anticuarios e apliquen sobre os arciprestados a nosa contrastada metodoloxía reductiva. e neste esquema territorial se entende que están comprendidos os mal chamados en Galicia etnicos ou “territorios políticos autónomos celtas” que citan as fontes clásicas e de modo decisivo. […] In ea primun Artabri sunt etiamnum celticae gentis. expliquen a razón ou razóns de non facelo así e xustifiquen. Aceptando que o arciprestado altomedieval se corresponde basicamente có territorio político prerromano. III. nen desarrollistas paraloxismos das teorías urbanícolas espaciais. Neste espazo de succo mortuorum uel antiquorum.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 axiomas mercantilistas. parafernalias do urbano e globalizador “Central Place.”) unha perenne dimensión de “estado sen vida urbana” funcionaba de facto e de iure como a súa efémera capital estacional. coma é público e notorio. os meus papeis contribuíron a desvelar. Ph. Madrid. Enciclopedia Luso-brasileira de cultura. 229-252. 1 (6).T. XX (1765) Lib. 9. J. (Revised edition ). ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 75 . ACUÑA CASTROVIEJO. Conceptos clave de la Antropología Cultural. 1974. p. LXI. “A moura constructora de Megalitos ” (1999). La Invasión Céltica en España. Porto.353-357. Astures y Berones y algunas de las deidades más significativas. Chicago. Historia Compostellana siue de rebus gestis D. potius. 1991.C. 185-190. 1962. R. -1982. RFE. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. Hierarchy: Perspectives for Ecological Complexity. ALBUQUERQUE.. Registrum (1100-1140) . Ann Arbor. primi Compostellani archiepiscopi. in Hidalgo. 29 (2). Caesar as Man of Letters. B. Los Lares Viales en la Galicia romana. Lamaticom. ALBERTINI. J.125. Lama. 1962 . ALLEN. B. M.235-253. 109-143. 1982. Organizaciones Suprafamiliares en la Hispania Antigua. p. ÉTIENNE. p. 1966.. P 201211.D. -1962. 31. “ El calendario ritual de Laxe das Rodas ” (1981) . Gervás. Nuevas Divinidades de la Antigua Hispania. ARCE.. Zona de influência: Latitudes e implicaçoes. H. ADAMS. p. p. 29 (87-89) p. 1952. 1961. “Un <<Limes>> innecesario”. Verbo. ABREU. E. M.O.: 1985. 1956. The Evolution of Urban Society. p. I CLCPPI. -1976.. Biblioteca Prehistórica Hispana. Emerita. Divisions administratives de L‘Espagne romaine. FABRE. 17-27. Asemade resulta imprescindible para a comprensión dos elementos psicopompos da viaxe ao Alén a consulta de “Los barcos Solares ” (1980). Valladolid (Studia Archaeologica 37). 1964 p. ALARCÃO. O Tripeiro. Aportaciones a la interpretación del Bronce de Botorrita. 1. 147-157. B. CRAI.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Los Célticos Supertamáricos en la Epigrafía. Aldine. Origens de Lamego: Laconimurgum. 1991 a. Manuel J. Le culte des Lares à Conimbriga. 1. La Antroponimia Prerromana en la Península Ibérica I CLCPPI. Dionisio. Mc. ANDRÉS PENA GRAÑA. 32. p. (Eds. F. 1965 p. Tribos Celtas e Pré-celtas do Norte da Lusitania Gravadas na Toponímia. ALMAGRO BASCH. CEG.. Imagined Communities: Reflection on the Origin and Spread of Nationalism. pp.. Las Divinidades y Las Organizaciones Gentilicias en la Epigrafía. 1972 p. Pérez. 1998. BA. AGUIRRE. 1964.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 BIBLIOGRAFÍA ABRANTES. Nuevas Perspectivas.Barcelona .213-236. ANDERSON. 49-63. J. -1975. and STARR. P. I CNA. 40. p.3-40.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .México. P. 1971. arqueológicos y etnográficos” O carácter psicopompo destes animais e da sua caza foi maxistralmente estudado in V Simposio de la Sociedad Española de Profesores de Alemán Valladolid 1951 pp. “El colmillo del jabalí entre los celtas y los germanos testimonios literarios. 1969. R. p. Paris. 6. 1945. “ Santos e Barcos de Pedra ” (1991). M. Didaci Gelmirez. Urbs Lemacenorum. “ O Camiño de Fisterra ” (1993). -1974. 1111.25-47. M. University of Michigan Microfilms. ALBERTOS FIRMAT. sive. 1966. 1923. A. A. EAA. 1982. 1966. in Flórez. España Sagrada vol. B. Panorama de la Cultura Castrexa en el N. 1977. ALONSO ROMERO F. 57-86. Ara votiva aos Lares Marinhos. in Menéndez Pidal. The Material Culture of Social Structure: Rank and Status in Early Iron Age Europe. Grovios. R. -1977. 1952.287-318. Cap. 33. P. VIII. 515-530. Madrid . F. -1977. Lisboa. 1976. L. ADRADOS. T. “ O folklore da Cruz de Pelos ” (1984). ALARCÃO. -1964/1962 Nuevos Antropónimos Hispánicos. E. F. -1974-1975. El Culto a los Montes entre los Galaicos. G. 5ª serie.287. de la Peninsula Ibérica. col. Zephyrus 3. XXVI CLPC. 2. R. Chicago: University of Chicago Press. J. Las Estelas Decoradas del Suroeste Peninsular. Mª José. dissertation. AFONSO. ARNOLD. ADCOCK. Bimilenario de Lugo. 313-318. London. e outros. F. London: Archon Books. M. Perduraciones Indígenas en la Galicia Romana: Los Castros. A. WALDE and N. Brussels 1971.73-107. J. Victoria. Fontes Hispaniae Antiquae VII. 32-33. pp. 306. e “ pótnia hippôn ”. J. pp.10-94. L. ANDRÉS PENA GRAÑA. I Congreso Peninsular de Hispania Antigua (Santiago de Compostela. BELTRÁN MARTÍNEZ. 