Raporo_mutsinzi

REPUBULIKA Y’U RWANDAKOMITE YIGENGA Y’IMPUGUKE ISHINZWE IPEREREZA KU IHANUKA RY’INDEGE FALCON 50 N°9XR-NN RYABAYE KUWA 06 MATA 1994 RAPORO Y’IPEREREZA KU IHANUKA RY’INDEGE FALCON 50, NOMERO 9XR-NN, RYABAYE KUWA 06 MATA 1994 1 2 AMASHAKIRO IRIBURIRO RUSANGE ................................................................................................................ 5 Amateka n’inshingano za Komite ......................................................................................................... 5 Uburyo bwakoreshejwe mu iperereza................................................................................................... 6 Uko ibintu byari byifashe mu rwego rwa Politiki mbere y’ihanurwa ry’indege ............................ 9 IGICE CYA MBERE : UBURYO GUHANURA INDEGE BYATEGUWE N’UKO BYASHYIZWE MU BIKORWA .................................................................................................. 18 Ishyirwa ahagaragara ry’umugambi wo kwica Perezida Habyarimana, mbere y’ihanurwa ry’indege ye............................................................................................................................................ 19 Inkuru yatanzwe n’abayobozi ba Hutu power ................................................................................... 19 Amakuru yari azwi mu Ngabo z’ u Rwanda ....................................................................................... 22 Amakuru yari azwi na Perezida Habyarimana ubwe n'abanyamahanga.............................................. 26 Itegurwa n’impamvu z’inama y’i Dar-es- Salaam ............................................................................. 30 Gukemura ikibazo cya politike cyari mu Rwanda ............................................................................... 30 Perezida Habyarimana yotswa igitutu mbere y’inama y’i Dar-es- Salaam................................................... 30 Ibibazo by’u Burundi nibyo byari impamvu y’ingenzi y’inama y’ i Dar-es-Salaam .................................. 31 Ibibazo byerekeye urugendo rw’Umugaba Mukuru w’Ingabo z’u Rwanda ................................................. 32 Uko inama yagenze n’uburyo indege yo mu bwoko bwa Falcon 50 yagarutse ............................................ 38 Ibyo guhanurwa kw’indege n’ibyakurikiyeho ................................................................................... 42 Nta perereza ryakozwe kw’ihanurwa ry’indege .................................................................................. 44 Ibibazo byerekeye icyuma gifata amajwi kitwa “agasanduka kirabura” ........................................... 47 Amakuru yatanzwe indege ikimara guhanuka yavugaga ko agasanduka kirabura kayo kari mu Bufaransa ............................................................................................................................................................. 47 Ibinyoma bya Paul Barril nuko byaje kunyomozwa na Sosiyete Dassault Services Aviation yakoze indege ............................................................................................................................................................. 47 Amakuru yatanzwe n’Abanyarwanda, Ababiligi n’Abafaransa .......................................................... 48 Ibindi byaje kuvuguruzwa nyuma: Agasanduka kirabura k’agahimbano mu Muryango w’Abibumbye ..... 51 Ubuhamya bwemeza ko Abafaransa aribo batwaye agasanduka kirabura .......................................... 52 Ihanurwa ry’indege uko rivugwa n’abatangabuhamya babibonye. ..................................................... 56 Abaturage bari batuye hafi yaho ihanurwa ryabereye ......................................................................... 57 Abatekinisiye b’ikibuga cy’indege ...................................................................................................... 57 Abasirikare barinda Perezida bari ku kibuga cy’indege ...................................................................... 61 Abasirikare ba MINUAR bari mu kazi ku kibuga cy’indege n’abari mu itsinda ry’Ababiligi bari bashinzwe ubutwererane n’u Rwanda muri tekinike ya gisirikare ........................................................................ 64 Uko bangiye MINUAR kugera aho indege yahanukiye ...................................................................... 71 Abasirikare b’Abafaransa bahawe umwihariko wo kugera aho indege yahanukiye ........................... 74 Aho Ingabo za FPR zari ziri muri CND ............................................................................................. 75 Gucungwa no kugenzurwa n’Ingabo za MINUAR ............................................................................ 76 Igenzura mu ibanga kandi ridahwema ry’inzu yInama y ‘Igihugu Iharanira Amajyambere (CND) ryakorwaga n’abajepe ............................................................................................................................................. 78 Uko FPR yari ihagaze kuri CND ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege no mu minsi yakurikiyeho .... 83 Imbonerahamwe y’ibibazo by’ingenzi birebana n’ihanurwa ry’indege ya Falcon 50 ................... 92 Icyerekezo Indege ya Falcon 50 yaturutsemo yitegura kugwa ............................................................ 92 Aho indege Falcon 50 yaguye ............................................................................................................. 93 Ubwoko bw’ibisasu byakoreshejwe mu guhanura Falcon 50.............................................................. 93 UMWANZURO KU GICE CYA MBERE KU BIREBANA N’IMPAMVU N’UBURYO INDEGE YAHANUWEMO ................................................................................................................................. 96 3 ....................... 139 Imyitwarire yerekana ko hari gahunda yari izwi yo kwica [Habyarimana] ..................................................................................................... hafi y’i Kanombe............................................................................... 147 Ibyavuye mu maperereza ya MINUAR n’ay’abigenga ......... 162 Ibibazo byabyukijwe n’ivumburwa ry’imbunda zirasa za misile ryavugwaga ....................... 115 Imyiteguro y’igikorwa mu minsi yegereye ihanurwa ry’indege ........................................ 160 Ahantu misile zarasiye indege ya Falcon...............R.............................................................................................. 111 Uburyo bwakoreshejwe kugira ngo igikorwa cy’ubwicanyi kigerweho....................................... 99 Iregwa ry’Abasirikare b’Uburundi n’abari mu mitwe ya pilitiki itavuga rumwe na Leta y’Uburundi ......................................................................... ............................................................................................................................................................. rihishura impamvu zatumye indege ihanurwa ............................................................................................ 147 Itumiza rinyuranye rya za misile n’imizinga yo kuzohereza ......................................... 125 Iremuzwa ku ngufu ry’isoko ryo ku Mulindi.......................................... 130 Ibindi bikorwa byerekana ko abasirikare b’u Rwanda biteguraga guhanura indege .................. 111 Impamvu y’umugambi wo kwica Perezida wa Repubulika............................................... 122 Gucunga no guhindura mu buryo butunguranye itumanaho rya gisirikare.........................................P.......................................................................................................... 172 Ahantu hanyuranye ha Kanombe .. 106 Ibimenyetso simusiga byerekana uruhare rw’ingabo z’u Rwanda n’abayobozi bakomeye bo mu kazu mu itegura no mu ishyira mubikorwa ihanurwa ry’indege ya Perezida .................. 143 Ingabo z’u Rwanda zari zifite inzobere mu gukoresha intwaro zihanura indege............ 180 Abahanuye indege ............... 115 Ibyakozwe kugira ngo abasirikare b’Ababirigi bave muri MINUAR .............................................................................. 102 Iregwa ry’Umutwe wa FPR .... 99 Iregwa ry’Abasirikare b’Ababiligi bari muri MINUAR ............................................................................................................................................................................................................................. 155 Ibimenyetso bidafatika bya MIP............. 171 Umwanzuro ku bivugwa ko misile zarasiwe i Masaka .. 181 UMWANZURO RUSANGE ................... ntigufitiwe ibimenyetso............ 155 Ikinyoma kuri misile yabonetse mu Kagera mu mwaka w’i 1991 ....................................................... 170 Ibibazo byatewe n’amafoto y’ibibunda bitera za misile byashyikirijwe Ubufaransa na Liyetena Koloneli Ephrem Rwabalinda.................................................................................................... 162 Masaka-CEBOL ............................................................................................................................................................. Icyemezo cyo kuburizamo burundu Amasezerano ya Arusha ................................................................................................................... 158 Kwivuguruza cyangwa ibinyoma bya Koloneli Bernard Cussac................................. 128 Abajepe bakwijwe mu myanya mbere y’ihanurwa ry’indege batangira ibikorwa ako kanya indege imaze guhanurwa .......................................................................... 136 Ihirika ry’ubutegetsi ryabaye mu ijoro ry’uwa 6 Mata 1994................................................................................................................... 102 Iregwa rya Perezida Mobutu .............................................. 121 Abasirikare ba MINUAR babuzwa kwinjira mu kigo cya gisirikare cya Kanombe mbere y’ihanurwa ry’indege ............ .................................................................................................................................................. 104 Iregwa ry’Intagondwa z’Abahutu .............................................................IGICE CYA KABIRI: URUHARE MU IHANURWA RY’INDEGE........................................................................ 158 Kudatangaza ibaruwa ya Jenerali Quesnot yemeza ko Ingabo z’u Rwanda zifite misile nshya biteye amakenga .............................................................................................. 151 Gutunga za misile kwa A................................................................... 182 4 .................................... 159 Ugushidikanya kwa Jenerali Ndindiriyimana kuri misile zaba zitunzwe na FPR ............................................................. 173 Ibivugwa ku batangabuhamya n’inkuru zabo ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 98 Ibisobanuro n’ibivugwa binyuranye ku bahanuye iriya ndege ..................................... 145 Ingabo z’u Rwanda zari zifite misile n’imizinga yo kuzirashisha ...................................................................... Kugena gahunda y’ibikorwa n’ingengo y’imari ijyanye nabyo. Minisitiri ufite ubutabera mu nshingano ze agenzura imikorere yayo ni nawe ishyikiriza raporo z’ibikorwa byayo. uhereye ku itariki ya 01 Ukuboza 2007. ryabaye kuwa 06 Mata 1994. gushyiraho ingengabihe y’ibikorwa no gukusanya no gusoma amakuru ajyanye n’ihanurwa ry’iyo ndege yamaze gushyirwa ahagagara. - .Gukusanya amakuru ajyanye n’ihanuka ry’indege . gushyiraho amategeko ngengamikorere n’andi mategeko. wahoze ari Perezida wa Repubulika y’ u Burundi n’abari bamuherekeje . Muri urwo rwego. uburyo izakora. wahoze ari Perezida wa Repubulika y’ u Rwanda n’abari bamuherekeje . Amezi abiri yambere yahariwe gushaka no gutunganya aho komite izakorera. . uko iharurwa ryabaye. Komite yagennye uburyo izarangiza inshingano yahawe ikoresheje uburyo buzayifasha gukora iperereza mu buryo bwa gihanga.Kugaragaza impamvu. ahereye tariki ya 01 Werurwe 2009 akageza kuwa 30 Mata 2009 yo guhindura raporo mu ndimi z’icyongereza n’ i Kinyarwanda. n’isesengura rya tekiniki ry’ibisigazwa by’iyo ndege. 5 . ahera kuwa 01 Ukuboza 2008 akageza kuwa 28 Gashyantare 2009 yo kurangiza kwandika no gutunganya raporo y’ibyavuye mu iperereza.Gushakisha.Abafaransa bari bashinzwe iyo ndege. Ku nshuro ya mbere cyongerewe igihe cy’amezi atatu. kwiga ku ntwaro zakoreshejwe mu kurasa indege. NTARYAMIRA Cyprien. igahitana abantu bakurikira: HABYARIMANA Juvenal. gushaka abakozi bazayifasha kurangiza inshingano zayo. kwegeranya no gusuzuma ibimenyetso bijyanye n’ihanuka ry’indege . kwemeza uburyo ubushashatsi n’iperereza bizakorwa n’uburyo bizakorwa. Komite igizwe n’abantu barindwi . Ingingo ya 3 y’iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho komite igira iti: « Komite y’impuguke ifite inshingano rusange yo kugaragaza ukuri ku ihanuka ry’indege yo mu bwoko bwa Falcon 50 nomero 9XR-NN. Yahawe igihe cy’umwaka. komite y’impuguke ifite inshingano zihariye zikuririkira : . Icyo gihe cyaje kongerwa inshuro ebyeri. Hateganijwe ko Imirimo ya Komite izamara igihe kitagennwe. . uburyo ryabayemo n’abarigizemo uruhare». Ku nshuro ya kabiri cyongereweho amezi abiri. . ari nayo tariki Komite yatangiriyeho ibikorwa byayo.IRIBURIRO RUSANGE Amateka n’inshingano za Komite Komite yigenga y’impuguke ishinzwe iperereza ku ihanuka ry’indege Falcon 50 nomero 9XRNN yashyizweho n’iteka rya Minisitiri w’intebe No 07/03 ryo kuwa 16 Mata 2007.Gusesengura amakuru yose yakusanyijwe hagamijwe kubona icyerekezo rusange ku bijyanye n’iperereza . Komite yumvise ubuhamya bw’abantu 557. abatekinisiye bashinzwe iby’amashanyarazi n’itumanaho. Mu gihe cy’umwaka. umutwe w’abaparakomando.umutwe wo kurwanya umwanzi watera aturutse mu kirere. inabaza kandi n’undi muntu wese washobaraga kuba afite amakuru ataziguye afitanye isano n’ihanuka ry’iyo ndege. Komite yibanze by’umwihariko ku batangabuhamya bafite icyo biboneye ubwabo cyangwa se biyumviye kijyanye n’ibyabaye igihe indege yahanurwaga. haba mu nyandiko cyangwa mu buhamya. abakozi bakorera mu munara ugenzurirwamo indege ziza n’izigenda (tour de contrôle). Mu babajijwe harimo uwari komanda w’Ikibuga cy’Indege w’izamu. Ni muri urwo rwego. Komite yazengurutse igihugu cyose igamije kubonana no kubaza abasirikare bahoze mu mitwe yihariye y’ingabo z’ u Rwanda z’icyo gihe ariyo : ishami ryari rishinzwe ubutasi. Kuva mu ikubitiro. ibaza abaturage bari bahatuye muri 1994 cyangwa bari bahari icyo gihe kubera impamvu zinyuranye. umutwe w’abajepe . barimo abari ku izamu mu ijoro ryo kuwa 06 rishyira uwa 07 Mata 1994. 6 . abazimya muriro n’abandi. umutwe wa jandarumori y’igihugu wari ushinzwe kurinda umutekano w’ikibuga cy’indege cya Kanombe n’abasirikare bahoze ari aba FPR Inkotanyi. Mu gihugu. ikurikizaho kuyatara mu gihugu no mu mahanga. Imbonerahamwe ikurikira igaragaza iperereza ryakozwe mu turere twose tw’u Rwanda no mu mujyi wa Kigali. Komite yagiye aho ihanurwa ry’indege ryabereye n’ahahegereye. Nyuma yo kubyumvikanaho n’abatangabuhamya. umutwe warwanishaga ibimodoka by’intambara. kuva muri Gashyantare 2008 Kugeza muri Gashyantare 2009. Komite yashyize imbere inyandiko n’ubuhamya byatanzwe. Komite yabanje kugena aho amakuru akeneye azava. by’umwihariko abari muri batayo yari yaracumbikiwe mu nyubako y’Inteko Ishinga Amategeko yahoze yitwa Inama y’Igihugu Iharanira Amajyambere (CND) kuva mu Kuboza 1993 kugeza muri Mata 1994. bizira amarangamutima kandi byizewe. mu gihe cyo gutoranya no guhitamo ibikwiye kwizerwa. Komite yihatiye guhora ishakisha ibimenyetso bishingiye ku kutabogama.Uburyo bwakoreshejwe mu iperereza Kugirango ishobore kurangiza inshingano yahawe. Komite yanabajije abatekinisiye b’ikibuga cy’indege mpuzamahanga cya Kanombe. ishami ryari rishinzwe iby’itumanaho mu ngabo. Komite yahisemo uburyo bwo kubabaza inabafata amajwi n’amafoto. bigasesengurwa kandi bikemezwa n’inkiko cyangwa se ibyavuzwe n’impuguke. ubuhamya bw’ababibonye ubwabo na za raporo zakozwe n’inzego zibifitiye ububasha. INTARA UBURASIRAZUBA AKARERE UMUBARE W’ABATANGABUHAMYA Bugesera Kayonza Kirehe Ngoma Gatsibo Nyagatare Rwamagana Burera Gakenke Gicumbi Musanze Rulindo Gisagara Huye Nyamagabe Nyanza Nyaruguru Muhanga Ruhango Kamonyi Igiteranyo AMAJYARUGURU Igiteranyo AMAJYEPFO Igiteranyo UBURENGERAZUBA Ngororero Rubavu Rutsiro Rusizi Karongi Nyamasheke Nyabihu Gasabo Kicukiro Nyarugenge Igiteranyo Umujyi wa Kigali 3 13 15 34 2 1 10 78 15 7 40 22 7 91 3 15 28 8 9 13 3 5 84 9 23 1 5 6 8 15 67 82 133 22 237 557 Igiteranyo IGITERANYO RUSANGE 7 . Abo bakozi. bakaba n’abasirikare b’umwuga. Ni muri urwo rwego ababiligi batangiye gukora iperereza ryabo uhereye hagati muri Mata 1994. Ibimenyetso byose byegeranijwe byerekanye ko indege itagize impanuka ahubwo ko yahanuwe. Bamwe muri bo bari muri za serivisi z’ingenzi zirimo umunara ugenzurirwamo indege ziza n’izigenda (tour de contrôle) kandi bari bafite inshingano zo kubungabunga umutekano muri biriya bihe bitari byoroshye. muri Benin no mu Bwongereza.Mu gihe iperereza ryakorwaga mu gihugu. Ububiligi bwari bushishikajwe by’umwihariko no kumenya uburyo abasirikare babo bishwe. Iperereza ryo hanze y’u Rwanda ryakorewe i Burundi no muri Tanzaniya (Arusha na Dar-es-Salaam) hagamijwe kwakira ubuhamya bw’ abagize uruhare mu nama yabereye i Dar-es-Salaam ku wa 06 Mata 1994. intumwa za Komite zagiye mu butumwa bw’iperereza muri Kenya ku biro by’akarere by’umuryango mpuzamahanga ushinzwe iby’indege za Gisirivili (OACI). Komite kandi yahaye uburemere ubuhamya bwatanzwe n’abakozi ba MINUAR. n’ababigizemo uruhare cyane cyane ko radiyo RTLM n’ingabo zahoze ari iz’u Rwanda batungaga agatoki abasirikare b’Ububiligi bavugako ko aribo bahanuye indege ya Perezida bafatanyije na FPR. Komite yibanze cyane cyane ku buhamya bwatanzwe n’abadipolomate b’abanyarwanda n’abanyamahanga bagize uruhare mu buryo ubwo aribwo bwose haba mu itegurwa cyangwa mu ikorwa ry’inama y’ i Dar-es-Salaam. bakurikiranira hafi ibyashoboraga kuba. Nyuma y’urupfu rw’abasirikare icumi b’ababiligi bari mu ngabo za Loni zari mu Rwanda. izigereranya n’ibimenyetso yakuye mu iperereza yikoreye ubwayo mu Rwanda. Abasirike b’ababiligi bari ku kibuga cy’indege mpuzamahanga cy’i Kanombe ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege. Komite kandi yandikiye Jenerali Romeo Dallaire imusaba ubuhamya ariko asubiza avuga ko adashobora kubutanga atabiherewe uburenganzira ku mugaragaro n’Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye. Ni muri urwo rwego. 8 . bavuze ibintu babonye ubwo byabaga cyangwa mu kanya gato nyuma y’ ihanurwa ry’indege ya Perezida. n’abasivili n’abasirikare b’ababiligi bakoraga mu rwego rw’ubutwererane bari mu Rwanda icyo gihe batanze ubuhamya n’inyandiko. Komite kandi yahaye agaciro ibimenyetso bishingiye ku nyandiko zari mu nzu zishyingurwamo inyandiko zinyuranye za Leta y’ u Rwanda cyangwa se iz’imiryango mpuzamahanga irimo Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga Rwashyiriweho u Rwanda. hanakozwe kandi ingendo hanze yacyo zari zigamije gushakisha inyandiko n’amakuru. Komite yasuzumye inyandiko z’ubushinjacyaha bwa gisirikare bw’Ububiligi. ari nayo mpamvu mur’iyi raporo ijambo ihanurwa ry’indege rikoreshwa mu mwanya w’ijambo. impanuka cyangwa se ihanuka ry’indege. cyane cyane abasirikare bari ku kazi ku kibuga cy’indege mpuzamahanga cya Kanombe mu ijoro ryo kuwa 06 Mata 1994. Hanakozwe iperereza muri za dosiye z’imanza z’abantu bakurikiranyweho kuba baragize uruhare mu rupfu rw’abasirikare b’ababiligi bari muri MINUAR zaburanishijwe n’Urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseli. Jean-Claude Willame. Karthala. ari nabwo bwatangiye kwigisha ingengabitekerezo ishingiye ku mo ko bugamije kuyobya abaturage no kubacengezamo amacakuri ashingiye ku moko3. Paris. Kuwa 13 Ugushyingo 1990 9 Raporo y’iperereza ya Komisiyo Mpuzamahanga ku ihohoterwa ry’uburenganzira bwa muntu mu Rwanda. Ibyo byakurikiwe na politiki y’uburiganya6. Ijambo rya Perezida wa Repubulika nyuma y’igitero cyo kuwa 01 Ukwakira 1990. Munyaneza na Jean-Berchmas Birara. impap. kuwa 9 Ukuboza 1994. kuwa 22 Gashyantare 1993. Politique du sabre et onction humanitaire.104-105 .24-25 . propagande nyinshi8 n’ubugizi bwa nabi bwakomeje kurangwa no kwica abatutsi9. Vidal.326-330. Lunettes coloniales. Abari bagize Akazu bari abantu bafitanye isano na Perezida wa Repubulika ariko cyane cyane n’umugore we. impap. Ubwo nibwo ubutegetsi bwahinduye amatwara.111-114. impap. kuwa 05 Ukwakira 1990 7 Ijambo rya Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane. G.Uko ibintu byari byifashe mu rwego rwa Politiki mbere y’ihanurwa ry’indege Ihanurwa ry’indege yo mu bwoko bwa Falcon 50 ryakozwe mu gihe mu rwego rwa politiki hari umwuka mubi cyane. 1997.13 .4-5. Ahagana mu mpera y’imyaka ya za 1980. Paris L’Harmattan. Gicurasi 2000. Washington kuwa 27 Gashyantare 1992.40-44 . 2 Umuryango w’Ubumwe bw’Afurika. Kuwa 8 Ukwakira 1990 8 Ijambo Perezida wa Repubulika yavugiye imbere y’Inama y’Igihugu Iharanira Amajyambrere. mu gitabo yise : « Paris-Kigali 1990-1994. impap. Raporo kuri Jenoside yabaye mu Rwanda (Raporo y’Umuryango wa OUA). ahanini bagizwe n’abo mu bwoko bw’abatutsi cyane cyane abakomoka mu miryango ikize. yabwiye abahagarariye ibihugu byabo n’Imiryango Mpuzamahanga mu Rwanda. S1994/1405. Prunier. 1994. bituma guhera muri 1988 hatangira gukorwa ubwicanyi bwibasiraga abantu bamwe2. 4 Raporo isoza ya Komisiyo y’Impuguke yashyizweho n’icyemezo 935 (1994) cy’Inama y’Umuryango w’Abibumbye Ishinzwe amahoro ku isi. impap. Paris. mu gitabo yise : « Rwanda. Paris. Kigali. 3 A. Iyo kinamico yabaye urwitwazo rwo gufunga abasivili bakabakaba ibihumbi cumi. mu gitabo yise « Vers un nouveau Rwanda» ?. Raporo ya Komisiyo y’iperereza yakozwe n’imiryango CLADHO-KANYARWANDA yibanze ku ihohoterwa ry’uburenganzira bwa muntu rikabije ryakorewe mu Rwanda kuva kuwa 06 Mata 1994. 99-106 6 1 9 . mu gitabo yise « Les politiques de la haine ». Africa Watch. Ibintu byaje kudogera ubwo intambara hagati ya leta y’ u Rwanda n’ingabo z’Umuryango wa FPR yatangiraga kuwa 01 Ukwakira 1990. impap.82-86 . Kigali. impap. ubutegetsi bw’u Rwanda bwari mu maboko y’abantu bamwe bari bibumbuye mu cyiswe « Akazu »1. ubwo ingabo z’u Rwanda zahimbye amayeri yo kubeshya ko zatewe na FPR. butangira gukoresha igitugu bwanga ko ibintu bihinduka. Ishyirwa mu bikorwa ku nshuro ya mbere ry’iyo politiki ryagaragaye mu ijoro ryo kuwa 04 rishyira uwa 05 Ukwakira 1990. Fayard. mu gitabo yise : « Rwanda 1959-1996 : Histoire d’un génocide. ibyo byose biherekejwe n’itoteza ryategurwaga ku rwego rwo hejuru mu butegetsi bw’igihugu4. impap. Zarashe urufaya rw’amasasu ijoro ryose mu kirerere zijijisha zitwaje ko zihanganye n’umwanzi5 wacengeye mu murwa mukuru. impap. C. 18 Kamena 1994. Les Temps modernes n° 583.18-48 . urup. Colette Braeckman mu gitabo yise « Rwanda : Histoire d’un génocide ». Nyakanga – Kanama 1995 . François Misser. Monique Mas. Radio Rwanda. mu gitabo yise : « Aux sources de l’hécatombe rwandaise. kandi bakoraga amakosa akomeye yakunze gushyirwa ahagaragara n’abanyapolitiki cyangwa abanyamakuru. 1995. Dagorno. Talking peace and waging war human rights since the October 1990 invasion». waturukaga ku bikorwa bibi byaje bikurikirana. L’Harmattan 1995. Pour un génocide en Afrique. inyandiko bise « Rwanda : Appel pressant à l’opinion internationale ». kubogama7. 1999. Bruxelles. bigamije guharabika no kwangisha abandi. iyo mu butegetsi bwite bwa leta. Iya mbere yari ugusaba ko habaho demokarasi noneho ubutegetsi bwariho bugahinduka. ndetse n’imyanya yose irebana n’ubukungu n’imari yari yarihariwe n’abantu bakomoka muri perefegitura za Gisenyi na Ruhengeri. Kubera igitutu yotswaga n’abanyabwenge b’abanyarwanda n’amahanga. Marcel Kabanda. Gicurasi 1992 . Kuwa 13 Ukwakira 1991.PARMEHUTU. kandi yari guverinoma yagombaga kuba ihuriwemo n’amashyaka menshi. abanyamakuru n’abandi bantu bari babangamiye agatsiko kari ku butegetsi10. Kuwa 07 Ugushyingo 1991. Ishyaka riharanira Demokarasi ya Kisilamu(PDI). Kigali.ibikorwa by’iterabwoba. ingaruka yabyo iba kutajya muri guverinoma kw’abatavuga rumwe n’ubutegetsi. Paris. Aya mashyaka yarangwaga n’intego ebyeri z’ingenzi. « Raporo igaragaza uko uburenganzira bwa muntu bwifashe mu Rwanda ». Nzeri 1991 – Nzeri 1992 ». Ishyirahamwe nyarwanda ryo kurengera uburenganzira bwa Muntu n’uburenganzira rusange (ADL). 11 Jean-Pierre Chrétien.66-73 10 . Perezida Habyarimana yatangaje ko yemeye politiki ishingiye ku mashyaka menshi binashyirwa no mu itegeko nshinga rishya ryemejwe kuwa 21 Gashyantare 1991. Rwanda : mu gitabo bise . Ibinyamakuru byabibaga amacakubiri byari bishyigikiwe kandi byaterwaga inkunga y’amafaranga n’akazu. Iyo politike ishingiye ku mashyaka menshi yashyizweho mu gihe cy’intambara. ritashakaga ko haba impinduka nyayo mu rwego rwa demokarasi12. op. « Les médias du génocide. byaravutse. Amashyaka mato nayo yariyongereye.cit. yagoranye gushyirwa mu bikorwa kubera kwinangira kw’ishyaka rya MRND ryari ryihariye ubutegetsi ari naryo ryonyine ritanga inyungu zijyanye nabwo. Ishyaka riharanira Impinduramatwara (PARERWA) n’ayandi. wafatwaga nk’umuntu utari intagondwa nubwo yari umuyoboke wa MRND. 1990-1992 ». ryazunguye MDR. Ishyaka riharanira Imibereho myiza y’abaturage (PSD). Ishyaka riharanira Ukwishyira Ukizana kwa buri muntu PL. abaturage b’abatutsi n’abahutu badashyigikiye politiki y’amacakubiri11. Bwana Sylvestre Nsanzimana. muriyo twavuga : Ishyaka rihanarira Kurengera Ibidukikije (PECO). (RTD). nouvelle édition 2002. Londres. Abatavugaga rumwe n’ubutegetsi babwiye leta ko bashobora kwemera kujya muri guverinoma ari uko habanje gukorwa impinduka ku bintu by’ingenzi byarebaga ubuzima bw’igihugu. Mu gitabo yise : « Rwanda : Persecution of Tutsi Minority and repression of Government critics. Icyo gihe cyaranzwe n’ivuka ry’amashyaka menshi ya politiki. impap. 12 HRW na FIDH. amusaba gushyiraho guverinoma irimo abaminisitiri bo mu mashyaka ataravugaga rumwe n’ubutegetsi. amashyaka atatu akomeye atavuga rumwe n’ubutegetsi yandikiye Perezida wa Repubulika urwandiko rwagaragazaga inzitizi mu kuzana demokarasi mu gihugu anatunga agatoki MRND nk’Ishyaka ryari ku butegetsi anerekana ko ari ryo ribangimiye 10 Amnesty International. n’ubwicanyi bwibasiye abanyapolitiki b’abahutu. Karthala. ay’ingenzi muri yo akaba : Ishyaka riharanira Demokarasi na Repubulika (MDR). iyindi yari iyo kugaragaza ko hari uturere twari twarahejwe mu miyoborere y’igihugu hananengwa ko imyanya myiza yose haba mu ngabo z’igihugu. Perezida Habyarimana yatumiye Minisitiri w’Ubutabera. Joseph Ngarambe. Ishyaka ry’Abakozi baharanira Demokarasi. Ukuboza 1992. mu gitabo bise « Aucun témoin ne doit survivre. n’Ishyaka riharanira Demokrasi ya Gikirisitu (PDC). Jean-François Dupaquier. Byaje kwangwa na Perezida wa Repubulika. cyane cyane abari mu mashyaka ya politiki. By’umwihariko. Ntamabyaliro Agnès. 52-60 18 Rapport ya Komisiyo Mpuzamahanga y’iperereza impap. Kigali. Kibuye (Kanama1992) n’ahandi. cit. PSD na PL havutsemo ibice by’intagondwa hanatangira kugaragara ikibazo cy’insoresore zitwaraga gisirikare kandi zari zishyigikiwe n’amashyaka. urup. Umwaka wa 1992 waranzwe no kwiyongera kw’ibikorwa by’ubugizi bwa nabi no gushimangira irondakoko nyaryo rikorwa na leta ryaranzwe no kwita abahutu rubanda nyamwinshi. Paris-Kigali 1990-1194…op. ibyo bakabikora bagerageza gusobanura ko bagomba kuguma ku butegetsi kuko aribo benshi mu gihugu.P. Nsengiyaremye Dismas na Twagiramungu Faustin ku ruhande rwa MDR. Gafaranga Théoneste na Gatabazi Félicien ku ruhande rwa PSD. 1994.Chrétien n’abandi. igitabo bise « Rwanda. Braeckman. babarega kuvuga rumwe n’umwanzi udutera14. Abayoboke baryo bishoye mu bikorwa byinshi by’urugomo birimo Urwandiko Amashyakaya ya Politiki MDR. Nyuma y’ishyirwa ahagaragara ry’iyi nyandiko.Demokarasi mu gihugu.168-178 16 Christophe Mfizi. C.cit. Muri uwo mwaka. op. impap. Rwasinywe na : Bagaragaza Thadée. Ubwo bwicanyi bwakorwaga n’agatsiko k’abantu bari bashinzwe kwica abantu kandi bari bafite aho bahuriye n’umuryango wa Perezida wa Repubulika kayobowe kandi gashyigikiwe n’intagondwa z’abahutu b’abakozi ba leta bo mu rwego rwo hejuru mu mirimo ya gisivili n’iya gisirikare16. ryaciye kuri radiyo Rwanda risubirwamo inshuro eshanu.impap. Paris. kuwa 01 Ukuboza 1991 15 G. mu gitabo yise « Rwanda : Histoire d’un génocide. rwandikiwe Perezida wa Repubulika. Kuwa 15 Kanama 1992 . ubwicanyi bwo mu Bugesera bwabaye nyuma y’itangazo ryo kuwa 03 Werurwe 1992. C. MDR. mu Bugesera (Werurwe 1992). Fayard.124 17 Raporo ya Komisiyo Mpuzamahanga y’iperereza. mu mashyaka ya MRND. urup. Ndasingwa Landoald na Mbonampeka Stanislas ku ruhande rwa PL . Monique Mas. Kuwa 07 Ugushyingo 1991. impap. Ngango Félicien. cit. asoza urwo rwandiko asaba ko hategurwa inama rukokokoma13. Rwanda : mu gitabo yise : « Histoire…op. J. mu gitabo yise : « Rwanda 1959-1996…op. Les médias du génocide.115-120 . 14 Radio Rwanda. ubutegetsi bwashubije burega ibirego bikomeye abatavuga rumwe nabwo. Iryo tangazo ryavugaga ko hari itangazo ryanditswe n’Umuryango Urengera Uburenganzira bwa muntu ufite icyicaro i Nairobi muri kenya witwa « Commission interafricaine pour la nonviolence ». Igihe cyose ubutegetsi bwakoreshaga abaturage mu kwica abatutsi b’abasivili17. Ibarwa ifunguye igenewe Perezida wa MRND. Nyuma byaje kugaragara ko ririya shyirahamwe ritigeze ribaho ko n’itangazo ryaciye kuri Radiyo Rwanda ryari irihimbano ryateguwe n’intagondwa zari ku butegetsi kugira ngo zibone imbarutso y’ubwicanyi bushingiye ku moko bwagombaga gukorerwa abaturage b’abatutsi18. Nzamurambaho Frédéric.. Icyo gihe.118 13 11 . Radiyo Rwanda niyo yonyine yashobora gusakaza amajwi mu gihugu cyose. Ibikorwa by’ubwicanyi bushingiye ku moko byakozwe mu turere twinshi tw’igihugu. cit. Mugenzi Justin. Paris. abatutsi bakitwa rubanda nyamuke. Ishyaka ry’intagondwa ryitwaga Impuzamugambi ziharanira Repubulika (CDR) ryarashinzwe rinagira uruhare runini mu gukomeza ikibazo cy’amoko ubwo ryareze abatutsi ko ari bo bateje igihugu ibibazo bya politiki. Breackman. impap. PL na PSD. n’iby’imibereho myiza y’abaturage.(Komisiyo ihuriweho n’Abanyafurika Irwanya Ihohoterwa). Iryo tangazo ryashyize ahagaragara umugambi wo kwica abahutu bakomeye. hanyuma busubukura ubwicanyi bwibasiye abatutsi n’abahutu bakomeye bari mu mashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi15.42-47 . ubutegetsi n’ingabo z’igihugu. 57-61 . Prunier. ariko ruhitamo amayeri yo kurimanganya. Itangazo rigenewe abanyamakuru ry’amashyaka MDR. Banyarwandakazi. nyuma y’isinywa ry’amasezerano yerekeye Igihugu kigendera ku mategeko n’igabana ry’ubutegetsi. Imiryango Mpuzamahanga n’iyo mu rwego rw’akarere.V.. kuwa 17 Ugushyingo 1992 19 12 . mwasanga ar’icyitso cy’inyenzi mukamutsinda aho nta rubanza.2 20 Amashyirahamwe Nyarwanda arengera uburenganzira bwa muntu A. Muri Werurwe 1992. gutera ubwoba abaturage hakoreshejwe ubwicanyi bushingiye ku bwoko20 no kungikanya amatangazo arwanya imishyikirano21. Yabivuze muri aya magambo : « Banyarwanda. Bityo. Hirengagijwe umuryango wa FPR. Kigali. uwari uhagarariye MRND ku Gisenyi. Kigali. aho perezida avuka. Koloneli Nsabimana yandikiye abayobozi b’Uturere twa Gisirikare bose urwandiko rw’ibanga rufata « abatutsi b’imbere mu gihugu n’abo hanze yacyo » nk’umwanzi w’ibanze ». hashyizweho Guverinoma ihuriweho n’impande ebyiri zihanganye.P. Kuwa 26 Kanama 1992.. Kigali. Dr Dismas Nsengiyaremye. Kuwa 15 Ukwakira 1992 no kuwa 10 Ugushyingo 1992 .HO. kuwa 17 Ukuboza 1992. yandikiye Nyakubahwa Perezida wa Repubulika.10-18 22 Ibarwa n°718/02. Uruhande rwari rushyigikiye Perezida Habyarimana rwakoraga nkaho rushyigikiye imishyikirano. MRND yari yapfuye kwemera gusangira ubutegetsi n’andi mashyaka ya politiki. mutegereje ko baza bakabica murebera ? (…) Ese mwibuka ko mu itegeko nshinga ryacu handitsemo ko ubutabera bukorwa mu izina ry’abaturage ? Izo ngegera tutaziyicira (…). Zohereje abana bazo ku rugamba gufasha inkotanyi (…) Ni kuki tudafata abo babyeyi tukabatsemba? Ni kuki tudatsemba abo bantu bose bohereza abana babo ku rugamba ? Ni mumbwire. tariki ya 21 Nzeri 1992. impap. muzi neza kuba maso icyo bivuga. 21 Itangazo rigenewe abanyamakuru rya biro politike ya MRND. Dismas Nsengiyaremye yahise asubiza yereka Perezida wa Repubulika ingaruka ijambo rye ryashoboraga guteza mu rwego rw’umutekano w’igihugu n’inzira y’amahoro22.L. itsinda ry’abaminisitiri bakomoka muri MRND. Léon Mugesera yavuze ijambo ribi rigaragaramo ivangura moko. umwanzi wa kabiri akaba « abahutu batishimiye ubutegetsi buriho n’undi muntu wese utiza umwanzi w’ibanze umurindi ». Kigali. Paris. Mu gihugu cyacu hari inyenzi. kuwa 28 Ukwakira1992 no kuwa 5 Ugushyingo 1992 . anashimira interahamwe ibikorwa byo kayaburizamo.imyigaragambyo no guha izo nsoresore zitwaraga gisirikare imbunda. A. Minisitiri w’intebe.00 ya Minisitiri w’intebe. Nyuma y’icyumweru kimwe. Kigali. « muri Perefegitura ya Kibuye ». A. Mehdi Ba.L ko ikosa twakoze muri 1959. LICHREDOR na Kanyarwanda. Perezida Habyarimana yavuze ko ayo masezerano ari ibipapuro byasinywe abaturage batabizi. nuko nari nkir’umwana. Guverinoma ihuriweho n’impande zombi iyobowe na Dismas Nsengiyaremye ukomoka muri MDR yashyizweho inatangiza ku mugaragaro imishyikirano n’Umuryango wa FPR.umuntu wese mubonye muri selire mutamuzi mugomba gukurikirana mukamumenya. L’Esprit frappeur. 1997. un génocide français. Mperutse kubwira umuyoboke wa P.D. ashishikariza abahutu kwica abatutsi bakabajugunya mu migezi yo mu gihugu ikabatembana ibajyana muri Etiyopia. Urwari rushyigikiye Habyarimana n’urwa murwanyaga19.. urup. ni uko twabaretse bagahunga igihugu ari bazima. PSD na PL rirebana n’imishyikirano y’amahoro ibera Arusha. Mu Gushyingo 1992. igitabo yise « Rwanda.D. urwandiko bandikiye Nyakubahwa Minisitiri w’Intebe. babifashijwemo n’ibihugu.R. Politiki yo guhimba umwazi w’imbere mu gihugu yashyizweho n’ingabo z’igihugu n’ubutegetsi bwite bwa leta. Namubajije kandi niba atarunvise inkuru y’abafalasha baheruka kujya muri Israeli bavuye muri Etiyopiya. op. yavuye mu mishyikirano y’amahoro avuga amagambo akurikira ku batutsi no kuri FPR : « Ndatashye. KANYARWANDA na LICHREDOR.P. mu gitabo bise « Aucun témoin…op. waruzwi ku izina rya « Commandant Mike Tango » yiyita umujyanama w’ikirenga w’ AMASASU31 ».HO.D. Ishyirahamwe AMASASU ryari umutwe wa gisirikare wa Hutu power30 kandi war’uyobowe na Bagosora Theoneste..Yansubije ko atabyunvise.. ako gatsiko kashyize ahagagara urutonde rw’abantu bagombaga kwicwa hakurikijwe ibibaranga bihuye neza n’inyito « y’umwanzi » nkuko Koloneli Nsabimana Deogratias yari yabisobanuye. Mbasubiriyemo ko tugomba guhaguruka tugakora 23 ».. Koloneli Bagosora.P. rwandikiwe Bwana Minisitiri w’ingabo. Kuva mu Kuboza 1992 kugeza muri Werurwe 1993. 