1969. . BINCHY. L´heroisation equestre. (Sir JOHN RHYS Lecture of the British Academy). -1977. pp.104. Reprinted in D. Zephirus. Contribución a la sociología de la cultura castreña”. A. J. 1970 pp. 180. 1998 . “Nuevas aportaciones al problema de los bronces de Augusto con caetra o panoplia acuñados en el Noroeste de España”.11-24. pp. pp. pp. 302. BLÁZQUEZ MARTÍNEZ. 297. 1978. 1987. La Coruña. 1984 a. 2. “Parentesco y sociedad en la Hispania céltica (I a. pp. . The Stationary Office. el Urco y los muertos. 197-237. w. CRUMLEY and W. BENOIT. Dionisio. pp. The Fair of Taltiu and The Feast of Tara.C. Barcelona. 93-104. L. A. 263 ss.) Studies in Early Irish Law.. BEJARANA. La Coruña. Ériu 18. “The Family Membership of Women and the Legal Capacity of Woman in Regard to Contracts”. 1978. Nuevas Perspectivas.) 1941. Dublin: Dublin Institute for Advanced Study. Gervás. Paris. Alberta: University of Calgary.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. D. pp. In J. 1987. F. 300.1995.300 ss. BINTLIFF. University of Bradford Press.)” Las estructuras sociales indigenas del Norte de la Península Ibérica. BENVENISTE. 1986). -1962 a Lebor na Cert. Editions de Minuit. M. MEYER and P. La Romanización de Galicia. -1962 b. pp.122-128 -1970 Celtic and Anglo-Saxon Kinship. (Eds. The deposed Princess of Vix: The need for an engendered European prehistory. “Cups of bronze and gold: drinking equipment and status in early Iron Age Europe”. A. 1971.C. Plinio el Viejo y Claudio Ptolomeo. 207-238.(ed. Santiago de Compostela. In D. Bradford.“La formación del Feudalismo en la Península Ibérica”. Ediciones Istmo. “The Linguistic an Historical Value of the Irish Law Tracts”. Book of Rights.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 -1991 b. “ pótnios hippôn”. 301. Celtiberos. BARRIOS GARCÍA.III d.e. Sobre los origenes sociales de la Reconquista. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. 44-49. Proceedings of the 26th Annual Chacmool Conference.e. 1954. Barcelona. Madrid. Diputación de Zaragoza. A. 336-74. Victoria: 73. Magoygo.1943. 1979. La Sociedad en la Galicia castreña. Follas Novas. Salamanca. (1992) “Monumentos romanos de la Conquista de Galicia”. pp. in the contex of social evolution from the Bronze Age trhough to historic times”. pp.) Debating Complexity. R. La Santa Compaña. BARBERO. Ophirus. FIGGIS and Cº. Proceedings of the 22nd Annual Chacmool Conference. Madrid. JENKINS (ed. del Castro. Madrid. E. Sada.H. in D. Alberta: University of Calgary. Cátedra.) The Archaeology of Gender. -“La función Guerrera en la mitología de la Gallaecia antigua. A. V. -1975 a La Romanización. 50-155 e 157-167. 11-12. Ed. BECOÑA IGLESIAS. 1977. Religiones en la España antigua. Itsmo. 447-607. In C. Ind D. sub vocabulo Reuue Anabaraeco. II Santiago de Compostela. “Iron Age Europe. Hispania Antigua según Pomponio Mela. -1958. Le Vocabulaire del Institutions Indoeuropéennes. Dublin. Publication del Annales de la Faculté del Lettres.) European Social Evolution: Archaeological Perspectives. y VIGIL. . 1982. pp. BINCHY (ed.M. Críth Gablach. Instituto de Arqueología y Prehistoria.186. Imagen y Mito . BLANCO FREIXEIRO.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . -1975b Diccionario de las Religiones Prerromanas de Hispania. pp. -1988 b. “Contrebia Belaisca”. Las organizaciones gentilicias “Hispanas”. -1994. 112. . Numisma. BERRY. E. The passing of the old order..113-138.1991. MARQUARDT (eds. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 76 . Dublin HODHES. 305. aix-en Provence. San Diego: Academic Press. 303. in Hidalgo. Mª José. “La Iberia de Estrabón”. Revisiones de Historia Antigua I.) Celtic Law Papers.) 1936. Bintliff (ed. “Southern Burgundy in Late Antiquity and the Middle Ages”. Pérez. A. Hispania Antiqua. I. Manuel J. DAWSON (eds. pp. BERMEJO BARRERA. Ariel. -1988 a.) Regional Dynamics: Burgundian Landscape in Historical Prespective. Madrid 1975. (ed. Ediciones Cristiandad. 304. WILLOWS (eds. “ Un espejismo historiográfico. 7-62. -1943b. CASTROVIEJO. 1979-1986. Mohen.252. 1946. BLAIR GIBSON (Eds. -1946. (Suplemento al Fascículo I). Oir. 129-43. p. comprir co seu deber. 261-282. Major Settlements in European Iron Age society p. 1995. Les “Résidences princières” comme centres territoriaux: élements de vérification. A. CASTILLO. J. 22 (3). Lovaina. P. IXX. 1997. 1943. Camb.1.-C.252 A Coruña 1984 p. 1985.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 BLOCH M. Algumas inscripções lusitano-romanas da regiaõ de Chaves. 26-33. CÉSAR. Diputación de Zaragoza.61. A. Instituto de Estudios Asturianos. 1978. J. p. CEG. M. CEG. Espasa Calpe. Hist. pp. Bélgica. In J. Museo Arq. La Mitología Cántabra a través de los Mitos Europeos. CABRIA GUTIÉRREZ. Hist. 1995. sub vocabulo Palês. pp.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Mordant (eds. 1995. Washington. Chaves. -1998. CRUMLEY. Inscripciones romanas de Galicia. Instituciones Políticas y organización social”. pp. Brun and C. CARDOZO. pp. Santiago de Compostela. 19 (62). pp. F. -1973 b. Olc. 335-36. Nemours. cyclopes. 1955.. M. 12. Bol. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 77 . Guía Espiritual de una Tierra. CARNOY. Coruña 1995. (3-4). 1986. CAL PARDO. Los Celtíberos. 599-618. 850-450 av. Peritia 1. Luch. Brigit in the seventh century: a saint with three lives?. Follas Novas. Eluère (eds. -1988 a.1943. pp. 1972. 60. Provincia de La Coruña. Camb.). 171-6. BRIGANTIUM.and IE *wlkw0s. Etnias y Estados. Organización social de los pueblos del Norte de la Península Ibérica en la Antigüedad. Econom.249-264. TAE. (1983): Galicia. Rencontre de l‘Ecole du Louvre. R. pp. ANDRÉS PENA GRAÑA. DORS. Celt. díberga and fíanna: Juvenile delinquency in early Ireland. Braga. Breves considerações sobre a escultura primitiva da Lusitânia pré e protohistorica. P. AEA. Paris. “São Martinho de Braga e as Mulheres Demónio”. 1987. De Bello Gallico. I (1941) BRAÑAS. Dictionnaire Étimologique du Proto-Indo-Européen. 14 (43). Oviedo. CAROLE L. Princes et princesses de la Celtique: Le premier Age du Fer en Europe. Provincia de La Coruña. 27. pp.65-78. Ed. C. Celtiberos. 1970. De Bello Civili I. 106-114.. 85 “oficcium suum praestitisse” oficcium praestare.) Torrelavega. Crítica. The rise of Dependent Cultivation and Seignorial Institutions. VI. Werewolves. Legio VII Gemina.) Les Princes Celtes et la Méditerranée. Escavações na Citânia de Briteiros. -1947 Alguns elementos para a localização e estudos dos <<castros>> do Norte de Portugal. Duval and C. Paris: Réunion des Musées Natinaux.7. pp. CABAL. 1959. BREMMER. J. P. La Mitología Asturiana. BURILLO MOZOTA. 1995 pp. 107-45. Bracara Augusta. RG. -1973 a. E. 4. “Indíxenas e Romanos na Galicia Céltica”. 153-160. AEA. The Journal of Indo-European Studies. (1976) “Avunculat and Fosterage”. Lúkwos ´wolf´. In P. 28 (85). p. A. Colección documental. J. A Coruña 1984 p. 1960 (= IRG IS). APRAIF. -1988 b. El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos. Madrid.C. L‘entité Rhin-Suisse-France orientale: nature et évolution. Editions Errance. Ériu 36.) Le Grouppe Rhin-Suisse-France oriental et le notion de civilisation des champes d‘Urnes. 195. Territorio. CASTRO PIRES DE LIMA. Stud. pp.145164 = Inscripciones Romanas de Galicia. 1970. CARO BAROJA. BRUN. “Building an historical ecology of Gaulish polities” in Celtic chiefdom. J.122 1982. Med. Carrito votivo de Bronce del Museo de Guimarães (Portugal). 1958-1959. 1943a. Barcelona. 20 (69). BÜCHSENCHÜTZ O. A. F. Javier Vidiella García (ed. La Culture des Castros du Nord du Portugal. in “Celtic Chiefdom Celtic State” BETTINA ARNOLD& D. in G. Martin‘s Press. CLARKE D. 1982. Tamagani II 2477. Quarquerni II 2477. O mantenemento dos Territoria polos seus príncipes dependerá estreitamente do respecto e o cumplimento dos pactos establecidos por ambas partes. (N. e LOURENZO. -. En J. Cáceres 1986 31-49. 382: Coelerni. había que renovalo como ocurría cos foros medievais cando caducaban e este é [como xa vimos] o sentido da Tabula de Castromao do ano 132 d. Cabarcus II 5739. The Celts. (1929). II.CIL VII 11 = RIB 91. II 5250= CM León 21. Cileni II 2649= EE. 1985. 28. in Problemi di lingua e di cultura nel campo indoeuropeo. “Dictionnaire Étymologique de la Langue Grecque”. New York: St Martin‘s Press. que se transmite de pais a fillos non se podía extender alén da terceira xeneración e colateralmente ao sexto grao. -. “Sui teonimi Trebopala e Iccona nell‘iscrizione lusitana del Cabeço das Fráguas”. F. podría estar relacionado con el irlandés hícc “curación”. J. H. 79-83 Res Plublica/Int(eramicorum). Ériu 24. C. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. London 1984. Gigurri II 2610: Gigurro Calubrigense.Church and dynasty”. 1984. The European Iron Age. Powell. Primordia Civitatis.III 2016. pp. Supertamarci II 5081.S. sub vocabulo foro in EJE. ”. 4227. 213 nº 1 Luzón. que establece unha relación sinalagmática entre os Coelerni e o prefecto da cohorte I dos Celtíberos C. Actas del III Coloquio sobre lenguas y culturas paleohispánicas”. 5953: Limicus. p. Equaesi II 2477=CM Zamora II Equaesi. La religión de los pueblos prerromanos de Lusitania.C. 53-60.G. Champion and J. 3034: Lim(i)cus. M. Aur. Academia Litterarum Regia Borusica. -1977. Bibali II 2477= 2475 Biba(l)us. T. F.L. 1985.E. COLMENERO. Zoelae II 2633. University of Wales Press. en Huelva. Primeras jornadas sobre manifestaciones religiosas en la Lusitania.) Hill-Fort Studies. Written sources and the study of European Iron Age. II 827 = 4215 Limico. Icconius L. 1992. pp. Chaves. Editorial Klinkisieck. Un soldado de Cesaraugusta [a actual Zaragoza como é sabido] se llama L. a cura di Enrico Campanile. 2516: Civitas/Limicorum. “Dál Cais. COLLIS. Ambimogidus II 2419. P. Tham. “El Culto a los Montes entre los Galaico-Romanos”.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA .275.25. sub vocabulis pósis e pótnia. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 78 . A. Clarke (ed. D. 38 a 63: Limicus.6 e 1595. Giardini. JAVIER. Ornaci Valduerna II 2 a 633 Tabula hospitalis de Astorga = 2633). Pisa. P. IIAE 1347=ILER 2867: Equaesus. p. 2651. Coelerni II 2477= IRL 29 Coelernae=AF 1972.. n. In T.