25 Mehdi Ba.HO. yise : « Vers un nouveau Rwanda ? Bruxelles-Paris. Kuwa 30 Nyakanga 1993. urup. N’ubwo bwose hari ibyo bibazo. ndamubwira nti : « ugomba kuba ur’ igipfamatwi cyangwa injiji. A. mu nyandiko yo muri Nzeri 199229. ngiye kubategurira imperuka 25».86 30 Raporo ya Komisiyo y’iperereza ya CLADHO-KANYARWANDA…. KANYARWANDA. mu gitabo yise : « Rwanda : un génocide….. mais ici l’appellation Unaristes renvoie au parti UNAR chassé du pouvoir en 1959. Ibarwa abaturage ba Komini Mbogo. kuwa 20 Mutarama 1993. ubwicanyi bukabije bwibasiye abatutsi bwakozwe mu turere twinshi tw’igihugu.28».op..12.cit. na LICHREDOR. op. guheza abatutsi no gutegura ubwicanyi bushingiye ku moko27. 29 Abakurikiranira hafi ibintu bemeza ko ako gatsiko kari kayobowe na Koloneli Bagosora. urup. yandikiwe Nyakubahwa Bwana Minisitiri w’intebe.cit. 24 Nzabakiriraho Cyprien na Banyurwabuke André. Raporo y’ubutumwa ku nvururu zabaye muri za Komini zimwe zo muri Perefegitura za Gisenyi na Kibuye zabaye mu mpera z’Ukuboza 1992 no muri Mutarama 1993. Itangazo ry’amashyirahamwe nyarwanda yita ku burenganzira bwa muntu ryerekeye ibyaha byakozwe mu gihugu: A.cit.L. HRW na FIDH. ishyirahamwe ryiswe AMASASU26. A. 1995.P. 28 Ibarwa yanditswe n’ishyirahamwe AMASASU yandikiwe Nyakubahwa Perezida wa Repubulika y’ u Rwanda. Urwandiko rwandikiwe Nyakubahwa Perezida wa Repubulika op. wari umuyobozi w’ibiro bya Minisitiri w’Ingabo. A. Kigali. Perefegitura ya Kigali. ubwo yari Arusha. impap.. njyewe nkumenyesheje ko igihugu cyanyu ari Etiyopia.L. A.23 31 AMASASU. 27 Urwandiko rw’amashyirahamwe nyarwanda arengera uburenganzira bwa muntu. Kigali. Impamvu : Gutabariza Abanyambogo bari mu kaga. cit. kuwa 26 Mutarama 1993.24 .V.R. op. kuwa 2 Werurwe 1993. Intego y’iryo shyirahamwe yari iyo gukomeza intambara n’umutwe wa FPR.. cyane cyane ku Kibuye. Chrétien n’abandi. Amakuru yemejwe n’iperereza ryakozwe na Komite (Reba ubuhamya bwa Kaporari Nambajimana Jean-Marie Vianney wabarijwe i Kigali Kuwa 13 Kanama 2008) 26 Alliance des Militaires Agacés par les Séculaires Actes Sournois des Unaristes. Kuwa 23 Gashyantare 1993 . Inteko ishinga amategeko y’u Rwanda yitwaga Inama y’Igihugu Iharanira Amajyambere (CND) yaratinze itora itegeko n°18/93 rihindura zimwe mu ngingo z’Itegeko J.103-106. urup. agatsiko kagizwe n’intagondwa z’abofisiye mu ngabo z’igihugu kashyizweho mu ibanga rikomeye ku itariki ya 20 Mutarama 1993.D. kandi ko mu minsi itarambiranye tugiye kubasubiza iwanyu tubacishije muri Nyabarongo nk’inzira y’ubusamo.R. mu gitabo yise : « Rwanda : les médias du génocide.V. Kigali. Raporo isoza ya Komisiyo y’Impuguke.. urup. Impamvu : Ivuka n’impamvu y’ishyirahamwe AMASASU. urup. Kuwa 08 Mutarama 1993. (Apocalypse) Nyuma y’ibyumweru bibiri hakimara gusinywa amasezerano ya gatatu yerekeye kuvanga ingabo z ’impande zombi. ku Gisenyi. Iryo shyirahamwe ryihaye kandi inshingano yo « gushaka no kwica biramutse bibaye ngombwa abanyapolitike b’indyarya bakora ibishoboka byose bitwaje intambara kugira ngo bagume mu myanya barimo cyangwa bakoresha andi mayeri kugira ngo bashobore kubona imyanya mu butegetsi.55-56 . warwanyaga ivangwa ry’ingabo z’impande zombi ryateganywaga n’amasezerano y’Arusha : reba igitabo cyanditswe na François Misser.Uwo munsi. mu Ruhengeri no muri Kigali ngali24. Luc Pire et Karthala. A. Kigali.cit. imishyikirano yarakomeje kuburyo bugoranye.D.D.cit. AMASASU signifie les balles en Kinyarwanda. 23 13 . Ngibyo. Ayo masezerano kandi yateganyaga itahuka ry’impuzi zari zimaze imyaka myinshi hanze n’ivangwa ry’ingabo z’impande zombi. yagombaga kugenzura imikorere ya Guverinoma y’Inzibacyuho yaguye irimo n’intumwa za FPR binyuranyije nuko byari bisanzwe aho imikorere ya Guverinoma yagenzurwaga na Perezida wa Repubulika gusa.impap. Muribo harimo abasirikare bakuru bo mu gihe cya Perezida Habyarimana barebwaga n’icyo kibazo by’umwihariko kubera imyaka yabo36. bisobanura kubura inyungu bakuraga mu kazi. Byari biteganyijwe ko ishyaka rya Perezida wa Repubulika rihabwa minisiteri eshanu gusa kuri makumyabiri n’imwe zigize guverinoma.000 bivuga ko abarenga ku mubare uteganyijwe uzaba ugize ingabo nshya z’igihugu bagombaga kuva ku kazi bagasubizwa mu buzima bwa gisivili. Amasezerano y’Amahoro yateganyaga kandi ishyirwaho ry’Inteko Ishinga Amategeko y’Inzibacyuho. amasezerano yateganyagako umubare w’ingabo z’igihugu wagombaga kuba 19000 ugizwe n’abasirikare 13000 n’abajandarume 6000.134-137 14 . 32 33 Amasezerano yasinywe kuwa 18 Kanama 1992 Ayasinywe Kuwa 30 Ukwakira 1992 no kuwa 9 Mutarama 1993 34 Kuwa 9 Kamena 1993 35 Kuwa 3 Kanama 1993 36 C.Nshinga ryo kuwa 10 Kamena 1991. igabana ry’ubutegetsi33. amasezerano y’amahoro niyo azagira agaciro ».. Braeckman. Perezida wa Repubulika y’u Rwanda yashyize umukono ku masezerano y’amahoro y’Arusha akubiyemo urutonde rw’amasezerano arebana no kugira igihugu kigendera ku mategeko32.cit. izindi za minisiteri zigahabwa andi mashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi. FPR igenerwa 40%. Gucyura impunzi no gusubiza mu byabo ababikuwemo n’intambara34. op. mu gitabo yise : « Rwanda : Histoire…. kuwa 03 Kanama 1993. Kuri iyi ngingo. Kuvanga Ingabo. Mu gihe hari ingingo z’itegeko nshinga zinyuranye n’iz’amasezerano y’amahoro.35 Ayo masezerano yatangaga ibisubizo ku bibazo byose birebana n’igabana ry’Ubutegetsi hagati y’ishyaka rukumbi ryari ryarihariye ubutegetsi n’amashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi ndetse n’Umuryango wa FPR. Leta yari yagenewe 60%. Yagabanyije ku buryo bugaragara ububasha bwa Perezida wa Repubulika. Kubera igitutu yotswaga n’amahanga. Icyo gihe ingabo z’u Rwanda zari 35. Iri tegeko ritangira kubahirizwa umunsi rishyiriweho umukono na Perezida wa Repubulika. kuwa 04 Kanama 1993. ku buryo budasubirwaho itegeko shingiro igihugu kizagenderaho mu gihe cy’inzibacyuho. hanyuma impande zombi zikagabana kuburyo bungana imyanya y’Ubuyobozi mu ngabo no muri Jandarumori. Agatsiko k’intagondwa ko mu ngabo z’igihugu kasanze katakaje ubutegetsi hanyuma gahitamo kwanga ibyavuye mu mishyikirano kivuye inyuma gatinya ko hazabaho gusererwa mu ngabo no gusubizwa mu buzima busanzwe byarikubaviramo kubura akazi no gutakaza inyungu zijyanye nako. Nkuko yari kugira imyanya mike itayiha ubwiganze muri guverinoma ni nako byari kugenda mu nteko ishinga amategeko aho yari yagenewe imyanya 11 kuri 70. Iryo tegeko ryahinduraga zimwe mu ngingo z’ itegeko nshinga ryavugaga ko ingingo ya 101 y’itegeko nshinga ryo kuwa 10 Kamena 1991 ikuweho kandi ko isimbujwe ingingo igira iti : Iri Tegeko Nshinga n’Amasezerano y’amahoro azasinywa hagati ya Leta y’u Rwanda n’umutwe wa FPR byombi bigize. Ibibazo binyuranye n’ingingo zisoza. bumwe mu bubasha yahoranye buhabwa za minisiteri zikomeye zagenewe amashyaka. cit.164-166 .1. urup. zikanarurega kuba rwaremereye FPR ibirenze ibyo rwagombaga kwemera. inama y’Umuryango w’Abibumbye Ishinzwe Umutekano Ku isi. bigashyirwa mu bikorwa bigenzurwa na MINUAR. Intagondwa zagaragaje ko zidashaka FPR41 bituma zitegura ibikorwa by’urugomo mu gihugu hose. nyuma y’ubutumwa yakoreye mu Rwanda kuva ku itariki ya 8 kugeza kuya 17 Mata 1993. banatangira gutegura Itangazo rigenewe abanyamakuru ry’amashyaka ya politiki MDR. impap. Uwo mutwe wiswe MINUAR (ingabo z’Umuryango w’Abibumbye Zishinzwe Kubungabunga Amahoro mu Rwanda) watangiye gushyira ibirindiro byawo mu Rwanda kuwa 22 Ukwakira 1993. igitabo yise : « Rwanda 1959-1996…op. uruhande rwa Perezida n’abandi bamushyigikiye batangira gushyiraho inzitizi mu nzira ya politike yari yateganyijwe n’Amasezerano y’Amahoro y’ Arusha.Intagondwa zari zibumbiye mu cyitwa « Hutu power» zumvaga zaragambaniwe n’uruhande rwa guverinoma rwemeye gusinya amasezerano y’amahoro. Uko kuza muri Kigali kw’Abasirikare ba FPR kwakiriwe neza n’abaturage batari bake43. FPR yagombaga kohereza i Kigali batayo igizwe n’abasirikare 600 bo kubungabunga umutekano w’Intumwa za FPR zagombaga kujya muri Guverinoma y’Inzibacyuho yari iteganyijwe gushyirwaho kuri 28 Ukuboza 1993 i Kigali. PSD na PL rirebana n’imishyikirano y’ Arusha. cit. 37 15 .impap. Inyandiko ya Loni E/CN-4/1994/7/Add.134-137 38 Raporo ya Komisiyo mpuzamahanga y’iperereza yo muri 1993.6 40 Raporo ya Komisiyo y’Iperereza ya CLADHO-KANYARWANDA…op. Ibyo byatumye umutekano uba muke. Imyitozo y’imitwe yitwara gisirikare yariyongereye. kuwa 15 Ukuboza 1999 (Raporo ya Loni). Prunier.203-211 . Nkuko byateganywaga n’Amasezerano y’Amahoro y’Arusha. impap . Kigali. uburakari bwabo babutura abatutsi n’abahutu bashyigikiye amasezerano y’amahoro. mu gitabo bise : « Aucun témoin…. intumwa idasanzwe yashinzwe gukora iperereza ku bwicanyi bwakorewe mu Rwanda budategetswe n’inkiko. Kanyarwanda. mu gitabo bise : « Aucun témoin…. Gahunda yabaye iyo kwamagana ikintu cyose cyatuma habaho kubangikana no kugabana ubutegetsi na FPR38. « Inkotanyi zasesekaye mu mugi wa Kigali mu byishimo byinshi n’urugwiro ». kuwa 17 ukuboza 1992 . S/1999/1257.20 41 HRW na FIDH. bituma bashoza urundi rugamba rw’ibitekerezo bishingiye ku ivangura ry’amoko. Mutarama 1994. Bamwe mu bayobozi b’amashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi bahisemo kujya mu gice cya power. 135-140 42 Raporo yatanzwe na Bacre Wally Ndiaye. ubwicanyi bushingiye ku bwoko. C. G. cit.. amashyaka manini atavuga rumwe n’ubutegetsi acikamo ibice bibiri harimo icy’abashyira mu gaciro ku ruhande rumwe n’intagondwa ku rundi ruhande.78-84 39 Raporo ya Komisiyo yigenga y’iperereza ku Bikorwa by’Umuryango w’Abibumbye mu gihe cya Jenoside yo muri 1994 mu Rwanda. impap. cit. op. Hutu power yakoze ibishoboka byose kugira ngo ibuze perezida wa repubulika gushyiraho inzego zari ziteganyijwe mu masezerano y’amahoro37. bitewe n’ahantu n’igihe kandi ababikoze ntibabiryozwe mu nkiko42. hanashyirwaho gahunda yo guha bamwe mu baturage bashyigikiye ubutegetsi bwariho. Mu rwego rwo kugenzura ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano y’Amahoro. Ubutegetsi bwashoboye gucengera amashyaka ya politike atavuga rumwe nabwo buyacamo ibice bukoresheje kugura bamwe mu bari bayagize40.cit.impap. imbunda muri gahunda bise auto défense civile (Umutwe wa Gisivili w’Ubwirinzi)39. ibitero bikomeye byibasiraga abantu benshi.. Breackman. HRW na FIDH. yo kuwa 11 Kanama 1995 43 Robert Kalinda. yashyizeho umutwe ugizwe n’Ingabo Mpuzamahanga 2548 mu cyemezo cyayo cya 872 cyo kuwa 05 Ukwakira 1993. urup. ubwo jenerali Dallaire washinzwe kuziyobora yageze mu Rwanda. op. igitabo yise : « Rwanda : Histoire…op. Ku rundi ruhande byarushijeho gusembura umujinja n’urwango bishingiye ku bwoko no kuri politiki. yeretse umuvandimwe we Jean Berchmans Birara. impap. C..79.. 2004. harimo no gukora Jenoside47. Umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye we yageze no ku rwego avugako nibatagira icyo bakora ngo bakure ho imbogamizi zibuza ko ayo masezerano kubahiririzwa azakura ingabo z’umuryango w’abibumbye mu Rwanda52. Umutangabuhamya Mugenzi Richard. MINUAR yagaragaje muri raporo yayo yagejeje ku muryango w’abibumbye. Kuwa 20 Gashyantare 1994.bashyizeho umwete. Breackman.10-13 46 Ubuhamya yahaye Marie-France Cross wa La Libre Belgique. igitabo yise : « Rwanda : Histoire…op. mu gitabo bise : « Aucun témoin…op.117-139 .. urup. Montreal. washyizeho akanayobora serivisi yo kunviriza radiyo abikorera ingabo z’u Rwanda mu kigo cya gisirikare cya Butotori ku Gisenyi kuva mu Ugushyingo 1990 kugeza muri Nyakanga 1994 kandi wavuganaga na bagosora inshuro nyinshi yemeza ko mu nama bwihiushwa yakorewe i Butotori yiyunviye Bagosora agira ati :« Abatutsi bafite umugambi wo gutsemba Abahutu .132 49 Raporo ya Lon. umugaba w’ingabo z’u Rwanda. pp.19 50 Sénat y’Ububiligi. mu birori byo kwizihiza umunsi mukuru w’igihugu cya Senegali. Jenoside y’abatutsi n’ubwicanyi bwibasiye abatavuga rumwe Kuwa 11 Mutarama 1994. abanyapolitike n’abakozi bo murwego rwo hejuru bakomoka mu mashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi49. Mu gatabo kagenewe kwandikwamo gahunda ka Koloneli Bagosora.impap. tugomba kuwuburizamo. umugambi wateguwe n’abantu biswe agatsiko k’abicanyi (escadron de la mort) ugamije kwica abatutsi. 1997 ( Raporo ya sena y’Ububiligi). cit. 51 Ibazwa rya Richard Mugenzi n’abagenzacyaha b’Urukiko mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda ku matariki ya 15 na 19 Gicurasi 1998. tugomba gutsemba inyenzi 51». urutonde rw’abantu 1500 bagombaga kwicwa46. Bagosora yanditsemo ko gutangira kubarura no kumenya aho abasezerewe mu ngabo bagombaga kuzisubizwamo babarizwa byihutirwaga48. Cit. n’ubutegetsi44. [Jenerali] Nsabimana.113-120 45 Raporo ya Loni. no ku matariki ya 15-20 Kamena1998. Muri mata 1994. Buruseli. Raporo ya Komisiyo y’iperereza y’inteko ishinga amategeko ku byabaye mu Rwanda. La faillite de l’humanité au Rwanda. igitabo bise : « Aucun témoin. ibimenyetso by’ishyirwa mu bikorwa rya jenoside byashyizwe ahagaragara na MINUAR mu butumwa jenerali Dallaire yandikiye ubuyobozi bw’Umuryango w’Abibumbye abumenyesha ko hari umugambi wacuzwe wo kwica abasirikare b’ababiligi bari muri MINUAR kugira ngo batayo yabo yikure mur’izo ngabo isubire iwabo »45. kuri gahunda yo kuwa 21 Gashyantare 1994. Perezida Habyarimana yakomeje kotswa igitutu n’amahanga amusaba gushyira mu bikorwa amasezerano y’amahoro yasinywe. impap. Libre Expression. urup.225-260 48 HRW naFIDH. nk’ikimenyetso kigaragaza uko ubutagondwa bwa hutu power n’uburyo bari bariyemeje kunaniza ishyirwa mu bikorwa ry’amasezerano y’amahoro hakoreshejwe uburyo bwose. Inyandiko ya TPIR ihera kuri n° K0149480 ikageza kuri K0149503 52 Raporo ya Loni. nomero yasohotse kuwa 24 Gicurasi 1994 47 Roméo Dallaire.13-16 44 16 .impap. Igitabo yise : « J’ai serré la main du diable. kandi kugira ngo tubigereho. Muri iyo minsi.. Kuwa 04 Mata 1994. Koloneli Bagosora yabwiye abaraho barimo jenerali Romeo Dallaire ko umuti w’ikibazo cy’u Rwanda ushoboka ari umwe kandi ko ari ugutsemba abatutsi »50. ikibazo cyarushijeho gukomera bitera ibihugu bituranye n’ u Rwanda kugira uruhare mu kibazo bitegura inama y’i Dar-es-Salaam yari igamije gushaka igisubizo ku kibazo cy’u Rwanda HRW na FIDH. urup. adusobanurira ko kubera ko Minisitiri w’ingabo ari hanze y’igihugu aho yagiye kwitabira inama ya komite olempike. igitabo bise : « Aucun témoin…op. hakurikiraho kwicwa kw’abanyapolitike mu buryo busa n’ubwa teguwe. abahutu batari intagondwa na FPR bayihezwamo. cit. Igitangaje. Perezida Habyarimana yarayitabiriye aniyemeza gushyira mu bikorwa amasezerano y’amahoro naho intagondwa zirimo abo mu muryango w’umugore we zari zakomeye mu butegetsi bwe zari ziyemeje kuyaburizamo zikoresheje uburyo bwose bushoboka.292 . Bagosora yanze kuburyo budasubirwaho ko minisitiri w’intebe ageza ijambo ku banyarwanda akoresheje radiyo Rwanda yitwaje ko ari nta cyizere yar’afitiwe kandi ko guverinoma ye itavugaga rumwe ku buryo ibibazo byakemurwa56.219-220 et 223-226 17 . Paris-Kigali.no kwiga ku bibazo bikomeye byari byugarije u Burundi. 26 58 HRW na FIDH. op. inteko y’abasirikare bakuru n’abajandarume bakuru bari mur’iyi nama niyo ikuriye ingabo na jandarumori y’igihugu.. cit. Iyo nama yitabiriwe n’abasirikare bakuru b’intagondwa. impap. Ingabo zagombaga gufata ubuyobozi bw’igihugu kubera impamvu z’umutekano muke wari watewe n’ihanurwa ry’indege ya perezida 54». Agathe Uwilingiyimana ariko Bagosora arabyanga rwose55. 371 57 Raporo isoza ya komisiyo y’impuguke …. Arusha muri 2000.urup. hanyuma igwa iiwe mu rugo. …op.urup. barimo bategura gufata ubutegetsi ku ngufu. Mu by’ukuri. mbere yuko inkuru y’ihanurwa ry’indege isakara. aricwa. ibyo Koloneli Bagosora yavuze ubwo yabazwaga n’umucamanza Bruguière.. Minisitiri w’intebe yahizwe bukware. Nkuko bisobanurwa na Dallaire. nibwo indege ye yarashwe ibisasu bibiri byo mu bwoko bwa misile ihita iturikira mu kirere.219 R. wamugiriye inama yo gushyiraho guverinoma igizwe n’abasivili abivuganyeho na minisitiri w’intebe. Bagosora yagishije inama Jacques Roger Booh-Booh. yahise afata ubuyobozi bwa gisivili n’ubwa gisirikare. wari komanda wa MINUAR mu karere ka Kigali. Dallaire. cit. Dallaire abivuga muri aya magambo: 53 54 HRW na FIDH. Hahise hashyirwaho komite igizwe n’abasirikare bakuru b’intagondwa. Mu mugoroba wo kuwa 06 Mata 1994.. Iyo komite yashyizeho Guverinoma igizwe n’abaminisitiri b’intagondwa z’abahutu58. mu by’ukuri uwari ku isonga yari Koloneli Bagosora53. Yahise ahamagaza inama yihutirwa mu ishuri rikuru rya gisirikare. bashoboraga gufata ubutegetsi ku buryo bwemewe n’amategeko barimo Joseph Kavaruganda wari perezida w’urukiko rushinzwe kurinda itegeko nshiga akaba ari nawe amategeko yahaga ububasha bwo kurahiza Perezida wa Repubulika wari kujyaho57. FIDH. cit. Agarutse i Kigali. Koloneli Bagosora nubwo yari yarafashe ikiruhuko cy’iza bukuru mu ngabo. urup. cit. p.16 55 HRW. hari na Jenerali Dallaire na Koloneli Luc Marchal.220 . bivuga ko bari bishe amasezerano y’amahoro y’Arusha yerekeye igabana ry’ubutegetsi. urup. Igitabo yise : « J’ai serré la main…op. Bagosora yatangarije iyo nama ko ba ofisiye bitabiriye iyo nama bari bafite umugambi wo gufata ubutegetsi : « Bagosora yatwifurije ikaze. igitabo bise : ««Aucun témoin…op. Raporo ya Carlsson. 56 Monique Mas. igitabo bise : « Aucun témoin…op. Jenerali Dallaire yaburiye abari muri iyo nama ko ingabo niziramuka zifashe ubutegetsi umuryango w’abibumbye uribuhite ukura ingabo zawo mu Rwanda. igihe ibyo byose byakorwaga agatsiko k’abasirikare bakuru b’intagondwa bayobowe na Koloneli Bagosora. cit. intumwa yihariye y’umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye. Nubwo inama yarimeze nk’iyobowe na Jenerali Ndindiliyimana Augustin wari umugaba mukuru wa Jandarumori y’igihugu. p. gukwirakwiza poropagande ishingiye ku moko n’ibindi bikorwa byateguraga jenoside bitaribihagije byonyine kugira ngo jenoside ishobore gushyirwa mu bikorwa n’intagondwa zashoboye gufata ubutegetsi bwa gisivili n’ubwa gisirikare ku ngufu. Yarahagurutse aransuhuza. op. icyo zitashyize ahagaragara n’uburyo buzakoreshwa mu kuyishyira mu bikorwa. yambwiyeko guverinoma nshya izarahira bukeye ku itariki ya 09 Mata59.. G. . umugambi wari warateguwe wiyongeraga ku bindi bikorwa byateguwe harimo gukora urutonde rw’abantu bagombaga kwicwa.106 18 .urup. abaturage bari barateguwe ko bagombaga kwitegura kurwana intambara yashojwe n’umwanzi wabo bose wateye aturutse hanze kandi w’umunyamahanga ariwe FPR. Abahutu n’abatutsi bagaragaje ko bari barambiwe gutandukira k’ubutegetsi bwariho61. gushyiraho politike igamije iterabwoba ku rwego rw’igihugu.. Muri bo nabonyemo abanyapolitiki b’intagondwa. 59 60 R. hanyuma hakagaragazwa ababigizemo uruhare. Urugendo rwa perezida rwo kwitabira inama y’ i Dares-Salaam. C.etc.344 Hari ubushakashatsi bwinshi bwakozwe kur’iki kibazo.. Dallaire.… . rwabaye umwanya wari warategerejwe wo gushyira mu bikorwa umugambi mubisha no kwegeranya abantu n’ibintu bikenewe mu kuwurangiza. cit. igitabo yise « Aux sources…op. Mbere yuko anyirukana akananfungiraho urugi. iyi raporo y’iperereza igizwe n’ibice bibiri: kugaraza impamvu n’uburyo indege ya Perezida Habyarimana yo mu bwoko bwa Falcon 50 yahanuwe. Prunier. nkuko abanditsi n’abashakashatsi benshi babihamije. Nyuma yo kunyura mu mateka muri make. mu gitabo yise :« Rwanda. op. Guverinoma y’abatabazi yashyizweho n’aba ofisiye bakuru b’intagondwa yahise ikora jenoside y’Abatutsi yari yarateguwe neza kandi kuva kera. mu gitabo bise : « Aucun témoin ne doit survivre…op. cit. Gukora jenoside n’ubundi bwicanyi byorohejwe nuko kuva FPR yatangira intambara ku 01 Ukwakira 1990. cit.icyari gisigaye kwari ukuyishyira mu bikorwa60. op. Urwitwazo rw’imbarutso ya jenoside rwabaye ihanurwa ry’indege ya Perezida. gutoza no guha intwaro insoresore zitwaraga gisirikare.urup.gushyiraho. IGICE CYA MBERE : UBURYO GUHANURA INDEGE BYATEGUWE N’UKO BYASHYIZWE MU BIKORWA Amakuru ahari agaragaza ko hari gahunda yo kwica Perezida wa Repubulika yateguwe n’intagondwa zitanatinyaga kubivuga ku mugaragaro. ahita ambwira ko ayoboye inama y’abanyapolitiki bakomoka mu mashyaka atandukanye kugira ngo yihutishe ishyirwaho ry’ubutegetsi bwa gisivili bugomba gusimbura abasirikare. 61 Jean-Claude Willame. HRW na FIDH. Histoire d’un génocide. cit. Muribwo twavuga raporo ya Carlsson (Umuryango w’Abibumbye) na OUA. mu gitabo yise « Rwanda 1959-1996.« Nongeye gutungura Bagosora ubwo nageraga kuri Minisiteri ngasanga ayoboye inama y’abanyapolitike bo mu mashyaka atandukanye. cit. Braeckman. Byagaragaragako yarafite ipfunwe n’ikimwaro (…) ntiyanshakaga mur’iyo nama. .mu gitabo yise : « J’ai serré la main…. twanditse dushyira ahagaragara imigambi mibisha yacurwaga kandi yihishe mu mitwe y’abantu bamwe. Kurasirwa mu misa . Morel et G. cit. « La note du 27 juillet 1992 sur l’état d’esprit des militaires et de la population civile ». Minisitiri w’Ingabo.. Kapler. Ikinyamakuru Kangura cyari gifite interuro y’ingenzi ku rupapuro rwacyo rwa mbere igira iti: « Habyarimana azapfa muri werurwe 1994 » iyo nkuru kandi yavugaga ko azicirwa mu birori bifitanye isano n’idini cyangwa se mu nama mpuzamahanga ikomeye: cyagiraga kiti : « Mu mezi atatu ashize. mbere y’ihanurwa ry’indege ye kwica Perezida Ibimenyetso bya mbere by’umugambi wo guhitana Habyarimana byatangiye kugaragara kuva muri 1992 akimara guha Minisitiri w’Ingabo. amagambo yavuzwe mu ruhame. le 16 février 1994 . in La Nuit Rwandaise. Twagerageje kugenzura ibikubiye muri ayo makuru twitonze.267 63 Bisobanura abarwaniye igihugu ” 64 Document MINUAR.urup. recueilli par le Comité à Rilima. G. wari umwanditsi mukuru w’ikinyamakuru Kangura byahanuraga ko Perezida Habyarimana azapfa mu kwezi kwa gatatu 1994 bivuga ko uzamwica azaba ari umuhutu ukorera Abatutsi.impap. op. Prunier. cit. yandikwa mu binyamakuru by’indagondwa z’impuzamugambi ziharanira repubulika (CDR) zirimo Hassan Ngeze.. p. uw’ingabo. Kigali. Muri nomero yacyo idasanzwe 53 yasohotse mu Kuboza 1993.169-170 . iryo shyirahamwe ryarwanyije ivangwa ry’ingabo z’impande zombi n’igikorwa cyari giteganyijwe cyo gusezerera bamwe mu ngabo z’u Rwanda64. Mu kwezi gushize twabonye ibimenyetso bidashidikanywaho bigaragaza uburyo Perezida Habyarimana azicwa. James Gasana. imwe muri iyo migambi iranditse. Ntabwo azicwa n’umututsi ahubwo azicwa n’umuhutu waguzwe n’abatutsi. C. turayasesengura dusanga uwo mugambi umaze igihe kirekire uteguwe ariko ko ishyirwa mu bikorwa ryawo ritazoroha kuko abawuteguye batinya ingaruka zawo(…) perezida Habyarimana azicwa mu buryo bukurikira : 1. ancien secrétaire au ministère rwandais de la défense de 1992 à 1994. wari umukuru w’umutekano w’igihugu akaba n’umuvandimwe w’umugore wa Perezida62.Ishyirwa ahagaragara ry’umugambi wo Habyarimana. Info S3. n’uwa jandarumori Laurent Serubuga na Pierre Celestin Rwagafilita ndetse na ba koloneli Bonaventure Buregeya. bamwe mu bari bakomeye mu ngabo no muri jandarumori y’igihugu barimo abagaba bakuru bombi. A l’attention du Commandant KIBAT. cit. Inkuru yatanzwe n’abayobozi ba Hutu power Kuva mu ntangiriro za 1994. J. Braeckman. igitabo yise « Rwanda…op. James Gasana amabwiriza yo gushyira mu kiruhuko cy’izabukuru. ibindi byarateguwe ariko ababiteguye ntibabonye uburyo babikora. le 12 juin 2008 62 19 . igitabo yise « Rwanda : Histoire…op.105 65 Témoignage du Capitaine Bwanakweri Isidore. Iki cyemezo cyatumye abasirikare bakuru byarebaga bibumbira mu ishyirahamwe ryabanjirije iry’AMASASU ryiswe ABARUHARANIYE63 riyobowe na Koloneli Serubuga .. yahungiye mu mahanga amaze kumenya ko bashaka kumwica65. 2. Kurasirwa mu nama ikomeye azaba yahuriyemo n’abayobozi bagenzi be. Perezida Habyarimana azaraswa n’umusirikare uzaba yarasezerewe mu ngabo hashingiwe ku masezerano y’amahoro y’Arusha. Uwo muntu azaba ari umuhutu waguzwe n’inyenzi. Impamvu izashyirwa ahagaragara mu gusobonura impamvu y’ayo mahano izaba ifitanye isano no kwidoga kw’abasirikare babonagako imbaraga bakoresheje mu ntambara barengera igihugu zitahawe agaciro. Ubwo bwicanyi Ntabwo buzamaganwa bikomeye kuko inyenzi zacengeye inzego zacu z’iperereza zirimo na jandarumori. Ingabo zacu nazo ntizizarakazwa n’icyo gikorwa. Bamwe muri bo bazavuga ko Perezida Habyarimana ariwe wizize kubera gushaka kubahiriza iby’inyenzi zishaka n’amasezerano yo kuziha ibyo zidakwiye. Aya makuru tuyakesha inzego zizewe(…) nta muntu n’umwe ukunda Habyarimana kurusha uko yikunda, icyo twe tugamije n’ukumuburira ko azapfa». Izo nyandiko mpuruza z’ikinyamakuru Kangura zajyanaga n’inyigisho zatangwaga n’intagondwa z’abahutu zari zegereye ubutegetsi zitatinyaga kuvuga ku mugaragaro ko Perezida Habyarimana azicwa. Ibyo byatangaza abantu basanzwe bunvaga amagambo nkayo yavugwaga ku mugaragaro badatinya ubutegetsi. 1er Sergent Bimenyimana Appolinaire, umusirikare mu ngabo z’ u Rwanda muri 1994, yemeza ko kuwa 04 Werurwe 1994, yumvise Ngeze ubwo yari kumwe na Simbizi Stanislas avuga mu ruhame ko Perezida Habyarimana azicwa mu minsi ya vuba, dore uko abivuga : « Kuwa 04 Werurwe 1994, nari mu kabare kitwa Devinière kari munsi ya Camp Kigali, hafi y’ikigo cya ONATRACOM. Narindimo nkurikira umupira w’amaguru igihe habaga amarushanwa y’igikombe cy’ibihugu by’Afurika. Hassan ngeze, wari aho mu kabare ari kumwe na Simbizi Stanislas yaratubwiye ati : Murabizi ? Perezida Habyarimana azicwa. Twari benshi twabyunvaga aho twareberaga umupira. Nta numwe wagize icyo asubiza kuri ayo magambo kuko twese twagizengo arashaka kumva ikituvamo kugirango amenye aho duhagaze, abantu batinye kugira icyo bavuga. Twari tuzi ko ari umuntu wegereye ubutegetsi kandi twari tunazi ko ari nk’ubwiyahuzi ku muntu uwariwe wese wari aho kugira icyo avuga kirebana n’ibyo Ngeze yaramaze kuvuga.66». Appolinaire Bimenyimana yavuze ko Stanislas Simbizi yashyigikiye cyane ibyo ngeze Hassan avuga ko Perezida wa Repubulika yagambaniye revolisoyo yo 1959, kuko amasezerano ya Arusha azagira ingaruka mbi ku byo revolisiyo yari yarazanye. Simbizi yari umuyobozi ushinzwe iby’indege muri minisiteri y’ubwikorezi n’itumanaho yari ifite ikibuga cy’indege mpuzamahanga cya Kanombe mu nshingano zayo. Ni Simbizi wahise afata ubuyobozi bw’ikibuga kuva ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege afatanyije n’abajepe67. Simbizi Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru, Kuwa 13 Kamena 2008. Undi mu ofisiye mu ngabo z’u Rwanda zo z’icyo gihe, Kapiteni Nsengiyumva Théogène, yavuze ko imikoranire hagati ya Ngeze Hassan na Simbizi yari myiza kandi ko Simbizi yabaga afite amakuru ava mu gisirikare mu nzego z’iperereza (i biganiro yagiranye na Komite i Gako, kuwa 19 Kamena 2008). 67 Ubuhamya bw’abakozi bo ku Kibuga bari ku kazi ku mugoroba wo kuwa 06 ushyira uwa 07 Mata 1994, barimo Komanda w’ikibuga, Cyprien Sindano n’umugenzuzi w’ikirere Patrice Munyaneza. 66 20 wakomokaga muri Komini ya Kinigi, perefegitura ya Ruhengeri, yari umuyoboke ukomeye wa CDR akaba n’umwe mu bagize biro politike yayo ku rwego rw’igihugu kandi yari kw’isonga ry’icyitwa « Groupe d’initiative en faveur des sinistrés de guerre » cyashishikarizaga abavanywe mu byabo n’intambara kwanga FPR bayirega ngo ko ishaka gushyiraho igihugu cy’Abatutsi bitaga « Tutsi homeland » mu Rwanda babifashijwemo na Perezida Museveni «umugambi wabo ari ugushyiraho igihugu gituwe n’ubwoko bumwe gusa bw’Abatutsi», bakacyirukanamo Abahutu kugirango bagabanye ibintu byabo Abatutsi bavuye mu mahanga aho baba ku isi hose68». Uretse kuba yari intagondwa kuburyo bugaragara, Stanislas Simbizi, yari azwi nk’umuntu ujijutse ukunda kuba ari kumwe n’abayobozi bo mu rwego rwo hejuru. Francois Misser yanditse ko Simbizi yanenze perezida Habyarimana muri Nzeri 1992 « kuba yarafashije abacuruzi b’Abatutsi mbere y’intambara yo mu kwezi k’ Ukwakira » kandi ko ayo mahirwe bahawe yatumye babona amafaranga yo gutera inkunga urugamba rwa FPR ». Nkuko Misser abivuga, icyo gihe « Simbizi ntiyagiraga ikibazo cyo kwita uko korohereza abacuruzi b’abatutsi, ubugambanyi ashaka kwamagana ruswa yari mu buyobozi bwariho69». Ibyo byose bimaze kuvugwa bigaragaza umwanya Simbizi yari afite mu ntagondwa n’ubushobozi yar’afite bwo kubona amakuru yizewe akomoka mur’izo nzego yahanuraga iyicwa rya perezida mbere y’itariki ya 06 Mata 1994. Muri Gashyantare 1994, ikindi kinyamakuru cyegereye abambari ba Hutu power, cyitwaga La Médaille Nyiramacibiri, muri nomero yacyo ya 5, cyavugaga ko intambara igiye gutera y’inkundura itazasiga n’umwe, cyagiraga kiti : « ninde uzarokoka intambara yo muri werurwe ?(…) abaturage bazivumbagatanya babifashijwemo n’ingabo kandi amaraso menshi azameneka ». Kuwa 03 Mata 1994, kuri radiyo RTLM, umunyamakuru Noheli Hitimana, yatangaje ko hagiye kuba akantu » kagombaga kurangizwa n’igitero simusiga cyagombaga kuba mu matariki yo hagati ya 03-08 Mata 1994. Hitimana Noel yavuze ko ako kantu kazakorwa na FPR anongeraho ko ingabo z’u Rwanda zizahita zihimura ako kanya kandi zikoresheje ingufu nyinshi : Yagize ati « mu by’ukuri, FPR yakagombye gucisha make. Abakozi bacu batugezaho amakuru, batubwirako ku itariki ya 03, iya 04 n’iya 05ko hano i Kigali, mu mujyi wa Kigali hagomba kuba akantu. Ndetse no ku itariki ya 07, n’iya 08. Muzumva urusaku rw’amasasu cyangwa se za gerenade ziturika. Nizeye ko ingabo z’u Rwanda ziri maso. […] bitabaye ibyo, gufata Kigali, turabizi, turabizi. Bitegerejwe ko hazaba akantu ku matariki ya 03, 04, n’iya 05 i Kigali, kandi kazakomeza, uretse ku itariki ya 06 hazaba ikiruhuko. Ku itariki ya 07 n’iya munani, bazashoza ikintu kidasanzwe bakoresheje amasasu na za gerenade. Ukuri ni uko hari igitero simusiga barimo bategura. Bajya bagira bati : igihe tuzashobora gukora akantu kazahungabanya umujyi hazakurikiraho igitero simusiga. Itariki bizaberaho ntabwo umpa amakuru yari yayimbwira, ntiyari Urwandiko Simbizi Stanislas wari Perezida wa Groupe d’initiative en faveur des sinistrés de guerre, yandikiye nyakubahwa Umunyabanga Mukuru wa Loni, Kigali, Kuwa 04 werurwe1993. 69 Fr. Misser. Igitabo yise « Vers un nouveau Rwanda…op. cit., pp. 85-86 68 21 yayimbwira […] ibyo bizatuma ingabo z’igihugu zirakara, hanyuma zivuge ziti : ibyo byose n’abatututsi babiduteza70». Valérie Bemeriki, mubyara wa Bagosora akaba n’umunyamakuru wa RTLM, yemeza ko muri werurwe 1994 yamenye ko byashobokaga ko Habyarimana yakwicwa, ariko ko atamenye aho ayo makuru yavuzwe na mugenzi we bakoranaga kuri Radiyo Noel Hitimana yaba yaravuye n’uwaba yara yatanze: yagize ati« ayo makuru nayabwiwe na depite Mukangwije Astérie, wakomokaga muri MRND, kandi wajyaga mu mishyikirano aho yajyaga guhararira ishyaka rye. Yakoranaga na Matayo Ngirumpatse. Niwe wambwiye ko hari umugambi wo kwica perezida Habyarimana 71». Liyetona Jean de Dieu Tuyisenge wari maneko muri perezidansi ya Repubulika kuva 1988 kugeza 1994, hanyuma akaza kuba maneko wa koloneli Sagatwa Elie, wari umunyamabanga wihariye wa perezida wa Repubulika, yavuzeko umugambi wo kwica Perezida Habyarimana watangiye guhwihwiswa kuva muri Gashyantare 1994, bituruka ku ishyirahamwe AMASASU ryarwanyaga imishyikirano n’amasezerano y’amahoro y’Arusha, dore uko abivuga: « Kuva kuwa 26 Gashyantare 1994, nibwo amakuru arebana no kwica Perezida Habyarimana yatangiye gushyirwa ahagaragara buhoro buhoro. Impamvu mvuga iyi tariki nuko, uwo munsi Colonel Sagatwa yampamagaye nk’umusirikare wari ushinzwe gukora iperereza ampa akazi ko kujya kuneka abasirikare ngo menye niba gufunga bamwe mu bantu bakomeye harimo n’aba ofisiye byagira ingaruka mbi. Narabaririje nza kumenya ko aba komanda b’imitwe yihariye ya gisirikare bose bari muri ako gatsiko kifuzaga guhirika leta, ari Mpiranya, Neretse, Nubaha n’abandi. Abo basirikare bashakaga kwica Nsabimana bahimbaga izina rya Castar, ariko babonye ukuntu yarazwi cyane kandi akunzwe n’abasirikare n’abandi bo hanze, babaye baretse kumufunga. Batekereje ubundi buryo bwo kotsa igitutu ubutegetsi, nuko baha Hassan Ngeze amafaranga banamusomera inkuru yagombaga kwandika irebana nuko kwicwa kwa perezida byari byegereje. Ntabwo ari Ngeze Hassan wahimbye ayo makuru, n’abasirimkare bakuru bayamuhaye kugirango ayasohore mu kinmyamakuru cye kugira ngo babone uko abaturage babyakira. Ayo makuru yavuye mu nzego z’iperereza rya gisirikare,ahabwa Ngeze, ngo ayandike muri Kangura72 ». Amakuru yari azwi mu Ngabo z’ u Rwanda Abasirikare bahoze mu ngabo zari iz’u Rwanda mbere ya 1994, bemeza ko amakuru avuga ko Perezida Habyarimana azicwa yakundaga kuvugwa n’abasirikare bakomoka ku Gisenyi no mu Ruhengeri iyo babaga baganira na bagenzi babo kandi ko ayo makuru inzego z’iperereza zo Gabriel Periès na David Servenay, mu gitabo bise « Une guerre noire. Enquête sur les origines du génocide rwandais (1959-1994), Paris, La Découverte, 2007, pp.262-266 ; HRW na FIDH, mu gitabo bise : « Aucun témoin…, pp.213-214 71 Ubuhamya bwahawe Komisiyo y’ u Rwanda yigenga ishinzwe kugaragaza uruhare rw’Ubufaransa muri Jenoside y’Abatutsi, Kigali, Kuwa 27 ukwakira 2006 72 Ubuhamya bwahawe Komisiyo y’ u Rwanda yashinzwe gukora iperereza ku ruhare Ubufaransa bwagize muri Jenoside y’Abatutsi yabaye mu Rwanda muri 1994, Kigali, kuwa 15 Werurwe 2007 70 22 Kuwa 25 Kamena 2008 Ibazwa rya Bernard Ntuyahaga.muri perezidansi zayahaye agaciro kayo. Hari hasigaye nk’amezi atatu ngo indege ye ihanurwe ku itariki ya 06 Mata 1994». Senkeri Salathiel. Ntarindwa yansobanuriye ko ubwo yari yaherekeje Perezida Habyarimana agiye kumucungira umutekano mu rugo rwe ku Gisenyi igihe yakiriye Booh-Booh. yagize ati: «Perezida Habyarimana yanze kujya kwitabira umuhango wo gushyingura Melchior Ndadaye kuberako yashoboraga kwicwa muri urwo rugendo 74». yapfaga. yagize ati : « ibihuha birebana n’imigambi yo kuzica perezida byaravugwaga haba mu gisirikare cyangwa mu banya politike. Abandi bambaye imyenda ya gisirikare bagenderaga mu mamodoka bazengurukaga bagenzura ahantu Perezida wa Repubulika 73 74 Ubuhamya bwahawe Komite i Kigali. Ku munota wa nyuma yabonye amakuru yavugaga ko indege ye yashoboraga guhanurwa cyangwa se ko yashoboraga guhura n’ibindi bibazo. Twagirayezu Innocent. Ndibuka ko ubwo mugenzi we wo muri Côte d’Ivoire. wari major mu ngabo z’u Rwanda icyo gihe. Booh. Perezida Habyarimana yari yateguye kujya mu mihango yo kumushyingura. Koloneli Habimana Pierre Claver. yahise areka kugenda yohereza intumwa 75». undi mujepe wari mu bashinzwe kurinda umutekano wa Perezida mu nama y’ i Dar-es. kuwa 28 Gashyantare 2008 23 . Icyo nakwemeza nuko ayo makuru yavugwaga73». nawe wari umusirikare wo mu mutwe urinda Perezida. ubwo yabazwaga n’abagenzacyaha bo mu rukiko mpanabyaha mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda yemeye ko ayo makuru yavugwaga. wari umwe mu barindaga Perezida Habyarimana yasobanuye mu buryo burambuye ubwo bwoba bw’uko habyarimana azicwa. ariko sinashoboye kumenya aho ayo makuru aturuka n’agaciro kayo. Abakozi bakoraga ku ndege Falcon 50 nabo bari baramenye ayo makuru kandi bari baragaragaje ko bahangayikishijwe nayo. kuva ku icumbi rya Perezida ry’i Kanombe kugera mu mujyi rwagati bambaye imyenda ya gisivili. Ni nako byagenze kuko kuva uwo munsi. yemeza ko ayo makuru yarazwi kandi ko hari harafashwe ingamba zidasanzwe zo kurinda Perezida: « Umusirikare twakoranaga witwaga Ntarindwa Gaspard yambwiye ko hari amakuru yavugagako bishoboka ko perezida Habyarimana yakwicwa.Booh yamubwiye ko agomba gufata ingamba nshya zo kwirinda kuko yari afite amakuru yavugaga ko yashoboraga kwicwa. Houphouët Boigny. Mwongereza Evariste. urupfu rwa Habyarimana ntirwadutunguye. Major Bernard Ntuyahaga. Yagize ati « Twe twari dushinzwe ku murinda. inyandiko y’ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’ Ububiligi (reba imigereka y’iyo Raporo) 75 Ubuhamya bwakiriwe na Komité i Rubavu. aramutse agiyeyo. ingamba nshya zo kurinda umutekano wa Perezida zarafashwe. nahawe amakuru yavugaga ko indege ya Perezida yashoboraga guhanurwa ivuye muri Côte d’Ivoire. Abasirikare bo mu mutwe warushinzwe kurinda Perezida bashyizwe ku kazi ku muhanda.Salaam nawe yibuka amakuru yavugaga ko hari umugambi wo kwica Perezida n’uburyo yaretse kujya muri Côte d’Ivoire ku munota wa nyuma atinya ko yakwicwa : « Nk’umuntu wari ushinzwe kurinda Perezida wa Repubulika. kuwa 2 Ukuboza 1994. Sergent Harerimana. Bruxelles. ako gatsiko k’abasirikare katangaje ko Perezida yapfuye. Gasana Jean-Marie Vianney. yagize ati : «Mu by’ukuri twari tuzi ko Perezida Habyarimana azicwa. Bongeragaho ko n’intumwa zoherejwe nawe mu mishyikirano zakoraga nkibyo nawe yakoraga. bahimbaga izina rya ‘Kwetu’na ‘CDR’78 ». Ibaruwa yandikiye Bwana Minisitiri w’Ubutegetsi bw’Igihugu. Kuwa 12 Nzeri 2008. babajijwe na Komite aho yabasanze hatandukanye mu gihugu. kuwa 21 Nzeri 2008). wari mu mutwe w’abaparakomando mu kigo cya gisirikare cy’i Kanombe. abasirikare bakomokaga ku Gisenyi no mu Ruhengeri (…) bari bafite umuco wo kwigamba mu kigo. Umuyobozi Mukuru w’Urwego rw’Umutekano rw’Ububiligi. Furayide Jean-Paul. ariko twari tuzi ko urupfu rwe rwari rwarateguwe. Wabonaga yizeye ibyo yatubwiraga. Abandi basirikare benshi bo mu ngabo z’ u Rwanda zo hambere. Kamana François. wari umwe mu basirikare babungabungaga umutekano wa perezida Habyarimana yatanze amakuru asa n’ayatanzwe na Mwongereza (ibazwa ryabereye i Rwamagana. Icyo tutari tuzi n’umuntu wagombaga kumwica. yari umwe muri abo basirikare batubwiraga amakuru arebana n’uko Perezida agiye gupfa. ko azahanuka mu giti i cyangwa akamanikwa nk’imbwa. Sergent-Major RUHAMANYA. twabanaga mu cyumba kandi wakoraga mw’ishami ry’ iperereza. wari serija mu ngabo z’u Rwanda. inzego z’iperereza z’Ababiligi zari zarabonye ko « mu minsi irenga cumi n’itanu mbere y’ihanurwa ry’indege ya Perezida. babwiye Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Muhanga. Kuwa 14 Kanama 1998 79 Commandos d’Action et de Recherche en Profondeur 80 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. yafataga uruhande rw’Abatutsi babaga hanze y’igihugu akabashyigikira mu byifuzo byabo byo gushaka gutaha nta mananiza. yari umwe mu bakekwagaho gushyira uwo mugambi mu bikorwa ku buryo bugaragara. Baheraga kuri ibyo birego bamuregaga hanyuma bakavuga ko bagomba gufata ubutegetsi bwe ku ngufu. ntibyagaragaraga ko ari ukwirarira kudafite aho gushingiye (…) hari igihe nko mu minsi 02 cyangwa 03 mbere y’ihanurwa ry’indege ye. wari waratojwe n’abafaransa. wari komanda w’ikimodoka cya gisirikare cyo mu bwoko bwa Char H90.yakundaga kunyura76». Kigali. Abasirikare b’intagondwa baregaga Habyarimana ko abera Abatutsi. akaba yarabaga mu kigo cya gisirikare cya Kigali (Camp Kigali) nawe yatubwiye amakuru yakuraga mu basirikare b’intagondwa yavugaga ku rupfu rwa perezida wa repubulika. yabwiye komite ko nawe yari azi amakuru yavugaga ko Perezida Habyarimana yagombaga gupfa mu minsi ya vuba. Murumva ko urupfu rwe rutadutunguye80». Impamvu : Association AMASASU 78 Ibazwa ryakozwe n’abagenza cyaha b’Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga Rwagenewe u Rwanda. cyane cyane ababarizwaga mu mu kigo cy’ i Kanombe. yagize ati : « Mbere gato y’ihanurwa ry’indege ya Perezida. VAN LIJSEBETH. Ikindi. Habyarimana yakundaga kuba aherekejwe n’umuntu ukomeye w’umunyarwanda cyangwa se 77 w’umunyamahanga ».Undi wabivugaga yari umuserija ntibuka amazina. yari mu mutwe wihariye witwaga CRAP79. Kuwa 29 Gashyantare 2008 76 24 . Binubiraga ko mu gihe cy’ imishyikirano y’Arusha. 