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 CHADWIK.1973. Hogg. 48 ANDRÉS PENA GRAÑA. Antonio Aquilo. II 2477= IRG IV 74. Chapman). 1971. Cardiff. CHAMPION.).CIL II 2484. “pago”. 1984. n. En G. Aebisoci/Aeboso(nci). 1966. V. 3. IIAE 899 Equaesi.I.V. Collis 1981 “A theoretical study of hillforts”. T. y BOUZA BREY. DANIELLE MAGGI 1983.) Models in Arqueology pp 801-869. The Celts: The Construction of a Myth. 1972: “A provisional model of an Iron Age society and its settlement system”. D. A. L. Copori II 5250=IRPL 34: Princeps Co(porum). Interamici II 2477= CM León 90 Interamicus. CORPUS INSCRIPTIONARUM LATINARUM (1863ss. os Saefes e a Ofiolatria en Galiza. DE HOZ. Megaw (eds) Settlement and Society: Aspects of West European Prehistory in the First Millennium BC. L. revisada por B.) Analytical Arqueology. III 6417“ Probablemente un nombre propio.52-63. Ed. CHANTRAINE. Actas do Seminario de Arqueoloxía do Noroeste Peninsular. In Zephyrus ( XXXIV ). London 1960. Pereira Menaut: “ Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”. Rivas Fernandez B. Guilbert (ed. A. VIII 132: Cilin(us)= IRG 120 Cilenus. pp. p. CRITH GABLACH 23.. London. London-New York. F. 2496: Lim/icus.). “Novos datos sobre a organización social castreja”. Pastoriza. O vínculo. R. Roma 1959.L.9-22. 1977 (ed. C. COBIÁN. DA SILVA. CHAPMAN. DE FRANCISCI. Papers presented to Dr. pp. New York: St. CORRÁIN. Paris. nº 13a: Copori. IRG IV1: (L) ari (bus) civita(tis/Li) m (icorum)). 5684. galés iach “sano” […]. IRG IV 66. Os Oestrimnios. CIH 1593. C. XVI.& Hudson. 1928-9. F. A. 1978 (ed. II 2477 Limici. Viriatis 1 (1957 ). 66-76. Santiago de Compostela.San Francisco. Limici II 434=204 9. III. The Druids. CUEVILLAS.A. Berlin. 529. A. Ancondei II 2520). Spatial Archaeology (1º ed. 105. 4963(1) = 6246 =A Port. 1968). foto. V. 1985. e 26. III. 54 C 1.. Madrid 1974 pp. Paris. ibid. FUSTEL DE COULANGES. of Brit. Ed. pp. 195. D. III.123-152 ANDRÉS PENA GRAÑA. Celtic State.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Caza Medieval.110-115. sub vocabulo Palês. -ae. Mª José.104) DUBY G. pp. Geografía. Pérez. pp. Bélgica. sub vocabulo coma. 7. 2 . 1 DODGSHON.1970. Lovaina.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 DE VRIES. G. DUMÉZIL. Rennes 1978. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 79 . Éd. M. Traité de Phonétique – París. pp. A. Paris. Biblioteca Histórica. A. 3.33-41. “El destino del Guerrero. LIII. 1961. Nuevas Perspectivas. R. A. Dionisio.36-37 in Celtic Chiefdom. Imprensa especial de Celticum 24. “The destinity of the warrior”. 1955. Aspectos míticos de la función guerrera entre los indoeuropeos”. DILLON: 1947 “the archaism of the Irish tradition” (reedición en 1988 en Procs. 20-25. VII. ÉTUDES CELTIQUES 1966 / 1967: 1. GAMMONT M. ERIAS MARTINEZ. J.GUYNOVARCH J.1998. Paris 1986.1995. Éditions Klincsieck. 25. como también puede consultarse del mismo autor Idées Romaines. pp. FACI J. C. Gervás. Antología del latín vulgar. A: “Chiefdoms in the Scottish Higlands and Islands”. Nuevas Perspectivas. Ogam-tradition Celtique. 4-5. Dionisio. DIÓN CASIO. Ir. Mexico. 1977. in Hidalgo. FRANÇOIS LE ROUX C. (Eds. 1975: 113-168. Gredos..trad. M. “COLECCIÓN DE DIBUXOS DE GALICIA E PORTUGAL III. Celtic State. pp. 1973: 119-120. 225-229. Manuel J. -ae. pp. 12. DICCIONARIO ILUSTRADO LATINO-ESPAÑOL / ESPAÑOL-LATINO SPES. Cap. R. La Religion Romaine Archaïque suivi d‘un appendice sur La Religion des Étrusques. p. in Hidalgo. 1974: 225-239. Arnold and D. Hachette. p. 1933. 5-6. DÍAZ Y DÍAZ. III. Gibson ) Cambridge University Press. Demografía I p. Blair Gibson) Cambridge University Press (1995. sub vocabulo uenus. 5-6. R. 4. “Keltische Religion”. (Eds.. 1971. 1908. 1951 The taboos of the kings of Ireland. Siglo XXI. The evolution of complex social systems in Prehistoric Europe”.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . 5 “hoxe aos Ártabros chámaselles tamén Arrotrebas”. B. Mª José. Paris 1966 ). 1998. Acad. 37). . pp. En “Celtic Chiefdom. DIODORO DE SICILIA. 4. GARCÍA ÁLVAREZ. 30. R. Payot. 212. VII. DUNHAM SEAN B. 34. ESTRABÓN. éditions du CNRS. DICTIONNAIRE ÉTIMOLOGIQUE DU PROTO-INDO-EUROPÉEN. 274-248.Français. En “Celtic Chiefdom. 2 e 5-8. esp. Pérez. Manuel J. e MEILLET. T. Galicia y los Gallegos en la Alta Edad Media. Dictionnaire Latin.: La civilisation celtique. Celtic State. ERNOUT. Pp. suppl. Historia Romana. “La obra de Barbero y vigil y la Historia Medieval Española”. sub vocabulo coma. 3. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores.A. 235-247. 12.: 1995 “Caesar‘s perception of Gallic social structure”. Gervás. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. Bettina Arnold &D. pp. B.13. N. ( Edit. Vería perfectamente a continuidade dos lindes xurisdiccionais do castro á villa Romana e á villa Medieval (N. The evolution of complex social systems in Prehistoric Europe” (Edit. III.) GAFFIOT F. The early Celts of west central Europe. 372-377 ( Editorial Payot. V. 4. 42-48. Roy. 2-12. FONTANA. Histoire des institutions politiques de l‘ancienne France: La Gaule romaine. Paris 1934. Acad. FISCHER FRANZ. Paris: Hachette. Dictionaire Étymologique de la Langue Latine. . Procs.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. El Feudalismo despues del feudalismo. 1990. DIONISIO. original: Les Celtes. pp. Ciudad y Privilegio en la Bética. p. Celtic Movements in the first Millenium B. IMBERT. 1976. Histoire des institutións et des faits sociaux (Des origines ao Xe siècle). C. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. Academic Press. Éditions Albin Michel.2 volúmenes-. coautor con Paul-Marie Duval do máis amplo estudo sobre o Calendario de Coligny (Recueil des Inscriptions Gauloises. Hispania XX. Dialogues d´Histoire Ancienne 16. pp. Nuevas Perspectivas. nº 12. (eds) Theory and Explanation in Archaeology: The Southhampton Conference. 1966:149 ss. “Antigüedad.. December 21. Hubert 1932. M. 1978. Madrid (ed. 1978. 345-355. París. Dionisio. Routledge. LATOMUS 10. MEITZEN. J. HORACIO. Ed. New Delhi. La Renaisanse du Livre. JOYCE. H. 33-91. Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga. Madrid. India. Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. in H. K.1982. 388-395. GEORGES PINAULT (GOULVEN PENNAOD). 67-68. 1943 “Los Albiones del NO de España y una estela hallada en el occidente de Asturias”. ALFRED: Alt Celtischer Sprachschatz. original: Les Celtes. C. BRAH 69. III. Audrach Morainn (ed.Renfrew et al.III: Les Calendriers.466. PÉREZ. Los Celtas y la Civilización Céltica. LEWUILLON. Tenth International Congress of Antropological and Ethnological Sciences. B. ibid. G. JOSEPH VENDRYES 1987. Carmina. p.). II 122. III.. Edicións Akal 1988 p.) 1998. III. reimp. 1984. Odisea.e. M. Dublin Institute for Advanced Studies/ Centre National de la Recherche Scientifique. HUBERT H. Leipzig 1904. G.1989 p.Iliada. 1957.36. fala xa de Viçpala. LEWIS. 241-80 New Yok. in Hidalgo. La Renaisanse du Livre. Semata: Publicación de Ciencias Humanas y Sociales de la Universidad de Santiago de Compostela. 34. e da exemplos do xonio literario que conserva a labiovelar i.466. Gervás. 1998. Na súa obra The Arctic Home in the Vedas being also New Key to the Interpretation of Many Vedic Texts and Legends publicada en 1903. R. GREEN. esp. Manuel J. GARCIA BELLIDO. pp. Warfare and the origing of the state: another formulation. 179-184. LOKAMANYA BÂL GANGÂDHAR TILAK. S. pp. Pérez.: Marco Virgilio García Quintela. R. 6-7 pp. Citado por Blanca García 1990. 1-2. *kw cando o grego clásico común o transformara en p (Ed. Epigrafía Lusitano-Romana do Museu Tavares Proença Junior. Druck und Verlag von B. pp. London and New York. Au dossier de Palès . española 1988. 139-140. Los Celtas y la Civilización Céltica. KRISTIANSEN. Simbol and Image in Celtic Religious Art.2-59. VINOGRADOFF. 149.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . vol. SAUTEL. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. sub vocabulo cora. Madrid (ed. Castelo Branco. Bandas y guerrillas en las luchas con Roma. Edit.. Lexique Étimologique de l´Irlandais Ancien. 1992. Akal. in Emerita 11. Paris 1932) p. ed.311. Nuevas Perspectivas. 1951. Mª JOSÉ. 1996.. La Religión de los Castreños” en Las religiones en la historia de galicia.C. GERVÁS. 1903. HOLDER. Paper presented at the Post-Plenary Session: The Study of the State. NISBETH. GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT. pp. 418 ss. parentés et territoires en Gaule indépendante: Fragments d‘anthropologie. 4. E BOULET-SAUTEL. -1945. -1966. 16-17 .) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Akal. M. The formation of tribal systems in later European prehistory: northem Europe.1988.XVI. pp. KELLY F. 277-278. Hubert dí que é coñecido polo “ Etimologium Magnum ” que Híkkos significa “ cabalo ” ( = grego clásico híppos ). HORST SCHMIDT K. HOMERO. p. Vol. A. 149-151. Mª José. GONZÁLEZ ROMÁN. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 80 . MANUEL J.2 volúmenes-. In C. (Eds. Paris p. Ed. Teubner. A guide to early Irish Law.110 ). Affinités.. Paris. 1932. JIESS 20. HIDALGO.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 GARCÍA J. (Eds. dando a exacta referencia dun ANDRÉS PENA GRAÑA. Éditions Albin Michel. 436-437. Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen.Vol II.1998. “Pervivencias sociales de astures y cántabros en los modelos administrativos romanos: tiempos y modos”. The proper lay out of a king´s feasting hall or tech midchúarda is described in prose by Críth Gablach (part.traducido do inglés ( Chips from a German Workshop ) ao francés por Georges Perrot-. XXXIV. 50r. pp.161-162. MAGGI DANIELLE: “ Sui teonimi Trebopala e Iccona nell‘iscrizione lusitana del Cabeço das Fráguas ”. 1909. 219. sub vocabulo. Mª José. A. MC. Essais de la Mythologie Comparée . El Patrimonio Eclesiástico.. 933-935.16). R. 428. and Tecosca Cormaic (par.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . II Paris. Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen. Librairies-Éditeurs. ( ex Flórez.-La Romanización en Galicia. in TRIADE 5. Heildelberg 1963 ). 