77 B. bavuga ko Perezida azapfa vuba. ngo ko bizakorwa nyuma y’urupfu rwe. ingabo z’ u Rwanda zari ziteguye « gutsemba Abatutsi (…) n’abandi bayobozi bacu bagize uruhare mu guteza ibyo bibazo (…) bazihorera ku basirikare bakuru bazaba baremereye abasivili gushyira mu bikorwa ibyo bashaka batabagoye ». narabyunvise82». ingabo zahoze ar’iz’ u Rwanda n’izahoze ari iz’ umutwe wa FPR. Koloneli Nsengiyumva yashimangiye ko abasirikare bunvaga muri bo ko Minisitiri w’intebe. Boniface Ngulinzira. wari ukuriye inzego z’iperereza rya gisikare. Bavugaga ko Major Ntabakuze yateguraga guhirika ubutegetsi akoresheje batayo y’aba para commando. gukora jenoside83». Kuwa 06 Kamena 2008 84 Jacques Morel et Georges Kapler. Koloneli Bagosora yavugiye mu muhango wabereye muri Hoteli Meridien i Kigali kuwa 04 Mata 1994 ko atemera amasezerano y’amahoro yasinyiwe Arusha kandi ko atemera ko Habyarimana ajya i Dar-es. Bavugaga ko napfa. Nomero ya 2.komite ko gahunda yo kwica Perezida Habyarimana no gufata ubutegetsi ku ngufu yari ihari kandi ko yavugwaga cyane cyane mu mezi atatu yabanjirije. yo kuwa 7 Mata 2008. wari Kaporali muri batayo y’abaparakomando yunze mu rya mugenzi we agira ati : « Habayeho ibihuha mu ngabo byavugaga ko Bagosora yashakaga gufata ubutegetsi ku ngufu akuyeho Perezida. Bavugaga ko Bagosora n’abafaransa bari bafite umugambi wo kwica Habyarimana. Koloneli Bagosora yongeyeho ko Perezida Habyarimana azahanurwa mu ndege ye kandi ko urupfu rwe ruzakurikirwa n’itsembabwoko 81 82 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Mur’iyo nyandiko. Koloneli Nsengiyumva. Ubwo buhamya bwose bwuzuzanya n’urwandiko ruri mu rwego rw’inyandiko z’ibanga rwanditswe kuwa 27 Nyakanga 1992. ko hari umugambi mubisha wo guhanura indege ye ko ariyo mpamvu yajyaga hanze mu ibanga. Ibyo byavugwaga mbere yuko indege ihanurwa byari nko mu kwezi kwa kabiri ngereranyije81». « inyandiko yo kuwa 27 Nyakanga 1992 igaragaza imyitwarire y’ abasirikare n’abasivili » mu gitabo bise : « La Nuit Rwandaise. Kuwa 14 Gicurasi 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Mu mezi atatu mbere y’ihanurwa ry’indege. Mu buryo budafifitse. na Perezida wa Repubulika ubwe barababeshye. Mu magambo yarasobanutse. Serija Muhutu Corneille yagize ati : « Ayo makuru arebana no gufata ubutegetsi ku ngufu yaravuzwe mu kigo cya gisirikare cya Kanombe. yaburiye Perezida Habyarimana amwereka ibyashoboraga ku mubaho muri aya magambo :«Niba uwo mu perezida atarengeye abantu be. Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. bamwe mu basirikare bahwihwisaga ko Habyarimana azaraswa. n’atava mu by’arimo vuba […] azisanga ari wenyine(…) Niba umukuru w’igihugu adashaka inshingano ze akarengera igihugu .Salaam aho yagombaga kujya kwemeza ko agiye kuyashyira mu bikorwa ku buryo budasubirwaho. Mugenzi we witwa Sengendo Vénuste nawe yumvise ibisa nabyo : « Ndagira ngo mbabwire akandi kantu gato. azegure abandi babibkore 84».105 25 . Koloneli Nsengiyumva yanditse avuga ko biramutse bigenze bityo. Dismas Nsengiyaremye. bashobora kwica Abatutsi. Kuwa 04 Mata 2008 83 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. rwandikiwe umugaba mukururu w’ingabo zahoze ar’iz’u Rwanda rwanditswe na Koloneli Anatole Nsengiyumva. ihanurwa ry’indege. Bangaga ko habaho kuvanga ingabo z’impande zombi. Mu rwego rwo kugaragaza ko adashyigikiye ishyirwa mu bikorwa ry’amasezerano y’Arusha arebana no kuvanga ingabo z’impande zombi ni ukuvuga. p. bavugaga ko ari Habyarimana watubujije kwica abatutsi no gutsemba inyenzi. Nkeshumpatse Callixte. Yavuze ko atashakaga ko Perezida wa Repubulika ajya muri Tanzaniya kandi ko indege azagendamo izaraswa. Amakuru yari azwi na Perezida Habyarimana ubwe n'abanyamahanga Umugambi wo kwica Perezida Habyarimana wari uzwi na Perezida ubwe ndetse n’abanyamahanga. ahagomboga kubera umuhango wo gushyingura Houphouet Boigny. Jenerali Major Munyakazi yabwiye urukiko ko iyo raporo yageze kuri Sagatwa akamuhamagara kuri telefoni amusaba kuza gusobanura ibyayo muri perezidansi. Habyarimana yamubwiye ko aramutse avuye mu gihugu. wari inshuti akaba n’umujyanama wa Perezida Habyarimana mu bijyanye n’amategeko. Jenarali Major Munyakazi nk’umuofisiye wa jandarumeri wo mu rwego rwo hejuru. Koloneli Bagosora wari umuyobozi w’ibiro bya minisitiri w’ingabo. hanyuma igikomangoma Philippe kigategura kubonana na Habyarimana i Yamousoukro kuwa 07 Gashyantare 1994. Perezida Habyarimana yamubajije niba hari uwundi mu ofisiye mukuru waba yarabyunvise Jenerali Major Munyakazi amusubiza ko liyetona -Koloneli Nzabanita bahimbaga « Dictionnaire » yabyunvise kandi ko yabihamya. Scheers.78 86 Ibazwa rya Bwana. wari Perezida wa Côte d’Ivoire. yakwicwa86. Aya makuru yatanzwe na Jenerali Major Laurent Munyakazi mu rubanza rwe. urubanza rwatangiye urikiko rusaba Jenerali Major Laurent Munyakazi gusobanura amagambo yavuze ubwo yavugaga ko imyitwarire ya Koloneli Bagosora n’iya liyetona Koloneli Renzaho yasaga n’iy’interahamwe. kandi wakomukoreraga dipolomasi iziguye yabwiye Sena ko muri Gashyantare 1994. urup. Amaze kumva ayo magambo yavuzwe na Bagosora . Jenerali Major Munyakazi yibwiye Perezida Habyarimana. Icyo gihe. ndetse ko hanategurwaga kuzarasa indege ya Perezida wa Repubulika. yanditswe mu myanzuro y’imikirize y’urwo rubanza mu buryo bukurikira: « Kuwa 11 Nzeri 2006. 85 Urukiko rwa Gisikare rwa Nyamirambo.653) 26 . 24 Kamena 1997 (Raporo ya Sena y’ u Bubiligi. amagambo yunvise mu ruhame avuzwe na Koloneli Bagosora. kuva aho umwami Baudouin w’Ububiligi yatangiye. dosiye n° RP/GEN/0002/0/TM RMP1515/S1/AM/KGL/IKT/97 Ubushinjacyaha bwa Gisirikare buregwamo Jenerali Major Laurent Munyakazi na Padiri Wenceslas Munyeshyaka. Bagosora yavuze ko atemeraga amasezerano y’arusha ndetse ko atabonaga impamvu yayo ngo nubwo yari yarashyizweho umukono na perezida wa repubulika na FPR.ry’Abatutsi. Ubwo yatangaga ubuhamya imbere ya komisiyo ya Sena y’ababiligi. yafashe icyemezo cyo gukora raporo mw’ibanga hanyuma ayiha Umugaba Mukuru wa Jandarumori amumenyesha ko hariho hategurwa ubwicanyi buzibasira Abatutsi. Johann Scheers yabwiye Sena ko Perezida Habyarimana yari yaramuhishuriye iryo banga mu Kuboza 1993 ubwo yidogaga avuga ko atakibona inkunga ivuye ibwami. ubwo bari mu muhango wo kwiyakira wari wabereye muri Hotel Meridien. Perezida Habyarimana yamusubije ko nawe ayo makuru yari yayabwiwe ariko amusaba kutagira undi muntu abibwira yaba umu ofisiye wo mu ngabo cyangwa se muri Jandarumori 85».urup. yavuze amagambo akomeye cyane yagaragaza ko yateguraga gutsemba Abatutsi. Johann Scheers yavuze ko ibyo yabishyikirije ababishinzwe mu ngoro y’ i bwami i Buruseli. Johann Scheers. Jenerali Major Munyakazi yasobanuye ko ku itariki ya 04 Mata 1994. Agezeyo. Nkuko Johann Scheers abivuga, Perezida Habyarimana yanze ubutumire ku munota wa nyuma kubera impamvu z’umutekano we : « Naramubwiye nti, Nyakubahwa Perezida wa Repubulika nizeye ko ushobora kuba ufite impamvu zikomeye kuko ntari bushobore kubisobanura. Nibwo yansubije agira ati : mfite impungenge ko hari icyambaho ndamutse mvuye mu gihugu87». Muri Werurwe 1994, Perezida Habyarimana yabwiye Johann Scheers ko indege ye yashoboraga kuraswa : « Ndagira ngo mbabwire ko igihe navuganye kuri telefoni na Habyarimana, yanyibwiriye ko yari asigaye atinya gukora ingendo mu ndege kubera impamvu z’umutekano we kuko yatinyaga ko indege ye yashoboraga kuraswa igihe cyo guhaguruka cyangwa cyo kugwa 88 ». Abasirikare b’ababiligi bakoraga mu by’ubutwererane bwa gisirikare bari mu kazi mu Rwanda bari bafite amakuru y’ikintu kidasanzwe cyashoboraga kuba, icyo kintu cyashoboraga kuba gufata ubutegetsi ku ngufu byagombaga kuba ari uko bafashe cyangwa bishe Perezida wa Repubulika. 1er Sergent Beyens Marc wari mu Rwanda kuva kuwa 01 Nyakanya 1993 kugeza muri Mata 1994, akora mu rwego rw’ubutwererane bwa gisirikare mu kigo cya Bigogwe yagize ati : « Kubera akazi nakoraga, navuganaga buri gihe n’uwayoboraga agatsiko kavugwa ahangaha ariwe adjudant-chef Nemeyabahizi. Ibyumweru bike mbere yuko Perezida agabwaho igitero yavuze ko kubwe hari agahenge ko kwibazwaho (…) ibyumweru bibiri cyangwa bitatu mbere yuko perezida araswa, ako gatsiko kabonye amabwiriza yavuye hejuru agasaba kwirinda no kwihisha. Bagombaga gucukura imyobo. Bari biteze icyagombaga kuba. Bari barakaye cyane. Twunvaga ko hari ikintu cyagombaga kuba 89». Ayo makuru yari azwi n’inzego z’iperereza za Perezida Mobutu ahagana mu mpera za Werurwe 1994. Mobutu yatelefonnye mu rugo kwa Habyarimana ariko ntibashobora kuvugana nawe kuko Habyarimana atari ahari. Mobutu yabwiye umugore wa Habyarimana ko hategurwaga kurasa indege y’umugabo we kandi ko yagombaga kuraswa ataha ava muri Tanzaniya, anamusaba ko atajyayo. Aya makuru yatanzwe n’umugore wa Habyarimana ubwe, ku mugoroba w’umunsi indege yahanuriweho ubwo y’itabaga telefone ya perezida w’Ubufaransa Francois Mitterand yo kumwihanganisha mu kababaro. Umutangabuhamya Jean Birara yabivuze muri aya magambo : « Mu mpera za Werurwe (kuwa 30 cyangwa 31), Perezida MOBUTU yaterefonnye mu rugo kwa HABYALIMANA, asanze Perezida adahari, yavuganye na Agatha H. amubwira ko hari umugambi wo kwica umugabo we kandi ko wagombaga gushyirwa mu bikorwa avuye i Dar-es- Salaam. Na none, inzego z’ipereza z’ingabo z’ u Burundi zari zifite abazihaga amakuru benshi mu kigo cy’i Kanombe zasabye Perezida w’u Burundi kwirinda kujyana na Perezida w’ u Rwanda mu ngendo kuberako mu kwezi kwa kane yashoboraga kuraswa. Umugore wa Habyarimana ashobora kuba yarabibwiye SAGATWA Elie, Koloneli wari ushinzwe umutekano wa Perezida akaba na musaza wa 87 88 J. Scheers, ibidem J. Scheers, ubuhamya yatanze imbere y’umucamanza Damien Vandermeersch, kuwa 08 Ukwakira 1997 89 Ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’Ububiligi, Ibazwa rya Beyens Marc muri dosiye n° 02.02545n/94/C8, kuwa 18 Gicurasi 1994 27 Agatha Habyarimana ari nawe Agatha yashakaga ko ya musimbura. Sagatwa niba yarabisabwe yaba yarabyanze nubwo atabibwiye shebuja. Ibi byose Agatha yabibwiye Mitterrand ubwo yatelefonaga ahagana 21 :30 ku itariki ya 06 Mata 1994 agamije guhumuriza umuryango no kuwubwira ko yifatanyije nawo mu kababaro90» Urwandiko rwanditswe kuwa 02 ukuboza 1994 n’umuyobozi mukuru w’umutekano w’ububiligi ruvuga ko abari bagize ishyirahamwe ryitwaga « AMASASU » bari baraburiye perezida Habyarimana ko « igikorwa cyo gusinya amasezerano y’ Arusha ko kizafatwa nk’igikorwa cy’intege nke ku ruhande rwe kandi ko kizamuviramo kuvutswa ubuzima91». Umugore w’umuderevu w’indege Falcon 50, Jacky Héraud, we yavuze ko abakozi bakoraga ku ndege ya Habyarimana bari bazi amakuru yavugaga ko hari umugambi wo kwica Habyarimana kandi wagombaga gushyirwa mu bikorwa mu byumweru byabanjirije ihanurwa ry’indege. Ubwo yabazwaga n’umwanditsi w’umufaransa Sébastien Spitzer, Madamu Héraud yamubwiye ko umugabo we yamubwiraga ko hari amakuru yavugaga ko hari intagondwa z’abahutu zitashakaga ko Habyarimana agira na kimwe arekurira abo bashyikiranaga(…) ntibashakaga ko yagira agace k’ubutegetsi ako ariko kose yarekurira FPR ». Sebastien Spitzer yongeyeho ko Madamu Héraud yamubwiye ko umugabo we « yumvise ibihuha byinshi bimwe muri byo bivuga umugambi wo kugaba igitero cyashoboraga kwibasira indege yatwaraga yari indege ya Perezida w’ u Rwanda Juvénal Habyarimana92». Jean-Berchmans Birara, wahoze ari Guverineri wa Banki Nkuru y’ u Rwanda kandi wavuganaga ku buryo bworoshye kandi buhoraho n’abayobozi bakuru b’ingabo z’u Rwanda cyane cyane abasirikare bakuru bakomokaga muri perefegitura ya Gisenyi nkawe, yavuze ko yabonye amakuru yizewe ayabwiwe n’umusirikare mukuru amubwirako ko ku itariki ya 04 Mata 1994, « hari ibintu bikomeye byategurwaga » kandi ko nawe « atari yizeye ko mu cyumweru kimwe azaba akiri muzima 93». Birara yongeyeho ko mu mezi nk’abiri yari arangiye, uwo musirikare bose bavuga ko ari Jenerali Nsabimana Deogratias waguye mu ndege94, yari yaramweretse urutonde rw’abantu 1500 bagombaga kwicwa mu mujyi wa Kigali : « za lisiti zarakozwe, izizwi n’izireba Kigali kandi byemewe na Perezida wa Repubulika. Batangije abantu 60, hanyuma ku itariki ya 20 gashyantare 1994, bari bamaze kugera ku bantu 1.500. Inshuro eshatu zose, ubwicanyi bwarahagaritswe cyangwa barabusubika kubera ko NSABIMANA wari umugaba mukuru w’ingabo yabirwanyije. Yabimbwiye ku itariki ya 20 Gashyantare1994 ananyereka urutonde ntakuka 95 ». Jean Berchmans Birara anavuga ko aya makuru yayahaye za ambassades z’ibihugu Ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’i Buruseli, Imigerekaku nyandiko mvugo n°7 yo kuwa 26 Gicurasi 1994 ya Jean Birara muri dosiye n° 02.02545N94 C8, reba dosiye /945 91 Urwandiko rwa B.Van Lijsebeth, yandikiye Minisitiri w’Ubutegetsi bw’Igihugu, i Buruseli, kuwa 02 Ukuboza 1994 92 Sébastien Spitzer, Contre-attaque sur le juge Bruguière. Raisons d’Etat. Justice ou politique? Paris, Privé, 2007, pp.227-228 93 Jean Birara, ikiganiro yahaye ikinyamakuru La Libre Belgique, kuwa 24 Gicurasi 1994 94 G. Prunier, igitabo yise : « Rwanda : Histoire d’un génocide… op.cit, p.268 95 Ubushinjacyaha bwa gisirikare bw’i Buruseli, ibazwa rya Birara Jean kuwa 26 Gicurasi 1994, muri dosiye n°02.02545 N94C8, imigerekaw’inyandiko nvugo n°734 (Reba dosiye ya Ntuyahaga 1/945) 90 28 by’i burayi, akanayatanga mu banya politike bo mu rwego rwo hejuru mu Bubiligi96» ariko ntibamwumve. Muri uko kwezi kwa Gashyantare 1994, inzego z’iperereza za MINUAR nazo zari zifite amakuru yerekanaga ko ingabo z’ u Rwanda zateguraga intambara simusiga: « muri Kigali hose bavuga ko imirwano igiye kubura (…) ingabo z’ u Rwanda zihora ziryamiye amajanja kandi ibibunda bya rutura byajyanywe ku birindiro by’ingabo zari ziryamiye amajanja97». Madamu Uwimana, umugore wa jenerali Nsabimana, yemeje ko ingabo z’igihugu ziteguraga kubura imirwano ndetse ko hanategurwaga ubwicanyi, yagize ati : « (…) Nababwira ko umugabo wanjye yahoraga yiteguye ko haba impinduka hagati mu ngabo. Yahoraga ahangiyikishijwe nuko imirwano yakubura akurikije uburyo impande zombi zigwizagaho intwaro ndetse no kutumvikana hagati y’abanya politike (…) umugabo wanjye yambwiye ko yarazi ko hari abantu bagombaga kwicwa ariko ntiyigeze ambwira ko hari za lisiti zakozwe. Yangiraga inama kenshi kuko yarazi ko isaha iyariyo yose byahinduka. Nzi kandi ko umugabo wanjye yitambitse umunsi bica Gatabazi akaburizamo ishyirwa mu bikorwa ry’umugambi w’ubwicanyi bwari bwateguwe.98». Undi mutangabuhamya, nyakwigendera Alphonse-Marie Nkubito, wahoze ari umushinjacyaha mukuru wa Repubulika, wanabaye minisitiri w’ubutabera muri guverinoma yashyizweho kuwa 19 Nyakanga 1994 yabwiye abagenzacyaha b’ububiligi bari baje gukora ipereza mu Rwanda boherejwe n’urukiko rw’iwabo ubwo bateguraga dosiye ya major Ntuyahaga, muri Gicurasi 1995, ko muri Gashyantare 1994 yamenye ko hari ibintu bikomeye byari bigiye kuba. Dore uko abivuga : « mu ntangiriro za 1994, hari igihuha cyavugaga ko hari ikintu kizaba mu kwezi kwa kabiri k’uyu mwaka 99 ». Nkubito yari yaraburiwe n’umwe mu nshuti ze witwaga, Daniel Nduwimana, wari suliyetona mu ngabo z’u Rwanda, amubwira ko « amalisiti y’abantu bagombaga kwicwa yari zarateguwe kandi ko hari hasigaye gukoma imbarutso ngo ubwicanyi butangire100». Undi musirikare w’umubiligi wakoraga mu kigo cy’i Kanombe, ashinzwe amasasu wari ufite ipeti rya serija witwaga Daubie Benoît, yagize ati : « mu cyumweru cyabanjirije iraswa ry’indege, umugore wankoreraga yarambwiye ngo njye nitonda kuko tugiye guhinduka abatutsi b’abazungu. Yashakaga kuvuga ko hariho za lisiti z’abantu bagombaga kwicwa kandi ko byashobokaga ko twe ababiligi turi kuriyo lisiti 101». Mu by’ukuri, kuvuga ko Perezida Habyarimana azicwa hanyuma hakaba ifatwa ry’ubutegetsi hakicwa n’abantu benshi yari inkuru yavugwaga n’intagondwa, zaba iz’abasirikare cyangwa abasivili, kuko yavugirwaga mu ruhame kandi yar’izwi n’abandi bantu batari bafite icyo Jean Birara, ikiganiro yahaye ikinyamakuru la Libre Belgique kuwa 24 Gicurasi 1994 M. Nees Lt S2, ubutumwa bugenewe komanda wa KIBAT, Info S3, Kigali, kuwa 16 Gashyantare 1994 98 Ibazwa rya Madamu Uwimana Athanasie, inyandiko mvugo y’ibazwa n° 1023 yakozwe kuwa 30 Kamena 1994 n’ubushinjacyaha bwa gisirikare bw’ububiligi, dosiye n° 02 02545 N94 C8 y’umushinjacyaha wa gisirikare i Buruseli 99 Ibazwa rya Bwana M. Nkubito, inyandiko y’ubushinjacyaha bwa gisirikare bw’ububiligi, inyandiko nvugo yo kuwa 01 nokuwa 13 Gicurasi 1995 100 Ibidem 101 Auditorat militaire belge, audition de Daubie Benoît suite au dossier n° 0202545N94C8, 10 mai 1994 97 96 29 Perezida Habyarimana yotswa igitutu mbere y’inama y’i Dar-es. bizaba ngombwa ko Umuryango w’Abibumbye uzava mu Rwanda104. ishyirwa mu bikorwa ryayo ryari ryarananiranye.bahuriyeho n’ubutegetsi. Intumwa yihariye ya Perezida Habyarimana akaba na Minisitiri w’ubwikorezi n’itumanaho. Ni muri urwo rwego ku itariki ya 14 Mutarama 1994. Umuryango w’Abibumbye wari witeguye kuvana ingabo zawo mu Rwanda105». kubera inzitizi n’umutekano muke byaterwaga n’ishyaka ryari ku butegetsi (MRND n’abandi bakoranaga nayo barimo CDR n’intagondwa zo mu ngabo z’igihugu). Inteko Ishinga Amategeko yaguye n’ivangwa ry’ingabo z’impande zombi) . ikwirakwizwa ry’intwaro. p.Salaam Perezida yokejwe igitutu n’ibihugu byinshi byari inshuti z’ u Rwanda.198 104 Raporo ya Loni. urup. n’ibyo MRND yashakaga ko bayisezeranira ko hazatorwa itegeko ribuza gukurikiranwa mu nkiko abantu bayo bagize uruhare mu bikorwa byo guhungabanya uburenganzira bwa muntu103». Kuwa 01 Werurwe 1994.Salaam Inama y’abakuru b’ibihugu byo mu karere yabereye i Dar-es-Salaam ku itariki ya 06 Mata 1994 yari igamije gushaka uburyo inzego zemeranyijweho mu masezerano y’amahoro ya Arusha zashyirwaho (Guverinoma y’inzibacyuho yaguye. Gukemura ikibazo cya politike cyari mu Rwanda Nubwo amasezerano y’amahoro y’Arusha yasinywe.13 . gutinda gushyrira mu bikorwa amasezerano y’amahoro. Itangazo ryashyizwe ahagaragara nyuma y’inama y’abakuru b’ibihugu bo mu karere yabereye Dar Es Salaam kuwa 06 Mata 1994 ku bibazo byarangwaga mu Burundi no mu Rwanda 103 Raporo ya Loni p. umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye yabwiye perezida Habyarimana kuri telefoni ko « ni hatagira igikorwa.13 105 Ibidem. umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye ubwo yakiraga intumwa yihariye ya perezida Habyarimana yongeye kuvuga ko « nihatagira igikorwa. p. ni irahira rya Perezida wa Repubulika gusa ryabaye ku itariki ya 05 Mutarama 1994. mu rwego rwo gukura igihugu mu bihe bikomeye. Bwana Ntagerura André. no kwiga ikibazo cy’umwuka mubi n’umutekano muke byarangwaga i Burundi102 kuva Perezida Melchior Ndadaye yicwa mu Kwakira 1993. 102 30 . Itegurwa n’impamvu z’inama y’i Dar-es.15. imiryango itanu itegamiye kuri Leta iharanira uburenganzira bwa muntu « yagaragaje akababaro yari itewe no kwiyongera k’urugomo mu Rwanda. nka za ambassade na za serivisi z’ubutwererane bwa gisirikare z’abafaransa n’ababiligi. na perezida Habyarimana wotswaga igitutu inshuro nyinshi n’ibihugu byagize uruhare mur’ayo masezerano y’amahoro ndetse n’Umuryango w’Abibumbye yari yiteguye kuyashyira mu bikorwa. Ku itariki ya 15 werurwe 1994. mu gitabo bise « Aucun témoin … . HRW na FIDH. Inama y’ i Dar-es-Salaam bwari uburyo bwa nyuma bwageragejwe n’umuhuza kugira ngo arebe ko yakura igihugu mu gihirahiro cya politike. Igikorwa cyo gushyira mu bikorwa amasezerano ya Arusha cyakozwe. ku itariki ya 04 Kanama 1993 (Amasezerano asoza imishyikirano agizwe n’ibice bitanu). ikiganiro yagiranye na Komite i Londres. yabibonagamo ikosa ryo mu rwego rwa politikike rikomeye. Jacques-Roger Booh-Booh. wari muri ibyo biganiro ku Gisenyi. Urup. Dore uko urwandiko rw’inzego z’iperereza z’Ububiligi rubivuga: « Komite nkuru ya MRND yarakajwe cyane nuko Habyarimana yagiye kubonana na Perezida wa Uganda. yabwiye intumwa idasanzwe y’umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye. Quorum. Muri icyo gihe uwari uhagarariye Ubudage avuga mu izina ry’ibihugu bigize umuryango w’ubumwe bw’ uburayi yagaragaje uburyo yarahangayikishijwe no kwiyongera k’umutekano muke. Urugendo rwe rw’i Bugande rwakiriwe nabi cyane n’intagondwa zo mu ishyaka rye. ko irahira rya guverinoma y’inzibacyuho yaguye riteganyijwe ku itariki ya 08 Mata 1994. Cit. Joseph Nzirorera n’umugore we.Nshimiyimana yavuze ko ayo makuru y’ingenzi yayabwiwe na Jacques-Roger Booh-Booh akiva ku Gisenyi. Museven.Ku itariki ya 02 Mata 1994.urup. Alphonse Ntirivamunda n’umugore we (umukobwa wa Perezida) na Koloneli Anatole Nsengiyumva. kuwa 10 Mutarama 2009. no kuva ku itariki ya 07 kugeza ku ya 08 mata 1994. anamusaba kubibwira Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye 108. kwiyongera kw’imbunda n’uruhare rudashobora kwihanganirwa rwa bimwe mu bitangaza makuru. Reba igitabo yise « Prélude du génocide rwandais. Abari baraho ni aba bakurikira : Perezida wa Repubulika n’umugore we. reba na none Prunier. Umunyamabanga Mukuru w’Ishyaka rya MRND.i itayigishije inama. yahanuraga ko FPR yar’igiye gukora « akantu » ikoresheje amasasu na za gerenade kuva ku itariki 03 kugeza kuya 05 mata. Matayo Ngirumpatse.197 Ibidem. Roger Booh-Booh. 49-51. umunsi Booh-Booh yeguriye. Bruxelles. V. hanyuma aza gukora ako kazi muri MINUAR kuwa 1 Ugushyingo 1993 kugeza kuwa 1 Gicurasi 1994. n’i Dar-es-Salaam kuwa 06 Mata . Nshimiyimana. Perezida Habyarimana yasanze nta kundi yabigenza usibye kwemera ibyo bamusabaga.. Nshimiyimana yarashinzwe itangazamakuru muri GOMN. nuko intagondwa zo mu ishyaka rye ziba ziramubonye zinaboneraho no kuvuga ko yakoze ikosa zitari ziteguye kubabarira . Ibibazo by’u Burundi nibyo byari impamvu y’ingenzi y’inama y’ i Dar-es-Salaam HRW na FIDH. 1995. Ubwo yaganiraga na Komite. Byabaye ngombwa ko Habyarimana yisobanura imbere y’abayobozi b’ishyaka 106». Abantu benshi bashobora kwibaza isano iri hagati y’iri terabwoba rigaragarira buri wese n’ibyo RTLM yatangaje umunsi wakurikiyeho ku itariki ya 03 Mata. yabwiye Perezida wa Repubulika yeruye ati : « ntituzabyemera Nyakubahwa Perezida109 ». 107 106 31 . nyuma y’ingendo yateganyaga gukora i Gbadolite kuwa 04 mata . Van Winsen. wari Perezida wa MRND. umushinjacyaha wa Gisirikare mu rukiko rwa Gisikare ruhoraho rw’ i Buruseli. Alphonse Higaniro n’umugore we. kuwa 18 Ugushyingo 1994.209 108 Vénuste Nshimiyimana. ubwo yari yamutumiye iwe ku Gisenyi. J. Yavuze ko inkunga y’ibihugu by’ubumwe bw’iburayi izatangwa aruko amasezerano yashyizwe mu bikorwa 107».Perezida Habyarimana ubwo yatangiye ingendo zo kugisha inama bagenzi be bo mu karere. 109 V. Enquête sur les circonstances politiques et militaires du meurtre du président Habyarimana. ku bijyanye na dosiye y’urupfu rw’abasirikare icumi b’ababiligi bari muri MINUAR. Nibwo Bwana Nzirorera Joseph.impap. abazwa na M. Umuyobozi w’akarere ka Gisirikare ka Gisenyi. yagiye Uganda ku itariki ya 09 Werurwe 1994 naho muri Zaire ajyayo ku itariki ya 04 Mata 1994. mu Gitabo bise « aucun témoin…Op. Pasteur Musabe (mwene nyina wa Bagosora) n’umugore we. mu gitabo yise « The Rwanda crisis…. Kubera igitutu yotswaga n’impande zose. Umugabo wanjye ntiyarazi impamvu z’urwo rugendo. Kapiteni Bwanakweri Isidore. ariwe Ntaryamira Cyprien. Stanislas Bangamwabo.Kubera icyizere Perezida Habyarimana yatanze mu nama y’ i Dar-es.Salaam cyo gushyiraho inzego za Leta y’inzibacyuho akimara kugaruka mu gihugu. Hari hashyizweho Perezida w’agateganyo. Jenerali Nsabimana Deogratias yabwiwe ko azaherekeza Perezida wa Repubulika ku munsi wabanzirizaga uw’urugendo. Madamu Uwimana yongeyeho ko ari kwa perezida ku munsi wakurikiye uw’ihanurwa ry’indege nyuma ya saa sita. wari umunyamabanga wa Minisitiri w’Ingabo kuva muri Kamena 1993 kugeza muri Mata 1994. yagize ati : « ku itariki ya 05 Mata 1994. ibidem 110 32 . Icyemezo cy’umucamanza. aho kuba umugambi mubisha waba wari wateguwe na kimwe cyangwa se byinshi mu bihugu by’ibihangange byo mu karere110 nkuko bamwe babitekereza. y’Ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’i Buruseli 112 Ubuhamya bwa Madamu Uwimana Athanasie. Yabwiwe ko azaherekeza umukuru w’igihugu anahabwa impapuro zihabwa abajya mu butumwa mu mahanga iwe mu ijoro agomba kujya muri Tanzaniya ku munsi ukurikiraho. abajijwe n’ubushinjacyaha bwa gisirikare bw’ububiligi ku itariki ya 30 kamena 1994 i Buruseli. Ibibazo byerekeye urugendo rw’Umugaba Mukuru w’Ingabo z’u Rwanda Intumwa z’ u Rwanda zari mu ndege ya perezida wa repubulika zari intumwa zari zisanzwe zimuherekeza mu ngendo zisa n’urwo bari bagiyemo usibye umugaba mukuru w’ingabo z’u Rwanda. Kapiteni Bwanakweli atangira asobanura ibijyanye n’ihanurwa ry’indege muri aya magambo : «ku mugoroba wo ku itariki ya 06 mata. Mu Burundi icyo gihe umutekano warushagaho kugenda uba mubi kuva nyuma y’iyicwa rya Melchior Ndadaye mu Kwakira 1993. yemeza ko murumuna we yoherejwe mu butumwa mu nama y’i Dar-es-Salaam ku buryo butunguranye. nari ndi i Kanombe mu Kajagali hafi Jean Louis Bruguière. yavuze ko yabonye amakuru ayahawe na Lieutenant-colonel wari mu kiruhuko cy’izabukuru. yumvise umugore wa perezida Habyarimana avuga ko ibyabaye « byagombaga kuba 112» ubwo yamusubizaga ibibazo yari yamubajije bijyanye n’impamvu zatumye umugabo we ajyana na perezida ku buryo butunguranye. Umugore we madamu Uwimana Athanasie. n’impapuro ze zijyanye narwo zateguwe huti huti zidaciye mu nzira isanzwe iz’abandi zicamo. Abantu batinyaga ko ibintu byarushaho kuba bibi kuko ingabo z’u Burundi zaregwaga kuba ari zo zishe Perezida Ndadaye kandi ko zitashaga impinduka y’igisirikare yifuzwaga n’ubuyobozi bwa gisivili bwariho. akaba mukuru wa Jenerali Nsabimana. babwiye umugabo wanjye ko yagombaga guherekeza Perezida wa Repubulika i Dar-es-Salaam ku itariki ya 06 Mata 1994 mu gitondo kare. Urukiko rwisumbuye rw’I Paris. Urup 49: “Iyo nama yaba yari urwitwazo rwo koroshya ihanurwa ry’indege” 111 Ubuhamya bwatanzwe na Madamu Uwimana Athanasie muri dosiye n° 02 02545 N94 C8. ariko yavugaga ko atarashoboye gutegeka haramutse hatabayeho impinduka zikomeye mu ngabo z’igihugu. hari ku nshuro ya mbere bamusaba kujya mu rugendo nk’urwo111». Icyo gihugu cyari gifite ibibazo bishingiye ku nzego z’ubutegetsi n’ibya politike bikomeye kitigeze kigira. jenerali Nsabimana Deogratias wahatiwe guherekeza perezida ku nshuro ya mbere kandi akabibwirwa ku munota wa nyuma. impaka zo muri iyo nama zibanze cyane cyane ku bibazo by’ u Burundi. Impamvu nyamukuru y’inama y’i Dar-es-Salaam yahagurukije Perezida Habyarimana i Kigali yar’iyo kwiga ku bibazo by’umutekano byari bisanzwe birangwa mu Rwanda no mu Burundi. Ku itariki ya 04 Mata. yahamagawe byihutitrwa na minisieri y’ingabo ngo agaruke i Kigali. iza Jenerali Nsabimana ntazarimo.Salaam. birashoboka ko yongerewe ku rutonde kugira ngo asimburMinisitiri w’Ingabo jye namaze kuva i Kigali114». Yagize ati : « Ibyaribyo byose. hanyuma mbona ikirimi cy’umuriro gikwiriye hejuru y’iwe. Runyinya yabwiye Komite ko bamwe mu ntumwa zagiye mu nama y’i Dar-es-Salaam barimo umugaba mukuru w’ingabo bagiye badakorewe impapuro zikorerwa abajya mu butumwa mu mahanga anongeraho ko atazi umuntu wategetse ko bajya i Dar-es-Salaam : « Gukora impapuro z’abakozi ba leta bajya mu butumwa mu mahanga byari mu nshingano zanjye. Kapiteni Bwanakweri yavuze ibyo mukuru wa jenerali Nsabimana yaramaze ku mwongorera uwo mugoroba w’ihanurwa ry’indege : «Nahise njya kwa liyetona koloneli Bangamwabo wari inshuti yanjye hanyuma musobanurira ibyo narimaze kubona no kumva. Koloneli Bagosora nawe yabwiye abari baje gukora iperereza Arusha bayobowe n’umucamanza Bruguière ko jenerali Nsabimana atar’azi ko azajya i Dar. Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga yampaga urutonde rw’abantu bagombaga kugenda. Yabimbwiye muri aya magambo : « murumuna wanjye ntabyo yar’azi. Ntabwo byari biteganyijwe ko yar’umwe mu bagombaga guherekeza perezida. kuwa 08 Kanama 2008 Ibazwa ryakozwe na Komité i Huye kuwa 20 Werurwe 2008 no kuwa 30 Kamena 2008 115 Ibazwa rya Koloneli Bagosora Ryakozwe n’umucamanza Bruguière. wari mu mutwe wa gisirikare wihariye wari ugizwe n’abasirikare bakoreshaga imbunda zagenewe kurwanya umwanzi watera aturutse mu kirere (L. hanyuma nkabategurira impapuro zabugenewe. Ubuhamya bw’umugore wa Nsabimana n’ubwa Lt col. Sinahise menya ko ari indege ye irashwe». Mbere yuko arangiza urwo rugendo rwe nkuko yari yaruteguye. kuwa 18 Gicurasi 2000 33 .A. jenerali Nsabimana.Salaam. Ageze i Kigali nibwo yabwiwe ko yagombaga guherekeza perezida wa repubulika muri Tanzaniya ku munsi ukurikiyeho 113». Mbere yuko ngenda nari namukoreye impapuro ariko ntiyari ahari. yari yagiye mu Ruhengeri muri kajugujugu agiye kureba nyina kandi kuri gahunda ye yateganyaga gukomeza ajya i Byumba gusura ingabo zo mur’ako karere ka gisirikare. Ni Minititiri w’Ingabo wagombaga kujyayo. Jenerali Nsabimana ntiyarazi ko har’aho azajya115 ». Abandi batangabuhamya bemeza ko iyoherezwa rya jenerali Nsabimana ryari rihishe imigambi mibisha y’intagondwa z’abahutu zari ziyobowe na koloneli Bagosora zashakaga gukora jenoside zimaze guhirika ubutegetsi. ibyo bintu byateguwe huti huti kuko ku itariki ya 04 nari kumwe na jenerali Nsabimana kandi atazi ko hari aho azajya. Ubwo nagendaga njya i Dar-es. Ndakeka ko Jenerali Nsabimana ari we bamusimbuje. Yahise ambwira ko murumuna we.y’ikibuga cy’indege. Bangamwabo bushimangirwa na Runyinya Barabwiriza wari umujyanama mu bya politike muri perezidansi ya repubulika kandi war’ushinzwe gukora impapuro z’ubutumwa bw’abakozi bo mu rwego rwo hejuru. Mu gitondo cyo kuwa 05 Mata. yari yagiye i Dar-es-Salaam mu buryo butunguranye. Umusirikare wo mu ngabo zahoze ar’iz’u Rwanda. Numvise urusaku rw’ibintu bibiri biturika biturutse mu dusozi twari inyuma yo kwa Perezida Habyarimana. Hanyuma.A) yavuze ko icyemezo 113 114 Ibazwa ryakozwe na Komite i Rilima. nari nasinye impapuro z’abagombaga guherekeza Perezida wa Repubulika. ku itariki ya 05 mata 1994. Nsengiyumva Tharcisse.es. Arusha. perezida wagombaga gutanga itegeko ryo gutangiza ubwicanyi ntiyaritanze kuko yarimo yakira intumwa z’abanyamahanga zari zaje mu 116 117 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. hanyuma bakoreshe icyo cyuho basize ku buyobozi bw’igihugu n’ ubw’ingabo bashyire mu bikorwa umugambi wa Jenoside117 ». Major Kazenga yatubwiye ko Nsabimana atarazi ko yagombaga kujya mu butumwa mu mahanga. Hari kuwa kabiri. Birashoboka ko Bagosora yaba yarohereje Nsabimana muri Tanzaniya kugira ngo abonereho umwanya wo gushyira mu bikorwa umugambi we wo gukora jenoside no guhirika ubutegetsi yateguraga. ko kugenda kwe byapanzwe na Koloneli Bagosora ku munota wa nyuma. umusirikare mukuru w’umuganga wakoraga ku bitaro bya gisirikare by’i Kanombe twari tuziranye. yafashe icyemezo cyo kohereza Nsabimana kuberako we na Perezida Habyarimana batari bashyigikiye igitekerezo cyo kwica Abatutsi bose Bagosora yashakaga.cyo kohereza Nsabimana i Dar-es-Salaam cyafashwe na Bagosora kugira ngo abone uko ashyira mu bikorwa umugambi wa jenoside Nsabimana atemeraga uko wakabaye. anavuga ko jenerali Nsabimana yari mu bantu bashyiraga mu gaciro. i saa cumi n’ebyiri za mugitondo . Ku itariki ya 05 Mata 1994 ahagana isaa kumi (16h). Kazenga yatubwiye ko Bagosora yatelefonnye Nsabimana ku itariki ya 05 Mata ahagana mu ma saa kumi (16h) amumenyesha ko azajyana na perezida Habyarimana. Kugira ngo abigereho Bagosora afatanyije n’abasirikare bakuru b’intagondwa bacuze umugambi w’uko Nsabimana aherekeza Habyarimana. Jean Berchmans Birara nawe yemeza igitekerezo kivuga ko Nsabimana atarashyigikiye umugambi wo gukora jenoside. yahamagaye [jenerali] Nsabimana kuri telefoni amumenyesha ko azajyana na perezida Habyarimana. yagize ati : « yashoboye kuburizamo gutangiza ubwicanyi inshuro eshatu zose ». Impamvu yatumye ashaka ko Nsabimana ajyana na Perezida Habyarimana ni uko Nsabimana atemeranyaga na Bagosora ku mugambi wo gukora jenoside wari uriho ndetse n’uburyo uzashyirwa mu bikorwa. Twaganiriye ku bibazo igihugu cyari kirimo muri icyo gihe. bwagombaga «gutangira kuwa 23 Werurwe i saa sita z’ijoro bukarangira kucyumweru ku itariki ya 27 werurwe. Kuwa 04 Kamena 2008 Ibidem 34 . ubwo nari kumwe na Ajida Nduwamungu nahuye na major Dogiteri Kazenga. Yatubwiye ko yashakaga kujya kutugurira Fanta mu kabari kari’ i Kanombe kitwaga la Majorette. cyane cyane ku rupfu rwa Habyarimana. Nsabimana na Minisitiri w’Ingabo badahari : « Nabaye umushoferi wa Bagosora igihe yari komanda w’ikigo cya Kanombe nyuma y’urupfu rwa Koloneli Mayuya. Ku kibazo cyo gushaka kumenya ukuntu umu Kaporali usanzwe yashoboye kumenya ayo makuru yasubije agira ati : « Ku itariki ya 08 Mata 1994. Bagosora war’umuyobozi w’ibiro bya Minisitiri w’ingabo. Bagosora yashakaga kwikiza Nsabimana kugira ngo ashobore gushyira mu bikorwa umugambi we ari nta n’umwe umubangamiye 116 ». kugira ngo babice bombi. Major Kazenga yongeyeho ko nk’umuyobozi w’ibiro muri Minisiteri y’Ingabo Bagosora. 3. yo mu Bushinjacyaha bwa Gisirikare bw’i Buruseli. Ibyo ari byo byose Perezida yashoboraga no kubuza Nsabimana kugenda. Nsabimana ntiyabonaga kimwe nabo uburyo ibibazo byari mu gihugu byakemurwa. Hari ibindi bintu bibiri bituma umuntu yakwibaza ku mpamvu z’iyoherezwa rya jenerali Nsabimana mu nama y’i Dar-es-Salaam. Impamvu : Imyifatire y’Abasirikare. ikindi n’uburyo Perezida wa Repubulika yatunguwe amubonye ku kibuga mu gitondo ku itariki ya 06 Mata 1994 bigaragaza ko Perezida wa Repubulika ashobora kuba atarazi ko agiye kujyana n’umugaba w’ingabo ze. akimara kuva mu nama y’i Dar-es-Salaam. Kubakira byagejeje isa saba n’igice z’ijoro (24/03/1994). Ubuhamya bwa Jean Birara muri dosiye n° 02. ibi akaba aribyo bishobora kuba impamvu yatumye amwohereza i Dar-es-Salaam kugirango ashobore gutegura nta nkomyi ibyagombaga kuba : « Mu gihe cy’intambara nayobowe na Koloneli Nsabimana imyaka ibiri mu Mutara ataragirwa umugaba w’ingabo. Kapiteni Nsengiyumva Théogène. abasirikare bagendanaga na Perezida Habyarimana. Nk’uko abo batangabuhamya babivuga.Rwanda. arinabyo byaberaga abo bagenzi be inzitizi batashakaga ko perezida ashyiraho inzego za leta y’inzibacyuho nkuko yari yateganyije ku bikora ku itariki ya 08 mata 1994. Perezida yerekanye ko atangajwe cyane no kumubona. ashaka kugira icyo akora ariko ariyumanganya mbere yo kwinjira mu ndege.1. Kubera iyo mpamvu birumvikana ko yarabangamiye abantu bose batashakaga ko haboneka umuti wa burundu ku kibazo cy’intambara yari yugarije igihugu biciye mu nzira y’amahoro119». 120 Inyandiko yahaga inyito umwanzi yanditswe n’Ibiro Bikuru by’Ingabo z’ u Rwanda kuwa 21 Nzeri 1992 121 Inyandiko y’ibanga yanditswe na Nsabimana kuwa 26 Nyakanga 1993 igihe yari Umugaba Mukuru w'Ingabo yagaragazaga itotezwa ryakorerwaga abasirikare b’abahutu bakekwaho kuba abatutsi kubera ko bashyikiranaga nabo : Ibarwa n° 164/G2. Yari umusirikare wo mu rwego rwo hejuru wobonaga ibintu mu rwego ruhanitse kandi wabonaga ko abasirikare bari barambiwe intambara.1 yandikiwe Minisitiri w’Ingabo. nubwo Jenerali Nsabimana. Ese Perezida yaba yarigizaga nkana kugira ngo agaragaze ko atari we washatse ko bajyana cyangwa se birashoboka ko yaba ntacyo yari abiziho bikaba byaramutunguye usibye ko biramutse ari uko byari bimeze byaba ari ibintu bidasanzwe. Koko rero. kuwa 26 Gicurasi 1994. bavuga ko Perezida ageze ku kibuga cy’i Kanombe ari hafi kurira indege. bagize uruhare mu guha inyito umwanzi w’igihugu no gushyira ahagaragara uwariwe ubwo bavugaga ko ari Umututsi n’Umuhutu utishimiye ubutegetsi bwariho120 no kuba yagaragazaga ko yanga Abatutsi 121. war’umusirikare mukuru mu ngabo z’u Rwanda z’icyo gihe nawe yavuze ko kutunvikana gukabije kwarangwaga hagati ya Bagosora na Nsabimana kubijyanye n’uburyo ikibazo cya politike cyari mu Rwanda cyakemurwa. afatanyije n’abasikare bakuru b’intagondwa barimo koloneli Anatole Nsengiyumva. Kuwa 22 Kamena 2008. Inyandiko mvugo n° 734 n’imigereka (reba dosiye ya Ntuyahaga 1/946) 119 Ubuhamya bwakiriwe na Komite mu Bugesera (Gako). yatangajwe no kubona Jenerali Nsabimana ari iruhande rw’urwego rw’indege ari umwe mu bari bamuherekeje. Yar’azi ibibazo by’abasirikare kurusha abandi basirikare bakuru babaga i Kigali nka Bagosora. birashoboka ko atarashyigikiye umugambi wa jenoside nkuko yari yarateguwe na bagenzi be mu kazi bar’intagondwa ku murusha. 118 35 . Byose byigijweyo118».02545 N94 C8. ibi nabyo bikaba byatera kwibaza. Icya mbere nuko impapuro ze zimwemerera kujya mu butumwa mu mahanga yazishyikirijwe iwe mu rugo hadakoreshejwe uburyo busanzwe bukoreshwa. Mu by’ukuri. hanyuma Perezida akamwitegereza cyane akanya kanini mbere yo kumubaza niba nawe yar’umwe mu bagenda. umwe mu basirikare bagendanaga na Perezida Habyarimana yabidusobanuriye muri aya magambo : « Twaherekeje Perezida mu gitondo kare. yari incuro ya mbere mbibonye. kuva Habyarimana yafata ubutegetsi muri 1973. Gutegura ubutumwa bujya mu mahanga babikoraga bafatanyije na minisiteri y’ububanyi n’amahanga ariko ni Perezida wasinyaga ku rupapuro rwabaga rwanditseho amazina y’abagombaga kugenda. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Perezida yabaye nk’ubishidikanyaho gato nuko bombi bahita binjirana mu ndege 123». kuwa 28 Gashyantare 2008 124 Komisiyo Mpuzamahanga y’Iperereza yakoreye Arusha mu Rukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga rwagenewe u Rwanda. Umugaba w’Ingabo yamusubije ko nawe yari yahawe impapuro z’Ubutumwa zimwohereza mu nama Perezida yaragiyemo. yaba Nsabimana cyangwa se Serubuga wamubanjirije. ni Perezida wa Repubulika wasinyaga bwa nyuma impapuro zimerera abantu kujya mu butumwa mu mahanga umuyobozi w’ibiro bye cyangwa umwe mu bajyanama be babaga bamweretse. urubanza rwo kuwa 18 Gicurasi 2000 123 122 36 . Ibyo nibuka neza kuko nari hafi yabo. Mvulirwenande yasobanuye kandi uburyo impapuro z’abasirikare bakuru bagombaga kujya mu butumwa mu mahanga zakorwaga agaragaza uruhare rukomeye koloneli Bagosora yabigiragamo mu rwego rw’akazi ke nk’umuyobozi w’ibiro bya minisitiri muri minisiteri y’ingabo : CASTAR ni Izina ry’Irihimbano rya Jenerali Nsabimana. Jean-Marie Vianney Mvulirwenande wari umujyanama wa Perezida mu by’itangazamakuru kuva muri 1992 kugeza muri 1994. ku kibuga hakiri igihu. n’igihe Perezida yageze imbere ya CASTAR122. Kuri jye. kandi nk’umujyanama waPerezida mu by’itangaza makuru naherekeje Perezida inshuro nyinshi. Koloneli Bagosora yabwiye umucamanza w’umufaransa Jean-Louis Bruguière ko. wahise amuterera i saluti. Navuye mu Rwanda ku itariki ya 05 mata 1994 kandi ndibuka ko Nsabimana atarari ku rutonde rw’abantu bagombaga kujya i Dar-es-Salaam. twibajije ibibazo byinshi ku mpamvu zamuzanye mu nama. Nijye wandikaga amatangazo agenewe abanyamakuru nyuma y’imibonano Perezida yabaga yagize sinari narigeze narimwe mbona Perezida yaherekejwe n’Umugaba Mukuru w’Ingabo. ndakeka ko ari Perezida wa Repubulika wafashe icyemezo kirebana no kugenda kwa Nsabimana.Salaam muri mata 1994. Ni nayo mpamvu havuzwe amagambo menshi kuri ruriya rugendo ». kandi tumubonye i Dar-es-Salaam. ubutumwa bwabaga bugiwemo n’intumwa zo mu rwego rwo hejuru nk’izari zigiye mu nama y’i Dar-es. ariko ndagira ngo mbabwire ko atari jye jyenyine watangajwe no kubona Nsabimana ari umwe mu bantu badusanze i Dar-es. yavuze ko Perezida wa Repubulika n’umugaba w’ingabo bataviraga mu gihugu rimwe kandi ko uko kutaba mu gihugu icyarimwe bitashoboraga kubaho mu gihe na Minisitiri w’Ingabo atarahari : « Uko byari bisanzwe. atari yarigeze abona ajyana na rimwe mu rugendo n’umugaba w’ingabo cyangwa se uwa Jandarumori124. Nkurikije uko ibintu byagendaga. Abandi batangabuhamya babiri. bakoranaga hafi na Perezida Habyarimana nabo bemeje iby’umugore wa Nsabimana yavuze. Na none.Salaam.Twagirayezu Innocent. Nk’uko nabivuze haruguru. kandi niboneye ubwanjye urwandiko rumwemerera kujya muri ubwo butumwa. Ariko siko byagenze. Umwanya narimo w’umurinzi wa Perezida ntabwo wanyemereraga kumenya byinshi ariko icyo kibazo naracyibajije kuko ntashoboye kumva impamvu Perezida yaje mu nama ahanini yagombaga kwiga ku bibazo by’u Burundi azanye n’Umugaba w’Ingabo. amazina yabo yose agashyirwaho hanyuma perezida wa repubulika akarusinya. Kamana François. ubwo najyaga gufata paseporo yanjye muri Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga.Salaam gishoboka kuba cyaraje bitinze. 125 126 Ibazwa ryakozwe na Komite i Karongi.Salaam125». Byanabonekaga kandi ko Koloneli Bagosora yari afite ububasha buruta ubwa Minisitiri wari umusivili kandi wari warashyizweho mu bihe bikomeye.Salaam. ni impamvu yatumye perezida Habyarimana ajyana n’umugaba w’ingabo kandi igihugu kiri mu ntambara. kandi wari wajyanye nawe mu nama y’i Dar-es. umwe mu basirikare baherekezaga Habyarimana kuva mu1980 kugeza muri 1994. Perezida wa Repubulika atajyanaga na Sagatwa. wabonaga ko ari nkawe wayoboraga minisiteri y’ingabo. Ku rupapuro rutwemerera kujya mu butumwa i Dares. anavuga ko abantu benshi batigeze bumva impamvu umugaba w’ingabo z’u Rwanda yagiye mu nama y’i Dar-es-Salaam: « Iyo abantu babiri cyangwa benshi babaga bari bujye mu butumwa mu mahanga. Icyo nibajije maze gusoma ibyari ku murongo w’ibyiga w’inama yagombaga kwiga ku bibazo by’u Burundi. Koloneli Bagosora. Naherekeje Perezida wa Repubulika inshuro nyinshi nasanze mu ngendo ngufi nka ruriya.« Kubera ko Minisitiri w’Ingabo yari mu butumwa. Sagatwa yarasigaraga mu gihugu. twahawe tutarava i Kigali.Salaam yavuze ibisa n’ibyo Jean-Marie Vianney Mvulirwenande yavuze. Sagatwa yagombaga kuyjya muri leta zunz’ubumwe z’Amerika ku itariki ya 06 mata. niwe wari ufite ububasha bwo gutunganya impapuro z’aboherezwa mu butumwa. nta mazina ya Sagatwa na Nsabimana yari ariho. sinigeze menya impamvu z’impinduka yabaye muri gahunda ku munota wa nyuma Sagatwa akoherezwa i Dar-esSalaam126». Naketse ko Nsabimana yazanye na Perezida mu rwego rwo gutegura ibikorwa bya gisirikare byo mu rwego ruhanitse noneho Perezida agashaka ko umugaba w’ingabo aba ahari kugira ngo abahe inama ijyanye nabyo. Ibyo ntabwo byari byarigeze kuba ko bombi bajyana mu butumwa. birashoboka ko yaba ari we wasabye ko Nsabimana yoherezwa mu nama y’i Dar-es. Icyemezo cyo kumwohereza mu nama y’i Dar-es. asimbura James Gasana wari umaze kuva mu gihugu mu buryo budasobanutse. kuwa 21 Nzeri 2008 37 . Bagosora yarafite ububasha bwinshi. Sagatwa yagombaga kujya muri Amerika. Ibyo ndabyemeza nta shiti. kuwa 13 Nzeri 2008 Ibazwa ryakozwe na Komite i Rwamagana. hakorwaga irupapuro rwabugenewe rumwe. umuyobozi w’ibiro muri Minisiteri y’Ingabo. Ndagira ngo na none nongereho ko ubusanzwe iyo rwabaga ari urugendo rw’umunsi umwe. nta gitangaje kuba yarashoboraga gukora ibishoboka byose ngo yikize Perezida wa Repubulika. Biragaragara ko Bagosora yateguraga guhirika ubutegetsi . u Rwanda na VisiPerezida wa Kenya. nuko isanga ari we wasimburaga Minisitiri mu gihe yabaga adahari kandi yarafite ububasha bwo gufata ibyemezo bikomeye mu rwego rw’imiyoborere ya Minisiteri harimo no guha abakozi uburenganzira bwo kujya mu butumwa mu mahanga no kubasinyira impapuro zabugenewe. ibirori n’imibanire . Perezida wa Repubulika yunze Ubumwe ya Tanzaniya akaba n’umuhuza mu bibazo by’u Rwanda n’ u Burundi.Komite yitaye ku mategeko ngenga mikorere ya Minisiteri y’Ingabo y’icyo gihe kugira ngo isuzume ububasha bw’umuyobozi w’Ibiro bya Minisitiri. Uko inama yagenze n’uburyo indege yo mu bwoko bwa Falcon 50 yagarutse Inama yari yahurije hamwe abakuru b’ibihugu bya Ugand. u Burundi. adafite itariki. 38 . umugaba w’ingabo cyangwa undi muntu wese wajyaga kumubangamira mu mugambi we.Ubuyobozi bushinzwe abasirikare bavuye ku rugerero: ibibazo by’imibereho myiza n’abasezerewe mu ngabo . Perezida wa Zayire wagombaga kuyitabira yahinduye gahunda ku munota wa nyuma. igenamigambi n’amasomo ya gisirikare. yayobowe na Nyakubahwa Alli Hassan Mwinyi. perezida Habyarimana yavuze ko inzitizi zo gushyira mu bikorwa amasezerano y’ Arusha zavuyeho kandi ko nta kintu na kimwe cyari gisigaye cyagombaga kubuza inzego z’ubutegetsi ziteganyijwe mur’ayo masezerano kujyaho akimara kugera i Kigali.Ishami gashinzwe imibanire : itangazamakuru.Ishami gashinzwe ubutwererane bwa gisirikare: ubutwererane bwa gisirikare . umuyobozi w’ibiro bya minisitri niwe umusimburaga by’agateganyo akita ku bibazo byose bya Minisiteri. Amabwiriza ya Minisitiri arebana n’imikorere ya za serivisi zo muri Minisiteri y’ingabo igihe Minisitiri adahari asobanura ububasha bw’umuyobozi w’ibiro bya Minisitiri muri aya magambo : « Iyo Minisitiri w’Ingabo adahari. Dr James Gasana. Tanzaniya. amakuru ya minisitiri w’ingabo n’imicungire y’ishami rishinzwe gukwirakwiza amakuru ya minisiteri y’ingabo -Agashami gashinzwe inyigo na za porogramu : Inyigo. Iyo yabaga amusimbuye by’agateganyo yari yemerewe kuzuza inshingano za minisiti zirimo gusinya impapuro zose zijyanye n’imitegekere n’imicungire ya minisiteri zisanzwe zisinywa na minisitiri no kuzuza izindi nshingano zijyanye n’ububasha butahawe ibiro by’Umugaba w’Ingabo(…) umuyobozi w’ingabo yitaga ku bibazo ashyikirijwe n’amashami na za serivisi zikorikira : . Bibaye ukundi nibwo byatangaza. Nkuko bigaragara muri raporo y’abakozi 127 Amabwiriza ya Minisitiri w’Ingabo.Ubuyobozi bushinzwe ibibazo by’umutekano w’igihugu hanze yacyo : umutekano n’ibikorwa bya gisirikare . Inama ikimara gutangira ku mugaragaro nko mu ma saa sita (isaha yo muri Tanzaniya).Ubuyobozi bushinzwe ubutegetsi n’amategeko : Imicungire y’abakozi n’ibijyanye n’amategeko .Ishami gashinzwe amakuru n’inyandiko: umutekano w’igisirikare. (…) umuyobozi w’ibiro bya Minisitiri ashobora gutumiza no kuyobora amanama y’abagaba b’ingabo na jandarumori n’abayobozi b’amashami muri Minisiteri y’ingabo 127 ». b’umuryango w’abibumbye bari bayobowe na Ingvar Carlson aho banditse ibyavuzwe n’abategetsi ba Tanzaniya: « ibiganiro by’i Dar-es-Salaam byagenze neza kuko Perezida Habyarimana yari yiyemeje gushyira mu bikorwa amasezerano y’Arusha 128 ». Icyizere cyo gukemura ikibazo cy’u Rwanda cyemejwe na Bwana Déo Ngendahayo, wari umwe mu ntumwa z’u Burundi muri iyo nama: « ikibazo cy’u Rwanda cyavuzweho akanya gato kuko inama igitangira, perezida w’u Rwanda yabwiye abari mu nama ko kubirebana n’u Rwanda yari yiteguye gushyiraho inzego ziteganywa n’amasezerano y’amahoro y’Arusha akimara gusubira mu gihugu. Inama yahise yiga ku kibazo cy’umutekano mu Burundi, ubwo Perezida w’u Burundi yabwiye bagenzi be inzitizi yahuye nazo ubwo yagerageje gukora impinduka mu gisirikare cy’u Burundi kandi izo mpinduka zidakozwe umutekano udashobora kugaruka129». Bigeze nko mu ma saa cumi abaderevu b’abafaransa batwaraga indege ya Perezida Habyarimana babona ko bishoboka ko indege iribusubire i Kigali mw’ijoro, basaba umwe mu basirikare bari baherekeje Perezida witwaga Kaporali Salathiel Senkeri wari wasigaye ku ndege ngo abibwire perezida Habyarimana. Abaderevu batanze igitekerezo cyuko indege yarara igasubira i Kigali ku munsi ukurikira kuko bavugaga ko bari bafite amakuru avugako indege yashoboraga guhanurwa. Kaporali Senkeri avuga ko yabonye abaderevu batishimye igihe bari ku kibuga cy’i Dar-esSalaam bamaze kubona ko ibyo bavuze bitahawe agaciro kuko babonaga bagiye gusubira i Kigali uwo mugoroba yagize ati : « Nari kumwe na mugenzi wanjye twakoranaga witwa Nzabirinda n’umwe mu bakozi bakoraga ku ndege ya Perezida ku kibuga cy’indege cy’i Dar-es- Salaam dutegereje ko Perezida Habyarimana aza. Bigeze nko mu ma saa kumi, batubwiye ko Perezida aje. Mbere gato yuko Perezida aza, umuderevu w’indege yaje aho twari turi adusaba kubwira Perezida wacu ko bitari byiza gutaha kuri ariya masaha. Namubajije impamvu imuteye impungenge ansubiza ko yari afite amakuru avuga ko indege ya Perezida yashoboraga kuraswa. Nahise mubwira ko nta bubasha bwo kuvugana na peresida mfite mpita musaba ko yabibwira Majoro Mageza, wari Umuyobozi wa Porotokole. Yahise asanga bagenzi be babiri bakoranaga ku ndege nuko aganira nabo. Nahise njya kureba major Mageza mubwira ayo makuru umuderevu yaramaze kumbwira. Ubwo twaganiraga, abakozi bo ku ndege badusanze aho twaganiriraga. Nahise nigirayo kugira ngo mbahe urubuga baganire. Sinumvaga ibyo bavuga ariko nari hafi yabo nabonaga amarenga Major Mageza yacaga amarenga asa n’ayabumvishaga ko bagomba gutaha i Kigali nta gisibya. Hashize akanya, Perezida Habyarimana araza bahagarika ikiganiro130». Andi makuru avuga ko abategetsi ba Tanzaniya basabye perezida Habyarimana gusubika gusubira i kigali kubera ko inama yarangiye bwije ariko Habyarimana akabyanga. Raporo y’umuryango w’abibumbye ibivuga muri aya magambo : « abo komisiyoy’iperereza yabajije Raporo ya Loni, urup.16 Deo Ngendahayo : Umuyobozi w’Ibiro Bikuru by’Iperereza by’u Burundi, wabajijwe na Komite i Bujumbura, kuwa 28 Gashyantare 2008 130 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu, kuwa 28 Gahyantare 2008 129 128 39 muri Tanzaniya bashubize ko bari bagiriye Perezida inama yo gusiba akazataha ku munsi ukurikira, we akavuga ko agomba kurara atashye131 ». Kamana François, umwe mu basirikare bagendanaga na Perezida yavuze ko ibyangombwa byose byari byakozwe kugira ngo intumwa z’u Rwanda zari zitabiriye inama y’i Dar-es- Salaam ziharare: « Mbere y’uko Habyarimana yinjira mu cyumba inama yaberagamo, umusirikare wari ushinzwe umutekano we ari nawe wari unkuriye, Kapiteni Léopold Mujyambere, yaje kutubwira ko Perezida ari burare. Hanyuma, asohotse mu nama, nabonye Perezida ahise agana ku Kibuga cy’indege. Abatwaraga indege bagejeje izo mpungenge zo gusubira i Kigali nijoro kuri Koloneli Sagatwa ariko icyemezo cyo gutaha nticyahinduka 132». Umujyanama wa Perezida Habyarimana mu by’itumanaho, Mvulirwenande Jean-Marie Vianney, avuga ko yumvise bamwe mu ntumwa z’u Rwanda bari basigaye Dar-es-Salaam bababajwe n’urupfu rwa Habyarimana bavuga ko Perezida Mwinyi yari yamutumiye kurara Dar-es-Salaam akamuhakanira : « Ibyo babivuze bacyumva ko yapfuye133». Naho Perezida Ntaryamira w’u Burundi, niwe ubwe wasabye kujya mu ndege y’u Rwanda Falcon 50. Iye ndege ntiyari imeze neza inagenda buhoro, kandi Perezida Ntaryamira yarifuzaga kugera i Bujumbura vuba. Nuko lero yasabye Perezida Habyarimana ko bajyana i Kigali mu ndege imwe, ya Falcon 50 y’u Rwanda, yabagezayo igahita imujyana i Bujumbura hanyuma iyo ndege ikagaruka mu Rwanda iryo joro. Iyi nkuru yatanzwe n’ababyumvise barimo Koloneli Térence Cishahayo wari umunyaruhago wa Perezida Ntaryamira : « Inama irangiye, ubwo nari ngiye gufata isakoshi ya Perezida Ntaryamira, numva abajije Perezida Habyarimana niba bishoboka ko bajyana mu ndege imwe kuko bwari bwije kandi indege ya Perezida Ntaryamira ishaje itameze neza. Ndibuka ko hari hashize iminsi ibiri i Gbadolite, Perezida Mobutu niwe wasabye Perezida Habyarimana ngo ajyane mu ndege ye na Perezida Ntaryamira kuko yari yinubiye ukuntu indege ye itameze neza134.» Hasigaye akanya gato ngo indege ihaguruke, hari igikorwa cyabonetse cyateye impungenge hagati y’abari baherekeje Perezida Habyarimana. Ubwo Perezida Habyarimana yari mu ndege, yaritegereje abona habuzemo Umukuru w’Ingabo z’Igihugu, Jenerali Nsabimana wari wasigaye hasi hamwe na Dogiteri Akingeneye batashakaga kugenda. Perezida Habyarimana ahita asohoka mu ndege, abategeka kwinjira mu ndege bakajyana nawe. Kaporali Senkeri wari uhari arasobanura uko byagenze: « Ubusanzwe, iyo twagiraga urugendo hamwe na Perezida, yinjiraga mu ndege ubwanyuma, ni nako byagenze igihe twari i Dar-es-Salam. Igihe ageze mu ndege yabonye ko Jenerali Nsabimana na Dogiteri Akingeneye batari muri yo. Abo bombi bari bihishe iruhande rwibaba rimwe ry’indege. Habyarimana asohoka mu ndege kandi bitabaho narimwe arahamagara, Akingeneye arihe? Araza arigaragaza, Nsabimana arihe? Nawe araza 131 132 Raporo ya Loni, urup.16 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rwamagana, kuwa 21 Nzeri 2008 133 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Karongi, kuwa 13 Nzeri 2008 134 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Bujumbura, kuwa 28 Mata 2008 40 arigaragaza. Hanyuma arababaza kuki mutinjira mu ndege? Barasubiza ngo bagize ngo ntamyanya irimo kuko bari bashyizemo Abarundi. Perezida Habyarimana arababwira ati « mwinjire vuba tugende. Barinjira indege irahaguruka135. » Urugendo rw’indege ya Falcon 50 rwari rwahindutse bitewe n’uko yari yakererewe guhagurukira igihe cyari cyateganijwe mbere. Kuri gahunda nshya, intumwa z’u Rwanda zagombaga kugera i Kanombe saa mbiri na makumyabiri n’itandatu ku isaha yo mu Rwanda. Iyo gahunda y’urugendo yamenyeshejwe umunara ugenzura indege ku kibuga cya Kanombe, nko mu ma saa moya y’umugoroba. Hasigaye akanya gato ngo Falcon 50 yinjire mu kirere cy’u Rwanda136. Abasigaye mubari baherekeje Perezida Habyarimana bahagurutse i Dar-es-Salaam nyuma y’iminota mirongo itatu indege ya Habyarimana ihagurutse. Bazanye n’indege y’Abarundi Beachcraft yari yazanye Perezida Ntaryamira mu nama mu gitondo cya kare137. Gahunda ya mbere y’urugendo rwa Beachcraft kwari kugenda Dar-es-Salaam-Bujumbura ntaho ihagaze. Ariko nyuma y’icyemezo cya Perezida Ntaryamira cyo guhagarara i Kigali, urugendo rwari rwateganijwe rurahinduka bafata indi nzira. Kuva ubwo rero Beachcraft yagombaga guca i Kigali izanye igice cyimwe cy’intumwa z’u Rwanda bari bimukiye abategetsi bakuru b’i Burundi bari baje muri Falcon hamwe na Perezida Habyarimana na Ntaryamira138. Bageze hejuru ya Mwanza, Koloneli Nihana wari wungirije uyoboye indege yaagerageje kuvugana n’umunara w’i Kanombe ku murongo usanzwe wa 124.3Mhz. Yagerageje kenshi birananirana. Nyuma yagerageje undi murongo 118.3Mhz noneho ashobora kuvugana n’umunara wa Kanombe aliko ntiyashobora kuvugana n’umugenzuzi w’ikirere. Umuntu bavuganye yari afite ubwoba bwinshi, amumenyesha ko indege Falcon 50 yarimo abakuru b’ibihugu byombi yahanutse. Uyoboye indege y’Abarundi yashakaga kugwa i Kanombe. Uwo bavuganaga amumenyesha ko ntawarokotse n’umwe kandi ko amatara yo ku kibuga yazimye. Nibwo Nihana yumvise irindi jwi rimutegeka kutagwa; iryo jwi rihita riceceka ritarangije n’interuro139. Koloneli Nihana ako kanya yahamagaye umunara w’ikibuga cy’indege cya Bujumbura bamumenyesha ko bari bamaze kumenya ko i Kigali hari ibibazo, babibwiwe n’inkuru bari bamaze gufata mu gihe bageragezaga guhamagara abari k’umunara wa Kanombe. Iyo nkuru yari hagati y’indege y’u Bubirigi C130 ifite inomero AFB 383 n’iradiyo iri ku butaka i Kigali, bavuga ko hari hamaze kuba ihanuka ry’indege mu nkengero z’ikibuga cya Kanombe140. Nihana wari wungirije uyoboye indege ubwo yasabye umunara wa Bujumbura kumwemerera guhindura gahunda y’urugendo rw’indege ngo ijye i Bujumbura nta handi inyuze. Ibyo lero nibyo byakozwe. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu, kuwa 28 Gashyantare 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali, kuwa 06 Werurwe 2008, bwatanzwe na Munyaneza Patrice, umuyobozi w’indege ziza n’izigenda wari mu munara w’ikibuga cy’indege cya Kanombe mw’ijoro ryo kuwa 06 Mata 1994 kugeza mu rukerera rwo kuwa 07 Mata 1994. 137 Ubuhamya bwatanzwe na Koloneli Nihana bwakiriwe na Komite i Bujumbura kuwa 30 Mata 2008 138 Koloneli Nihana, ibidem 139 Ubuhamya bwatanzwe na Koloneli Nihana bwakririwe na Komite i Bujumbura kuwa 30 Mata 2008 140 Koloneli Nihana, ibidem 136 135 41 3Mhz n’uwa 118. abayoboye iyo ndege ya Beachcraft basaba uruhushya rwo kujya i Bujumbura aho kujya Kigali141 ».3Mhz ku munara wa Bujumbura bumvise ikiganiro hagati y’indege y’u Bubirigi C130 (AFP 683) n’umuntu utarabashije kumeyekana wari i Kigali abwira abamuvugishaga muri iyo ndege ko ikibuga cy’indege cya Kanombe cyari mu mwijima kuko amatara yari yazimye. umucamanza JeanLouis Bruguière yavugaga ko afite ibyavugiwe mu munara w’ikibuga cy’indege cya Kanombe ku itariki ya 06 Mata 1994 akaba aribyo yafatiyeho kuvuga : « Ko iperereza ryakozwe ku byafatiwe ku majwi ku munara w’ikibuga cy’indege cya Kanombe byatumye hashobora kumenyekana uko indege zinyuranye zakoresheje icyo kibuga kuwa 06 mata 1994 . .Byenda kugera isaha imwe n’igice ku masaha y’i Burundi. ariko byenda kugera isaha ebyiri z’ijoro umurongo bavuganiragaho urabura. ko amasasu yaturikiraga mu bice bikikije ikibuga. Koloneli Louis Murengerantwari. Izo nyandiko zirerekana uko ibintu byagiye bikurikirana.« Umunara wo ku kibuga cy’indege cya Bujumbura wakiriye gahunda ya mbere y’urugendo rw’indege yaturutse Dar-es-Salaam ibamenyesha ko iyo ndege y’ubwoko bwa Beachcraft yajyaga kunyura i Kigali ikahagera isaha enye z’ijoro hanyuma ikaza kugera i Bujumbura isaha eshanu z’ijoro.Ku isaha 19. kuwa 28 Mata 2008 42 . aba bababwira ko k’umunara w’ikibuga cya Kigali bari bamaze kubahamiriza ko indege ya Perezida w’u Rwanda yari imaze guhanuka harimo ba Perezida bombi. Ibyo yanditse yabishyikirije Komite nk’uko yabyanditse icyo gihe. . Ko ibyo byafashe amajwi byasuzumwe n’Inzobere mu iperereza rye bagasanga indege Falcon ya Perezida w’u Rwanda nomero 50 9XRNN yari yahagurutse i Kigali ijya Dar-es-Salaam mu gitondo saa kumi n’ebyiri n’iminota irindwi irimo abantu cumi n’umwe . Ibyo guhanurwa kw’indege n’ibyakurikiyeho Mu cyemezo cye cyategekaga ifatwa ry’aba ofisiye bakuru b’u Rwanda. ko saa munani 141 Ubuhamya bwa Koloneli Murengerantwari bwakiriwe na Komite i Bujumbura.Ku isaha 18. abamenyesha ko hari indege yari imaze guhanuka bugufi y’ikibuga. ababwira ko bagomba gusubira inyuma bakajya ku kibuga cya Nairobi.52 GMT k’umurongo wa 124.Komanda w’ikibuga cy’indege cya Bujumbura. Kubera iyo mpamvu. wari ku kazi ke uwo mugoroba yanditse uko yagiye yakira amakuru yo muri iryo joro. abari k’umunara wo ku kibuga cya Bujumbura babashije kuvugana n’abari kumunara wo ku kibuga cya Kigali bashaka kumenya niba Perezida w’u Burundi yari ari mu ndege Falcon 50 y’u Rwanda. Dore uko byagenze : .32 GMT abo muri ya ndege ya Beachcraft babashije kuvugana n’abari ku munara w’ikibuga cya Bujumbura. ko kuri uwo munara w’i Kigali batari bagisubiza ngo batange ibindi bisobanuro. . muganga wa Perezida Habyarimana. 8. Koloneli Elie Sagatwa. Nyuma saa kumi n’iminota mirongo ine n’umwe telefoni ziturutse mu bashinzwe kurinda Perezida zaje bafite impungenge z’isaha indege iza kuhagerera. Majoro Thaddée Bagaragaza. 7. 6. Dogiteri Emmanuel Akingeneye. Cyriaque Simbizi. Jean-Pierre Minaberry. Cyprien Ntaryamira. 12. 2. Juvénal Habyarimana. Ko isaha ebyiri n’iminota makumyabiri n’umwe indege Falcon 50 9XRNN yamenyesheje umunara ko igeze bugufi naho umunara nawo uyiha amabwiriza y’inzira igomba kunyuramo kugirango igere ku kibuga. umujyanama mu bya politike mu biro bya Perezida . umugaba w’ingabo z’u Rwanda (FAR). Bernard Ciza. 10. 5. Komanda w’indege yari yavuze ko yifuza kumanukira ku kayira kaboneza kuri makumyabiri n’umunani kandi ko aribwongere kubahamagara amaze gushyira ku murongo ibyuma bifasha indege kugera hasi. umunara w’ikibuga cya Kanombe wamenyesheje Enock Ruhigira ko indege ya Perezida yajyaga kugera i Kigali isaha ebyiri n’igice kandi ko isaha ebyiri n’iminota umunani abari batwaye iyo ndege Falcon 50 bahamagaye umunara w’ikibuga cy’indege cya Kanombe batanga gahunda y’iyo ndege ko iza kuva i Kigali ijya Bujumbura. Perezida wa Repubulika y’u Burundi . Perezida wa Repubulika y’u Rwanda . umukanishi w’indege iri mu kirere. 9. Ambasaderi Juvénal Renzaho. 3. abantu banyuranye bari bahamagaye ku munara w’ikibuga babaza ibyerekeye gahunda yo kugaruka kw’indege Falcon 50 kandi ko buri wese wabazaga bamusubizaga ko indege itarahaguruka Dar-es-Salaam. Dukurikije uko KIBAT (Kigali Batallion) yabyanditse. wari wungirije kapiteni . Ababibonye bose bahuza ko indege yaguye mu busitani bw’aho Perezida yari atuye mu metero magana atanu gusa uturutse ku Kigo cya gisirikare cya Kanombe bugufi y’ikibuga cy’indege. kapiteni w’indege.n’iminota mirongo itanu n’umwe na saa kumi n’iminota ibiri hakiriwe telefoni ebyiri zivuga kuza kw’indege ya Perezida yagombaga guhaguruka isaa kumi n’imwe z’umugoroba. 11. Jacky Héraud. ko bagombaga guhaguruka isaha ebyiri n’iminota mirongo ine itwaye Perezida w’Uburundi. umunyamabanga wihariye wa Perezida Habyarimana . Jean-Michel Perrine. Jenerali Déogratias Nsabimana. Ko ntabundi butumwa bwongeye koherezwa ku munara kugeza isaha ebyiri n’iminota makumyabiri n’itanu ubwo amatara yerekana ko indege iri mu kaga yatangiye kwaka. 43 . Ko byagaragaye ko gahunda y’urugendo rw’indege Falcon 50 itatanzwe kugeza isaha imwe n’iminota makumyabiri n’umwe. Abari muri iyo ndege bose barahashiriye aribo aba bakurikira : 1. kandi ko hagati ya saa kumi n’imwe n’iminota itatu n’isaa kumi n’ebyiri n’iminota mirongo itatu n’irindwi. Kibat yari batayo y’Ababiligi muri MINUAR yari ishinzwe segiteri ya Kigali kandi niyo yari nini cyane kurusha izindi ifite abasirikare magana ane na mirongo itanu kandi ifite n’ibikoresho bihagije Ni yo rero yari ku isonga rya MINUAR. umunyaruhago wa Perezida Habyarimana . ko kw’italiki ya 06 mata 1994 indege ya Perezida Habyarimana yarashwe ibisasu ahagana isaa mbiri n’igice by’umugoroba. minisitiri w’itumanaho w’u Burundi . 4. minisitiri w’igenamigambi w’u Burundi . Mu gihe yari akivugana kuri telefoni n’intumwa yihariye y’umunyamabanga mukuru w’umuryango w’abibumbye Jacques Roger Booh-Booh. kuko i Bangui muri Repubulika ya Centrafrique.…urup. Nyamara hakurikijwe amasezerano y’umutekano w’Umujyi wa Kigali. habe iry’ingabo z’u Rwanda (FAR) habe irya guverinoma y’abatabazi. Hatanzwe ibitekerezo binyuranye by’uko iryo perereza ryakorwa. bagiye barakaye 143». cyangwa iry’urundi rwego urwo ari rwo rwose rubifitiye ubushobozi. ko iperereza ryose bakora ryaba ribogamye. Nababwiye ko nashoboraga kubona ikipe iturutse muri Otan cyangwa se mu b’Anyamerika bari muri Somaliya bakaza bakahagera mu masaha mirongo ine n’umunani kugirango bakore iryo perereza .»142». yari mu biro bikuru by’ingabo mu kigo cya Kigali. uwo mugoroba byenda kugera mu ijoro hagati. Dallaire. Mu buhamya bwo ku wa 25 Gashyantare 1998 Jenerali Dallaire yatangiye imbere y’urukiko mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda mu rubanza rw’Akayezu yavuze ko kw’itariki ya 06 Mata ni mugoroba amaze kumenya ko indege yahanuwe. yasabye Komanda wa MINUAR muri segiteri ya Kigali. Jenerali Dallaire. Mu ibaruwa yo kuwa kabiri Gicurasi 1994 Jenerali Dallaire yandikiye Minisitiri w’Intebe wa Guverinoma y’u Rwanda yamubwiye ko MINUAR yashakaga gushyiraho Komisiyo Urubanza rw’Akayesu. ariko ntacyo byagezeho ngo hashyirweho komisiyo mpuzamahanga yo gukora iryo prereza. Naraberuriye mbabwira ko ibyo bidashobora gukorwa n’Abafaransa. Abafaransa bari bafite inzobere zishinzwe gusesengura impanuka z’indege zashobora kuhagera mu masaha cumi n’abiri akurikiyeho. MINUAR niyo yari ifite inshingano zo kugira icyo ikora kuri bene ibyo bibazo. Aliko abasirikare barinda Perezida bari bashinzwe kurinda aho hantu babujije MINUAR kuhagera. habe iry’inzego z’Umuryango w’Abibumbye zari mu Rwanda. Icyumba cya 1. J’ai serré la main du diable. Twari tuzi ko Abafaransa bari babogamiye ku ngabo za Leta y’u Rwanda.Nta perereza ryakozwe kw’ihanurwa ry’indege Nta perereza na rimwe ryigeze rikorwa. kuwa 25 Gashyantare 1998 143 R. Koloneli Luc Marchal kohereza ako kanya abasirikare bo kuzenguruka bakarinda aho indege yahanukiye kugirango hazabeho iperereza mpuzamahanga aliko ko ingabo zishinzwe kurinda Perezida zababujije kuhagera : « Nta narimwe twigeze twemererwa kugera aho hantu kuko byategetswe kandi bikabuzwa n’ingabo zirinda Perezida zari zihari. abasirikare bakuru b’Abafaransa baje kumusaba kubemerera gukora iperereza kuri iyo mpanuka arabangira kuko yari azi ko Abafaransa bari bafite uruhande babogamiyeho : « (…) abajyanama mu bya gisirikare b’Ababiligi n’Abafaransa baje ku rugi rw’ibiro basaba bakomeje ko habaho iperereza ako kanya ry’ihanuka ry’indege. TPIR (Arusha). Ubuhamya bwatanzwe na Roméo Dallaire.294 142 44 . MINUAR ikimara kubona inkuru ko indege yahanuwe yihutiye gukora uko ishoboye kose kugirango irinde aho indege yahanukiye kugirango iperereza rigomba kubaho muri bene izo mpanuka rizorohe. 17 Kamena 1997 . Braeckman : Rwanda. Aravuga ati : « nasabye umuryango w’Abibumbye gushyiraho komisiyo y’iperereza n’inzobere mu byerekeye ibisasu kuko umuryango mpuzamahanga ushinzwe iby’indege za gisivili utashoboraga guperereza ku ndege za gisirikare basubije ko umuryango w’Abibumbye udafite umurongo wa bije wo gukora ibyo151». C. umugaba w’ingabo za MINUAR. Degni-Segui. urup. Komisiyo y’umuryango w’Abibumbye ushinzwe kurengera uburenganzira bwa muntu yashyizeho Bwana Rene Degni Segui150 kuba intumwa yawo yihariye mu Rwanda. Impamvu: Iperereza mpuzamahanga 145 Repubulika y’u Rwanda. 144 45 .urup. Ryavanyweho mu gitondo cyo kuwa 7 Mata. Ibiro bya Minisitiri w’Intebe.mpuzamahanga yo guperereza. kuwa 02 Gicurasi 1994. Histoire…op. Ibaruwa n° 014/02. Inyandikomvugo yo gusesengura ubuhamya.(OACI)145 Naho Ububirigi bwo kuko bwaregwaga n’intagondwa z’abahutu ko aribwo bwishe cyangwa bwagize uruhare mu rupfu rwa Perezida Habyarimana 146 bwifuzaga ko iryo perereza rikorwa vuba cyane. 25 Gicurasi 1994 151 Ubuhamya bwatanzwe na M. 236 . Kigali . Komisiyo iperereza ibyabaye mu Rwanda. Perezida wayo asaba ko icyo kibazo cyasubikwa. 2 Gicurasi1994 no kuwa 17Gicurasi1994. Raporo y’intumwa yihariye ya Komisiyo iharanira uburenganzira bw’ikiremwa muntu mu Rwanda : S/1994/1153.3 yandikiwe Jenerali Majoro Roméo A. Umuryango OACI wumvaga ko indege yahanutse yari iya Leta kandi iri mu gihugu cyayo nuko rero ikibazo cyayo kikaba kitarashoboraga gukemurwa n’amasezerano mpuzamahanga uwo muryango ugenderaho 149. Mu gisubizo cyo ku wa 07 Gicurasi 1994 Minisitiri w’Intebe Jean Kambanda. Dallaire. yandikira Minisitiri w’Intebe wa Leta y’u Rwanda. Ibyemezo binyuranye by’Inteko ishinzwe umutekano y’Umuryango w’Abibumbye byakurikiyeho muri Mata na Kamena 1994 byasabaga ko habaho iperereza mpuzamahanga kw’ihanurwa ry’indege aliko ntacyo byatanze.. Dallaire. Ku wa 25 Gicurasi 1994. yashubije Jenerali Dallaire ko iyo Komisiyo yagombaga kubamo u Bufaransa kandi akaba aribwo buba Perezida w’iyo Komisiyo. umugaba w’ingabo za MINUAR. amusaba kumubwira ibihugu yifuzaga kuba muri iyo komisiyo anamwibutsa ko batashoboye kugera aho indege yahanukiye kubera ko abasirikare b’u Rwanda bababujije kuhagera144. Uburundi.178 148 Linda Melvern. Sena y’u Bubirigi. Tanzaniya n’Umuryango mpuzamahanga ugenzura indege za gisivili. Nuko ku wa 12 Mata 1994 bwandikira umuryango mpuzamahanga ugenzura indege za gisivili (OACI) buwusaba gukora iryo perereza 147. Kuwa 1 Nyakanga 1994. Inteko ishinzwe umutekano y’Umuryango w’Abibumbye wafashe icyemezo nomero 935 ishyiraho komisiyo yigenga y’inzobere ishinzwe gusuzuma no Jenerali Romeo A.cit. 28 Kamena 1994. ku cyuma cy’Ambasade y’u Bufaransa mu Rwanda gisubiza telefoni iyo nta muntu uhari: « ijwi ku cyuma cy’Ambasade y’u Bufaransa ryavugaga riti : ‘indege ya Peresida Habyarimana yarashwe n’ababirigi ». 