116.1861. Mª José. (ed. 263. Manuel J. Tumbo I. Traité de Phonétique – París. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. LÓPEZ CUEVILLAS . MARTINEZ SALAZAR BRAH.-51r. Carl Winter Univerditätsverlag. 12. 117-128. 1933-. Didier et Cie. P 149-50. Revue Achéologique. T. Sobre Viçpala pódese igualmente consultar.. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. R. J. 1873. in Hidalgo.107-137. p. Kildar “Pagan Past and Cristian Present…” 1987 p. An Sagar Maynooth. Periochae. Dionisio..UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 texto no que aparece ésta: Rig Veda I. p.. de Manfred Mayrhofer.C. heroes and hospitallers in early Irish myth and story”. 1899. Sant. Les Celtes et la Péninsule Ibérique. Historia de la S. XXXIV. 1925. Esp. MAINE. 1984.124.Maynooth) 1990. NºLXV. LOMAS. Pilar Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes. DE VALDEAVELLANO. 65-67. . 204 e 249. “Vigencia de un modelo historiográfico. obra que dá asemade referencias de anteriores traballos (Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen.) 1938-1939. pp. fols. p. Dionisio. p. “et illi persolvant censum fiscalem sicuti alia plebs commisalia[…]” LOSCERTALES DE G.142. apén. LOTH J. Pisa. (Eds. 112-4 <<For instance the saga Cath Maige Tuired dwells upon King Bres´s catastrophic failings in this area (par. An Sagart. Historia Romana (Ad Urbe Condita). p. p. 36-9). MAURICE GAMMONT. Ano 942.traducido do inglés por León Job-. Pérez. p. Paris 1898..).) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. “Kingship and Society” in “Pagan Past and Cristian Present in Early Irish Literature” (an Sagart). pp. CONE. 11 .. a cura di Enrico Campanile. Ed.p. 1976. 1990. T. Scottish Studies 10. Gervás. 2 vols. Manuel J. De las sociedades gentilicias en el Norte peninsular a las primeras formaciones feudales”. MAX MÜLLER. J.12. XIX. 1998. 4) lists the “propierties of a king and an ale house (ada flatha 7 cuirmthige)>>.1990.VAZQUEZ VARELA. Pagan Past and Cristian Present in Early Irish Literature. pp. 1966. Heildelberg 1963. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 81 . Paris 1873. . in Hidalgo. “hounds.pp. p. Université de Brest 1999. Tumbo A. 46) and though a diagram as well as in verse by LL 3637-789. R. Archivo Histórico Nacional. 1898 . Volumen 1. vol. Arché.M. . Sag.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. McCONE. MANGAS. in Problemi di lingua e di cultura nel campo indoeuropeo. 1983. Aberdeen: Third Spalding Club. (vid. MAÑANES.. Iglesia de Santiago Tomo II Santiago. ANDRÉS PENA GRAÑA. MACLEOD.DE SERPA PINTO 1933-34. La Coruña 1976 (Cuadernos del Seminario de Estudios Cerámicos de Sargadelos.. Cf. M. London: J. Nuevas Perspectivas.2. K. G. Tumbo primero. traducido do inglés ao francés por Jean e Claire Rémy. LIVIO. 50). Gervás. 2-7. Nuevas Perspectivas. Madrid. de Manfred Mayrhofer Carl Winter Univerditätsverlag.114 ] LOSADA BADÍA E. T. Italia 1979 ). A. F.II. Ancient Law. TORRES. -Nouvelles Études de Mythologie. fol 14. A. And old highland genealogy and the evolution of the scottish clans.R. MANFRED MAYRHOFER CARL W. pp. Tomo III. p.103-116. J. Éditeur Félix Alcan. MARTÍNEZ DÍAZ. “Las Escrituras Celtohispánicas”. “Aided Cheltchair Maic Uthechair”. XLVIII. MACPHERSON. (Eds. R. (ed. Nº LXIII. Sir H. apén. Pérez. Milano. pp.15 ( Origine Polaire de la Tradition Védique. LÓPEZ FERREIRO.C. pp. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. 53-60. Giardini. Murray. K. The book of Dunvegan. celebrado en Ferrol. L. Military service in medieval Ireland. p.46-48. pp. R. MONTEAGUDO GARCÍA.1982. p. Narón. 1995. cod. pp.41-59. Dublin: Gil and Son. H. The heroic biography of Cormac mac Airt.265-316. “Epona in the Aeduan Lanscape: transfunctional deity under changing rule”. MELA: Choro. Cf. Sotelo Blanco. 278-314. in Zephirus. 1909.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. in Actes du colloque international Brest –6-7-8 novembre 1997 publiés sous la direction d‘Yvon Cousquer. Hist. Archivo Histórico Nacional . 1911. obr. 130-63. OMNES. Academic Press. 11 Celtici Supertamarci/ Supertamarici. 141 OAKS. -1921. e folio 4 verso. “-Narón. fol 4 recto. The instructions of king Cormac Mac Airt. 1996. Narón. MEYER. -1981: “The Early Irish Churches: some aspects of organisation” Irish antiquity : essays and studies presented to professor M. in Hidalgo. Cambridge: Cambridge University Press. Irish regnal succession: a reappraisal. Centre de Recherche Bretonne et Celtique UPRES-A 6038 du CNRS. 1987. 497. Coruña pp 117. L. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 82 . Dublin. D. PENA GRAÑA. D. and chronology. MONTERO DÍAZ S.. Celtic Ireland. Nº12. Narón.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . O´Kelly (D. in Brigantium. “Em verbo do surprendente ritual fundacional de umha ferraría quiroguesa no século XVI. “ La religiosidad callaica: estela funeraria romana de Mazarelas ( Oza de Los Ríos. 171-192. 295-333. um apontamento histórico etnográfico”. J. PENA. Museo Arq. Volume II. Imp. Ó CORRÁIN. Numéro 5 – 1999.cf. .) Symbolic and Structural Archeology. 