150 Ibyemezo S-3/1 bya Komisiyo y’Umuryango w’Abibumbye iharanira uburenganzira bw’ikiremwa muntu. Uyu mugabo rero yasabye amafaranga yo kugirango akore iryo perereza aliko barayamwimye bavuga ko umuryango w’Abibumbye utari ubifitiye umurongo w’ingengo y’imari yo gukora ibyo. « L’attentat » 149 Reba ibyemezo bya OACI byo kuwa 21 Mata 1994.148». 147 Raporo ya MIP. kuwa 07 Gicurasi 1994 146 Itangazo rya RTLM ku mugoroba indege yahanuriweho. Kigali. U Rwanda. Uwo muryango wemeye gushyira icyo kibazo ku murongo w’ibyigwa mu nteko yawo yo ku wa 25 Mata 1994 aliko mu gihe iyo nama yari yicaye. u Bubirigi bugatanga andi makuru yuzuza ayo bwari bwatanze kugirango uwo muryango ubashe gufata icyemezo. ) : Ntabwo dufite ibikoresho n’amikoro byo gukora iryo perereza. nta shiti. Yavuze ko u Rwanda ruzabyikorera nirumara kubona ibikoresho n’amikoro bikenewe : « . kandi ko yari yiteguye gukorana n’umuryango ahagarariye kugirango rikorwe. Vers un nouveau Rwanda… op.) : Ese ntabwo ingabo z’u Rwanda zigeze zikora iryazo perereza ? Ni nde wahanuye indege ? . 154 François Misser. Kw’itariki 13 Kanama 1994 mu rugendo rw’akazi yagiriye mu Rwanda uhagarariye umuryango wa OACI mu karere k’Afurika y’amajyepfo.Paul Kagame (P..K. ibaruwa yandikiwe Bwana Z. Madamu Imakulata Kayumba. Mu kiganiro yatanze mu ntangiriro y’umwaka wa 1995.M.gusesengura amakuru yose yerekeranye n’ibyaha bikomeye binyuranyije n’amasezerano mpuzamahanga arengera uburenganzira bwa muntu harimo n’ibikorwa bya jenoside byakorewe mu Rwanda. Mu by’ukuri twakwifuje ko Umuryango w’Abibumbye ubidufashamo aliko kugeza ubungubu ntacyo barakora. iyo komisiyo yavuze ko yabuze amikoro kugirango ikore iryo perereza152 aliko mu myanzuro yayo yibutsa ko iryo perereza rigomba kubaho. yavugaga ku « Ihanuka ry’indege i Kigali 060494 ».M.): Ni ukuvuga rero ko nibishoboka U Rwanda ruzikorera iperereza ryaryo bwite kw’ihanurwa ry’indege. Minisiteri y’Itumanaho no Gutwara Abantu n’Ibintu. Icyo dukeneye gusa ni ubushobozi bwo kubikora. basanga iryo perereza ari ngombwa. Madamu Kayumba yongeyeho ko Leta y’u Rwanda izavugana na OACI mu minsi ikurikiraho kugirango bigire hamwe icyo kibazo153. S/1994/1405.): Ni ibyo. U Rwanda rwatanze igitekerezo 152 Raporo ya nyuma ya Komisiyo y’inzobere yashyizweho n’icyemezo 935 (1994) cy’Inama Ishinzwe Umutekano ku Isi. Muri raporo yayo isoza yatanzwe ku wa 09 Ugushyingo 1994. turacyashakisha ubushobozi bwo kugirango tubikore. Icyi kibazo kiri ku murongo wa mbere w’ibyo tugomba gukemura. amusaba mu rwego rw’ubutwererane bw’uwo muryango n’ibihugu biwugize gufasha U Rwanda gusesengura ibyabaye ku ndege Falcon 50 9XRNN yahanutse ku wa 06 Mata 1994 i Kigali155. 9 Ukuboza 1994 153 Telegaramu yo kuwa 02 Nzeri 1994 yanditswe n’uwari ahagarariye u Bubirigi muri’OACI.154 Ku wa 28 Werurwe 1995. Minisitiri wo gutwara Abantu n’Ibintu n’Itumanaho. Montréal. Kigali. minisitiri yamubwiye ko Leta y’u Rwanda yashakaga cyane ko iryo perereza rikorwa. ni ibyo ? -Paul Kagame (P. Dr Charles Muligande. yandikiye uhagarariye umuryango OACI mu karere ufite icyicaro i Nairobi.Francois Misser (F. Mu kiganiro yagiranye na Minisitiri ushinzwe gutwara Abantu n’Ibintu n’Itumanaho. 46 . yaganiriye n’Abayobozi b’u Rwanda babishinzwe. . agaya ko Umuryango w’Abibumbye ntacyo wabifashijemo u Rwanda. wari warasimbuye Madamu Kayumba kuri uwo mwanya. Icyo cyifuzo-nama n’ibindi byose byakibanjirije biturutse mu nzego zitandukanye z’Umuryango w’Abibumbye ntacyo cyagezeho.cit.M BALIDDANA. kuwa 28 Werurwe1996. urup. wari uhagarariye ’OACI mu karere. Raporo y’Umuryango wa OUA yo ku wa 29 Gicurasi 2000 yasabye komisiyo mpuzamahanga y’inzobere mu by’amategeko gutangira iperereza ryigenga kugirango hamenyekane abagize uruhare mu ihanuka ry’indege aliko icyo cyifuzo-nama nacyo barakirangaranye ntibacyitaho.79 155 Repubulika y’u Rwanda.K. Visi Perezida w’u Rwanda akaba na Minisitiri w’Ingabo Jenerali Paul Kagame yavuze ko u Rwanda rwari rukeneye cyane kandi ko ari ngombwa ko habaho iperereza ku buryo indege Falcon 50 yahanutse n’abayihanuye.Francois Misser (F. Werurwe/Mata 2005. Komite yageze kumyanzuro ihamye ku kibazo cyo kumenya niba Falcon 50 yari ifite ako gasanuka kirabura byaba aribyo hakamenyekana ikigo cyangwa umuntu waba agafite.D. Amwe muri yo nta shingiro na rimwe yari afite. urup. L’énigme de la boîte noire ». Amakuru kuri televiziyo France 2 y’uwo munsi 13h yasomwe na Daniel Bilalian 158 Le Monde. Yari yarahindutse umuyobozi w’ikirenga P. ubwo Barril yaramaze kubwira ikinyamakuru le Monde ko afite aka gasanduka. 28 Kamena 1994 . Ibinyoma bya Paul Barril nuko byaje kunyomozwa na Sosiyete Dassault Services Aviation yakoze indege Ibyerekeye agasanduka kirabura ka Falcon 50 byasakaye cyane mu makuru. Le Monde. Imaze gukora iperereza ryayo. Imigereka. arega FPR ko ariyo yabikoze kandi ko ibyo bisasu byarashwe bituruka mu MIP. Uwo mugabo wahoze ari Kapitene ayobora muri gendarumeri y’Abafaransa.G. Amakuru yatanzwe indege ikimara guhanuka yavugaga ko agasanduka kirabura kayo kari mu Bufaransa Mu byumweru byakurikiye ihanuka ry’indege hagiye hatangwa amakuru anyuranye yerekeye Agasanduka kirabura k’iyo ndege. Yanavugaga ko yari afite imbunda zarashe ibisasu by’ubwoko bwa Sam 7 byaba byarakoreshejwe mu guhanura indege ya Perezida Habyarimana.158. Barril yatanze ikiganiro kuri televiziyo y’Abafaransa France 2 yerekana agasanduka k’icyuma k’ibara ry’umukara gafite impande enye n’ibidongi bitatu binini by’ubwoko bwa Assman. naho abandi bibaza irengero ryacyo. umutwe w’abagendarme b’inzobere mw’iperereza. w’isosiyete yigenga yitwa «Secrets» cyangwa «Amabanga» itanga serivise zidasanzwe z’iperereza. Ubwo rero yavugaga ko afite ibyavuzwe bya nyuma byose hagati y’indege Falcon 50 n’umunara w’ikibuga cy’indege cya Kigali. Mu byo U Rwanda rwasabye izo nzego nta na kimwe cyakozwe. Ibibazo byerekeye icyuma gifata amajwi kitwa “agasanduka kirabura” Kuva muri 1994 kugeza ubu amateka y’icyuma gifata amajwi cy’indege ya Perezida w’u Rwanda Falco 50 cyavuzweho byinshi kugeza igihe bamwe bavugaga ko iyo ndege itari igifite.156. 248. urup. Golias Magazine n° 101. hanyuma akaza kwirukanwa kubera guhimba ubuhamya mu rubanza rw’ikiswe aba Irlandais ba Vincennes. 28 Kamena 1994 .34 157 156 47 . Nuko abwira icyo kinyamakuru le Monde ko yagiye i Kigali akazana ako gasanduka kirabura kandi ko yari yiteguye « kugaha inzego mpuzamahanga zigitangira gukora iperereza kw’ihanurwa ry’iyo ndege157». Ku wa 28 Kamena 1994. nk’ayatanzwe na Paul Barril.ko Sosiyete Dassault yakoze iyo ndege ibigiramo uruhare. Hervé Gattegno na Corinne Lesnes. « Rwanda. buri kimwe kizingiyeho agashumi kariho amasaha umunani y’ibiganiro. yari ifite ibyuma bishobora gufata amajwi y’abayoboye indege aliko bitari byagashyizwe mu buryo byakoreshwa162. yakoze indege Falcon 50 ya Perezida Habyarimana kandi yari ishinzwe no kuyitaho. gisohoka buri munsi cyanditse kibaza niba «ibisigazwa by’agasanduku k’umukara byerekanywe kuri televiziyo y’Abafaransa bitari ibihimbano byo kwibagiza ibyo icyo kinyamakuru cyari kimaze gucukumbura. Iminsi cumi n’itanu nyuma y’ubwo. Ni nako Dassault yabwiye sosiyete y’ubwishingizi bw’indege AIRCLAIMS France mu ntangiriro y’umwaka w’1995. 29 Kamena 1994 161 Le Monde. 08 Nyakanga 1994 162 AIRCLAIMS France. mu by’ukuri katirabura ahubwo ko ari ibara ry’ironji rihishishije cyane kugirango gashobore kuboneka bitaruhanije igihe habaye impanuka163. ikinyamakuru le Monde cyemeye ko Barril yagihemukiye akagikoresha mu gutanga amakuru y’ibinyoma. 11 Kamena 2004 159 48 . yavuze ko nta cyuma na kimwe gifata amajwi cyarimo. anahamya ko icyo gice cyari mu maboko y’ingabo za FPR159. 29 Kamena 1994 165 Le Monde.cyerekezo cya Masaka. Yahamyaga ko yagiye mu Rwanda inshuro ebyiri muri Mata no muri Gicurasi 1994. Amakuru yatanzwe n’Abanyarwanda. Yavuze ko ubwa mbere yari ahari kw’itariki 07 Mata 1994 akahamara iminsi mike abisabwe n’umuryango wa Perezida Habyarimana kugirango aperereze ibyerekeranye n’urupfu rw’umukuru w’igihugu. kimuha inshingano yo « gukora iperereza ku buryo bushoboka bwose kugirango ukuri kumenyekane uko indege yahanuwe ». Dassault yongeyeho ko ubwo indege yaherukaga mu igaraji mu Ukwakira 1993 nta byuma bifata amajwi byari muri iyo ndege 161. Ababiligi n’Abafaransa Barril yahawe kuwa 06 Mata « icyemezo cyo gukora iperereza n’ubushakashatsi » kivuye kuri Madamu Agathe Habyarimana. ko harimo igitabo kirimo amazina y’abantu bose bacungaga umutekano ku kibuga cy’indege. no gukora « ibikenewe byose kugirango bahanwe». ahubwo ko harimo ibindi byuma bishobora kuyafata iyo uyoboye indege abyishyriyemo160. kumenya « abayihanuye cyane cyane ababatumye ». naho ikinyamakuru cy’Ababiligi le Soir. Icyo gihe Barril yerekanye amafoto y’ibisigazwa by’indege n’imirambo y’abantu bayiguyemo. Dassault yanasobanuye ko akitwa agasanduku kirabura. dosiye n°94/191 yerekeye kuri « Leta y’u Rwanda –impanuka yo kuwa 6 Mata 1994 ya Falcon 50 9XR-NN » 163 Libération 164 Le soir. Dassault yaje kwivuguruza mu buryo budasubirwaho mu nyandiko yoherereje ubucamanza bwo mu Bufaransa ivuga ko « indege ya Perezida Habyarimana yari ifite ibyuma byuzuye byo gufata amajwi yabayoboye indege CVR cyangwa Cockpit Voice Recorder)165 » ko hatarimo gusa ibyuma byoroheje bashoboraga gushyiraho ari uko babishatse nkuko byavuzwe mu myaka ya 1994 na 1995. Sosiyete Dassault Falcon Service. Yanerekanye igipfunyika yavugaga ko kirimo za telex yakuye ku kibuga cy’indege cya Kigali mu minsi n’amasaha byabanjirije ihanurwa ry’indege. 160 Le soir.164» Kw’itariki 19 Kamena 2001. Baravuze bati: indege Falcon 50 ntiyari ifite ibyuma byandika uko indege iriho iguruka . Ku munsi wakurikiye ibyo Barril yari amaze kwerekana. n’abandi bakozi bari ku izamu na za serivise zishinzwe itumanaho no kuyobora indege mu kirere. Madamu Siperansiya Karwera Mutwe. urup. isohoka rimwe mu mwaka.). Les crises politiques au Burundi et au Rwanda. 7 Mata 2008. Koloneli Murenzi yamenyesheje ko Koloneli Aloys Ntiwiragabo wari umukuru w’iperereza mu gisirikare ku cyicaro gikuru cy’Ingabo z’Igihugu (G2) yamubwiye ko ari we wari ubitse agasanduka kirabura bamaze kukavana mu gikanka cy’indege169. Ku wa 19 Mata.15 172 MIP. yari yasimbuye Liyetona Koloneli Gilles Chollet nyuma y’uko itangazamakuru ryaguye ku nyandiko ya Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga y’u Rwanda ivuga Libération. Bernard Cussac na Jean Jacques Maurin bohereje inyandiko ku bategetsi b’Abafaransa ivuga ko. kuva muri Mata 1994 agasanduka kirabura katwawe n’abasirikare bakuru b’Abafaransa166. Ivry. Kigali. 1994. ku wa 15 Mata 1994. Ku mugaragaro. Université des Sciences et Technologies de Lille. icyo gihe kari gafitwe na guverinoma. yandikira abahagarariye ibihugu byabo mu Rwanda abemeza ko : « Ibyavuye mu isuzumwa ry’agasanduka k’umukara bizashyirwa mu iperereza.170. Imigereka. Naho Liyetona Koloneli Jean Jacques Maurin wari umwungirije muri ambasade yari ashinzwe ibikorwa bya gisirikare172 akaba n’umujyanama w’Umugaba w’Ingabo z’Igihugu (FAR) kuva muri Mata 1992 kugeza muri Mata 1994. Yashoboraga ate gusakaza inkuru nkiyo atayizi neza? Igihe yatangaga ubuhamya muri Komisiyo y’Igihugu yigenga Ishinzwe iperereza ku ruhare Leta y’Abafaransa yagize muri jenoside. 680 169 Ubuhamya Koloneli Evariste Murenzi yahaye Komisiyo y’Igihugu Yigenga Ishinzwe Iperereza ku Ruhare Leta y’Abafaransa yagize muri jenoside y’Abatutsi. no kuba umukuru w’ibiro by’ubutwererane bwa gisirikare kuva muri Nyakanga 1991 kugera muri Mata 1994. mu mwaka w’1994 yavuze ko :« Ibyerekeye agasanduka k’umukara k’indege kari mu maboko y’abategetsi b’u Rwanda kugirango bagasuzume nyuma y’aho abasirikare barindaga Perezida birukanye Ababiligi bageragezaga kujya kugakura mu bisigazwa by’indege167». urup. Kolonel Bernard Cussac yari afatanije kuba ashinzwe ibya gisirikare muri ambasade y’u Bufaransa mu Rwanda. Jerome Bicamumpaka. Dosiye n°12. Bukeye bw’itangazwa ry’iyo nkuru. Byavuzwe muri La Nuit Rwandaise. Imigereka. urup.Amakuru yabonetse mu Rwanda no hanze y’Igihugu yemeza ko. 30 Ukwakira 2007 170 Jean-Claude Lefort. Koloneri Evariste Murenzi wari umukuru w’iperereza mu gisirikare gishinzwe kurinda Perezida muri Mata 1994 yahamirije iyo Komisiyo ko indege ya Perezida Habyarimana Falcon 50 yari ifite agasanduka. urup. Komanda De Saint Quentin yakoze raporo ibamenyesha ko hari ibimenyetso byerekana ko agasanduka kirabura gahari. kuwa 06 Mata 1994 saa 21h30. Hagati ya Nyakanga 1991 n’Ukuboza 1993 yari na komanda w’ibikorwa by’igisirikare cy’u Bufaransa mu Rwanda byiswe Noroît171. Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga muri Guverinoma y’agateganyo. Umwe mu bakuru ba MRND. 25 Kanama 1998. aliko igihe tugitegereje ko bikorwa. 14 Mata 1994 168 Byavuzwe muri André Guichaoua (Dir. Jerome Bicamumpaka yemeje ko Falcon 50 yari ifite ako gasanduka. n°2. 28 Kamena 1994 Jeune Afrique. Inyandiko n°6 yandikiwe Bernard Cazeneuve.16 167 166 49 . byaba ari ukwigerezaho twemeje bidasubirwaho abateye iyo mpanuka yishe Perezida Habyarimana168». 238 171171 MIP. abasirikare babiri b’Abafaransa bakoreraga mu Rwanda. igice cy’ibyaha bikomeye. 2002. 10 Ukwakira 1995 173 50 . Inyandiko yohererejwe umucamanza Vandermeersch. wakoraga mu bucamanza bwa gisirikare i Buruseli. umufasha wa porokireri w’umwami mu intara ya Buruseri yakoreye raporo umucamanza Vandermeersch ku buhamya bwa Bwana Durinckx. Paris. Dosiye n°57/95.174 ». kuwa 14 Nzeri 1995 179 Abagenzacyaha ba Parike y’Umushinjacyaha Mukuru. yabazaga aho ako gasanduku k’umukara gaherereye kuri iyi saha. Buruseli. 24 Kamena 1994 175 Le Soir.178». kandi niba abategetsi b’Abafaransa barayisesenguye cyangwa barakoze iperereza. ko « abategetsi b’Abafaransa bafite agasanduku ku mukara k’indege ya Perezida Habyarimana yahanuwe iri mu rugendo. Inyandiko y’Ambasade y’Ububirigi muri Ethiopie ivuga ku kiganiro cyatanzwe ku wa 05 Gicurasi 1994 i Addis-Abeba n’abadipolomate babiri b’Abanyarwanda mu gihe Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga muri guverinoma y’agateganyo. Jerome Bicamumpaka yari mu rugendo i Paris bavugaga ko yarajyanywe mu Bufaransa no kubasaba ngo basesengure agasanduka kirabura k’indege yahanuwe 176». Mu yandi magambo. Bwana Di Rupo. Dosiye : 57/95 yo kuwa14.94 177 Telegaramu yo kuwa 27. serivisi y’umutekano.» Umucamanza Vandermeersch atanga ibibazo byo kubaza uwo mukuru w’ubugenzacyaha. Kuwa 10 Ukwakira 1995. Michel Waterplas. Izuba editions/L’Esprit frappeur.05.ko Koloneli Chollet yari umujyanama w’Umugaba w’Ikirenga w’ingabo z’Igihugu173 (Umukuru w’Igihugu) akaba n’uw’umuyobozi w’ibiro bikuru by’ingabo22. hanyuma hagakurikiraho kubihakana. icyakora nabo baremeza ko agasanduka k’umukara katwawe na Komanda De Saint Quetin agakuye aho indege yahanukiye ubu kakaba kari i Paris gahishe amakuru yingirakamaro. Minisiteri y’itumanaho n’ibikorwa remezo. Hashize iminsi mike. n°41652. Muri Kamena 1994.VAN WINSEN.481 et 495. ayoherereje. Minisitiri w’Abafaransa ushinzwe gutwara Ibintu n’Abantu yamenyesheje Umukuru w’ibiro by’uwungirije Minisitiri w’Intebe w’Ububirigi. yohereza inyandiko kuri Komiseri Mukuru w’ubugenzacyaha i Buruseli « aho yasabaga ibisobanuro kuri iyo nkuru (yatanzwe na minisitiri w’Abafaransa ushinzwe gutwara ibintu n’abantu) ko u Bufaransa bwaba bufite agasanduku k’umukara k’indege ya Perezida. Ku wa 27 Kamena 1994.95.1994 yanditswe na Frank DURINCKX. umunsi ukurikira wo kwemeza kwa Ministiri w’Ubafaransa ko ari u Bufaransa bufite agasanduku k’umukara. ko bagafite ku girango bazagashyire imbere ya ICAO177». 178 Ibiro by’umucamanza Damien VANDERMEERSCH. M Durinckx. Iyo nkuru igeze kuri juge Damien Vandermeersch. amumenyesha ko « itangazo ryavugaga ko Abafaransa ari bo bafite agasanduku k’umukara baribeshyuje bo nyine kw’itariki ya 28/06/1994179». wari wahawe inyandiko y’Abafaransa : « Yahawe amakuru ahagije kuri iyo ngingo. L’implication de la France dans le dernier génocide du siècle. byatera kwibaza impamvu yiryo hindagurika nk’uko byanditswe mu 1998 n’ikinyamakaru cya buri cyumweru cy’Abafaransa l’Express cyafashe Jean-Paul Goûteux. 28 Kamena 1994 176 AMBABEL ADDIS-ABEBA A BELEXT BRU 193 KUWA 05. urup. Iyo myanya ikomeye yabo basirikare babiri bakuru b’Abafaransa iratwereka ko bari bafite amakuru y’imvaho. 174 Le Soir. icyo kinyamakuru cyanditse ko Radio Rwanda «yemezaga hashize ibyumweru bibiri» ko Barril yakuye agasanduka kirabura i Kigali. La Nuit rwandaise. ikinyamakuru cyitwa le Soir cyaranditse : « Iperereza ry’Ababiligi riragenda buhoro. wapererezaga kw’iyicwa ry’abasirikare cumi b’Ababiligi. ko «guverinoma y’agateganyo nta mwanya yari ifite yo kukitaho175 ». yerekeye ku basirikare b’ababirigi bari mu ngabo z’Umuryango w’Abibumbye. PJ 29.06. Imigereka0.9. None kugeza ubu kari ahantu kabitswe nk’ibanga ry’ingabo z’u Bufaransa. imyaka icyenda nyuma y’imirimo ya MIP. asobanura ko umuJenerali Rannou w’Umufaransa yemeje ko Falcon 50 yari ifite nta gushidikanya udusanduku tubiri tw’umukara: «Ibaruwa ya Jenerali Rannou yo ku wa 15 Kamena 1998 yemeza ku mugaragaro ko mu ndege ya Falcon 50 harimo udusanduku tubiri tw’umukara nkuko bisanzwe. Jean-claude Lefort yakomezaga kwemeza ibi bikurikira: «Ndabibutsa ko mu minota cumi n’itanu yakurikiye ihanuka. Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye. ikinyamakuru le Monde cyagaragaje ko hari raporo y’iperereza r y’umucamanza Bruguière. Fred Eckhard babeshyuza iyo nkuru . Umuhamya umwe yiboneye icyuma gifata amajwi mu ndege mu rugo rw’umujyanama w’igisirikare w’Umufaransa hashize amasaha make indege iguye180». n’umuvugizi we. uwo musirikare niwe ufite udusanduku tubiri tw’umukara n’ibice bya misile. La Nuit Rwandaise. ikinyamakuru le Monde cyongeye kwandika cyerekana ibice bimwe by’iyo raporo aho Roger Lambo yemeraga ko : yafashe agasanduku k’umukara k’indege ya Perezida yahanutse. 10 Werurwe2004 181 180 51 . Nkuko byigaragaza. umunyakanada Roger Lambo. ko yaba yarerekanye ko agasanduku k’umukara kafashwe kakajyanwa mu Muryango w’Abibumbye muri 1994. Op.) Ibyo byagabanya abakekwa hagasigara gusa abageze aho indege yahanukiye mu masaha yakurikiye182 » Ku wa 08 Mutarama 2007.cit. depite w’umukomuniste Jean Claude Lefort. aliko ndabona ko hari uwatekereje ko kutuzimiza ari byo byaba byiza (ntabwo ari twebwe duca umurongo. yo kuwa 7 Mata 2008. urup. Bernard Cazeneuve. yakorewe uwahoze ari umukuru w’indege z’Umuryango w’Abibumbye i Kigali. Iyindi nkuru yavugiwe ahagaragara iturutse mu nyandiko yasohowe mu itangazo ry’inteko ishinga amategeko y’u Bufaransa ryanditswe n’umwe muri bo. Ako kanya inkuru igisohoka. uwo muvugizi aravuga ati : « Birashekeje kwemeza ko duhishe agasanduku k’umukara k’indege mu cyicaro gikuru cyangwa se aho ari ho hose184» Nyuma y’iminsi ibiri. Inyandiko n° 19 yandikiwe Bernard Cazeneuve. dosiye y’ihanurwa ry’indege n°2.231 184 Le Monde..246 183 Jean-Claude Lefort. nomero 2. urup. Byavuzwe muri La Nuit Rwandaise. 12/02/1998 Jean Rannou yari umunyamabanga mukuru mu biro by’igisirikare muri minisiteri y’ingabo z’u Bufaransa kuva muri Mata 1991 kugeza muri Gicurasi1994 182 Jean-Claude Lefort. umusilikare mukuru w’Umufaransa yari yageze aho. aka CVR (gafata amajwi y’ibiganiro by’abatwaye indege) n’akandi kandika ibipimo byerekana imigendere y’indege. 20 Ukwakira 1998. Koffi Annan. kuwa 20 Ukwakira 1998 aryoherereje umwe mu banditsi ba Raporo y’Abadepite b’Abafaransa bakoze ku Rwanda (MIP). Sinzi niba isesengura ryayo ryarashoboye gusobanura neza impamvu y’iyo mpanuka nkuko Jenerali Rannou abitekereza181.umwanzuro kigira kiti : «Byose biraganisha mu kwemeza ko Paris ariyo ifite ibisobanuro by’iryo hurizo. akagatwara ku cyicaro cy’Umuryango w’Abibumbye i New York» L’Express. Paris. (…) Ndibwira ko utwo dusanduku tubiri tw’umukara twa Falcon ya Perezida turi mu biganza by’abategetsi b’Abafaransa kuva 1994183 » Ibindi byaje kuvuguruzwa nyuma: Agasanduka kirabura k’agahimbano mu Muryango w’Abibumbye Mu nkuru yacyo yo kuwa 10 Werurwe 2004. Ikinyamakuru le Monde cyagaragaje ko agasanduku k’umukara kageze «k’Umuryango w’Abibumbye i Kigali ku buryo bw’amayobera » hanyuma « kakoherezwa i Naïrobi ». Ntibyakunvikana ko abo basirikare batashakishaga ikintu cyose cyerekana uko indege yahanutse n’abayihanuye. bagafungirana mu kabati bemeza ko nta kamaro gafite188. Ibi birerekana ko hariho abantu bakomeye bari inyuma y’ubu buriganya. 11 Kamena 2004 190 Le Monde. Kamaze kuboneka. Bafata umwanzuro ko « ntawahakana ko icyo cyuma gifata amajwi cyashoboraga gukoreshwa mu ndege ya Perezida » ariko bakomeza kwemeza ko icyo cyuma «kitari mu ndege igihe ihanurwa190». ibisubizo byatanzwe ku murongo wa internet w’Umuryango w’abibumbye ku wa mbere 07 Kamena 2004. Irindi sesengura rigenzura iryakozwe mbere ryahawe ikigo kigenga cyo muri Canada189. Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye yategetse ko gakorerwa isesengura. Bafunguye ku wa 16 Werurwe 2004. bishatse kuvuga ko «icyuma cyari m’Umuryango w’abibumbye atari cyo cyari mu ndege ya Habyarimana191». izo sosiyete zombi zavuze ko zumvise amajwi avuga igifaransa ku nyakiramajwi. Isesengura rya mbere ryahawe ibiro bishinzwe umutekano w’ikirere cy’Amerika (NTSB) bigenzurwa na OACI. bemeye rugikubita ko agasanduka babahaye «kari gashya kadashobora kuba ak’indege yahanutse187». Bafashe umwanzuro ko ntaho gahuriye n’ihanurwa ry’indegeya Perezida Habyarimana. Ubuhamya bwemeza ko Abafaransa aribo batwaye agasanduka kirabura Abasirikare bakuru b’Abafaransa babaye aba mbere mu kugera aho indege yahanukiye kandi hari bamwe mubahoze ari abasirikare mu ngabo z’u Rwanda bahamya ko bababonye barimo kujagajaga ibisigazwa by’indege. Umuryango w’Abibumbye ntiwatinze kwikorera iperereza ryawo. Komanda Grégoire De Saint Quentin yari umutoza muri batayo y’abaparakomando kandi afite uburenganzira bwo kugera ahantu hose hakomeye. Mu myanzuro. ko yageze inshuro enye aho Perezida yari atuye: ku mugoroba wo 185 186 Le Monde. Fred Eckhard yasobanuye ko ibyo atari byo. «ukavumbura agasanduka gafata amajwi y’abatwaye indege (CVR)186 » mu bubiko bwabo bavuga ko ari aka Falcon 50 ya Perezida w’u Rwanda. 7 Kamena 2004 52 . arahamya mu ibaruwa ye yo kuwa 16 Ukwakira 1998 yandikiye Bernard Cazeneuve wari umwanditsi wa komisiyo y’inteko ishinga amategeko y’u Bufaransa yataraga amakuru ku bikorwa bya Leta y’u Bufaransa mu Rwanda (mission d’information parlementaire) cyangwa MIP mu magambo ahinnye. kubera ko inzobere mu by’umutekano w’ikirere bo m’Umuryango w’Abibumbye. ariko ibiganiro n’ibindi bijyanye na tekiniki byerekanaga ko ari inyakiramajwi yo ku butaka atari iyo mu kirere. nyuma yaho « kakajyanwa ku cyicaro i New York hakoreshejwe agaseke k’ibanga. 11 Kamena 2004 191 AFP.» Le monde irongera iti : « agasanduku k’umukara kari kameze neza gafite inyandiko n’izina by’uwagakoze n’inomero z’igihe kakorewe» koherejwe rero i New York « kw’itegeko ry’umukuru w’indege wo ku cyicaro cy’umuryango w’abibumbye icyo gihe yari Andy Sequin185» Nubwo wabanje kubyangira. 12 Werurwe2004 Ibidem 187 Ibidem 188 Ibidem 189 Le Monde. nagiye yo kuya 06 Mata nimugoroba.: «Inshuro nagiye aho Perezida yari atuye zose hamwe zari enye. Nyamara abatangabuhamya benshi bavuga ko De Saint Quentin yajagajaze igikanka cy’indege bikaba byakwemeza ko yashakishaga agasanduka kirabura. guhungisha umuryango wa Perezida Habyarimana. » Aha rero biragaragara neza ko De Saint Quentin avuga neza ibyo yakoze kw’itariki ya 09 n’iya 11 Mata. Aho twateraniye hari Abafaransa batwigishaga kandi nabonye uwo nari nzi De Saint Quentin wari warasimbuye Reffalo. kuwa 10 Nyakanga 2008 193 192 53 . atangira ayibwira ikintu kitari kizwi mbere.kuwa 06 Mata. Buruseli. Umubiligi. Nta kuntu rero yashoboraga gushishikarira gushakisha icyuma cy’ingirakamaro cyane nka kiriya atazi bidasubirwaho ko gihari. Dr Pasuch Massimo. ko Abafaransa bagize uruhare ku mugoroba wo kuwa 06 Mata 1994 mu gutegura no guha amabwiriza batayo y’abaparakomando gutangira kwica. Icyo nakongeraho kugirango bisobanuke neza nuko nagiye aho indege yahanukiye kw’itariki ya 06 Mata nimugoroba no ku ya 07 Mata mu gitondo. kuwa 07. kuwa 09 Gicurasi1994 195 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. urup. Liyetona Kanyamikenke. no kuwa 09 Mata nyuma ya saa sita kugirango mpe umupfakazi wa Perezida Habyarimana uburyo bwo guhunga. twatangiye kurundanya imirambo. Nyuma yaho naje kubonana na Komanda De Saint Quentin ambwira ko bishoboka ko Abafaransa bonyine ari bo bari bemerewe kugera aho indege yahanukiye. Ukuyeho iyo kuwa 11 Mata. watuyoboraga ariwe ushinzwe unite ya CRAP yadutegetse kujya aho Perezida Habyarimana yari atuye. nshaka komanda De Saint Quentin kugirango dufatanye kumenya uko byagenze. yahaye Komite ubuhamya. Umugore we yambwiye ko abasirikare b’Abafaransa bari bagiye kureba aho indege yahanukiye.236 Ibaruwa ifite kopi ku Imigerekawa Raporo ya MIP. mbona na Janne wari ushinzwe ibikorwa bya gisirikare muri unite yacu. kuwa 27 Gashyantare 2008 . kuya 11 nagarukiye kw’irembo193. bamaze kuvugana. Murego Froduard wari umusirikare muri batayo y’abapara komando kuva muri 1987 kugera muri 1994. kuya 07 Mata mu gitondo. Turangije kuyibona yose abasirikare b’Abafaransa batangira gushakisha agasanduka kirabura aliko sinzi niba barakabonye kuko nagiye mu gitondo nkahabasiga195 » Raporo ya MIP. twahawe itegeko ryo guteranira imbere y’ibiro byacu kuri unite ya CRAP. Tuhageze. ariko ntavuga icyo yakoze mu buryo bwumvikana kw’itariki ya 06 Mata nimugoroba no kw’itariki ya 07 Mata mu gitondo. De Saint Quentin yavuganaga n’aba’ofisiye b’Abanyarwanda barimo Majoro Ntabakuze. reba n’ubundi buhamya bwatanzwe na 1er Serija Munyaneza Emmanuel na Caporali Nzayisenga Jean Baptiste bwatanzwe imbere ya Komite i Ngoma (Kibungo). wari Liyetona Koloneli mu butwererane bwa gisirikare hagati y’u Rwanda n’Ububirigi yabwiye ushinzwe iperereza mu rukiko rwa gisirikare rw’Ababiligi kw’itariki ya 09 Gicurasi 1994 ibi bikurikira : « Indege igiturikira mu kirere namenye ko bicitse. Aravuga ati: «Indege imaze guhanuka. Kw’itariki ya 09 nibwo ninjiye mu nzu. Aliko ko nabo bari bategereje ko bucya kugirango bashakishe agasanduka kirabura194 ». hanyuma asobanura ko ibisigazwa by’indege byasatswe ku buryo bunononsoye. urup. Twajyanyeyo nawe na Majoro Ntabakuze. Turaho mu kibuga cya kaburimbo.241 194 Ubuhamya bwatanzwe na Pasuch Massimo muri dosiye n° 02 02545 N94 C8 mu biro by’ubucamanza bwa gisirikare. kuwa 09 no kuwa 11Mata 1994192. Madamu Jeanne umukobwa wa Perezida n’umugabo we n’abasirikare ba CRAP bari bazanywe na Majoro Ntabakuze. Imirambo yajyanywe i Gitarama ijyanywe na Leta y’abatabazi hanyuma iza gutwarwa ku Gisenyi. Yagiye kubyirebera. Habyarimana wenyine niwe waje guhambwa i Gbadolite. yari umushoferi wa Komanda y’ikambi ya Kanombe. Serija majoro Barananiwe avuga ko Abafaransa hari icyo bashakishije cyane mu bisigazwa by’indege kandi ko babikoze inshuro nyinshi. Tumaze kurundanya imirambo. Kandi batangiye no gushakisha agasanduka kirabura. hanyuma bakagira ibyuma batwara bari bavanye kuri iyo ndege birimo n’agasanduka kirabura. Abafaransa bagarutse kuya 09/04/1994 gutwara umuryango wa Perezida Habyarimana umunsi wakurikiyeho kw’itariki ya 10/04/1994. kw’itariki ya 07 niya 08/4/1994 aliko sinibuka neza umunsi bakaboneyeho. kuwa 28 Gicurasi 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngororero. naho uwari umukuriye ashinzwe kurinda aho hantu hose. Aravuga ati : « Majoro Ntabakuze niwe wahageze mbere yinjirira ku muryango wo hepfo ahari inzu y’ingurube ambaza niba nzi indege yari imaze guhanuka iyo ari yo . Bajyanye na Majoro Ntabakuze wari komanda wa batayo y’abaparakomando. wagiye mu gisirikare muri 1969 aza kujya muri batayo L. Koloneli Félicien Muberuka aza kumujyana aho Perezida yari atuye iminota mike indege imaze kugwa.bayiteye imiti yo kuyibuza kwangirika tuyobowe na Dr Baransaritse hanyuma ishyirwa mu cyumba cyo kwakiriramo abashyitsi. yari Liyetona Evariste Sebashyitsi.» 196 197 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Yatanze Ubuhamya avuga ko Abafaransa bashatse bakanatwara agasanduka kirabura.A kuva 1988 kugera 1994. Koloneli Muberuka yantegetse kumutwara aho Perezida Habyarimana yari atuye. Hagiye yo n’abandi ba ofisiye barimo abasirikare babiri b’Abafaransa bigishaga batayo ya parakomando. kuwa 27 Nzeri 2008 54 . Bahamaze iminsi ibiri. Hanyuma natwe tujya kureba ibyari byabaye.A. Ako kanya abasirikare b’Abafaransa barahageze bafite za kasike n’amasitimu. Kw’itariki ya 08/4/1994. Ndamusubiza nti ni indege ya Perezida. bambwira ko De Saint Quentin yashatse kandi akabona agasanduka kirabura k’indege197. Muri abo Bafaransa namenyemo De Saint Quentin niwe wari ubayoboye . Natwe twafasheho amwe kuri ayo masitimu kuko ayacu yari ataratugeraho kandi hari umwijima mwinshi. Muri iryo joro abandi baje ni majoro Mpiranya. Aravuga ati : « Ako kanya indege ihanutse.» Ntawishunga Edouard. Badufashije kurundanya imirambo yari inyanyagiye ahantu hose. Bagenzi banjye bambwiye abantu bari mu rugo. Abafaransa baje gushakisha agasanduka kirabura. Yari ayoboye abasirikare bashinzwe kurinda irembo rinini rw’igipangu. abandi bose bahambwe kuri Goma196. Sininjiye mu rugo nasigaye hanze ku modoka nari ntwaye.Serija-majoro Barananiwe Jean Marie Vianney wari mu ngabo zirinda Perezida kuva 1977 kugera 1994 niwe wari uyoboye itsinda ry’abasirikare bashinzwe kurinda urugo rwa Perezida Habyarimana ku mugoroba wo kuwa 06 Mata 1994 . Abarundi nabo baje gutwara imirambo y’abantu babo. Nta nubwo nari nkitayeho cyane. « Nyuma yaho. Hari mu gitondo cy’itariki ya 07 Mata nka saa tatu yagiye aho ibisigazwa by’indege byari biri avuga ko agiye gushaka agasanduka kirabura. bari abasirikare mu ngabo zirinda Perezida muri 1994. hanyuma batangira gucukumbura mu ibisigazwa by’indege. bayobowe na Serija majoro Barananiwe. Abafaransa nabo barahageze. kuwa 28 Gashyantare 2008 55 . Ariko njye sinigeze mbona ako agasanduka kirabura kugirango mbe nabasha kuvuga uko gasa.Segatama Emmanuel na Zigirumugabe Grégoire. Umunsi wakurikiyeho mu gitondo baragarutse bakomeza kujagajaga mu gikanka cy’indege . Aravuga ati : «Ndibuka ko nabonye aho indege yahanukiye. bari bamwe mu barinze irembo rinini ry’urugo. Numvise babwira umuliyotona umwe mubari badukuriye ntibuka izina ko bari bamaze kubona icyo cyuma. yari hamwe n’abandi basirikare babiri b’Abafaransa ariko niwe wenyine nabashije kumenya. Aravuga ati: Nyuma y’indege guhanuka. akaba yari mu ngabo zishinzwe kurinda Perezida muri 1994. Majoro Ntabakuze n’abari bamuherekeje nibo bageze bwa mbere aho indege yari yaguye. Ndibuka neza ko ntabandi banyamahanga nabonye aho ukuyeho abo bafaransa batatu200» Nzayisenga Jean Baptiste winjiye mu ngabo z’u Rwanda muri 1987. kuwa 04 Kanama 2008 Ibidem 200 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Uwo mugoroba ntacyo babonye . Avuga ko yabonye Abafaransa bashakisha agasanduka kirabura mu gitondo cyo kuwa 07 Mata : Aravuga ati : 198 199 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali.agashyirwa muri 1988 muri batayo y’abaparakomando kugeza muri Mata 1994. ahubwo barimo gusuzuma amadosiye yaranyanyagiye aho ngaho. Sergent Tegera Aloys winjiye mu ngabo muri 1973. Bari bane cyangwa batanu198 ». Ako kanya bagiye ku bisigazwa by’indege batangira gusaka basa naho bashakisha icyuma gifata amajwi. bavugako ibisigazwa by’indege byasatswe cyane hashakirwamo agasanduka kirabura. Iryo jambo ndahamya rwose ko yarivuze kuko naryiyumviye n’amatwi yanjye. yoherejwe kurinda aho indege yahanukiye kw’itariki 06 n’iya 07 Mata 1994. Abandi batangabuhamya bavuga bimwe n’aba batatu tumaze kuvuga hejuru. Ntibari bitaye ku bantu. Nabonaga Abafaransa badashishikajwe no gushakisha imirambo. yari umwe mu bagize Kompanyi CRAP yari iri aho Perezida Habyarimana yari atuye ku mugoroba wa 06 Mata 1994. Yakurikiwe na Majoro Mpiranya wari udukuriye. Ku munsi wakurikiyeho mu gitondo nka saa mbiri baragarutse bakomeza gushakisha. Segatama ati : « Abafaransa baje aho indege yari yahanukiye ku mugoroba w’itariki 06 Mata baherekejwe na Ntabakuze na bamwe mu basirikare ba CRAP. ndibwira ko aricyo bita agasanduka kirabura. Ni uko nabonye ibintu kandi niko byagenze199». umwofisiye w’Umufaransa wigishaga muri batayo y’abaparakomando ndumva yari afite grade ya Capitaine. Bombi batanze ubuhamya ko babonye abasirikare b’Abafaransa bashakisha agasanduka kirabura. Zigirumugabe yongeyeho ko agasanduka kirabura kabonetse ku munsi wakurikiye uwo indege yahanukiyeho. Aravuga ko aba ofisiye batatu b’Abafaransa bashakishije cyane agasanduka kirabura. Ariko mu gitondo nashoboraga kuhabona kuko hari ku manywa. nk’isaha imwe indege imaze guhanuka nari umwe mu boherejwe kurinda aho Perezida yari atuye. Habanza gusuzumwa ko udusanduka twirabura duhari hamyuma bakanareba ko dukora. ni ngombwa ku ndege z’abakuru b’ibihugu kandi ntigitangwa iyo indege idafite agasanduka kirabura. Aho narindi kw’itariki 06 Mata ntabwo nashoboraga kubona neza abantu bari aho indege yari yahanukiye. ni nacyo cyatumye Komisiyo y’inteko ishinga amategeko y’Abafaransa yarashoboye kuvuga ko ibyo bisasu byakoreshejwe byari ubwoko bwa SA16 byakozwe n’Abarusiya204. Numvise bavuga ko bashaka agasanduka kirabura basaba bagenzi banjye kubafasha gushakisha. Sinshobora kumenya igihe bahaviriye kuko mu gihe bari bagishakisha noherejwe mu kazi ku kibuga cy’indege mbasiga aho ngaho. 201 202 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). Indege zimwe nka za kajugujugu zigira agasanduka kirabura kamwe ariko nk’indege ya Perezida ya Falcon 50 yagombaga kuba ifite udusanduka twirabura tubyiri. avuga ko Abafaransa bashakishaga agasanduka kirabura. Imigereka.278 56 . Ihanurwa ry’indege uko rivugwa n’abatangabuhamya babibonye. kuwa 10 Nyakanga 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. inzobere mu itumanaho ry’indege.« Ku mugoroba w’itariki ya 06 Mata. kuwa 14 Gicurasi 2008 203 Ubuhamya François Munyarugamba. Sinzi niba barabashije kukabona201. François Munyarugamba. kuwa 13 Werurwe 2008 204 MIP. Aravuga ati: « Kw’itariki 07 Mata mu gitondo nk’isaha imwe ndi umwe mu boherejwe kujya kurinda aho indege yahanukiye.» Ntibategera Léonard. Hari ibintu bavanye ku bisigazwa by’indege. Ariko bagenzi banjye baje kumbwira ko bahagumye bakaza kubona ako gasanduka kirabura 202». Iyo itatugira ntabwo iba yaremerewe guhaguruka203» Ikindi kigomba kwibukwa ni uko Abafaransa bivugiye ko bavanye aho indege yahanukiye ibisigazwa by’ibisasu byahanuye indege. bacukumbura cyane bashakishiriza ahantu hose muri ibyo bisigazwa cyane cyane ahari muri “cabine” y’indege. yahaye Komite i Kigali. Byashoboka se ko bibutse gutwara ibyo bisigazwa by’ibisasu. Nari mu kigo imbere abandi basirikali bari hanze. Ndibuka neza rero ko kw’itariki 07 Mata. Inzobere mu by’indege zabajijwe na Komite zihamya ko indege zitwaye abantu zidashobora kubona icyemezo cyo kuguruka zidafite agasanduka kirabura kamwe cyangwa tubiri bitewe n’uko indege ingana. wari afite uburambe ku kazi bw’imyaka mirongo itatu n’itanu ku kibuga mpuzamahanga cy’indege cya Kanombe aravuga ati : Icyemezo cyo kugirango indege ijye mu kirere. Ni nabyo bigomba kurebwa mbere. Abafaransa bahaje bavuga ko baje gushaka agasanduka kirabura. nabonye Abafarasa batatu bari ku bisigazwa by’indege. Igitabo cya II. ntibigere batekereza gutwara agasanduka kirabura? Ntabwo byakumvikana. iyo indege igenzurwa. urup. wari umusirikare muri batayo y’abaparakomando kuva muri 1982 kugeza muri 1994 yari umwe mubari barinze aho indege yahanukiye. kuwa 28 Werurwe 2008 57 . Kuri jye byarantangaje kubona batarakoze ibyangombwa by’indege ya Perezida hakiri kare. abasirikare b’ingabo z’igihugu. umukuru w’amashanyarazi. Impapuro z’uruhusa zoherejwe muri ambasade y’u Rwanda yaho bagiye. aratubwira uburyo bwa tekinike bujyanye n’amasaha yo kuguruka kw’indege. na serivice z’itumanaho rya radiyo yo ku butaka bo bashoboraga kuvugana n’ikibuga k’indege cy’i Dar-es-Salaam no kubasaba kubaza ambasade y’u Rwanda. Iryo kererwa naryanditse no mu gitabo. yatumenyesheje ko umwuka utari mwiza mbere y’uko indege ihaguruka. Bamwe muri abo batangabuhamya baravanga ibyo babonye n’ibyo babwiwe ku buryo ubuhamya bwabo ntacyo bwungura. Ku byerekeye amasaha n’imyiteguro . indege ibona guhaguruka. n’abagenzuzi babiri b’ikirere. Navuganye na komanda wari ku izamu. uko indege yahanutse n’ibyakurikiye. abasirikare ba MINUAR bagenzuraga ikibuga cy’indege. byari urujijo ku kibuga igihe biteguraga ko indege ya Perezida ihaguruka. mushoboye kukibona mwabireba205. nk’umugenzuzi na komanda wari ku izamu ntibongeye kubonana kuva muri 1994 kugeza igihe batangiye ubuhamya bwabo. abatekinisiye bo kibuga cy’indege cya Kanombe. Uruhusa rwo guhaguruka rw’indege rwatinze kuboneka kandi ubusanzwe kugirango indege ihaguruke iva ku kibuga ijya ku kindi. abakozi b’itumanaho rya radio. abazimya umuriro. n’ibikorwa bidasanzwe by’urujijo mu myitegurire y’indege Falcon 50: « Mu gitondo cy’uwa 06/04/1994. Umugenzuzi w’ikirere wari ku kazi ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege . kuri umuyobozi mukuru ushinzwe iby’indege no ku munara ugenzura kugirango babibamenyeshe. uko bitegura iyo indege igiye kugwa. Abaturage bari batuye hafi yaho ihanurwa ryabereye Kutamenya imiterere y’indege. (…) nyuma yaho uruhusa ruraboneka ariko mu magambo. Patrice Munyaneza. Heri Jumapili. aliko ubuhamya bwabo burahura ku ibimenyetso bifatika by’ibikorwa bikomeye byabereye ku kibuga cya Kanombe ku mugoroba w’ihanuka ry’indege. amakuru yabo ntasobanutse ku byo babonye limwe na limwe ntibyumvikane. Abenshi muri bo. Umugenzuzi w’ikirere wari wakoze mu ijoro ry’uwa 4 n’uwa 5 Mata. undi yari ku kazi ni mugoroba indege igaruka bumviswe na Komite . umwe yari yakoze ku manywa indege igenda. Abatekinisiye b’ikibuga cy’indege Mu babibonye harimo komanda w’ikibuga cy’indege. Munyaneza ati : 205 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi.Abatangabuhamya b’ingenzi babonye iyo mpanuka bari mu bice byinshi : hari abaturage bari batuye hafi yaho. cyane cyane indege z’abakuru b’ibihugu zigomba kubanza kubona urwo ruhusa. na Komanda wari kw’izamu ku ikibuga. ibiganiro byabaye hagati y’umugenzuzi n’indege. kugirango mbimenyeshe abazimya umuriro. Nko mu ma saa moya utwaye indege ya Perezida atubwira ko yegereye ikirere cy’u Rwanda. Nagumye mu munara 58 . ikibuga cy’indege cy’i Dar-es-Salaam kitumenyesho ko indege ya Perezida ihagurutse n’isaha bakekaga ko iza kuba irenze ikirere cya Tanzania iza mu Rwanda ikaza kuhagera nka saa 20h26’. bati indege yahanukiye hirya y’ikibuga. Hashize akanya gato. abazimya umuriro. ngiye guhamagara umushoferi ngo muhe uruhusa rwo kumanuka numva urusaku ruturitse. ambwira ko aribukomeze akajya i Burundi ati untegurire plan de vol y’i Burundi. bahita bankubita impande zose.Ntelefona abazimya umuriro ngo bajye kureba ibibaye aho ikibuga kirangirira.Yakomeje ahagaze impande yanjye areba aho indege ya Perezida ituruka». Ntangiye kumusobanurira. Uyoboye indege yongera kumpamagara ageze mu kirere cy’u Rwanda. Uko indege yahanutse. Irya mbere ryaciye mu nsi y’indege. Nakomeje gutegereza. n’isaha bahagerera. abatanga ibimenyetso. Nyuma naje kumenya ko batwaye amajwi yafatiwe kuri radio. bari ku rubaraza rw’umunara bakurikirana ibihabera bati ntihagire indi ndege mwemerera ko igwa. irya gatatu niryo ryayihamije. Umuyobozi mukuru w’ayeronotike Simbizi Stany aherekejwe n’umusirikare mu barindaga Perezida aza kumbaza nk’umutekinisiye uko byagenze. Unyungirije arambwira ati maze kubona ibisasu bitatu byakirana bikurikiranye. amafishi. irya kabiri hejuru yayo. batangira kuka inabi umugenzuzi. ibiganiro byo kuri telefoni y’umunara w’umugenzuzi. Hashize akanya.Mpita mbimenyesha ubuyobozi bw’itumanaho mu by’indege ngo bohereze ubutumwa bw’urwo rugendo. n’Abategetsi bagomba kumenya igaruka rya peresida. Bagiye yo ariko ntacyo babonye kidasanzwe. batwara impapuro zerekeye urugendo rw’iyo ndege : « Abasirikare babiri bari mu barinda Perezida. n’ibya ngombwa byanjye. aza kumbwira inkuru zerekeranye n’urugendo rw’iyo ndege.Nihutiye guhamagara utwara indege ariko ntasubize. uwungirije umugenzuzi. Ndebye aho indege ya Perezida ituruka. n’undi mugenzuzi twafatanyaga witwa Aloys ari ku byuma by’itumanaho byarimo radio ifite ubushobozi bwo kuvugana n’ibindi bibuga by’indege. Amafishi yari yateguwe ariko batari bamenya isaha indege ihagerera. Nahageze saa kumi n’ebyiri z’umugoroba kugirango nsimbure ajida Gatera. batwara amakaye twakoreshaga. indege twarayirebaga. mbona umuriro. n’ibyerekeranye n’urwo rugendo byose. akabimenyesha amaserivisi yose bireba y’ikibuga nka BCTA. Ako kanya amashanyarazi arazima bitegetswe na service z’umutekano».«Nari ku kazi mw’ijoro ryo kuwa 06 Mata 1994. Komanda wari ku izamu ku kibuga. Patrice Munyaneza ati: «Biteguraga kumanuka ku butaka. Nyuma y’iryo hanuka. Bigeze mu gicuku. twagiye aho ikibuga giherera dusanga indege igomba kuba yahanukiye hirya y’ikibuga. yitegereje uko byagenze. batwara ibyo bahuye nabyo byose. bahata ibibazo umugenzuzi bamubwira nabi. ko amashanyarazi yabuze ku kibuga kw’itegeko ry’abasirikare barinda Perezida. Abasirikare barindaga Perezida bukaga inabi abakozi bose bo ku kibuga. irasandara n’urusaku rwinshi. Ubwo sinari nzi umugenzuzi uri kw’izamu. amatara yayo arazima noneho hatangira kumvikana amasasu impande zose z’ikibuga. Twashatse gusohoka tunyuze mu muryango wegereye Magerwa. kuwa 06 Werurwe 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi. Nagumye mu biro ntegereje. ndasohoka ngirango ndebe uko imanuka. «Bakibitubwira. kugera no ku mafaranga. amashanyarazi yazimye. ngeze yo mpasanga Simbizi n’umusirikare mu barinda Perezida. batwara ibyangombwa byacu. Abasirikare nibo batemberaga. Bamutwara ibya ngombwa bye byose.w’umugenzuzi. nawe aratubwira uko byagenze. ntayindi ndege yongeye kugwa. Hashize akanya indege y’Ababiligi C130 yashakaga kugwa bayisubizayo206» Umukomanda wari kw’izamu mukuru kuri uwo mugoroba. Hanyuma ntira isitimu abajandarume kugirango njye k’umunara w’igenzura. nabo ubwabo bari babuze aho baca. irya kabiri rikurikiraho rikubita indege ikiri hejuru. yemeza ko indege bayirashe kabiri. Nahise mbaza umunara w’umugenzuzi ibibaye. Naasson Sengwegwe. Twabaye aho mu mutekano muke kugeza igihe bahatuvaniye nyuma y’ibyumweru bibiri207». umugenzuzi ambwira ko yavuganaga n’uyoboyeindege amuyobora uko ari bugwe hanyuma ntibongera kumvikana. buri muntu aguma aho ari. ko impapuro zerekeye indege zatwawe na Simbizi n’abasirikare barinda Perezida mu mahane menshi bagiriye Umugenzuzi : « Nari naraye izamu mw’ijoro ryo ku wa 06/04/1994. kuva indege ihanurwa kugeza ku byari bimaze kuba. Ako kanya mbona isasu rihise hejuru y’indege. Abasirikare barinda Perezida batanga itegeko ryo kuzimya amashanyarazi. 206 207 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. ikibuga cyari gifunze. Nuko duhura n’umuyobozi mukuru w’iby’indege ari kumwe n’ingabo zirinda Perezida. batangira kutubwira nabi. Cyprien Sindano. abajandarume bari kw’izamu badusubiza inyuma kubera imbunda zumvikanaga hiryo no hino y’ikibuga. Umukuru w’abazimya umuriro wari ku kazi uwo mugoroba. Haba umwijima hose. Hagati aho amashanyarazi n’amatelefone barabiciye. Nyuma tujyana gutambagira ku kibuga hose. Mbaza umunara w’umugenzuzi niba bavuganye n’indege bati byakozwe. nageze ku kazi saa moya mbwirwa ko indege ya Perezida iza kuza saa 20h30’. Ati nohereje abazimya umuriro ku nzira ya 28 ngo barebe bagire icyo bakora abasirikare babasubiza inyuma. Dutangiye kubona indege igana ku nzira ya 28. kuwa 28 Werurwe 2008 59 . Iya kabiri yahamije indege. ahita mu ijipe yihuta cyane. avuga cyane ngo : «Indege ya Perezida ntihanutse. Umunyezamu nari natumye itabi agaruka n’ubwoba bwinshi ati mbonye umuntu bishe bamuziza ko ngo yaba yishimiye urupfu rwa Perezida. Hanyuma negera abajandarume baraho ngo bamperekeze nshyire ibintu mu buryo. nasize amapompe akora. Crescent Dusabimana. ibikoresho twari dufite tubita aho twakoreraga. Kapiteni uyobora abagendarume yabategetse ko ngomba kuhaguma209» 208 209 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. njya kwihisha n’umunyezamu twari kumwe mu cyumba cy’abayobora indege. Twabonaga indege iza. numvise radio Burundi niyo yamenyesheje ko indege yari izanye Perezida Habyarimana na Ntaryamira yahiye. kuwa 17 Werurwe 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. mu masegonda nk’atatu amatara ayobora indege arazima. ni intambara itangiye !» Nagize ubwoba. arasobanura ukuntu ibintu byagiye bikurikirana. baturindisha umujandarume. Umusirikare w’urwego rwo hejuru mu ngabo zirinda Perezida ntari nzi. Babaza komanda w’ikibuga. Umunara w’umugenzuzi waraduhamagaye kugirango twitegure gukora ku ndege ikimara kuhagera. Tuguma aho n’ubwoba bwinshi twumiwe. Nazamutse mfite imashini yongera amavuta mu ndege nka saa mbiri n’igice n’abarinda amatangisi n’abasirikare barinze aho basohokera. » Ako kanya hazamuka inyenyeri nka kibonumwe yihuta nk’umurabyo. izima itaragera ku indege. Nakoze izamu nshinzwe gucunga ibirekura amazi n’amapombo yabyo. Hagati y’umunsi wa gatatu n’uwa kane ukurikira ihanurwa ry’indege. kuwa 06 Gicurasi 2008 60 . Nagumye ku kazi kuko ntashoboraga kuhava ntawunsimbuye. aduha ivatiri suzuki yari kw’izamu. « Navuye iwanjye saa kumi ngera ku kibuga saa kumi n’imwe. Bucyeye kw’itariki ya 07/04/1994 niho nasubiye ku kibuga gukurayo ibikoresho nasizeyo. Twagumye ku kazi ukwezi kose. ngomba kuyafunga ku gipimo kugirango adashyuha cyane bigashya. n’amatara ayobora indege ku kibuga yarakaga.» Umumekanisiye wari kw’izamu. Hashize akanya twumva urufayo rw’amasasu mu kirere ariko ntibyatinze nyuma haraswa urumuri rwaka cyane nkeka ko rwaturutse mu basirikare ba MINUAR. batwohereza i Cyangugu gukora ku kibuga cya Kamembe208. amatara yayo acanye. Ndagenda nkuraho amapompe nsigaho igitabo n’igipima amazi. Ngarutse. Nari nuriye n’umunyezamu ngirango nshyireho amapompe. Hari abasirikare bo mu ngabo zirinda Perezida benshi bazanye amabisi ku kibuga. Sinashoboraga gusubira yo. Igihe inkotanyi zari zigeze hafi y’ikibuga. amatelefone yari yacitse.Badufungirana mu nzu yakorerwagamo ibya tekiniki. Nko mu ma saa yine ntangira kwibaza uko biri bugende. Ku kibuga hari ituze usibye amasasu wumvaga hirya no hino mu gace ka Kanombe kitwa «Akajagari» harebana n’ikibuga. atubwira ko baciye amashanyarazi ako kanya nyuma y’ihanuka ry’indege. baragenda. Nyuma bumvise urufaya rw’amasasu ahakikije ikigo cya gisirikare cya Kanombe naho Perezida yari atuye. Quorum. Ni umwe rero mu basirikare bavuzwe haruguru bakubise umugenzuzi w’ikirere Patrice Munyaneza. Igihe indege yaraswaga. kuwa 11 Werurwe 2008 Ikiganiro na Ntwarane Anastase. Bamwe muri bo bavuga ko babonye ibisasu bitatu byaka mbere yo kugirango indege ya Perezida iturikire mu kirere213. 1995. wari umujepe.77 213 Igisasu cya mbere benshi bavuga ko cyari icyo gutanga icyezezi 211 210 61 . Hakurikiyeho gufungwa kw’ikibuga cy’indege bitegetswe n’abayobozi babo. Elsaphan Kamali yari umwe mu basirikare bashinzwe kurinda Perezida. Kamali rero aravuga nk’umuntu wabyiboneye uko indege ya Perezida yarashwe aravuga ati : « Ku munsi w’urugendo rwa Perezida. Venuste Nshimiyimana. ntibazi niba ari ukubura k’umuriro bisanzwe cyangwa umunara w’umugenzuzi wabigizemo uruhare211. Mpita nyaca. ku kibuga cy’indege hari amatsinda abiri y’abasirikare yasimburwaga. wari ushinzwe iby’itangazamakuru muri MINUAR muri 1994. nagombaga kuhaguma kugirango nkemure ikibazo cy’umuriro. avuga ko afite amakuru aturutse ahantu hizewe . kw’itegeko ry’uwungirije umugenzuzi n’umusikikare wo mu ngabo zirinda Perezida.Uwari ushinzwe gukurikirana amashanyarazi. nsigara aho. urup. kugeza igihe umugenzuzi witwa Kayijuka Anastase n’umusirikare wo mu ngabo zirinda Perezida ntazi izina baje kumbwira ko indege ya Perezida yahanutse ngo ninzimye amashanyarazi. Nagumye aho muri santarali y’amashanyarazi. bamwe mu basirikare bo mu ngabo zirinda Perezida bari bashinzwe umutekano kuri uwo mugoroba wa 06/ Mata 1994. Abasirikare barinda Perezida bari ku kibuga cy’indege Abenshi mu basirikare bari ku kibuga cy’indege cya Kanombe igihe indege yahanurwaga bari mu basirikare barinda Perezida bari bategereje ko agaruka. Kamali yari hejuru ku rubaraza rw’umunara areba uko indege iza. Buruseli. Baje kumenya ko abatangiye kurasa bari abasirikare basigaye muri ibyo bice barasaga baganisha mu cyerekezo cya Masaka. Ngoma (Kibungo).ko indege ya Perezida ikigaragara mu kirere cya Kanombe. Sinamenye ibyo hanze. Itsinda rimwe ryari rishinzwe umutekano Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. kuwa 06/04/1994. amatara ayobora indege hasi ku kibuga yahise azima212. Amakuru namenyaga nayahabwaga n’umunara w’umugenzuzi. Mu nyuma numvise urusaku rw’amasasu ijoro ryose mu gice cya Kanombe210» Kuri icyo kibazo cyo kubura kw’amashanyarazi. « Mu ihanuka ry’indege nari muri santarale y’amashanyarazi . ari ku burinzi imbere mu munara aho yacungaga ibyo abagenzura ikirere bakoraga. kuwa 03 Nyakanga 2008 212 Vénuste Nshimiyimana. Prélude du génocide rwandais : Enquête sur les circonstances politiques et militaires du meurtre du président Habyarimana. bemeza ko mbere y’uko indege ihanuka hari habaye ibura ry’amashanyarazi nk’inshuro ebyiri cyangwa eshatu ritatindaga. Anastase Munyarugerero. Twaje kumenyeshwa ko indege ya Perezida iri buhagere isaha 20:25. ari ku burinzi bw’ikibuga ku mugoroba w’itariki 06/04/1994. bamenyeshejwe n’abari ku munara ko indege yari igiye kugwa. Amatsinda yombi yasubiraga mu kigo Perezida amaze kugenda akaza kugaruka agarutse. aravuga ati : « Nari umwe mu barinzi bwite ba Perezida. Ibyo bisasu byahamije indege iraka. igihe yamanukaga yitegura kugwa ikiri hejuru ya Nyandungu imaze kurenga ho gato Masaka. Ibisasu uko ari bitatu byaturukaga ahantu hamwe bisa nibishaka kuyihamya imbere. Icya kabiri cyayihamije ku ibaba ry’ibumoso. iraturika. nari ku kibuga cy’indege kuwa 06/04/1994 guhera isaa munani z’amanywa ntegereje ko indege ya Perezida igaruka. Aravuga uko yabibonye atanyuranije n’abandi. Ku mugoroba nari ku munara ugenzura ikirere nambaye imyenda ya gisivili. ariko nakomezaga kuvugana n’abari hasi bari bambaye imyenda ya gisirikare kugirango nze kubamenyesha indege ya Perezida niza. hanyuma babona ibibatsi bitatu. Nyuma ho gato haje kuza indege y’Ababiligi itwaye imizigo isaba kugwa ntiyabyemererwa isubirayo. Nahise mbyibazaho menya ko ari indege ya Perezida yaraswaga kuko ibindi bisasu bibiri byarashwe bisa n’ibituruka hirya y’ikibuga cy’indege bigana aho indege yaturukaga mu cyerekezo cya Masaka. kuwa 29 Gashyantare 2008 62 .» Nsabimana Paul. hanyuma yikubita ku rupangu rw’amatafari ariho indabyo za bugenviriya. Muri twe abari bambaye imyenda ya gisivili twajyanye n’imodoka ya gisirikare yari yatuzanye kugirango duhindure imyenda twambare iya gisirikare turinde ikigo214. aravuga ko we n’abagenzi be. ihanukira aho Perezida yari atuye. Ako kanya twahawe itegeko ryo gufunga ikibuga cy’indege n’ibikirimo byose no kwitegura imirwano. ntiyahise ihanuka. Ibaba rimwe ryaguye inyuma y’ikigo rikubita igiti kigwa inyuma ya pisine.bwite wa Perezida irindi rishinzwe kurinda ikibuga cy’indege. icya gatatu gikubita aho abayobora indege bicara. yari mu basirikare barinda Perezida. Igihe kigeze umwe muri bagenzi banjye witwa Karasanyi yadusabye kwitegura kuko indege yari ije kandi tuyireba. yabanje kwaka umuriro ikimanuka. Hakurikiyeho urusasu rwaraswaga n’abasirikare bari aho ngaho kwa Perezida. Kuko nari nshinzwe gutwara imizigo nakije imodoka nicara niteguye.» Fawusitini Rwamakuba wari umwe mu basirikare barindaga Perezida yari ku kibuga cy’indege mu gitondo na ni mugoroba kuwa 06 Mata1994 yarashinzwe umutekano w’amasanduku n’ibindi byagombaga kujyana n’umukuru w’Igihugu. Abarinzi be baje mbere aza abakurikiye. Twayibonye ituruka mu cyerkezo cya Masaka ubwo igisasu cya mbere cyayiciye mu nsi. Twahageze nka saa kumi n’ibyiri za mu gitondo we ahagera saa tatu. Ubwo nibwo nabonye ikintu gisa n’inyenyeri kiguruka gisanga indege. Indege ikimara kuraswa. bizamuka biva hasi bikurikirana mu 214 215 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngororero kuwa 21 Kamena 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Hashize akanya abasirikare ba MINUAR b’Ababiligi bari ku kibuga cy’indege baza kutubaza icyari kibaye no kugirango bagire icyo badufasha215. Ibisasu byaturukaga hasi bigatumbika bisanga indege. amashanyarazi n’amatelefoni biracika. icya gatatu kirayituritsa. avuga ko yumvise ibisasu bitatu biturika. hanyuma ihanukira kwa Perezida. icya gatatu kiyihamya ikiri mu kirere. harashwe ibisasu bitatu bikurikiranye vuba. hagakurikiraho urufayo rw’amasasu muri Kanombe. Icyo gihe habaye urufayo rw’amasasu muri Kanombe. wari warakomerekeye mu 216 217 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Nari hejuru ku rubaraza rw’umunara. Nyuma yaho aba ofisiye bakuru bo ku cyicaro gikuru cy’ingabo batangira gukora inama. Mu gihe neza indege yari imaze gufata umurongo wo kugwa. ariko indege ya Perezida ntiyabonetse kugera isaa mbiri n’amakumyabiri z’umugoroba. bari ku kazi kuri uwo mugoroba indege yahanuriweho burasa n’ubw’undi musirikare Silas Siborurema. wari utegereje n’abandi ko agaruka . Twakoresheje amabisi n’amakamyoneti yari aho ngaho kugirango dufunge ikibuga. twamenyeshejwe ko indege yari ije. Hanyuma abasirikare bafata imyanya ku kibuga aho indege zamanukiraga. umusivili wari imbere mu munara atumenyesha ko indege ya Perezida yari itangiye kwitegura kugwa nko mu minota itanu. Uko ikibuga cy’indege cyafunzwe n’inzira zinyuramo zigeze hasi igashyirwamo ibintu by’inzitizi byahamijwe na Kaporali Mudakikwa Félicien wari mu mutwe w’abarinda Perezida kuva muri 1989 kugera 1994 yari ku kazi ku kibuga ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege. yamenyeshejwe ko indege igiye kuhagera mu minota itanu. Ibisasu byatumbikaga bituruka mu nsi yaho indege yari igeze. Iyo ndege yamaze kugera aho mu cyerekezo cya Masaka mbona ikintu gisa n’icyogajuru cyaka cyane giturutse hasi gisanga indege. Narayibonaga neza cyane. nawe wari mu bari bashinzwe uburinzi bwite bwa Perezida. Twagirayezu Innocent. icya kabiri kirayihamya. Ako kanya umuyobozi w’itsinda ryacu. Abari mu munara bose bategetswe kuvamo baramanuka. Icyo cyarayihushije. bakoresheje amabisi n’amakamyo kugirango he kugira indi ndege ihagwa. ndabyibuka neza cyane. Ajida Semutaga yaduhaye itegeko ryo gufunga ikibuga kugirango hatagira indi ndege ihagwa. Ubu buhamya bw’abari bashinzwe kurinda Perezida. Jye natekereje ko Leta ifashwe217». Icya gatatu kiyicamo kabiri. Ako kanya abakuru babo batanze itegeko ryo gufunga ikibuga. kuwa 28 Gashyantare 2008 218 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Icya kabiri cyayihamije ku ibaba. Nk’isaha ebyiri z’umugoroba. kuwa 28 Gashyantare 2008 63 .216». Indege ubwo yatangiye gushya. Kimwe na Twagirayezu Innocent aravuga ko itegeko ryo gukora ibyo ryatanzwe na Liyetona Mboneko wari ukuriye abashinzwe kurinda Perezida bari aho ku kibuga kuri uwo mugoroba218. Liyetona Mboneko wari utuyoboye. Hagati y’ibisasu byarashwe hari akanya k’amasegonda nk’atanu. Igisasu cya mbere cyahushije indege. mpagaze mu mwanya wanjye bugufi yawo. Ubwo rero twatangiye kureba mu kirere tubona indege ituruka mu cyerekezo cya Masaka. Nari nshinzwe kurinda umunara w’ikibuga. Icyo gihe ku kibuga aho binjirira naho basohokera hose harafungwa. hanyuma amatara agahita azima ku kibuga. kuwa 20 Kamena 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Ndabyibuka neza narabyiboneye ntabwo nshobora kuzabyibagirwa. Aravuga ati : «Abarinda Perezida bahageze isaa saba n’igice.masegonda atanu. Aravuga ati : « Jyewe na bagenzi banjye twageze ku kibuga cy’indege kuwa 06 Mata 1994 byenda kugera saa munani. ni cyo gituma nari ndi mu kigo cya Kanombe kw’itariki 06/04/1994. Jye natekereje ko ihanukiye kuri EFOTEK219. Ku itariki ya 06/04/1994. abasirikare barindaga Perezida batangiye kurasa mu cyerekezo cya Masaka. Nabonye indege ya Perezida iza. bakanasobanura kurushaho uko ibintu byagenze. kuwa 18 Mata 2008 64 . Uwo mugoroba yari mu kigo cya gisirikare i Kanombe nawe yiboneye ibyabaye. Igisasu cya mbere cyayihushije ho gato. Muri iryo joro haje kuza indi indege nyuma y’iya Perezida . uko ihanurwa ry’indege ryabaye. Abo basirikare ba MINUAR babashije kwibonera n’amaso yabo. Igorofa ya nyuma y’uwo munara yari izengurutswe n’ibirahuri hose aho ibyuma by’itumanaho byari biri. Umukuru wa kompanyi yabo yakoreraga mu munara wa kera ufite hafi metero eshashatu z’ubuhagarike. Ako kanya indege ikimara kuzimira. Ibyo bisasu byaturukaga ku ruhande rw’ibumoso rw’indege yari imaze kugera hejuru y’ikibaya cya Nyarugunga bisa naho byashakaga kuyirasa amababa. Nyuma yaho mu gicuku i Kanombe urufayo rw’amasasu rurasubira kugeza mu gitondo. ari kw’izamu ry’itumanaho. Kompanyi ye yari ishinzwe gukorera ku kibuga cy’indege cya Kanombe kuva isaa moya z’umugoroba kugeza isaa tatu. icya gatatu kiyihamije irazimira. Kaporali Mathieu Gerlache yari umwe mu itsinda ry’abasirikare b’Ababiligi bageze mu Rwanda kuwa 27 Werurwe 1994. Muri ako kanya numvise ibisasu bitatu bituritse.ntambara. Uko nabibonye rero ibisasu ntabwo byaturukaga imbere y’indege cyangwa inyuma yayo. Yasohotse mu munara ajya kureba iyo ndege uko yazaga. Yabonye utuntu tubiri twaka umuriro duturutse mu kigo cya gisirikare cya Kanombe 219 220 Ishuri ry’imyuga rya Kanombe riri hafi y’ikigo cya gisirikare cya Kanombe Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru. Abanza kwibwira icyo gihe ko iyo ndege ishobora kuba yari C 130 y’Ababiligi yagombaga kuza uwo mugoroba. Abasirikare ba MINUAR bari mu kazi ku kibuga cy’indege n’abari mu itsinda ry’Ababiligi bari bashinzwe ubutwererane n’u Rwanda muri tekinike ya gisirikare Nk’uko inshingano zayo zari zimeze. icya kabiri cyarayihamije gituma itangira kugenda nabi mu kirere. iguma mu kirere nk’iminota cumi n’itanu hanyuma iragenda itaguye220». Aravuga ati : «Maze gukomerekera mu ntambara muri 1992. byaturukaga ku ruhande rw’ibumoso bizamuka bitumbitse. nemerewe gukomeza kwigira ubuforomo i Kanombe. Mathieu Gerlache yari ku kazi ku munara wa kera. Gerlache aravuga ko yabonye indege iza igana ku muhanda w’ikibuga indege zimanukiraho. Muri ako kanya nabonye umuriro uturuka aho Perezida Habyarimana yari atuye. Indege yahanukiye bugufi y’ikigo imaze kwambukiranya ikibaya. bimeze nk’ibya mortier hanyuma ndareba. MINUAR yari yarashyize abasirikare bayo mu bice bitandukanye bya Kigari harimo n’ikibuga mpuzamahanga cya Kanombe cyari kirinzwe n’abasirikare b’Ababiligi n’umutwe w’abajandarume b’Abanyarwanda bari muri kompanyi ishinzwe ikibuga cya Kanombe. Kuri uwo mugoroba nari muri serivisi ishinzwe ubuvuzi bw’indwara zo mu mubiri. Nari mu munara wa kera wari ufite metero nk’eshanu cyangwa esheshatu. Iyo gorofa ya nyuma yari izengurutswe n’ibirahuri hose. Nashoboraga kureba impande zose z’ikibuga nkumva amasasu asa naho aturikira cyangwa aturuka aho PEREZIDA yari atuye harimo n’ibisasu bimurika cyane. Nabonye ikintu cyaka kiva ku butaka. Igitekerezo ko iyo ndege yaraswaga ibisasu cyahamye ari uko mbonye ikindi kintu cyaka gisa n’icya mbere kivuye vuye aho icya mbere cyaturutse kijya aho indege iri. Ariko ntabwo yashoboraga kutwumva. Kapiteni CHOFFRAY. ahubwo nk’isaha imwe nyuma y’ibyo. Yatswaga gusa igihe bayoboraga indege aho imanukira. Icyo gihe indege yaraturitse igwa nko mu metero magana atanu uvuye aho PEREZIDA yari atuye hari mu nzira indege zinyuramo zije kugwa Ubwo hashize akanya indege ikimara guturika numvise urufaya rw’amasasu. yavugiye ku muyoboro w’itumanaho ko hagomba kuba ari ububiko bw’amasasu bwari bumaze guturikira i Kanombe. mubwira ko hari indege imaze guturika irashwe na misile ebyiri. Aha ndashaka gusobanura ko ayo matara yabaga ajimije igihe cyose. Komanda wa kompanyi yanjye. Sinshobora kwibuka neza igihe ayo masasu yamaze. Kapiteni Vandriessche yagiye ku gice cya gisivili k’ikibuga bamubwira ko yari indege ya PEREZIDA Habyarimana yari 65 . Ibyo bikimara kuba. Kuwa 06 Mata 1994 nko mu masaa mbiri n’igice ni mugoroba nari ku izamu ry’itumanaho mbona amatara ayobora indege zimanuka aratse. Hashize akanya gato yumvise imbunda zirasa urufaya rw’amasasu ruturuka ku kigo cy’i Kanombe munsi y’ikibuga n’andi yaraswaga n’abasirikare barindaga aho Perezida yari atuye. Icyo gihe amatara y’indege yarazimye ariko ntabwo yahise iturika. ni bwo natekereje ko kigomba kuba ari misile. Nasohotse mu munara njya hanze negamira umuzengurukow’urubaraza rw’igorofa yo hejuru nshaka kureba iyo ndege yari ije. Ndahamya nimazeyo ko amatara atigeze azima igihe indege yari mo kuza. Mbonye ko cyaka kigana mu cyerekezo cy’indege. nabonaga gituruka mu kigo cya KANOMBE. Aravuga ati : « Ikigo cy’ingabo z’ u Rwanda cya Kanombe cyari nko muri kilometero imwe n’igice upimiye mu kirere uvuye ku kibuga.tugana indege. Ngiye kuvuga ibara ry’icyo kintu cyakaga navuga ko ryari igitare. Umukuru wa kompanyi yacu n’ibyuma by’itumanaho byari ku igorofa ya nyuma y’umunara. Igihe indege yaturikaga nta musirikare n’umwe w’ingabo z’u Rwanda nashoboye kubona ku kibuga cy’indege. nabibwiye Komanda wa kompanyi wari bugufibwanjye. Iyo nkuru ntabwo yayifashe nk’ukuri. Uri muri uwo munara yashoboraga kubona inzira zosez’indege zazaga ku kibuga aliko ikigo cya gisirikare ntabwo cyagaragaraga kuko cyari ahagana munsi y’ikibuga. Yazimye indege imaze guhanuka ariko ndumva ntashobora kubabwira igihe byamaze ngo azime. Ayo matara ntabwo yongeye kwaka. Igihe indege yazaga igana ikibuga ntabwo twari tuzi iyo ariyo. gisa n’inyenyeri ya kibonumwe. urup. Ibishashi by’umuriro bigeze hasi mbona ikibumbe cy’umuriro cyakurikiwe n’urusasu rw’ikintu gituritse. Inguni y’ubuzamuke bwazo yari nka 70° 223». Sinigeze mbona iyo ndege kuko hari umwijima Byari mu ma saa mbiri z’ijoro. byerekana ko CEBOL itashoboraga kuba ariho izo misile zaturutse ahubwo ko iyo nguni ya 70° hagati yaho indege yari iri naho misile zaturutse bigaragaza ko zarasiwe mu gice cy’ikigo cya Kanombe kuko iyo bituruka CEBOL byajyaga gukora inguni ya 30°224.8 223 Inyandikomvugo y’ubuhamya Moreau Nicolas yahaye ubushinjacyaha bwa gisirikare i Buruseli kuwa 3/6/1994 224 Reba ku ikarita 221 66 . hagakurikiraho guturika kwayo. Sinshobora gusobanura neza ibyo nabonye kuko twari kure cyane y’aho byabereye kandi ari nijoro. ariko akabande ka CEBOL aho bavuze misile zaturutse ntabwo hagaragara. Undi uvuga ko yabonye ikibatsi cy’umuriro gituruka ku ruhande rw’ibumoso rw’indege. ako kanya yabwiye ukuri inzego zo hejuru ku byabaye221 ». «Ku mugoroba w’iya 6/4/1994 nari hamwe na section yanjye mu kigo cy’ababikira sinshobora kwibuka aho ari ho)222. Basanze aho yari ahagaze ari ku gasozi karekare umuntu uhari ashobora kubona neza ibyaka umuriro nijoro cyangwa ku manywa hatari ibicu. Agarutse. Komite yasabye inzobere mu gukora amakarita. Nicolas Moreau aravuga ko inguni y’ubuzamuke bwamisile yari nko kuri dogere 70. Aho yari.imaze guturika. ni umusirikare w’Umubiligi wo muri MINUAR witwa Moreau Nicolas wari ushinzwe aho babikaga ibikoresho.iki kibatsi cyaka cyane cyatumbagiye mu kirere hanyuma kimanutse mbona icya kabiri nacyo gitumbagiye gituruka aho icya mbere cyaturutse Iki cyahagaze mu kirere mbona indimi z’umuriro zirisukiranya ariko sinumva igituritse. Nicolas Moreau yabashije kubona ibisasu bigenda n’indege iturika. Kaporali CORNET wari iruhande rwanjye nawe yarabibonye. twasimburanaga buri masaha abiri. Bahagaze aho Nicolas Moreau yari ari bagerageza kureba ko ibyo yavuze ari byo. ikigo cya gisirikare n’inzu ya Perezida. umutwe cy’abagenzacyaha cya Buruseli 222 Raporo ya KIBAT isobanura ko hari i Rutongo. igihe cyo kurinda ububiko bwa MINUAR bwari buhari kirangiye amanuka asubira i Kigali. abagize Komite bibajije niba byarashobokaga kugirango umuntu uri i Rutongo abashe kubona ibyaberaga i Kanombe cyangwa Masaka? Rutongo iri nko muri kilometero icumi kuva i Kigali. Bamaze kubona ubu buhamya. Icyo nakongeraho nkurikije aho n arindi nuko misile zombi zazamukaga mu kirere ziva iburyo zigana ibumoso. Uhagaze aho rero abona ikibuga cy’indege cya Kanombe. ndakeka ko bumvise gusa icyaturitse nyuma cyavuyemo ikibumbe kinini cy’umuriro cyasandariye hasi kikisanza. Kapiteni Vandriessche. Imisozi ya Masaka na Rusororo nayo iragaragara. Ntibishoboka rero ko umuntu uri i Rutongo ashobora kuba yarabonye misile zituruka muri ako kabande kuko hagati y’aho na Masaka hari indi misozi miremire. Igihe indege yahanurwaga yari i Rutongo imbere y’ikigo cy’ababikira. Twari turangije igihe cyacu mbona mu kirere ( ariko icyo gihe sinarinzi ko bibereye mu cyerekezo cyo hirya y’ikibuga cy’indege cya Kanombe)mbere ikibatsi cy’umuriro gisa n’ironji rihishije. Nahise ntekereza ko ari indege irashwe. Bagenzi bacu bari inyuma y’imbuda ya UNIMOG. Inyandikomvugo y’ubuhamya n° 759/94 bwo kuwa 30 Gicurasi 1994 Gerlache Mathieu yahaye burigade ya jandarumeri. 67 . 68 . ziganisha mu cyerekezo cya Kabuga. nari mu ruganiriro rwaho nari ntuye. Amakuru nabashije kumenya aturutse mu kigo cya Kanombe ni ayo nakuye ahakizengurutse atangwa n’abakozi bo mu rugo n’abihayimana. Nakoresheje icyombo cy’ubwoko bwa‘Kenwood’ nari mfite menyesha ajuda CTMDaubie. Njye numvaga zisa naho zituruka aho ikibuga cy’indege gitangiriye. Avuga ko yumvise ibyuka byakurikiwe n’urwamu rw’ibisasu bibiri. Aravuga ati : « Ndi umwe mu babonye neza uko indege yahanutse. abona indege ishya ihanukira ku gipangu n’ubusitani by’aho Perezida yari atuye.Ubundi buhamya bw’uwabyiboneye bwatanzwe na Muganga Pasuch Massimo. bisa naho kimuritswe n’ibisasu bitanga urumuri ariko ibara ari umuhondo waka cyane nk’ikibatsi cy’umuriro. Nabanje kwibaza niba hari umuntu utangiye kwizihiza ibirori bye akoresha udutara duturikira mu kirere. imbunda zatangiye kuraswa ubutitsa. Abatutsi batangiye kwicwa iryo joro. Icyo cyuka cyakurikiwe n’urwamu rw’ibisasu bibiri. umugore wa Jean-Michel wari ajida mukuru mu b’aparakomando b’Abafaransa. Narasohotse ngeze hanze mbona ikintu cy’ikibumbe cy’umuriro kigwa aho Perezida yari atuye. Mu ijoro rya gatatu hatangiye kwicwa kandi mu buryo bwasaga nk’ubwateguwe. Yari atuye mu mazu y’abasirikare bakuru mu kigo cya Kanombe. Yakoreraga mu bitaro bya gisirikare bya Kanombe mu rwego rw’ubutwererane hagati y’u Rwanda n’u Bubirigi. Aha ndashaka kwibutsa ko igihuha cyari cyatangiye gukwirakwizwa ko ibisasu byahanuye indege byarasiwe kuri CND aho abasirikare ba FPR bari bari. Ku mugoroba w’itariki 06/04/94 nk’isaha imwe yenda kugeza n’igice ni ukuvuga nk’ isaha imwe na makumyabiri (19. Nabanje gutekereza ko hahanuwe indege C130 (B) yagombaga kuhagera uwo mugoroba. Kuwa gatandatu mu gitondo. Mu gihe kitageze ku minota cumi n’itanu. barasahuwe. ikirere cyari gitangajwe n’urumuri rw’umuhondo waka cyane.20). Ibi ndabivugira ko natangajwe n’ukuntu ingabo za FAR zihutiye bidasanzwe kurasa. Liyetona Koloneli Duvivier na ADC Lechat ariko uwo we yari yahejejwe ku kibuga cy’indege adashobora gutarabuka. abo mu mashyaka ya politike atavuga rumwe na Leta. twebwe tukirimo kumenyesha MINUAR ibyo tumaze kubona. Nawe aratangazwa n’ukuntu abasirikare batangiye kwica abantu ako kanya. 69 . hanyuma mbona urumuri rwihuta cyane nka kibonumwe rw’ibara risa n’icunga rihishije. yaje iwacu arira. abantu bose bashoboraga guhamya ko biboneye n’amaso yabo uko indege yahanuwe. Icyo gihe sinongeye kumva urusaku rw’indege. Hagati yo guturika kw’ibisasu no kujya hanze. bamwe batangira kwicwa guhera mu ijoro ryakurikiyeho. avuga ko umukozi we wo mu rugo yari amaze kumubwira ko ahonotse ubwicanyi bukabije muri za karitsiye zibakikije. Ubwa mbere nabanje kumva urusaku rw’icyuka mu kirere. mu metero 300 kuva aho Perezida yari atuye. wari mu butwererane bwa gisirikare hagati y’u Bubuligi n’u Rwanda. wari ufite ipeti rya Liyetona Koloneli. Kubera ko ibyo bitari bifite aho bishingiye. n’abo yakekagaho kutayishyigikira. nko mu metero 300 cyangwa 400 kuva aho nari ntuye. birasa naho abashoboraga guhamya ko babyiboneye bagombaga kuzimira. ) Hari ibihuha bivuga ko ihanurwa ry’indege ryateguwe n’abari ku ruhande rwa Leta rugizwe n’intagondwa za ba CDR. Umugore we ansubiza ko abasirikare b’Abafaransa bari bagiye aho indege yahanukiye.. Muri rusange ubuhamya bwose bwatanzwe n’abari i Kanombe hari ingingo zihariye buhurizaho. Yumvise ibiganiro binyuranye nk’inshuro eshanu birimo ko umunara w’ikibuga cy’indege cya Kanombe wabazaga niba Perezida w’Uburundi ari muri iyo ndege n’uko Perrine wari umukanishi w’indege bamwumvise avuga ati : "Ese ko bajimije amatara ku kibuga". (…)Kugirango tubashe kuva Kanombe twabifashijwemo na komanda w’abaparakomando b’Abafaransa De Saint Quentin na Majoro Ntabakuze wari komanda wa batayo y’abaparakomando b’Abanyarwanda.(. Abantu bari batuye aho hafi bari bahungiye mu nzu y’abagore babyariramo y’ibitaro bya Kanombe babwira ababikira ko ubwicanyi bwo mu ijoro rya gatatu bwasaga n’ubwateguwe bwari bwategetswe n’abakuru b’ingabo z’abaparakomanda ba Kanombe. Icyo nzi ni uko abari bayoboye iyo ndege ya Perezida bari aba bakurikira : Hérault : wari kapiteni. harimo baramu ba Perezida nka Koloneli Bagosora na Sagatwa hamwe na Baransaritse na Serubuga. Ibisasu byaturikiraga ahantu bugufi yaho indege yasandariye. Yahamijwe n’ibisasu bibiri cyangwa bitatu. nahamagaye Komanda De Saint Quentin ngirango ndebe ukuntu twafatanya numva ibintu byacitse. Ntabwo nzi nagato niba ingabo z’u Rwanda icyo gihe zari zifite misile 225».ko abicanyi ntawe basigaga. Yambwiye ko bategereje kugirango bucye barebe ko babona agasanduka kirabura. Inzobere mu by’imbunda bavuga ko zari misile. araswa n’abasirikare bari barinze aho Perezida yari atuye. kuwa 24Gicurasi2008 . Indege ya Perezida yararashwe iturikira mu kirere imaze kurenga Masaka. cyane cyane abari kuri EFOTEK226. hagakurikiraho abo mu kigo cya Kanombe. bose barasaga mu cyerekezo cya Inyandikomvugo d’Ubuhamya bwatanzwe na 9. kandi ko Ababiligi aribo bahanuye indege. ubwa Mutaganda Innocent. na Perinne bitaga ‘Pépé wari umukanishi w’indege. Nyuma yo guhanuka kw’indege habayeho urufaya rw’amasasu. Atubwira ko tugomba guhunga vuba uko bishoboka kose. 226 Ubuhamya bwa Ntoranyi Protais yatangiye Huye. Ndagirango nibutse ko indege ikimara guhanurwa.1994 de Pasuch Massimo par de l’auditorat militaire de Buruseli. kuwa 29 Gashyantare 2008 (uyu yari ayoboye igice cya batayo y’aba parakommando cyari kuri EFOTEK ku mugoroba wo kuwa 6 Mata) 225 70 . Uwo mukomanda w’Umufaransa yaje kumbwira nyuma ko byasaga naho aribo bonyine bemerewe kwegera aho ibisigazwa by’indege biri. Aba bantu twari inshuti twajyaga tubonana kenshi. Minaberi : wari umwungirije. (…) Icyo nakongeraho ni uko inshuti z’Abafaransa twabanaga i Kigali kandi n’ubu tukivugana kuri telefoni zisa naho zihamya ko Brigitte Minaberi umugore wa pilote wungirije w’indege ya Perezida yari afite iradiyo ye bwite yumva uko indege irimo kuza. yatangiye i Rubavu..5. 