1967. R. -1998. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. 81-90. E.1991. pp. (Eds. 1992.12-15. 1971.S. 1990. regras 36-39. MILLET. Mª José. 327-341. p. In C. pp. Université de Bretagne Occidentale. pp. Université de Bretagne Occidentale. Imp. Marquardt (eds). 27-28.Kadmos. Nuevas Perspectivas. 1982. In I. Series 2. Cambridge: Cambridge University Press.”. Clero. Ó CATHASAIG 1977. pp. Early Irish population-groups: Their nomenclature. in Anuario Brigantino nº 19. Narón. p. 264. Numéro 5 – 1999. agosto de 1997 “ Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia ” asemade simultaneamente in Actes du colloque international Brest –6-7-8 novembre 1997 publiés sous la direction d‘Yvon Cousquer. 1992 p. Studia Hibernica 11. III. 53-56.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 MAC NÉILL. 19. III. -1919.). The origins of Early Christian Ireland. PASTOR. Phases in Irish History. Helíos Jaime et Robert Omnès. 89-98. OGAM 11. San Diego. un concello con historia de seu. 1999: “Le Substrat Celtique en Galicien et en Castillan”. Proccedings of the Poyal Irish Academy 36C. Proccedings of the Royal Irish Academy 29C. M. ANDRÉS PENA GRAÑA. un concello con historia de seu. 1998. MYTUM H. Actas do 1º Congreso Galego sobre a Cultura Celta. The Romanization of Britain.. cultos astrales priscilianismo y outeiros ”. 250. Hodder (ed. -1999. Structures and Strategies: an aspect of the relationship between social hierarchy and cultural change. A. Helíos Jaime et Robert Omnès. “Os Celtas sen filtro”. Centre de Recherche Bretonne et Celtique UPRES-A 6038 du CNRS. “Narón…” vol. Bol. L. nº 17. pp. 22. K.91. p. MILLER. Ferrol Análisis. MIGUÉS RODRÍGUEZ. J. pp. (RIA Todd Lecture Series 15) pp. Pérez. Dionisio.Brest. -1941-1943. Ferrol .Brest.136. classification. Journal of the CorkHistorical and Archaeological Society. J. 1401 B nº 14. 7-39. “Romanización y reconquista su tratamiento en la Enseñanza Media”. Xuvia. Rev. p 59-114. sec. volume I. Lester Ltd. p. Gervás. pp. L. VICTOR. TRIADE. 28.Ó Corráin. Manuel J.222-3.VADILLO. Crumley e W. -1995 O territorio e as categorias sociais na Gallaecia Antiga: Un matrimonio entre a terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater) no Anuario Brigantino de 1994. Concello de Betanzos. Ancient Irish Law: The law of status or franchise. pp. A Coruña ). 257. 187-194. un concello con historia de seu. -1923. 62-63. cf. TRIADE. p. “Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”. pp. 24-45. regras 1 á 12. 601pp. A. 6-16. A. II pp. 1959. PEREIRA MENAUT G. cit. Regional Dynamics: Burgundian Landscapes in Historical Perspective. M. pp. Ed. 31 Bedun(ien)ses. II. T. 6. 37 Tiburi. 6. 1989. 22 Artabri. 49 Narbasi. (N. quae nunquam fuit. Santiago 2000 p. London 1960. 1988. 35 Superati. Paris PLACIDO. La NuevaVisión de la Historia Antigua de la Península Ibérica en la obra de Abilio Barbero y Marcelo Vigil. p. II. 119: e regione Arrotrebarum promuntori. Devon. 110-12. POLIBIO. The Celts. ROMANI MARTÍNEZ M. 29. Madrid. 32 Ornaci. (Eds. Gervás. 807 ( Francke Verlag). II. 1974. (Aldine Publ.. IV. 114 Artabrum. 25 Cilini /Celeni/ Helleni. Dionisio.http/teleline. 6. 111: Arrotrebae. 28 Coelerni/Coelerni???.es/personal/jto…/edicto. in Ateneo Deipnosophistas IV. 1993 ( -N. 6. IV. Tübingen und Base. 33 Luggones. Archeology and Language. IV. 6. 28 Astures.. Cultura Espiritual. Ptol. p. Prehistoric Dartmoor (Edi. 6. Egurri. Ptol. p. 1998.: Hist. IV. RENFREW. 28 Lemavi. pp. Anejo nº 1 de Larouco. 6. Mª José. Corpus-Catálogo de inscripciones rupestres de época romana del cuadrante Noroeste de la Península Ibérica. 6. IV. ano 1219. PRIETO ARCINIEGA. Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. PÉREZ LOSADA F. CIL suppl. IV. 26 Baedui. IV. C. R. III. 25 Lemavi. ANDRÉS PENA GRAÑA. 40 Turodi.) Romanización y econquista en la Península Ibérica. II. II. Ancient Europe.1. III. 43 Bibali. vol. de Sta. D. Cambridge. Epigraph. A. Cf. Manuel J. 30 Brigaecini. Ephem. PTOLOMEO II. 1965. 14 –15. D. PIGGOT. C. II. II.111 Celtici cognomine Neri.E. Pérez. prácticamente a totalidade das fotografías que conteñen epígrafes que utilizamos son súas). II. S. IV.A. 6. Nuevas Perspectivas. 275 b. 1903. 111 Celtici Supertamarci/ Supertamarici. pp.. 1994. R. 28 Equaesi. II. Éditions du CNRS. 112 Leuni. 111 Adovi. 47 Quarquerni/Querquerni. 6.. IV.. 6. como breve referencia lembramos que César sinala as avantaxes recíprocas do sistema de clientela para os señores e os seus seguidores. 28. Dionisio. Powell. 1986. citados no presente traballo. -El Más Antiguo Documento (año 15 a. Newton Abbot.ex HÜBNER.25-32. vol. R. Berlin. A. Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes. II.) descrebe as avantaxes de ter unha nutrida clientela para o nobre galo e. XXIII. Tham. 28 Lanciati/Lancienses. St. II. II. II. 6. 28 Bibali. 22. 111 Quarquerni/Querquerni.. 1962. in Historia de Galiza dirixida por Ramón Otero Pedrayo. p.) “Cuadernos De Estudios Gallegos” .) Chicago.IV. IV. Gallaeci. pp. 1998. The puzzle of Indoeuropean origins.