397 230 Ubuhamya Sengwegwe Naasson (umuzimyamuriro wari ku izamu ku kibuga cy’indege mu ijoro ryo kuwa 6 Mata 1994) yahaye Komite i Kigali. nyamara Koloneli Rwabalinda wari umuhuza w’ingabo z’u Rwanda n’iza MINUAR. Nanjye nashyigikiye cyane icyifuzo cyo kohereze abasirikare ba MINUAR aho indege yahanukiye. iyobowe na Koloneli Bagosora. ubwa Serija Barananiwe Jean-Marie Vianney (umujepe wari ushinzwe umutwe wari urinze aho Perezida yari atuye ku mugoroba wo kuwa 06 Mata 1994) yahaye Komite i Kigali. bugufi y’ikigo cya gisirikare cya Kanombe hamwe n’abari abaturanyi ba Perezida. ariko abasirikare barindaga Perezida bakabangira229. pp 293 229 Rapport du Sénat de Belgique. J’ai serré la main du diable.00). Twemeranijwe ko umusirikare mukuru wo mu Ngabo z’Igihugu azaba ari kuri parikingi y’Ikibuga cy’Indege cya Kanombe kugirango yorohereze aba KIBAT kuhagera. p. yakomezaga Serija Muhutu Corneille wari mu kigo cy’abajepe kuri uwo mugoroba avuga ko yabyumvise : Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Bucyeye mu gitondo. Abatangabuhamya bo muri MINUAR n’abo mu Ngabo z’Igihugu bemeza ko MINUAR ntako itagize ngo igere aho indege yahanukiye. Icyo cyifuzo cyahise cyangwa n’abasirikare bakuru b’Abanyarwanda. Hari Jenerali Dallaire. Uko Koloneli Luc Marchal yabibonye arasobanura agira ati : «Ku wa 06/04/1994 isaa yine n’igice z’ijoro. Nahageze saa tanu na cumi n’itanu ( 23.. abavugaga cyane ni Jenerali Ndindiliyimana na Koloneli Rusatira. kuwa 14 Gicurasi 2008 228 Roméo Dallaire. Iryo joro ubwo bwicanyi bwakomeje kwiyongera mu bice byose bya Kanombe. Inama yarangiye saa munani z’ijoro (2. Aliko nta musirikare w’Ingabo z’Igihugu wahageze. kuwa 28 Gicurasi 2008 227 71 . Muri iyo nama Jenerali Dallaire yasabye ko bakongera abaherekeza n’abarinda abategetsi b’Abanyarwanda. Bangiye n’abashinzwe kuzimya umuriro ku kibuga cy’indege kuhagera kugirango bazimye umuriro230. Koloneli Rusatira. Jenerali Ndindiliyimana. Uko bangiye MINUAR kugera aho indege yahanukiye Ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege. Mu nama. Yasabye n’uko yakohereza abasirikare aho indege yahanukiye kugirango harindwe n’Umuryango w’Abibumbye. nahamagawe na Dallaire ku cyicaro gikuru cy’Ingabo z’Igihugu.Masaka. Koloneli Bagosora n’aba ofisiye bakuru bo ku cyicaro gikuru cy’Ingabo z’Igihugu na Gendarumeri na njye ubwanjye. ahubwo natangajwe no guceceka kwa Koloneli Bagosora». ku buryo nahise ntekereza ko nta kintu yari afite cyo guhisha cyangwa se cyaba gihari akaba yari yarangije kugihisha228». imirambo itabarika yari yuzuye mu mihanda ya Kanombe. Ako kanya hakurikiyeho gutsemba abatutsi bari batuye mu Kajagari.15) kubera amabariyeri yari yashyizweho na batayo ya RECCE yo mu ngabo z’Igihugu. kuwa 15 Mata 2008 . Izo mbunda zumviswe n’abantu benshi bari batuye mu bice bitandukanye bya Kigali kure ya Kanombe227. Dallaire atangaza ko: «Bagosora yabyemeye vuba cyane. Jenerali Dallaire wari wayitumiwemo asaba ko MINUAR yarinda aho indege yari yahanukiye kugirango hakorwe iperereza ry’ukuri. Ukuboza 2003. habaye inama yihutirwa yabereye ku cyicaro gikuru cy’ingabo. ) Komanda w’icyicaro cya MINUAR gishinzwe akarere ka Kigali. Komanda wa batayo. I saa kumi n’iminota cumi n’itanu (04. bahaye Komite i Kigali. 231 72 . Komanda Koloneli BEM MARCHAL avuga ko yavuganye n’icyicaro gikuru cy’ingabo z’u Rwanda. c. kandi icyo gihe abasirikare b’Abafaransa bo bari aho indege yahanukiye. I saa saba n’iminota mirongo ine (01. Icyo gikorwa cyagombaga kuyoborwa na Kapiteni VANDRIESSCHE. zishinzwe umutekano waho yari atuye.45). yategetse abantu be kwirukana umusirikare cyangwa umukozi uwari we wese wa MINUAR wagerageza kugera aho indege yahanukiye 232. Liyetona VERMEULEN yari ku kibuga agerageza Ubuhamya Koloneli Luc Marchal yahaye ubushinjacyaha bwa gisirikare i Buruseli. . nabo bavuga ko bavuganye n’abasirikare bari i Kanombe kwemerera no kuyobora itsinda ry’abasirikare b’Ababiligi ba MINUAR bagombaga kujya kurinda aho indege yahanukiye kugeza igihe hazira abashinzwe kugenzura iby’uko iyo ndege yahanutse. Liyetona Sebashyitsi wari uyoboye ingabo zirinda Perezida.15) komanda wungirije w’umutwe w’abasirikare wari ushinzwe kurinda ikibuga cy’indege. Abo bireba bose baravuganye kugirango hataza kuvuka ikibazo. gahunda yo kugenzura aho indege yahanukiye yari yateganijwe guhera saa saba n’iminota mirongo ine z’ijoro mu buryo bukurikira : IRONDO RYA KANOMBE a. Komanda wa batayo Liyetona Koloneli DEWEZ amubwira ko bitashoboka. Mu rwego rw’imikoranire n’Ingabo z’Igihugu. kuwa 24 Nyakanga 2008 no kuwa 11 Kanama 2008. b. ariko bahagarikwa n’Ingabo zirinda Perezida ijoro ryose. yasabye ko hagira itsinda ry’abasirikare yyoherezwa i Kanombe kureba neza aho indege yahanukiye. I saa kumi z’ijoro (04h.40) Majoro DE LOECKER wari umusirikare mukuru mu kicaro cya MINUAR akarere ka Kigali. Yabajije niba abashinzwe gutegura ibisasu barashoboraga kumenya ukuntu indege yarashwe. Koloneli BEM MARCHAL yasobanuye neza ko abo basirikare bari bashinzwe kurinda aho indege yahanukiye kugirango hatagira igihindurwa. n’ubwo Serija Iyamuremye Emmanuel yahaye Komite i Kigali. kuwa 04 Kanama 2008 no kuwa 06 Kanama 2008 . nkuko byanditswe na kapiteni CSHEPKENS wari umuhuza wa KIBAT n’icyicaro gikuru cya MINUAR mu karere ka Kigali.kubitwizeza. Liyetona Koloneli DEWEZ yabwiye kapiteni VANDRIESSCHE ko ku kicaro cya MINUAR gishinzwe akarere ka Kigali bari bamaze kumubwira ko hari umusirikare mukuru w’ingabo z’u Rwanda wagombaga kuza ku kibuga cy’indege kugirango ayobore abo basirikare abajyane i Kanombe. Duhereye ku bintu uko byakurikiranye kuva kw’itariki ya 06 kugeza ku ya 19 Mata 1994. Uwo musirikare mukuru ntabwo yigeze aza. d. kuwa 11 Ukwakira 1994 ImigerekaA/1 w’Inyandikomvugo N°1575 (ku byerekeye Ntuyahaga) 232 Ubuhamyas abakaporali b’abajepe Segatama Emmanuel na Zigirumugabe Grégoire. Byenda kugera saa cyenda n’iminota mirongo ine n’itanu (03. Ubwo rero ntitwashoboye kuhagera ngo turinde aho indege yahanukiye 231 ». MINUAR yohereje irondo i Kanombe kugirango irinde aho indege yahanukiye. Ariko abasirikare bari barinze kwa Perezida. Ukwanga ko MINUAR igera aho indege yahanukiye ntibyumvikana. Koloneli Bagosora yari yamusezeranije ko agiye gutegeka abasirikare bari kwa Perezida bakareka MINUAR ikajya kurinda aho hantu indege yahanukiye. ababwira kuguma bugufi aho bategereje ko avugana n’abasirikare b’u Rwanda. e. Liyetona Verneulen. Ubundi ntabwo abasirikare b’Abanyarwanda bagomba kuharinda ngo bakurwe na MINUAR. Byose birerekana bihagije ko Koloneli Bagosora atashakaga ko MINUAR yegera ibisigazwa by’indege kugirango iperereza ritabogamye ritabona ibimemyetso byashoboraga kwerekana abagize uruhare mw’ihanurwa ry’indege. komanda wa batayo Liyetona Koloneli DEWEZ yahaye komanda wungirije Liyetona VERNEULEN amabwiriza yo kujya ku munara w’ikibuga wa kera. Koloneli BEM MARCHAL atari yabashije kumvikana n’abasirikare b’u Rwanda. Dallaire ati: « Byafashe igihe(…)byaratinze kugera mu kwezi kwa Gicurasi kugirango twebwe MINUAR dushobore kugera aho indege yahanukiye. mu bisanzwe Ingabo z’Igihugu na MINUAR bagombaga gufatanya kuharinda. I saa kumi n’imwe n’iminota mirongo ine (05. kuwa 25 Gashyantare 1998 233 73 . Banyuze imbere y’umuryango munini w’ikibuga cy’indege bahura n’inzitizi nkeya ariko nta bariyeri yari igihari. Icyumba cya 1. ariko ahagarikwa kuri N8. yongera kunyura imbere y’umuryango mukuru w’ikibuga.40) aguma hagati ya N8 na N9. TPIR (Arusha). bimenyeshwa Col BEM MARCHAL. Ubuhamya bwatanzwe na Roméo Dallaire na mu rubanza rw’Akayesu. kuko yari ifite inshingano zo kurinda aho indege yahanukiye kugeza iperereza ritabogamye rihageze. mu gihe abasirikare b’u Rwanda bashyiraga bariyeri ku muhanda wa Kibungo. Kw’itegeko rya komanda wa batayo Liyetona Koloneli DEWEZ iryo tsinda ribanza kujya ahantu hagati y’ikibuga cy’indege n’aho binjiriraga ikigo cya KANOMBE. Kuki banze ko aho hantu harindwa n’igice kitabogamye mu ntambara. Ingabo zirinda Perezida zaratwangiye ku buryo budasubirwaho233». Hashize ukwezi ni bwo MINUAR yashoboye kugera aho indege yahanukiye. niba atari ukugirango bahishe icyatuma batahurwa? Nk’uko tuza kubibona nyuma. Nkuko Dallaire abivuga. bari bahejejwe kuri bariyeri aho bari basanzwe binjirira ku kibuga cy’indege. abasirikare baharinze babirukanye bababwira nabi cyane.gukemura ikibazo cy’Ajida CANTINEAUX. Liyetona VERMEULEN rero yabonye amabwiriza. Kuko komanda mukuru w’ingabo za MINUAR mu karere ka Kigali. Byaragaragara ko abo basirikare ba Kanombe batari bahawe amabwiriza yo kubareka ngo banyureho. Bageze ku muryango w’ikigo cya gisirikare cya Kanombe. Ubwo rero itsinda ryarahindukiye. butse inabi MINUAR babirukana n’amahane menshi. abatangabuhamya babibonye baremeza ko Abafaransa bitonze bakajagajaga ibisigazwa by’indege ndetse n’agasanduka kirabura bakagatwara hagati yo kw’itariki ya 06 n’iya 07 Mata 1994. Komanda wungirije. hagati aho bivanwa aho birahishwa. ava aho ngaho afata umuhanda wa Kanombe ajyanye na serija MAUFROID. Majoro Ntabakuze yaratubwiye ati: «Dore baduciye umutwe. 234 74 . Amarembo abiri manini yacungwaga n’ingabo zarindaga Perezida n’ahandi hatanu hakikije urugo rwa Perezida236. n’abandi. i Kanombe habonekaga cyane abasirikare ba batayo y’abaparakomando. Nkuko byavuzwe haruguru. ubwo Habimana Gonzague. yatangiye i Kigali. yaremwe kandi igatozwa n’Abafaransa. « Nyuma y’ihanurwa. Ubundi buhamya bwatanzwe na batayo y’parakomando buravuga bimwe : nk’ubwo Kalinijabo Damien yatangiye Nyaruguru kuwa 30 Gicurasi 2008 . batwara ibyuma n’ibimanyu babona bifite akamaro no gutandukanya imirambo.Abasirikare b’Abafaransa bahawe umwihariko wo kugera aho indege yahanukiye Mu kanya kakurikiye ihanurwa ry’indege. Kayitare Gaëtan yatangiye i Kigali kuwa 25 Kamena 2008 . ubuhamya bwatanzwe n’abasirikare bo muri batayo yarindaga Perezida. Ni bo bafashije gusaka indege. Aba CRAP barindaga by’umwihariko aho indege yahanukiye. yatangiye Muhanga. komanda w’ingabo zirinda Perezida. urwo rukiko rwasanze Ntabakuze ahamwa n’icyaha cya jenoside rumukatira gufungwa burundu. n’imbere aho igikanka cy’indege cyari kiri. Uyu yari umujepe ushinzwe kurinda aho Perezida yari atuye ukwezi n’igice guhera muri Werurwe 1994. umuyobozi w’ibitaro bya gisirikare bya Kanombe. bakanarinda urugo rwe mu mpande zose. kuwa 06 Kamena 2008 . Koloneli Félicien Muberuka. Majoro Ntabakuze n’Abafaransa bagiye aho indege yahanukiye batangira gusaka muri ibyo bisigazwa by’indege. kuwa 04 Kanama 2008. 236 Ubuhamya Segatama Emmanuel yahaye Komite i Kigali. Iminota mike nyuma y’ihanurwa ry’indege. ubwo 1er Serija Munyaneza Emmanuel yatangiye Ngoma (Kibungo) kuwa 10 Nyakanga 2008 . gushaka imirambo. 235 Uru ruhare rw’Abafaransa ruratuma humvikana impamvu Liyetona Koloneli Grégoire De Saint Quentin yashatse cyane gutanga ubuhamya burengera Majoro Ntabakuze mu rubanza rwe mu rukiko rw’Arusha (TPIR) ! Kuwa 18 Ukuboza 2008. hahurujwe abasirikare bose b’ibigo binyuranye by’i Kigali. Nyuma y’iryo koraniro. Majoro Mpiranya Protais. Majoro Ntabakuze n’abasirikare b’Abafaransa bahuriye kwa Perezida n’abandi basirikare bakuru bo mu ngabo z’igihugu. ubwo Nsengimana Joseph yatangiye i Gicumbi kuwa 26 Kamena 2008 . Abafaransa babigishaga bagatoza na batayo y’aparakomando. Bakuye ibyuma byinshi ku ndege babitwara mu kigo cya Kanombe. umuLiyetona Koloneli Grégoire De Saint Quentin yari muri iryo koraniro ryahamagarirwaga gukora jenoside235. Nk’uko byavuzwe haruguru. Muri batayo y’abaparakomando harimo kompanyi CRAP. kuwa 07 Kanama 2008. komanda w’ikigo cya Kanombe. Yabamenyesheje ko bagomba kwitegura urugamba rukomeye. bari kumwe n’ingabo zarindaga Perezida. nka Koloneli Baransaritse. Abo nibo boherejwe na majoro Ntabakuze mu rugo kwa Perezida mu minota ikurikira ihanurwa. icyakurikiyeho ni ukurasa amasasu menshi mu cyerekezo cya Masaka. etc. mutegereze icyemezo kiri bufatwe234». n’abaparakomando bakoreraga muri iyo minsi kwa Perezida baravuga ko abo bafaransa babigishaga. na nyuma yo guha amabwiriza iyo batayo y’abaparakomando. izobereye mu bikorwa by’ubucengezi n’ubutasi bya gisirikare mu karere k’umwanzi. Hanyuma haba iteraniro rya bose. Ubu igisigaye ni ukwihorera. Majoro Ntabakuze wari ukuriye iyo batayo yabashyize hamwe arababwira ati: indege ya Perezida imaze kuraswa na FPR none hagomba gukurikiraho kumuhorera. batahwemaga kujya ku bisigazwa Ubuhamya Kaporali Nyirinkwaya Jean-Damascène. Aba basirikare bo muri CRAP n’abarindaga Perezida nibo barashe urufayo rw’amasasu indege ikimara guhanuka. kandi ntibagire ubwoba ni bumva amasasu muri ibi bice ngo araba ari aya bagenzi babo. Tugiye mu nama yihutirwa ku cyicaro gikuru cy’ingabo. 269 MIP. hateganyije gushyiraho Leta y’inziba cyuho. ifishi nº543 bahaye MIP mu buhamya.30 . uwo musirikare mukuru n’abandi babiri bamukurikira bari bamaze kugera ku ndege saa 20.45 ntabwo ari saa 22h. ariko ntiyakabona239». Biranditse neza mu ifishi nº543/DEF/EMA/ESG ya minisiteri y’ingabo y’Abafaransa yo kw’itariki ya 07 Nyakanga 1998. Biratangaje ko iyo nyandiko yo muri Minisiteri y’Ingabo batayitayeho ngo bayishyire muri raporo y’amakuru yahawe inteko ishinga amategeko y’u Bufaransa. iravuga neza ko umuliyetena Grégoire de Saint Quentin yageze aho indege ya Perezida Habyarimana yahanukiye saa 20. Aho Ingabo za FPR zari ziri muri CND Igihe FPR yari imaze kugera muri CND m’Ukuboza 1993. Wakwibaza impamvu Umuliyetena Koloneli Grégoire De Saint Quentin yabeshye MIP. Imigereka. Raporo ya MIP irerekana ko : « Umuliyotena Koloneli Grégoire De Sain Quentin yahageze inshuro ebyiri » Hirya ikongera iti : «yashoboye kugera bwa mbere aho indege yahanukiye nko mu ma saa y’ine. ahubwo ko yari kumwe n’abandi ba suzofisiye babiri b’Abafaransa.45. no mu kigo cya Kanombe. Muri raporo isoza ya MIP harimo ikosa (ryakozwe nkana). Mu buhamya bwe yongeye kwemerera MIP ko yasubiye yo ubwa kabiri. Liyetena Koloneli Grégoire De Saint Quentin yemereye MIP ko yahagumye kugera saa cyenda za mugitondo ashakisha imirambo y’abari batwaye indege. agirango amutambutse ku basirikare barindaga Perezida bari barakaye cyane238». i Kanombe . Ibyo bakuragayo babitwaraga mu ikamyoneti y’ingabo z’igihugu ubusanzwe yakoreshwaga na Koloneli Dr Baransaritse. Imigereka. kandi barayohereje kuko bari bayisabye. Igitabo cya II. Igitabo cya II. … 237». isubiza ibibazo by’intumwa z’inteko ishinga amategeko aho abagize AMT bari ku mugoroba wo kuwa 06/04/1994: abafasha mu bya tekinike ya gisirikare 24 kuri 25 bari mu mujyi wa Kigali. bucyeye mu gitondo mu masaha ya saa mbiri. Ikindi kandi ingabo za FAR zagenzuraga cyane FPR ku buryo bacungiraga bugufi abinjira n’abasohoka muri CND ku buryo nt’abantu bashoboraga kuvamo ngo bajye i Masaka batabonywe n’abari bashinzwe kuneka ba FAR. no mu ngo zabo ku wa 06 mata 1994 igihe indege yahanurwaga (uwari ushinzwe ibya gisirikare muri ambasade yari I Paris mu butumwa) . umuyobzi wa batayo De Saint Quentin n’aba ofisiye bato bari bacumbitse mu kigo n’imiryango yabo bari mu ngo zabo. abasirikare ba MINUAR boherejwe kubungabunga umutekano wa buri munsi kuri CND no kugenzura ibikorwa n’ingendo bya FPR. ntababwire ko atagiye yo wenyine. Ubwa mbere. agahisha ko yageze ku bisigazwa by’indege nyuma y’iminota cumi n’itanu gusa. hari ibyo bakuyemo biteye ikibazo. ashaka agasanduka kirabura mu bisigazwa by’indege. Ikindi iyo fishe iravuga ko Umuliyetena Koloneli Grégoire De Saint Quentin atahageze wenyine. Nibo babaye aba mbere mu kugira icyo bakora ku ihanurwa rya Falcon ya Perezida hafi y’ikigo mu ma saa 20. urup. urup. 237 238 MIP. bahita babitangariza ku muyoboro w’umutekano w’Ambasade y’Abafaransa. 248 239 Ibidem 75 .by’indege bari kumwe n’aba ofisiye bakuru mu ngabo z’igihugu bari ku isonga ry’intagondwa. aherekejwe n’umusirikare mukuru w’Umunyarwanda yarazi. Gucungwa no kugenzurwa n’Ingabo za MINUAR FPR ikimara kugera i Kigali. yajya gusohoka na none bikaba bityo. indi iri hagati. Ni uko rero ku muryango w’inyuma ku ruhande rureba Gishushu ari naho honyine delegasiyo ya FPR n’abashyitsi babo bari bemerewe kunyura. bagaruka na none bigakorwa bityo. MINUAR yandikaga umubare w’abantu bagiye yo. bikandikwa mu gitabo. hagati ya Byumba na Kigali. Mu rugendo rero imodoka ya MINUAR yabaga iri imbere. Byaba abantu. Ku Mulindi ipakira ry’ibyokurya. MINUAR yashyizeho amabwiriza yihariye ajyanye no gusohoka no kwinjira muri CND kugirango ibashe kugenzura ibintu n’abantu by’injira cyangwa bisohoka. indi hagati. hari ikayi yanditswemo ibyapakiwe byose bigasinywa na MINUAR n’abayobozi ba FPR. Ibyo byuma bikareba ako kanya niba hari intwaro zitari zizwi. umubare n’ubwoko bw’intwaro abasirikare babaga babaherekeje bafite. bagaruka igasuzuma ko ari bo bonyine bagarutse. n’ibindi. abasirikare ba FPR bari bafite uburenganzira bwo gutwara gusa intwaro zoroshye zo kurinda abayobozi bagombaga kuzajya muri Leta y’inzibacyuho. indi iri inyuma y’imodoka kugirango hatagira imodoka n’imwe ya FPR yashaka guhagarara cyangwa guta umurongo. 240 Ubuhamya Koloneli Andrew Kagame yahaye Komite i Kigali. Abatanga ubuhamya bavuga ko hari bariyeri y’ingabo z’u Rwanda Rukomo. cyangwa biri mu modoka. aho umurongo w’imodoka wahagarikwaga zigasakwa. Ku byerekeye ingendo zajyaga ku kicaro cya FPR ku Mulindi. Ingendo zose zajyaga mu mujyi cyangwa kure ni uko zakorwaga ziherekejwe na MINUAR. Nyuma MINUAR igaherekeza imodoka zose kuva ku Mulindi kugera i Kigali. kuwa 28 Ugushyingo 2008 76 . byaba imodoka. n’indi inyuma y’umurongo w’amamodoka. zitanditswe ku ifishi. Iyo habaga hari abagomba kuguma ku Mulindi. impamvu zo gusohoka. hari igitabo cyandikwamo abinjira n’abasohoka. aho bazanyura. imodoka ya MINUAR yabaga iri imbere. MINUAR kandi yari ifite ibyuma bipima niba hari intwaro ku miryango FPR yanyuragamo. umubare w’abantu. Mbere yo gusohoka muri CND byasabwaga MINUAR mu nyandiko amasaha cumi n’abiri mbere y’urugendo. ibyo abantu bafite. kandi FPR igakoresha gusa imodoka zatanzwe na Leta y’u Rwanda. abasirikare b’u Rwanda ntabwo byasaga naho babyizeye. Hanyuma abayoboye MINUAR bakabaha abasirikare bo kubaherekeza kugera iyo bagiye. Akenshi uwo murongo w’imodoka wagenzurwaga mu kirere na Kajugujugu kugera igihe zinjiriye muri CND. Hari n’ubwo abasirikare bategekaga ko imodoka zipakururwa kugirango basuzume neza ibizirimo 240. Iyo fishi isaba gusohoka ikavuga aho bajya. Mu nzira n’ubwo MINUAR igihe cyose yabaga iherekeje umurongo w’imodoka. Mu nzira hagati ya Kigali na Mulindi. Intumwa za FPR mu ngendo zazo nazo ni ko byazigendekeraga. Hakurikijwe amasezerano yari yaremewe n’impande zombi. by’inkwi n’ibindi bikoresho byakorwaga MINUAR ihahagaze. abayobozi ba FPR bagombaga kubivuga bagisohoka. byasakwaga bisohoka muri CND. Buri muntu winjiraga muri icyo gice cya CND ntabwo yandikwaga mu gitabo gusa yasakagwa na MINUAR yinjira. nkuko byakorwaga mu gusohoka muri CND. nabo bashyiraga ho akabo bagasaka amakamyo ya FPR. ibizirimo bikandikwa. urup. Ibi birerekana ko bamwe mu banditse uko iby’indege byagenze bibeshye cyane. yakira ubuhamya bwe ku byo Pierre Péan yari yanditse. Noires fureurs. bigatuma ntawashoboraga kwinjiramo anyuze mu nzira itemewe241. ikaza kubibasubiza basohotse.32 na 53 243 Manda ya Bruguière. Komite yaje kubona umushoferi Karakonje. Ku Mulindi najyaga kuzana inkwi n’ibigori. Kandi n’iyo abasirikare ba LONI bagerageza gusaka. n’umubare. kuwa 02 no kuwa 03 Ukwakira 2008 . MINUAR yazisakiraga ku muryango. Natwaraga ikamyo twari twarahawe na Leta y’ u Rwanda. Ubwo buryo bukomeye bwo kurinda umutekano rero ntibwashoboraga kwemerera nk’uko umucamanza Bruguière yabivuze. Ibintu abashyitsi babaga bafite byagenzurwaga na MINUAR. Moses na Stanley. Karakonje wari utwaye iyo modoka afata umuhanda w’i Kigali. Roméo Dallaire yasaga nkaho ntacyo yikanga mu byo Kagame akora kandi nta mugayo kuko yerekanaga ko ashyigikiye uwo muyobozi w’inyeshyamba. Ubuhamya Patrick Mazimpaka na Tito Rutaremara bahaye Komite i Kigali. urup. Naho kubyerekeye ko natwaraga intwaro muri kamyo nari mfite. izina rye bwite ni Safari Eugène. 11-12 241 77 . 242 Manda ya Bruguière. Paris. intwaro muri CND242. Bya bisasu bibiri byabitswe mu cyumba cya Majoro Jacob Tumwine244 ». 44 244 Pierre Péan. Aho rero hari abasirikare 600 b’ingabo za FPR hakurikijwe amasezerano y’Arusha. hamwe na serija Seromba bapakiye ibisasu bibiri muri kamyo ya Mercedes babihisha mu nsi y’inkwi. abasirikare ba FPR bari bafite amabwiriza yo kubabuza. Ku gisubizo yatanze ntawagira icyo yongeraho: « Muri 1994 nari umusirikare wa APR. MINUAR yaratugenzuraga cyane kandi ntibe yanatureka twenyine umunota n’ umwe. n’ibiranga abantu baturutse ku Mulindi. ba kaporali John. Najyaga ku Mulindi nkazana inkwi n’ibyokurya. nari mu ngabo 600 zoherejwe muri CND. Fayard. MINUAR kandi yari ifite abasirikare bahoraga barinze uruzitiro rwa CND. 2005. ikabigumana. yavuze ko arizo zarashe indege ya Perezida243 ». ubwo Koloneli Rwigamba George yatangiye i Kigali kuwa 28 Ukwakira 2008. Najyaga no kuvoma amazi ku Kimisagara mu bigega bya Electrogaz. blancs menteurs.Igihe imodoka zabaga zigeze kuri CND. umuJenerali w’umunyakanada. Umushoferi Karakonje n’ibyo yikoreye bakikijwe n’ingabo ziyobowe na Charles Kayonga yageze i Kigali muri CND nta nzitizi n’imwe. MINUAR nta kuntu yashoboraga kutabona ibyo bisanduka biri hejuru y’inzu nka CND. ni ibinyoma byambaye ubusa bidashobora kwemerwa n’umuntu uwari we wese. igihe cyose nabaga mperekejwe na MINUAR. Nka Pierre Péan uvuga ko ibibunda bibiri birasa missile byaba byarakoreshejwe n’ingabo za FPR kurasa indege Falcon 50 ya Perezida Habyarimana. bavuga ko ibitwaro binini byashoboraga kwinjizwa muri CND. Ntibyashobokaga kandi kubika hejuru ya CND ibisanduka birimo ibisasu byaba byarakoreshejwe kurasa indege. Ariko kandi umukuru wabo. kuko abantu bose bashoboraga kureba uruhande baturutseho urwo ari rwo rwose. Ntacyo yishishaga kuko abasirikare ba MINUAR( abasirikare ba Loni)ni bo bonyine bari bagenzuye ibyo yikoreye. urup. Yanditse avuga ati: « Muri Gashyantare 1994. Ibyo byakorerwaga kugirango hatagira n’umuntu n’umwe winjira muri CND atamenywe na MINUAR. avuga ko byashoboraga kuba bihishwe muri kamyo yari yikoreye inkwi muri Gashyantare 1994. kubera ubwo butumwa budasanzwe bwahabwaga abajepe. Ku Mulindi mu gihe twabaga dupakira. Moses na Stanley bapakiye za misile mu ikamyo. bahoraga bambaye imyenda isanzwe.Yagenzuraga neza ibyo twabaga dupakira. Igenzura mu ibanga kandi ridahwema ry’inzu yInama y ‘Igihugu Iharanira Amajyambere (CND) ryakorwaga n’abajepe Uretse ko MNIUAR yagenzuraga FPR. MINUAR ntiyavaga iruhande rw’iyo kamyo ikanagenzura ibyo dupakira byose. Ibyo bikorwa by’igenzura byahoragaho. abajepe by’umwihariko. bandika inomero z’imodoka zabo. indi iri inyuma. Irindi tsinda ry’abajepe. i Kigali. Majoro MPIRANYA wari Komanda w’ikigo cy’abajepe. MINUAR yakurikiraga kamyo yanjye yabaga ntacyo ipakiye.. mu by’ukuri. Iyo twageraga kuri bariyeri ya Ngondore. Ibi ntibyashobokaga gukorwa ntabimenye. Iyo twamaraga gupakira. n’Ubuyobozi Bukuru bw’Ingabo z’u Rwanda. ntakibacika. bari bazi neza abantu bose bigeze kugera mu ruhande rwa CND rwari rwahawe FPR. ntibyigezze bibaho. kumenya abinjira n’abasohoka kandi buri mugoroba bagombaga guha raporo y’ibyo babonye byose. umubare wabo waragabanutse cyane. Amatsinda y’abajepe bari baratoranyijwe kandi bashingwa imirimo yo kugenzura buri kintu cyakorerwaga kuri CND. n’ibiribwa. Abasirikare ba MINUAR bari Ababiligi. Abo basirikare babaga bambaye imyenda ya gisivili kandi bakoraga amarondo ku muzenguruko w’Ikigo cya CND. bakoresheje amapikipiki kandi bakurikiraga rwihishwa abantu basohokaga muri CND kugira ngo bamenye aho batuye cyangwa aho bakorera. Iyo barangizaga gusaka. ibi ntibyashobokaga na gato. Ni muri urwo rwego ku mugoroba w’itariki ya 6 Mata 1994. bagasaka ikamyo. Twapakururaga imodoka MINUAR ihahagaze. Abo bantu nibo abajenosideri bahereyeho bica. ku wa 1 Ukuboza 2008 Ubuhamya bwatanzwe na Twagirimana André. i Nyanza. Hari indi bariyeri i Byumba y’ingabo z’u Rwanda aho bansabaga guhagarara. bakatureka tukagenda. Amatsinda yasimburanaga amanywa n’ijoro ku buryo bagenzuraga. Ubwo natsaga imodoka. mu gihe MINUAR yaduhozagaho ijisho. ingabo z’u Rwanda nazo zagenzuraga ahakikije CND mu ibanga rikomeye. Izo misile zivugwa ntabwo zigeze zinjizwa mu ikamyo. amazi. ku wa 2 Ukwakira 2008 . na none imodoka imwe ya MINUAR yanjyaga imbere indi ikanjya inyuma kugera kuri CND. bituma abajepe bunganirwa na Batayo ya Paracommando bari barimuriwe muri uwo mutwe. Ntibyashobokaga. ubudahwema abantu bose n’ibintu byose byinjiraga n’ibyasohokaga muri CND246. bakoraga igenzura rya CND. Ibi ndabihamya. Napakiraga gusa inkwi. 246 245 78 . nkagenda imodoka ya MINUAR indi imbere. batahura kandi bagerageza kumenya abantu bose binjiragayo. abasirikare b’ingabo z’u Rwanda bantegekaga gufungura ihema. twatwikirizaga ikamyo ihema tugafunga n’imigozi ikomeye. agace kagabanyaga akarere kari mu maboko ya FPR n’akari mu maboko y’ingabo z’u Rwanda. Ni ikinyoma cyambaye ubusa kuvuga ko ba Kaporali John. igihe jenoside yatangiraga. Nabo baransakaga. ku wa 8 Ukwakira 2008. Kuva i Kigali. Igihe kimwe. na Serija Nsengiyumva Théogène. Ndetse bamwe muri abo bishwe mbere y’uko indege Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. ukurikije ukuntu twagenzurwaga245 ». Ubusanzwe. ku wa 8 Ukwakira 2008 248 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Huye. ku buryo nazengurukaga umuhanda wose uva ku icumbi rya Perezida kugera ku Kimihurura ngasubira kwa Perezida i Kanombe no ku biro bya Perezida wa Repubulika. Serija Nsengiyumva Etienne. Hashyizweho umutwe wari ushinzwe by’umwihariko ubutumwa bwo kugenzura mu ibanga ariko neza. najyaga nkora iyo mirimo yo kugenzura ndi ku ipikipiki. Ijambo ry’ibanga ry’icyo gikorwa ryari ‘Itinéraire’!ki gikorwa cyabagaho kuri CND mbere y’uko FPR ihagera ariko cyarongererwe guhera mu kwezi kwa Mutarama 1994 kandi cyari kigamije by’umwihariko kugenzura ibikorwa bya FPR. Abasirikare bambaraga imyenda ya gisivili kandi bagenzuraga kuri kintu cyose cyaberaga muri CND no mu nkengero zayo. Bizimana Claver. ndahamya ko bitashobokaga ko umuntu yasohoka muri CND. Ubuhamya bwinshi bwatanzwe n’abahoze mu ngabo z’u Rwanda. « Mu mpera z’umwaka wa 1993. Umuhanda wose wavaga ku icumbi ryaPerezida wa Repubulika i Kanombe kugera mu mujyi wari uzwi nk’inzira y’igenzura ridasanzwe rya buri munsi. nk’abari bashinzwe imirimo ya tekiniki n’izamu. ku buryo buhoraho. ku wa 20 Kanama 2008 247 79 . I248». usibye bamwe babaga bashinzwe indi mirimo yatumaga badashobora gusohoka mu kigo. umusirikare wari mu bajepe kuva 1977 kugeza 1994. Iri genzura na none ryakorwaga mu duce twegereye CND no ku muhanda uva i Kanombe ugana mu mujyi rwagati wa Kigali. yari umwe mu basirikare bashingwaga rimwe na rimwe ibyo bikorwa bari barahimbye «itinéraire» byo kugenzura FPR. nari ntuye mu Kigo cy’abajepe ku Kimihurura. wakomokaga ku i Kora. hanyuma iyo misiyo iza kongererwa ingufu n’imigambi yayo irushaho gukaza umurego. Bishwe n’itsinda ry’abakomando mu ngabo z’abajepe nyuma y’amabwiriza yatanzwe na Serija Rurikujisho. Yego ntitwari Sgt Nsengiyumva Théogène. icyo gikorwa cyahawe izindi mbaraga ku buryo mu masa yine za mugitondo abasirikare benshi bo mu bajepe babaga boherejwe muri ibyo bikorwa. Nkurikije uko amatsinda yacu y’abaparakomando yagenzuraga FPR. Mu mezi ya Werurwe na Mata 1994. Rimwe na rimwe. hari abasirikare bashinzwe umutekano w’ikigo. Umusirikare wo mu Ngabo zirinda Perezida Repubulika hagati ya 1990 na 1994. ariko kuva aho FPR igereye i Kigali. mu cyahoze ari Perefegitura ya Gisenyi247. basobabanura uburyo bakoragamo misiyo yabo y’igenzura. watanze ubuhamya i Kigali. yatangiye ingabo za FPR zikimara kugera muri CND ku wa 28 Ukuboza 1993. abajepe bahawe ubutumwa bwo kugenzura CND. guhera muri Werurwe 1994.ihanurwa. tutamubonye. Hari abasirikare bo muri izo ngabo bashinzwe by’umwihariko iyo misiyo yo kugenzura CND mu buryo bwihishe. umusirikare muri Batayo y’Abaparakomando. yasobanuye uburyo iryo guenzura ryakorwaga muri aya magambo : « FPR ikimara kugera i Kigali. kugira ngo bamenye abinjira n’abasohoka muri CND n’ibikorerwa mu nkengero z’icyo kigo. ni umwe mu basirikare bagiye kunganira ingabo z’abajepe kandi akaba yaragize uruhare muri icyo gikorwa. barimo bamwe mu bari bashinzwe kugenzura CND. ingendo zose zakorwaga n’abasirikare n’abayobozi ba FPR bari bacumbitse muri CND. uburyo bwo kurinda umutekano bwarongerewe ku buryo budasanzwe. haba ku Kimihurura cyangwa i Kanombe. ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege. hari na MINUAR yagenzuraga imodoka kandi yanaziherekezaga iyo zasohokaga zijya ku Mulindi cyangwa mu mujyi249». ku wa 8 Ukwakira 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. yari ayoboye itsinda ry’abasirikare bari ku irondo hafi y’ikigo cya gisirikare cya Kanombe ku ishuri ry’imyuga rya « EFOTEC ». Nyabagabo Félicien. Ku mugoroba wo ku wa 6 Mata 1994. Hepfo gato. wari umujepe kuva muri 1985 kugeza muri 1994 ashimangira ko igenzura ry’abinjiraga n’abasohokaga muri CND ryari igikorwa cy’ingenzi cy’abajepe kandi akanasobanura aho iryo genzura ryakorerwaga «Kuva FPR yagera muri CND. bavuye kuri CND banyuze inzira y’umuhanda. i Kigali. twabonye ikintu gishya aho abasirikare bambaye imyenda ya gisivili bahawe misiyo yo gukorera hafi ya CND. Nyandungu. Banagenzuraga umuhanda wa Remera-Kajagari-Mulindi250». Nk’uko bivugwa haruguru. Byongeye kandi. Ku 249 250 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. Izi ngingo zose zituma abatangabuhamya bemezako bitashobokaga ko umukomando wa FPR anyura kuri izo bariyeri zose akagera i Masaka. ugana i Kabuga. uvuye kuri kaburimbo. hari indi bariyeri. Ibi rero bisobanurako bitashobokaga ko abasirikare ba FPR bagera i Masaka. Abo basirikare bagenzuraga umuhanda uva ku Kimihurura Hôtel Méridien kugera i Kanombe. bashimangira ukuntu iryo genzura ryakorwaga. ku wa 19 Nzeli 2008 80 . muri ayo masangano. wari umusirikare muri Batayo y’abaparakomando muri 1994. naho nijoro ikagenzurwa n’abasirikare bo mu kigo cya Kanombe. aho ibibunda bya misile byarashe indege bivugwa ko byari bishinze ari kuri Metero 300 gusa. Bagendaga ku maguru. Abo batangabuhamya bavugako hari za bariyeri ku muhanda zagenzurwaga n’abasirikare zari zarashyizwe ahantu hanyuranye hagati ya CND n’umujyi wa Kabuga zabagaho umutwe wa Jandarumori y’Igihugu. ku Mulindi no kuri 19 ku muhanda ujya i Masaka. ariko twakoraga igenzura rikaze ku buryo ntekereza ko byari bikomeye ko umuntu wa FPR asohoka muri CND abajepe batamubonye. ariko yo itarinzwe cyane. MINUAR nayo yakoraga igenzura ritunguranye ariko rya buri gihe kuri uwo muhanda. Izo bariyeri zari zarashyizwe by’umwihariko ahitwa i Remera-Giporoso. Banoherezwaga cyane cyane mu duce twa Kicukiro na Gikondo. igihe FPR n’abayobozi bayo bari bacumbitse kuri CND. ku buryo budasanzwe kandi budahwema. yitwaje imbunda ziremereye ziri kuri kamyoneti. Iyi bariyeri yari ikomeye. hamwe no mu mujyi kuri Perezidansi ya Repubulika. Arasobanura aho bariyeri zashyirwaga buri gihe n’uduce twagenzurwaga: « Uvuye kuri CND. cyane cyane bo muri Batayo ya Parakomando cyangwa abajepe. cyane cyane ko ahantu hitwa CEBOL. bariyeri ya mbere yari i Remera-Giporoso. Hari n’izindi bariyeri zimurwaga buri gihe nk’iyo ku Mulindi. Serija Mutiganda Innocent. hari bariyeri ikomeye y’ingabo z’u Rwanda yagenzurwaga na jandarumori ku manywa. yayoboraga kenshi imitwe ya gisirikare yari ishinzwe gukora amarondo mu bice bya Kanombe na Masaka. Byongeye kandi. uvuye ku muhanda munini wa kaburimbo. Gicumbi. mu gihe byabaga ari ngombwa. iyi bariyeri yo kuri 19 yashyizweho intambara y’Ukwakira 1990 igitangira kandi yakomeje gukora kugeza ku wa 6 Mata 1994. no kuri 15 ku muhanda ujya i Ndera. Abandi batangabuhamya bahoze ari abasirikare mu ngabo z’igihugu (EX-FAR) nabo barabihamya. na none bambaye imyenda ya gisivili.tuzi abantu bose bari batuye muri CND. i Kanombe. Umusirikare muri Batayo ya Parakomando.A ou B. na Sibomana Zenu.A. Abasirikare benshi bakuru. Ayo marondo yakorwaga n’abajepe. Musave. Nyarugunga. Simbona ukuntu FPR yaba yarashoboye kwinjira rwihishwa n’ibitwaro binini biremereye mu gace ka Kanombe na Masaka. Kabuga. umusirikare muri Kompanyi y’ibikorwa by’ubwubatsi bwa Gisirikare. Remera. bongeraho ko abasirikare b’ingabo z’u Rwanda batagenzuraga imihanda gusa. barimo na Koloneli Sagatwa. kuri uwo muhanda.A. Sibomana Zenu asobanura ko amarondo y’abasirikare b’ingabo z’u Rwanda yakorwaga mu modoka mu duce twa Kanombe. kandi wari i Kanombe ku iratiki ya 6 Mata 1994. Rubavu. muri Rubavu. Serija Majoro Ngendahimana Prosper. Rubirizi. Iyamuremye Emmanuel.C.Mulindi naho hari indi bariyeri. ndetse no mu nkengero zaho. uterekanye ikikuranga. ashimangira ko: «Akarere ka Masaka kari karinzwe kose n’abasirikare bo mu ngabo z’u Rwanda. Ayo marondo yari menshi cyane mu duce twa Kanombe na Kabuga ku buryo bitashobokaga kwinjira muri utwo duce. kuri Km19. Ibyo ndabyiyiziye neza. hafi y’imirima ya Koloneli Kanyarengwe. nawe wo muri Batayo y’abaparakomando kuva muri 1989 kugera muri 1994. i Kigali. wari mu ngabo hagati ya 1987 na 1994 muri Batayo ishinzwe imbunda y’imizinga. ku wa 29 Gashyantare 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. iruhande rw’umuhanda ujya i Masaka hari indi bariyeri igenzurwa na none n’abasirikare bacu. kuwa 11 Kanama 2008 253 Ubuhamya bwa Gasana Yohani Mariya Viyani. Amarondo yakorwaga ku muhanda ugana ku Mulindi. hakorwa amarondo ya gisirikare mu duce tunyuranye tw’umujyi wa Kigali. Mu ikorosi. k iwa 29 Gashyantare 2008 254 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. ku wa 4 Ukwakira 2008 81 . Ibi bivuze ko ibikorwa byo kugenzura n’amarondo by’ Ingabo z’u Rwanda byari bikwiriye hose. bari batuye muri ako gace kandi hoherezwagayo abajepe cyangwa abaparakomando kugira ngo barinde 251 252 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. Hiyongereyeho n’amarondo yakorwaga ku maguru mu duce twa Kanombe. Bari banafite ibirindiro ku misozi no mu duce dutuwemo: «nyuma y’aho FPR igereye muri CND. ahari gereza ya gisirikare. EFOTEK. umutekano warakajijwe kandi ucungwa bikomeye. Mulindi na Masaka254. Kabeza. Kubera ko nzi neza ko kuri izo bariyeri hakorerwaga igenzura rikaze. Twashyize za bariyeri ku muhanda i Remera-Giporoso. aho amarondo y’abasirikare yasimburanaga252». umutekano warakajijwe kubera ko bishishaga cyane FPR. Ahantu havugwa ko ariho harasiwe ibisasu byahanuye indege hagenzurwaga n’abajepe. Kuri 19 hari bariyeri y’abasirikare bacu. Simbona rwose ukuntu abasirikare ba FPR bashoboraga kunyura kuri izo bariyeri253». Gasana Johani Mariya Viyani. ku Mulindi na Masaka. abasirikare bo mu kigo cy’abaparacomando rimwe na rimwe bigakorwa n’indi mitwe nka Kompanyi ya L. atanga ibindi bisobanuro ku buryo hari hacunzwe : « Kuva nyuma y’iyicwa rya Gatabazi Felesiyani [muri Gashyantare 1994]. Amarondo kandi yakorwaga ku misozi no mu duce dutuwemo. ndumva bidashoboka ko abasirikare ba FPR bari kunyura kuri izo bariyeri mu modoka ihetse imbunda nini251 ». i Muhanga. Ubuhamya bwakiriwe na Komite. agumana na FPR agenzura. ku wa 13 Kamana 2008 . Birantangaje cyane kumva ko FPR ariyo yarashe indege. abarwanya FPR bo bavuga ko imbunda zarashe ibyo bisasu ngo byaba byarakuwe muri CND bigatwarwa i Masaka hejuru ya kamyoneti257. Suliyetona Nkusi Jerali. yiyongeraga ku y’ingabo z’u Rwanda: « Masaka kari akarere karinzwe na MINUAR ku buryo kugacengeramo byari bikomeye. ntekereza ko iyaba ari FPR yahanuye indege. Batayo ya Parakomando. nkanswe FPR. muri Nyaruguru. Ngoma (Kibungo). Kigereke Yohani Batisita. Ni nayo mpamvu nta muntu uhamya ko yabonye izo mbunda zihashingwa cyangwa zikoreshwa. I Kigali. zari kuba ziri aho ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege. kubera ko nzi ko Jenerali Kagame. Umuyobozi Wungurije ushinzwe Ibikorwa bya Gisirikare muri MINUAR. yongeraho ko MINUAR nayo yahakoreraga amarondo. abisabwe na Jenerali Dallaire. Koloneli Balis yagize ati: «Simpakana ko udutsinda dutoya tw’abasirikare ba FPR tutashoboraga kubikora kuko bari abasirikare beza. ku wa 20 Kanama 2008 . kuri njye ndumva bitoroshye. ku wa 11 Nzeli 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. I Kayonza. mu duce two mu nkengero zayo no ku muhanda ugana i Masaka. Serija Mutiganda Inosenyi. (Umujepe kuva 1997 kugeza 1994). itaragenda mu bwisanzure. muri Musanze. ku wa 10 Nzeli 2008 . Serija wa Mbere Nsengimana Didasi (Inkambi ya Kanombe 1989-1994). bwakiriwe na Komite. Karasanyi François. Huye. ku wa 13 Kamena 2008 . dukurikije ibisobanurwa ku miterere y’imicungire y’umutekano muri icyo gihe. Nkurikije ibyo nashoboye kwibonera. Nagiye kuri CND nko mu gihe cy’isaha imwe nyuma y’ihanurwa ry’indege kandi narahagumye ijoro ryose no ku umunsi wakurikiye ku wa 7 Mata 1994 mbitegetswe na Jenerali Dallaire. Nsengiyumva Tarisisi. irimo abajepe. kandi iki gitekerezo ngisangiye na benshi. Atanga ubuhamya imbere ya Komisiyo y’Igihugu y’u Rwanda ishinzwe gukora iperereza ku ruhare rw’Ubufaransa muri Jenoside.umutekano waho. imyitwarire yayo yari kuba iyindi. Nyamagabe 23 Kanama 2008 . Muri make. bahuriza ari benshi ku ngingo imwe. ku wa 13 Kamena 2008 257 Ubuhamya bwa Kaporali Turatsinze Samusoni. Nyaruguru. umusirikare wo mu kigo cy’i Kanombe muri 1994. Kayonza. ku wa 29 Gashyantare 2008 . Munyaneza Emanweli. aho ibisasu byarasiwe. Sibomana Sitefano. ntawe ukubonye. Koloneli w’Umubiligi Walter Balis. Serija wa Mbere Bikorimana Ewujene. Abasirikare b’ingabo z’u Rwanda. ku wa 23 Kanama 2008 . bari bari mu mitwe yihariye. ku wa 4 Kamena 2008 . Gicumbi ku wa 27 Kamena 2008 . Serija wa Mbere Bizimana Damiyani. Ariko kuva kuri CND ukajya i Masaka. 