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . 44 Limici. RISCO V. Plin. 82 a 9. 1990. 6. pp.) Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. A. 48 Lubaeni. Volumen 1 e 2. Gallaeci. 6. 3. IV. II 6. 6. 6. RODRÍGUEZ MORALES. 40. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 83 . 5 Paesici. 52. IV. Manuel J.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Col diplomá. Historia. Tomo XLVII. III. From the beguinnins of Agriculture to Classical Antiquity. II.ht 12/01/2000. 6. 1998. POKORNY J.103-116. IV. II. III. DE VALDEAVELLANO 1976. 6. 60. fasciculo 112. 6. 6. Nat. (Eds. II. Naturalis Historia 4. II 6.de quen somos debedores e tomamos a meirande parte dos epígrafes que a institucións atinxen. Editorial Nós. 111 Cibarcis. p. Gervás. Hist. 504. 28. 6. 27 Seurri/Seurbi. p. 6..G. “La aportación de Marcelo Vigil al concepto de romanización de la Península Ibérica” in Hidalgo. III.. Grovii. J. III. PLINIO o Vello. 111 Paesici. Grovii. II. II. 6. 4 Lapatian(n)ci). Exemplo suxerido polo celtólogo (Goulven Pennaod). 38.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 PÉREZ. 6 Lanciati/Lancienses. 42 Coelerni/Coelerni???. II. in Hidalgo. II. 9-10 Unha peza epigráfica excepcional PETIT P.. II. coautor con Paul-Marie Duval do máis amplo estudo sobre o Calendario de Coligny ( Recueil des Inscriptions Gauloises. David & Charles).141-154. Archivo Histórico Nacional. 111 Artabri. IV. Etnografía. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. Gervás. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores.112 Seurri/Seurbi. 111 Cilini /Celeni/ Helleni. Manuel J. 24 Copori/Capori.I A Terra. R. III. RODRÍGUEZ COLMENERO. 34 Saelini. O Home. II. 41 Nemetati. 111 Arroni ou Arrotrebae. Pérez. fol 4/9 r. Buenos Aires. Nuevas Perspectivas.367. 111 Albiones.IV. 807. POSIDONIO. 47 Luanci. Ed. 38. II.III: Les Calendriers.terra.& Hudson. 36. Edicións do Castro 1993 p. PINAULT G. 36 Amaci. II.GERVÁS. II. MANUEL J. in AHPO. 20. cod. Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Mª José. E. 6. 6. VIII. 6. Mª de Oseira. manifesto errore: Arrotrebae enim. II. 20. Nuevas Perspectivas. 111 Egivarri Cognomine Namarini. (Eds. 114-15. PILAR LOSCERTALES DE G. In H. 361. Manuél J.). “La Inscripción del Cabeço das Fráguas y la Lengua de los Lusitanos ” . 1961b. traducción e notas de Manuel Antonio Marcos Casquero1990. R. p. 1. introducción. Jankuhn e R. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. Ediciones Universidad de Salamanca. Edición bilingüe.UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001 RUÍZ. R. “As villas do norte de Portugal” en Estudos I. 49-56. p. in Hidalgo. Cf. 91-102. Almagro Gorbea: 1993. pp. pp. Punica. Arnold and D. . sub vocabulo commaían. Conimbriga 23. 1. 1985. Gervás. Sigmaringen: Jan Thorbecke STOKES. (Edit. Pérez. PH.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. 1893. De Lingua Latina.155-170. STEUER. (Eds. Dionisio.250-251. UNTERMANN. 1960. 1891. 1964. sub vocabulo cora. SAMPAIO A. TOVAR. H. pp. Dionisio. R. 1985. 15.TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL TESE DE LICENCIATURA . Ediciones Universidad de Salamanca y los autorespp. 595-637. Sprachen. Pérez. Dionisio. Ediciones Universidad de Salamanca. J.1998. Guyonvarc´h. (Eds. Madrid. Nuevas Perspectivas. 1979 “Frühgeschichtliche Sozialstrukturen in Mitteleuropa”. Pérez. 1978. in Celtic chiefdom Celtic state.) Geschichtswissenchaft und Archäologie. 376. pp. p 337. SCHMIDT K. 1992. in Actas del III Coloquio sobre Lenguas y Culturas Paleohispánicas. Lexique Étymologique de l‘Irlandais Ancien. SEAN B. Paris 1997. “La guerra de los Cántabros y Astures. Wenskus (eds. Agrícola XII. pp. SCHMOLL. H. WALTER. Germ. Mª José. 235. “Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica” (1) en Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey. la etnografía de España y la propaganda de Augusto”.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. M. Eliade. VARRÓN. Gibson ) Cambridge University Press. in Hidalgo. Gervás. “A Contribution to the Identification of Lusitanian”. 43-54.240-241. Manuel J. p. in Actas del III Coloquio sobre Lenguas y Culturas Paleohispánicas ( Lisboa Novembro 1980 ). pp 383.110-115. Manuel J. Gervás. 1998. Santiago. Paris. pp. Mª José. in Hidalgo. Le Mithe de La Chasse sauvage dans l‘Europe Médiévale . VENDRYÈS. J. “Cóir Anman (Fitness of names)” (ed.58. (Eds. p. 1993.. 3-254. SALINAS DE FRÍAS. ANDRÉS PENA GRAÑA. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores. ibi. Dublin Institute for Advanced Studies/ Centre National de la Recherche Scientifique. 1984. 1998. 25. VALDEÓN BARUQUE.1897. p. Nuevas Perspectivas. pp. IT· 3 TACITO. C. Editorial Anthropos. I. Las aristocracias ibéricas. 253. A. III. 335. SILIO ITÁLICO. p. tamén Le Roux. B. DUNHAM. 1987. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 84 .p. pp. “El Feudalismo y la enseñanza en la Historia”. 136ss.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Mª José. 219-223. A. 1959. Nuevas Perspectivas. B. VI. 1995 Caesar‘s perception of Gallic social structure. J.