256 255 82 . Basoza bavuga ko kwinjira rwihishwa muri turiya turere byari nk’ibidashoboka. cyane cyane ko. ku wa 15 Nyakanga 2008 . yagiye kuri CND mu minota mike nyuma y’ihanurwa ry’indege ya Perezida wa Repubulika kandi akaba yarahagumye ari ku kazi. ndetse no ku ngabo z ‘u Rwanda. Musanze. kandi byaba bitangaje kubera cyane cyane misile nk’izo. nawe ahakana ko bitashobokaga ko ibisasu bya misile bikurwa muri CND bigatwarwa ahakekwa kuba ari ho indege yarasiwe. ku wa 10 Nyakanag 2008 . iyirasiye muri utwo duce255». uhetse ibisasu bya rutura. bemezako CND yagenzurwaga ku buryo budahwema kandi hakaba harakorwaga n’amarondo ku buryo buhoraho. Rubavu. n’abandi. ari nabo bari bafite ubutumwa bwihariye bwo gucunga no kugenzura FPR. Ibyo byavuzwe nyuma256». azwiho ubuhanga mu migambi ya gisirikare. Za Batayo nabonye ziza nyuma y’iminsi ibiri. Nyamagabe. Bazambanza Yohani Mariya Viyani. Umwe muri bo yabonye ibirimi by’umuriro mu kirere cya Kanombe. Nta kintu kidasanzwe cyangwa imyiteguro idasanzwe ya gisirikare nabonye mu ijoro ryo ku wa 6 rishyira uwa 7 mata. kugera kuri sitade Amahoro.Aba yarateganije mbere uko yabigenza kugira ngo atsinde kandi ahangane n’ikibazo mu nyungu ze. ndetse na mbere ko indege ya Perezida ihanurwa. Ngera muri CND. 258 83 . abasirikare ba FPR bari bafungiranye mu nyubako bari baragenewe. « Ako kanya. nabonye uburyo byabatunguye kandi bikabatangaza. Ku wa 07 Mata saa kumi z’igicamunsi. bashobore kwirengera hakiri kare. atarinze gutegereza ko abandi aba ari bo bamubanza. nk’uko Tito Rutaremara abisobanura.sinajyaga nyifunga na rimwe. abajepe batangiye kurasa ibisasu bya rutura kuri CND. nta butumwa numvise kuri radiyo y’itumanaho. Uko FPR yari ihagaze kuri CND ku mugoroba w’ihanurwa ry’indege no mu minsi yakurikiyeho Hashingiwe ku buhamya by’abantu bari kuri CND mu gihe cy’ihanurwa ry’indege. noneho aramanuka abibwira abandi. kuri hoteli Méridien ugana kuri rompuwe. numva ko za batayo za FPR zari kuba zafashe ibirindiro bigaragara. ariko ntitwamenye icyo ari cyo. imyanya y’ingenzi ku buryo bugaragara. Ntabwo byari ibirindiro by’imirwano. ibintu byose biri mu buryo. Imitwe ya gisirikare yari ituje igumye hamwe. watanze ubuhanya mu ruhame. Umwe mu basirikare bacungaga umutekano hejuru y’inzu yaramanutse aza kutuburira ko abonye icyotsi cy’umuriro gitukura mu kirere cy’i Kanombe. Hagati aho. ari nabwo batangiraga kudutelefona mbere y’uko tubona amakuru y’imvaho ku mugaragaro. ni bwo imirongo y’abasirikare ba FPR yasohotse muri CND kugira ngo bashobore kurinda ikigo cyose cya CND no gucunga imihanda n’utuyira byinjiraga mui CND kugira ngo babone ubwinyagamburiro kandi banashobore gukurikirana no gucunga ibikorwa by’abajepe. Nyamara ibyo nabonye si ko byari bimeze. nta kintu cyabayeho. noneho duhungira mu myobo yo Koloneli Walter Balis. yari ifunguye amanywa na nijoro . hari umwuka w’ituze. ku wa 23 mata 2007. na none abasirikare baragarutse batumenyesha ko indege ya Perezida imaze guhanuka kandi ko babyumvise kuri RTLM. Hashize akanya. Iyo yari imyanya y’igenzura kugira ngo bashobore gukurikirana. Niyo mpamvu ku bwanjye. Mu gihe twari tumaze kubona ayo makuru. Bafashe hafi imyanya yose yari izengurutse uruzitiro. bibaye ngomwa. Bagenzi bacu bari i Burayi babimenye mbere yacu kuko bumvaga amaradiyo mpuzamahanga. ku mihanda igana ku Bitaro byitiriwe Umwami Fayçal.ntabwo batayo y’abasirikare bo muri Ghana cyangwa indorerezi za gisirikare zari muri Uganda bigeze bambwira ko babonye ingabo za FPR ziva mu birindiro kugera icyo gihe258 ». noneho mbabwiye ko indege ya Perezida imaze kuraswa. Abayobozi ba FPR bari imbere mu nzu icyo gihe ntabwo bari bakamenya ko indege ya Perezida Habyarimana imaze guhanurwa. ntitwigeze tumenya ko indege ya Perezida Habyarimana imaze guhanurwa. imbere ya Komisiyo y’Igihugu Yigenga ishinzwe gusuzuma uruhare rw’Ubufaransa muri Jenoside y’Abatutsi. Hanze y’icyo kigo hari harinzwe n’abasirikare ba Loni bo muri Ghana ba MINUAR kandi hari n’abasirikare ba FPR bakeya barindaga umutekano wa bagenzi babo bari hejuru y’inzu. isakwa kugera ku mubiri ryakorerwaga abantu n’imodoka mu gihe cyo kwinjira mu nyubako ya CND. byerekana ku buryo budashidikanywaho ko bitashobokaga kwinjiza intwaro cyangwa amasasu. hashyirwaho Komiti ya Gisirikare yo mu bihe bidasanzwe na Guverinoma y’Agateganyo. ku buryo indege byabaye ngonbwa ko zikoresha inzira imwe rukumbi y’ikibuga cy’indege.32 84 . haba harafashwe ingamba zidasanzwe kugira ngo abo basirikare binjiye mu mujyi bashobore kwirwanaho ubwabo. abo basirikare bashoboraga kurwana no kurengera abantu bishwe nta kirengera muri jenoside: « Kuvuga ko abasirikare ba FPR batitwaje intwaro binjiye rwihishwa mu murwa Mukuru wa Kigali nta gaciro bifite kuko ntacyo byari kumara. Jenerali Ndindiriyimana yashubije Rutaremara ko ntacyo yashoboraga gukora. Kuri izi ngingo zinyuranye. ku buryo byari byoroshye gutegura ihanurwa ry’indege. Urup.kwihishamo. aho icyicaro cya FPR cyari kiri. Bagosora yamubwiye ko nta gisubizo afitiye FPR. Tito Rutaremara amubajije icyo yateganyaga mu rwego rwa politiki cyavana Igihugu mu gihirahiro. aho ingabo n’abayobozi ba FPR bari bacumbitse. arakaye avuga ko abasirikare bagiye kugarura ibintu mu buryo. wamushubije amukankamira. nta 259 260 Ubuhamya bwa Tito Rutaremara bwakiriwe na Komite. Tito Rutaremara yatelefonnye jenerali Ndindiriyimana. cyane cyane ku Mulindi. ko icyo kibazo yakigeza kuri Koloneli Bagosora. ko ngo i Kigali haba harinjiye rwihishwa abarwanyi bambaye gisivili. kandi ko niyo biza kuba ari byo. Uburyo bwo kugenzura bukaze bw’abinjiraga n’abasohokaga muri CND. ko indege zaba zarabujijwe kunyura hejuru ya CND. no kurengera abaturage b’abasivili. igizwe gusa n’intagondwa z’Abahutu. Nibwo Tito Rutaremara yatelefonaga Bagosora. nk’umuyobozi Mukuru wa Jandarumori. Amwe mu makuru ava mu bantu barega FPR kuba ariyo yarashe indege avuga ko ngo haba hari ububiko bw’imbunda mu karere katarangwamo ibikorwa bya gisirikare kagenzurwaga na MINUAR. kuba MINUAR buri gihe yaraherekezaga abantu bo muri FPR bajyaga mu mujyi. ku wa 3 Ukwakira 2008 Ibidem 261 Inyandiko yakozwe n’Umucamanza Bruguière. Iyo biza kuba ngombwa ko abasirikare binjira mu mujyi rwihishwa. ko abajepe bari batangiye kujya mu ngo z’abatusi n’abanyapolitiki batavugaga rumwe n’ubutegetsi kugira ngo babafate. byagaragaye ko jenoside yakozwe nta nkomyi. hashize iminota mikeya twumvise amakuru y’urupfu rwa Habyarimana 259 ». no kwanga imishyikiarno iyo ari yo yose na FPR. Amakuru akimara kumenyekana. cyane cyane ku birebaba n’ibisasu bya rutura byumvikanaga mu mujyi. abayobozi ba FPR bagerageje gushakisha amakuru ku buryo ibintu byari byifashe. abandi bajya mu mazu y’ikuzimu (Kave). kugira ngo arinde abasivile. ibitekerezo n’ubuhamya byatanzwe n’abantu bari bacumbitse muri CND byerekana ko kwinjira rwihishwa kw’abasirikare ba FPR mu mujyi wa Kigali bitabayeho. noneho amuha inomero ye ya telefoni. amubaza impamvu abajepe bicaga abantu kandi anamusobanuza icyo yateganyaga gukora. Batangiye kuturasa uwo mugoroba. i Kigali. noneho telefoni arayikata260. harimo na za misile esheshatu zirasa indege zo mu bwoko bwa SAM 16 bavugako zinjijwe muri CND mu gihe cy’ingendo zakorwaga ku cyicaro cya FPR ku Mulindi261. babice. Amakuru yageraga kuri FPR na none yavugaga ko ubwicanyi bwari bwatangiye. Nyamara. Icyakurikiyeho ni ukwirengagiza bidasubirwaho Amasezerano y’Amahoro ya Arusha. ntabwo CND iri mu cyerekezo indege zagwiragamo. ahubwo bahagurutse ku Mulindi ku wa 8 Mata 1994 mu gitondo kandi bagera kuri CND mu ijoro ryo ku itariki ya 8 Mata 1994 rishyira itariki ya 9 Mata 1994. ahubwo rwari kumara ibyumweru bikeya262». nk’Umucamanza Jean-Louis Bruguière. binyuranye n’ibivugwa n’abantu bamwe batazi imiterere y’icyo ikibuga cy’indege cya Kanombe. Umusozi wa Kigali (1856m). Koloneli Walter Balis. wari Umuhuza uhoraho muri iyo minsi hagati ya MINUAR n’intumwa za FPR zari kuri CND. ahagana saa munani za nijoro.kwirwanaho. ari yo: Umusozi wa Rebero (1809m). Koloneli Andrew Kagame. Icyemezo cyo kubuza ko indege zinyura hejuru ya CND ntabwo FPR yagifashe yonyine. abatangabuhamya ba FPR babajijwe bahakana ko nta mugambi mubisha cyangwa w’uburyarya wari wihishe inyuma y’iyi ngamba. Umusozi wa Jali (2042m) n’umusozi wa Shyorongi (1737 m). Jenerali Dallaire yarampamagaye ampa ubutumwa bwari bugenewe Jenerali KAGAME. Mu by’ukuri. ntabwo ari byinshi. ndetse kugera na n’ubu. ahubwo yagifatanye na MINUAR na Guverinoma y’u Rwanda y’icyo gihe. hagamijwe kurinda umutekano wa CND: «Iki cyemezo cyari uburyo busanzwe bwo gucunga umutekano kuberako byari kuba ari uburangare bukomeye kureka indege. inzira imwe rukumbi y’Ikibuga cy’indege cya Kanombe ifite icyerekezo kiva iburasirazuba kigana iburengerazuba. Na none. Iyo tuza kugira abasirikare bazi uduce twa Kigali. ku wa 2 Ukwakira 2008 Ubuhamya bwa Patrick Mazimpaka. ku buryo kwinjira rwihishwa muri izo nzego bidashoboka. Byongeye. umujyi wa Kigali ukikijwe n’imisozi ine miremire cyane. ku wa 2 Ukwakira. bidafite agaciro. ari iburasirazuba kuko mu burengerazuba. zikanyura hejuru y’inzu irimo abayobozi bakuru ba FPR263». byorohereje FPR gutegura ihanurwa ry’indege ya Perezida. Abasirikare ba APR ntabwo batangiye kwitegura kuva ku Mulindi bagana i Kigali ku wa 3 Mata 1994. Urup. Hanatanzwe n’ibisobanuro ku ngendo z’abasirikare ba APR kuva ku Mulindi. urugamba rwo gufata i Kigali ntiruba rwaramaze amezi atatu yose. mbona Ubuhamya bwa Patrick Mazimpaka bwakiriwe na Komite. Birakwiye gusobanura ko imiterere y’imitunganyirize y’ubutegetsi bw’u Rwanda yatangiriraga ku rwego rwo hasi rwitwa « Nyumbakumi» cyangwa ingo icumi. i Kigali. Ibi bisobanuro bifatika byerekana ku buryo buhagije ko ibyo Bruguière avuga ko kubuza indege kunyura hejuru ya CND. abantu benshi baba bararokowe. yarabyiboneye: « Mu ijoro ryo ku wa 7 rishyira ku wa 8 Mata. noneho nyuma y’isaha imwe. i Kigali. Naho kubirebana no kubuza ko indege zinyura hejuru ya CND. zaba iza gisivili cyangwa gisirikare. FPR yabujije indege guhagurukira mu inzira ya ya 10 y’ikibuga cy’indege cya Kanombe kandi ngo yahatiye indege zose gukoresha inzira iteganye (Inzira ya 28) inyura mu gace k’ikibaya kandi karimo ishyamba ka Masaka264. biragaragara ko iyo FPR iza kuba ifite imitwe ya gisirikare yacengeye mu mujyi wa Kigali. wandika yibeshya ko mu kwezi kwa Mutarama 1994.45 263 262 85 . ndakwinginze ntugire ikintu ukora hagati aho’. ku buryo icyerekezo indege ziturukamo zigwa. ansaba ko namubwira ibi bikurikira: Ndizera ko ibintu biza kujya mu buryo. ku buryo bitumvikana impamvu bashakaga ko indege ziyinyura hejuru. Ubwo butumwa nahise mbugeza kuri Jenerali KAGAME mbinyujije mu muyoboro w’itumanaho. ku wa 28Ugushyingo 2008 264 Inyandiko yakozwe n’Umucamanza Bruguière. Na none ni ngombwa gusobanura ko ikibuga Mpuzamahanga cy’i Kanombe gifite umuhanda umwe rukumbi indege zigwaho. ntabikumenyesheje. ku wa 23 Mata 2007. 265 86 . imbere ya Komisiyo y’Igihugu Yigenga ishinzwe Kwegeranya Ibimenyetso bigaragaza Uruhare rwa Leta y’Ubufaransa muri Jenoside yo mu wa 1994 yakorewe Abatutsi. Bamaze amasaha make kuri CND. Ubuhamya mu ruhame bwa Koloneli Walter Balis. ariko bari benshi benda kungana na Batayo. Nta shiti ni iyo batayo nabonye igera kuri CND mu ijoro ryo ku wa 8 rishyira ku wa 9 Mata 1994. Bahageze mu ijoro. nta kintu na gito nzakora. sinashoboye kubabara. ariko icya mbere nzakora ni ukohereza indi Batayo i Kigali». .igisubizo cya Jenerali KAGAME ambwirako: «Mbemereye ko ntacyo nzakora. i Kigali. nyuma baza kugenda muri iryo joro265». Mu rwego rwo kwemeza ibyo birego. Ibyo binemezwa na Majoro Epiphane HANYURWIMANA na Liyetona-Koloneli Alphonse NZUNGIZE». watangiye mbere na mbere asobanura uburyo yahawe akazi muri ngabo z’u Rwanda ku Gisenyi: «Kubera intambara mu Rwanda yatangiye ku wa 1 Ukwakira 1990. Koloneli Bahufite Juvénal na Komanda wa Jandarumori ku Gisenyi. yemezako butari bwanditse mu ibanga. Umucamanza Bruguière yongeraho ko « Mugenzi Richard. Jenerali Gratien KABILIGI. igiswahili n’igika (sic).52 Ibidem 268 Ubuhamya bwa Mugenzi Richard. ku wa 29 Ukuboza 2008 87 . buvuga ko ingabo za APR zaba zari zatangiye kuva mu birindiro byazo mu ijoro ryo ku wa 5 rishyira ku wa 6 Mata n’ubutumwa bwa kabiri bwo ku wa 7 Mata saa mbiri na mirongo ine n’itanu burebana n’ihanurwa ry’indege. Avuga ko ari we ku giti cye Atari we wafashe ubwo butumwa bwatangazaga ko misiyo yageze ku ntego yayo’267». anashinzwe sitasiyo yo kumviriza mu majyaruguru y’u Rwanda. wari warahawe akazi muri urwo rwego. bwashimangiwe n’ubuhamya bwatangiwe Arusha n’abahoze ari abasiirikare bakuru mu Ngabo z’u Rwanda .Guhimba ubutumwa ku maradiyo y’itumanaho byakorwaga n’ingabo z’u Rwanda bakabwitirira FPR Ibirego byahimbwe n’abari ku isonga rya jenoside baburanishijwe kandi banakatiwe n’Urukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwagenewe u Rwanda ruri Arusha. naketswe kuba icyitso cya FPR kubera ko nari narigiye muri Zaire. Komite yumvise ubuhamya bwa Mugenzi Richard268. Mbifashijwemo na Komanda wa Gisirikare ku Gisenyi w’icyo gihe. Koloneli Anatole NSENGIYUMVA uwahoze ari Komanda w’Akarere ka Gisirikare ka Gisenyi. bigasubirwamo n’Umucamanza Jean-Louis Bruguière n’abandi. kandi kubera ubumenyi bwe mu by’indimi akaba yaravugaga igifaransa n’icyongereza. wari ushinzwe iitumanaho rya gisirikare rya radio mu ngabo z’igihugu. aribo Majoro Aloys NTABAKUZE. Majoro 266 267 Inyandiko yakozwe n’Umucamanza Bruguière. Koloneli Théoneste BAGOSORA. nimuriwe muri Gereza ya Gisenyi aho nafungiwe kugera ku wa 10 Ukwakira k’uwo mwaka. Umucamanza Bruguière agira ati: «Ukuri k’’ubwo butumwa kwahamijwe na Liyetena –Koloneli Grégoire de SAINT QUENTIN. n’izindi ndimi gakondo zivugwa mu karere nk’ikinyarwanda. Nafashwe ku wa 3 Ukwakira 1990 ntwarwa kuri Sitade ya Gisenyi ndi kumwe n’abantu benshi babarirwa mu magana. Ubutumwa bivugwako ngo bwavaga mus Buyobozi Bukuru bwa FPR ku Mulindi bwatangazaga ko ngo «misiyo y’itsinda rw’abasirikare ryahawe ubushobozi » yasohojwe 266». Kigali. Urup. mu gihe yatangaga ubuhamya ku wa 5 Kamena 2001. akaba ngo ari nawe wafashe ubutumwa bwa mbere bwa APR ku wa 6 Mata mu gitondo. ubutumwa bwari mu rurimi rw’igiswahili. bivuga ko kimwe mu bimenyetso simusiga cyerekana uruhare rwa FPR mu kurasa indege ya perezida wa Repubulika yo mu bwoko bwa Falcon 50 ari kopi y’ubutumwa «bwaba bwarafashwe na serivisi zishinzwe kumviriza ku wa 7 Mata 1994 saa mbiri n’iminota mirongo ine n’itanu ku GISENYI. asobanura ko yakoporoye ubwo butumwa ku wa 7 Mata. kubera ubuhanga bwihariye yari afite muri iryo shami rijyanye n’itumanaho rikoresheje radiyo. Ku wa 4 Ukwakira 1990. noherezaga ubwo butumwa maze kumviriza kuri iyo mirongo y’itumanaho. Kuva mu Gushyingo 1990. Bahufite yari yarampaye imirongo y’itumanaho nagombaga kumviriza. naje gufungurwa. natangiye gukoresha radiyo yakira kandi ikohereza amajwi ya MININTER (Minisiteri yari ifite umutekano mu nshingano zayo) yari mu kigo cy’ibiro bya Perefegitura ya Gisenyi. Nahakoze kugera ku wa 1 Ugushyingo 1990. Nyuma naje kumenya ko abo basirikare babiri bamfunguje kubera ko nari mfite umumenyi mu itumanaho kandi ngo bakaba barafashe icyemezo cyo gushyiraho ikigo cyo kumviriza amaradiyo y’itumanaho mu rwego rw’igihugu. 88 . hafi ya BRALIRWA ku Gisenyi. Nyuma y’igeragezwa rya tekiniki. natangiye akazi kanjye nashinzwe na Komanda w’Akarere ka Gisirikare ka Gisenyi. Komanda w’Akarere ka Gisirikare yari yarafashe icyemezo ko mu gihe Liyetona Bizumuremyi atabonetse. BAHUFITE na BIZIMANA bombi twakomokaga muri Perefegitura ya Byumba kandi bari banzi. cyane cyane Uganda. nkabyohereza Komanda w’akarere ka Gisirikare yajyaga anzanira indi mirongo y’itumanaho yavugaga ko yatanzwe n’imfungwa z’intambara za FPR. Nyuma. Nyuma Mugenzi Richard yatanze izindi ngingo. mperekejwe n’abasirikare. Kuva kuri iyo tariki. hari n’indi mirongo y’itumanaho yavaga mu Buyobozi Bukuru bwa GIsirikare. natangiye guha za raporo Komanda w’akarere ka Gisirikare. ryafunguwe muri Perefegitura ya Gisenyi. niwe nagombaga guha za raporo zanjye. ni bwo mu by’ukuri natangiye gushinga ibyuma by’ishami rishinzwe kumviriza amaradiyo. nkaba nari nshinzwe kumviriza ubutumwa bunyuze kuri radiyo bw’umwanzi n’ubundi butumwa bwose bushobora kuduha amakuru kuri FPR n’abari bayishyigikiye. Ibyuma bimwe byari mu kigo cya Gisirikare cya Butotori. igihe ingabo ‘ u Rwanda zatsindwaga. Iyo Komanda w’Akarere ka Gisrikare yabaga adahari. muri servisi z’iperereza rya gisirikare ryitwaga G2. aho nagumye kugera mu mwaka wa 1996. i Kigali. ikindi ngishyira mu nzu Perezida wa Repubulika yacumbikagamo ku Gisenyi. Bashakaga kungira umuyobozi w’iryo shami ryo kumviriza amaradiyo y’itumanaho rya gisirikare. uburyo yumvirizaga n’abo yohererezaga ubwo butumwa: « Nashinze radiyo nyakiramajwi y’ubwoko wa YAESU. G2.Bizimana André. kugira ngo ntange ubutumwa kuri telefoni mu Buyobozi Bukuru bwa Gisirikare. Majoro Bahufite. Naho inyakiramajwi yo mu bwoko bwa THOMSON yari mu nzu y’icumbi rya Perezida wa Repubulika. Nkimara kwemera iyo misiyo. nkabushyikiriza by’umwihariko Umunyamabanga w’Umugaba Mukuru w’Ingabo z’u Rwanda n’Umunyamabanga w’Umuyobozi ushinzwe Iperereza rya Gisirikare. nanjye ubwanjye nkakora ubushakashatsi bwite ku mirongo y’itumanaho yakoreshwaga hanze y’igihugu yavugirwagaho n’abo Ubuyobozi Bukuru bw’Ingabo bwashakaga kumenya ibyo bavuga. yakorewe mu Buyapani mu kigo cya Butotori. mu rwego rwo kurushaho gusobanura imirimo yari ashinzwe kuri icyo kigo cy’itumanaho rya gisirikare. Noneho. yari hafi y’umupaka aho bita La corniche. noneho mpungira muri Zaire. yari isanzwemo. igihe inkambi z’impunzi zasenywaga». nagombaga igihe icyo ari cyo cyose kujya mu kigo cya Gisirikare. Nakoze ako kazi kugera hagati mu kwezi kwa Nyakanga 1994. nyuma yo kuhagera kwa liyetona Bizumuremyi mu mwaka wa 1992. Byongeye kandi. Bagosora yashishikazwaga no kumenya ibyo nakoraga. Igihe Komite yumvaga ubuhamya bwe. Ntabwo nibuka neza itariki cyangwa ibyari bikubiye muri ubwo butumwa. ku buryo nari mbujijwe kuvugana n’umuntu uwo ari we wese. naburiwe na Liyetona Bizumuremyi ko ntagombaga kuvugana na Minisitiri mushya w’ingabo. wakomokaga mu ishyaka rya MRND n’Umunyamabanga we wihariye wari waragumye mu mwanya we nyuma y’ihunga rya Gasana». Usibye abasirikare bakuru bavuzwe haruguru nagombaga gushyikiriza ubutumwa. Sinubuka izina ry’uwo musirikare. igihe yajyaga asura ku Gisenyi. Icyo gihe yari mu kiruhuko mu Kigo cya Gisirikare cya Butotori. ubutumwa bwihutirwa. ariko nkeka ko ari uko Gasana yari mu ishyaka ritavuga rumwe n’ubutegetsi. Umuyobozi WA Porotokole na Ambasaderi Ubalijoro. Komanda w’Ikigo cy’ingabo zishinzwe kurinda Perezida wa Repubulika. . Uko ibihe byagiye bisimburana. ndumva naroherereje Koloneli Bagosora. mu kigo cya Gisirikare cya Kanombe. Komanda wa Batayo y’Abaparakomando. bitewe n’uko ibintu byabaga byifashe. hari ubwo yantumagaho kugira ngo ambaze uko ikigo kimeze. nagombaga gushaka Koloneli Nkundiye. Yari yaransobanuriye ko kuvugana n’abandi bantu byashoboraga kugira ingaruka mbi ku mutekano w’ikigo cy’itumanaho nayoboraga no ku mutekano w’amakuru yacu. akaba na Minisitiri w’Ingabo. Lisiti y’abantu ntagombaga kwishisha nayihawe mu nyandiko kandi yagendaga rimwe na rimwe ihindurwa n’abanyoboraga. Ni muri icyo gihe Koloneli Bahufite yampaye ilisite y’’abantu nashoboraga kuganira nabo. ubutegetsi bwarushagaho gukurikirana ibyo nakoraga. igihe yari umuyobozi w’ikigo cya gisirikare cya Kanombe. Majoro Bagaragaza. Mugenzi Richard yasobanuye ko habayeho impinduka muri 1992. mu gihe komanda w ‘Akarere ka Gisirikare yari adahari. Mbere y’ibyabaye ku wa 6 Mata 1994. nahawe uburenganzira na Bizumuremyi bwo kuvugana na Minisitiri Mushya Bizimana Augustin. Nanavuganaga n’Umunyamabanga Wihariye (wa Perezida wa Repubulika). nkabuha Majoro Ntabakuze Aloys. Bwana Gasana James. abantu ntagombaga kwishisha. naho mu gihe atabonetse. wari ofisiye muto. uretse abo bari kuri lisiti yari yarampaye. ko ngo mbere na mbere Abafaransa bamuhaye amahugurwa. Iyo lisiti yariho Koloneli Sagatwa Elie.Kuri ubwo buryo bwihutirwa kandi no mu gihe abo basirikare bombi bavugwa haruguru badahari. Mpiranya. Umunyamabanga wihariye wa Perezida Habyarimana. ku buryo yantelefonaga rimwe na rimwe kugira ngo ambaze uko imirimo yanjye imeze. Natangiye no koherereza raporo zanjye Perezidansi ya Repubulika. ko abantu ngomba gukorana nabo bonyine ari umunyamabanga we Wihariye. utari Koloneli Sagatwa. Bizumuremyi ntiyigeze agira icyo abisobanuraho. nagombaga guhita nshyikiriza ubutumwa Koloneli Bagosora ubwe. Umujyanama muri Perezidansi ya Repubulika. Igihe Perezida Habyarimana yari umukuru w’Igihugu. nyuma aza guhabwa 89 . nyuma waje gusimburwa n’undi musirikare Mukuru. Ndibuka na none noherereje Majoro Ntabakuze ubutumwa inshuro ebyiri zikurikiranye. Mu gihe Ntabakuze adahari. Nyuma y’aho Habyarimana aviriye ku mwanya wa Minisitiri w’Ingabo. Nyuma y’aho Gasana James ahungiye muri 1993. Umunyamabanga wihariye wa Perezida wa Repubulika. guhera ku wa 7 Mata kugera mu mpera z’ukwezi kwa Mata. Mugenzi Richard nyuma yaje kongeraho ko ubutumwa bwo ku wa 7 Mata 1994 bwa saa mbiri na mirongo ine n’itanu buvugwa mu nyandiko yakozwe n’Umucamanza Bruguière yahimbwe na Liyetona-Koloneli Anatole Nsengiyumva. nyuma yaho akazisubiza Anatole Nsengiyumva. akabunzanira kugira ngo mbukoporore. Yasobanuye ko icyo gikorwa cyatangiye mu mpera za 1993. Narazikopororaga nkazimuha. yashyizeho ubundi buryo bwo guhimba ubutumwa kubera impamvu ntigeze nsobanukirwa neza. noneho Komanda w’Akarere ka Gisirikare. nkabwandika. Aho Bahufite yimuriwe mu karere ka Gisirikare ka Byumba.andi mabwiriza mashya. Niwe wabwikwirakwirizaga (amplification) mu ngabo. Liyetona-Koloneli Anatole Nsengiyumva yamuzaniraga ubutumwa bwanditse akamutegeka kubukoporora nk’aho ari ubutumwa yumvise kuri radiyo ku mirongo y’itumanaho ya FPR. mu kwezi kwa Mata kose. «Ubu buryo bw ‘ubutumwa maze kubasobanurira bwari bugizwe no guhimba ubutumwa n’ikinamico bitewe n’impamvu zinyuranye. nyuma y’aho Liyetona-Koloneli Anatole Nsengiyumva agereye ku Gisenyi. Iki gikorwa cyo guhimba ubutumwa cyakajije umurego mu mezi ya mbere ya 1994 kugera ku ihanurwa ry’indege ya Perezida na nyuma yaho. baragiye. sinongera kubabona. ahari kugira ngo ashishikaze kandi azamure morale mu ngabo». Sinari ngifite inshingano zo kubwohereza i Kigali mu bo Bahufite yari yarambwiye kubuha». noneho ansaba kubukoporora ijambo ku rindi. Liyetona-Koloneli Anatole Nsengiyumva ni we wamusimbuye nka Komanda w’Akarere ka Gisirikare ka Gisenyi. bigamije kurushaho kuzangisha FPR. Muri icyo gihe. Rimwe na rimwe yanzaniraga inyandiko zanditswe nawe ubwe. Ibyo byakorwaga kenshi cyane igihe urugamba rwabaga rukaze. yampaye indi mirongo y’itumanaho mishya nafatiragaho ubutumwa. Twamaze iminsi mike dukorana. Koloneli Nsengiyumva yakomeje kunzanira inyandiko zo 90 . Nyuma y’iyo nyandiko Anatole Nsengiyumva yamuhaye izindi. noneho nawe akabukwirakwiza ku mirongo y’itumanaho rya gisirikare. aje gusimbura Majoro Bahufite wari wimuriwe i Byumba : «Igihe kimwe ahagana mu mwaka wa 1992. Icyo gikorwa kindi cyari kigizwe no guhimba ibinyoma bakabikwirakwiza mu mitwe y’ingabo z’u Rwanda. Ni uko ubutumwa bwo ku wa 7 Mata 1994 mu gitondo bwari bumeze. Nabuhawe mu ntoki na Koloneli Nsengiyumva ubwe. azikoporora nk’uko bisanzwe. nyuma ndabumusubiza kugira ngo abukwirakwize. Icyo gihe. Byanyigishije ibintu bimwe na bimwe ntari nzi. Yari yabwiyandikiwe we ubwe. Abasirikare batandatu b’Abafaransa baje mu butumwa kuri iki kigo cy’itumanaho rya Gisirikare. cyane cyane uburyo bw’ubutasi kuri radiyo y’itumanaho bugizwe no kwerekana imirongo y’itumanaho no kugenda uyihindagura. akansaba kuzikoporora ku mafishi yagenewe telegaramu. kugira ngo azikwirakwize. Nsengiyumva yandikaga ubutumwa. Mugenzi Richard yanerekanye ikindi kintu cyakorwaga buri gihe kibangikanijwe n’uburyo bwo kumviriza ubutumwa kuri radiyo. nkabumuha. Uruhare rwa Mugenzi Richard rwari gusa gukoporora izo nyandiko. Nyuma y’amahugurwa. «Anatole Nsengiyumva amaze kugera ku Gisenyi. ambwira ko baje kunyigisha. Nsengiyumva amaze kuhagera. Ahubwo bwari ubutumwa bwanditswe natwe ubwacu. Bashakaga gusa kumenya niba umukono wari uwanjye. Iki gisobanuro kirashimangirwa na Koloneli André Bizimana. nk’uko bisanzwe. nabonaga igihe gihagije cyo kuzandukura nitonze. Ibi bitandukanye n’izindi za telegaramu».gukoporora ku mpapuro zandikwaho telegaramu. Mugenzi Richard yatanze kimwe mu bimenyetso ndakuka cyerekana ko mu by’ukuri atari we wanditse ubutumwa buvugwa mu nyandiko y’Umucamanza Bruguière. nawe arabukoporora nk’uko byari bisanzwe: «Ndibuka ubwo butumwa bwo ku wa 5 Mata n’uko bwaje. nta makosa. anazitangaze ku mirongo y ‘itumanaho rya gisirikare». Bwazanywe nk’ubundi twahimbaga. habaga harimo amakosa. Nyuma yazaga gufata izo telegaramu kugira ngo azikwirakwize. Birababaje ko batampaye umwanya wo kubisobanura. Buri gihe hagaragaramo amakosa y’imyandikire cyangwa y’ikibonezamvugo. N’aho ibindi. amusaba kubukoporora nk’aho bwari ubutumwa yafashe mu byuma by’itumanaho. Anatole Nsengiyumva yazanye ubundi butumwa nteguza abuha Mugenzi Richard. Mbere yo ku wa 7 Mata 1994. Ni ibyo byonyine bishakiraga kumenya. noneho mbwandukura ku rupapuro rwa telegaramu mbusubiza Nsengiyumva kugira ngo abukwirakwize. Kuri uwo munsi wo ku wa 6 Mata 1994. n’uburyo zanditswe cyangwa zateguwe. Ntabwo nashoboraga gukora ikosa kuko ari inyandiko nakoporoye. wari Komanda wa Jandarumori ku Gisenyi kuva mu kwezi kwa Nyakanga 1989 kugera muri Gashyantare 1994. bari bazi icyo bashaka». ntabwo nemerewe gutanga ibisobanuro ku buryo ubutumwa bwo ku wa 6 na 7 Mata 1994 yambazagaho bwanditswe. Ntibigeze bashaka kumenya ibyari bikubiyemo. Liyetona Koloneli Nsengiyumva yazaniye Mugenzi Richard ubundi butumwa. Ubwo butumwa bwavugaga ko hari ikintu kizabaho bukeye. Ndemeza ko Umucamanza n’abo bakoranaga bashakaga gusa kumenya niba inyandiko bari bafite zari mu mukono wanjye. ku wa 5 Mata 1994. cyane cyane kubera kwandika nihuta kubera ko nagombaga kuburangiza hakiri kare kugira ngo nkoporore ubutumwa bukurikiyeho. mbere ya saa sita. Ku munsi wa 6 Mata 1994. kuko yitonze akabukoporora neza nk’uko Anatole Nsengiyumva yari yabwanditse: «Mu butumwa niyandikiye ubwanjye. bityo ntiyashobora gusobanura uburyo yandikaga ubwo butumwa bwakorwaga: «Ntanga ubuhamya imbere y’Umucamanza Bruguiere. zoherejwe muri ubwo buryo». Aragira ati: 91 . Ibindi bisobanuro byatanzwe na Mugenzi Richard birebana n’uburyo yabajijwe n’Umucamanza Bruguiere Arusha ku buryo bufifitse. niba inyandiko yaranditswe nanjye. bitandukanye n’ubutumwa bwo ku wa 7 Mata saa mbiri n’iminota mirongo ine n’itanu. Ntabwo ari ubutumwa bwafatiwe kuri radiyo y’itumanaho. Ariko kubirebana n’inyandiko nahabwaga. habayeho izindi telegaramu ntakibuka neza ibyari bikubiyemo. Ni nako nandukuye ubutumwa bwo ku wa 7 Mata saa mbiri na mirongo ine n’itanu nazaniwe na Anatole Nsengiyumva nakoporoye gusa. yerekana ko inyandiko yiyandikiye ubwe buri gihe zagaragaramo amakosa. Koloneli Bagosora yatangaje ko bohereje Koloneli Ephrem Rwabalinda i Paris. Ubutumwa yumvirizaga yabuhaga Bahufite na Nsengiyumva cyangwa ababungirije. nawe ukomoka i Byumba wari Komanda w’Ingabo z’u Rwanda ku Gisenyi. kugira ngo asabe Ubufaransa inkunga kandi ko icyo gihe yashyikirije ubuyobozi bw’Ubufaransa «amafoto ya misile aherekejwe na za kasete zafatiweho amajwi yafashwe ku Kibuga cy’indege mu gihe cy’ihanurwa ry’indege ». Byahuriranye no kugera i Kigali kw’ingabo za FPR. imbere y’umucamanza w’Umufaransa Jean-Louis Bruguière. Kigali. bahimbye ubutumwa babeshya ko babufatiye ku murongo w’itumanaho rya FPR. ku wa 8 Mutarama 2008 92 . na Majoro Kabera Christophe. Za kasete zafatiweho amajwi zerekana cyane cyane ko «ahagana mu saa mbiri n’amasegonda abiri. ku wa 18 Gicurasi 2000. ryakozwe mu rwego rwo gutegura inyandiko y’ibirego. Ubu buhamya bw’ingenzi bugaragaza ko ingabo z’u Rwanda zari zaratangiye kuva mu mpera za 1993 gutegura poropaganda izaherekeza ihanurwa ry’indege ya Perezida. ubwoko bw’intwaro yakoreshejwe n’aho za misile zarasiwe. aho yarasiwe na za misile. mu rwego rwa Komisiyo mpuzamahanga y’iperereza . ari uguhisha umugambi wabo wo kwica Perezida Habyarimana n’abo bari hamwe mu rugendo. witwa Liyetona Bizumuremyi. Yakoranye by’umwihariko na Majoro Bahufite. Dukomoka hamwe mu cyahoze ari Komini ya Mukarange i Byumba. Arusha. ariko icyo bari bagendereye mu by’ukuri. nkaba mpamya ko inyandiko ze mu gifaransa buri gihe zabaga zuzuye amakosa269». Kuba icyo gihe cyaratoranijwe si ibigwirira. nabo bakabwohereza mu Buyobozi Bukuru bw’Ingabo. Icyerekezo Indege ya Falcon 50 yaturutsemo yitegura kugwa Igihe yatangaga ubuhamya. Akazi yagakoze kugera muri Nyakanga 1994. akorana na Koloneli Anatole Nsengiyumva n’umwofisiye we wari ushinzwe iperereza. ku Gisenyi. bivugwa ko isesengura mu buryo bwa gihanga rya kasete zafatiweho amajwi y’indege yakiriwe n’Umunara uyobora indege wo ku kibuga cy’indege cya Kigali ku wa 6 Mata 994. by’umwihariko mu cyumweru cya mbere cya Mata 1994. 269 Ubuhamya bwakiriwe na Komite. Ibi bisobanuro birerekana ku buryo bugaragara ko kuva mu ntangiriro za 1994. Mu nyandiko y’Umucamanza Bruguiere. Namuhaye akazi k’itumanaho rya gisirikare mu ngabo z’u Rwanda. Imbonerahamwe y’ibibazo by’ingenzi birebana n’ihanurwa ry’indege ya Falcon 50 Gushakisha kumenya uwagize uruhare mu guhanura indege ya Perezida bisaba ko mbere na mbere hasubizwa ibibazo bikurikira birebana n’icyerekezo indege yaturutsemo yitegura kugwa. barimo Bagosora na Nsengiyumva. Nzi umukono n’igifaransa bya Mugenzi Richard.«Mugenzi Richard ndamuzi. abasirikare bakuru b’intagondwa bo mu ngabo z’u Rwanda. aribo Kabera na Bizumuremyi. Mugenzi yakomeje gukora akazi ke. mu Rukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwashyireweho u Rwanda. Nyuma y’uko Bahufite yimurirwa i Byumba mu kwezi kwa Gicurasi 1993. wari ushinzwe iperereza rya gisirikare ku Gisenyi. Mu gihe ibisasu bitafashwe. agashami kungirije k’iperereza mu ngabo zirwanira mu kirere z’Ububiligi kakoze iperereza ku ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana ku itariki ya 1 Kanama 1994. Abenshi mu baturage batuye hafi y’agace indege yarasiwemo bemeza ko babonye ibibatsi by’umuriro cyangwa ibisasu bibiri cyangwa bitatu binini bigana mu cyerekezo cy ‘indege. Aho indege Falcon 50 yaguye Mu rwego rw’iperereza ryakozwe n’Ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’Ababiligi rirebana n’iyicwa ry’abasirikare b’ababiligi bari muri MINUAR. katanze umwanzuro ukurikira: « 1. yatewe no kuraswa n’ibisasu byaturutse ku butaka mu gihe yiteguraga kugwa. aho indege yarasiwe. Birumvikana rero ko mu gushaka kugwa kwayo. nk’uko byemezwa na bamwe mu batangabuhamya. mu gihe abatangabuhamya bafite umumenyi bwa tekiniki mu birebana n’imbunda bo bemeza ko indege yarashwe na misile ebyiri cyangwa eshatu. Ubwoko bw’ibisasu byakoreshejwe mu guhanura Falcon 50 N’ubwo bizwi na bose ko ihanuka ry’indege yo mu bwoko bwa Falcon 50. Abantu banditse kuri iryo hanurwa ry’indege. ni ukuvuga icyerekezo cy’Uburasirazuba kigana iburengerezuba unyuze hejuru y’umusozi wa Rusororo.Indege igomba kuba yari ihengamiye ibumoso (ibaba ry’iburyo n’igihimba byari bikiri bose naho ibaba ry’ibumoso n’igihimba cy’ibumoso bryarangiritse) ».Turabona ko ibisigazwa by’indege byanyanyagiye hirya no hino muri metero zigera kuri 150m mu rutoki no mu rugo kwa Perezida wa Repubulika». ubwoko bw’ibisasu byakoreshejwe n’uwabirashe ntibyigeze bimenyekana kugera ubu.Indege ya Falcon 50-9XR-NN yatangaje ko yifuza kugwa n’icyerekezocyiinzira iri bunyuremo. ugakomereza ku musozi wa Kanombe. Iyi raporo y’iperereza hamwe n’ubundi buhamya bwatanzwe. nyuma y’aho Komanda wayo avugiye ko yifuzaga kwinjirira ku cyerekezo cy’umuhanda wa 28 (inzira ya 28)… ». urebye n’ubujyakuzimu bw’icyobo yacukuye muri icyo gitaka cyoroshye (Igisubizo cya A) aho hanntu hatuwe. hamwe n’abatangabuhamya babajijwe na Komite. yari itwaye Perezida w’u Rwanda n’uw’u Burundi. noneho abakozi bo mu munara uyobora indege basubiza. basobanurira abayitwaye uburyo iri bugwe. n’intumwa zari zibaherekeje. i Kanombe. bagerageje gusobanura ubwoko bw’intwaro yakoreshejwe ariko ntibigeze bavuga ku buryo budashidikanywaho imitetere y’icyo gisasu. batigeze banigora ngo bamenye aho indege zituruka iyo zitegura kugwa ku kibuga Mpuzamahanga cya Kanombe. Rero. 93 . ku wa 7 Mata 1994 mu Kigo cya gisirikare cya Kigali. kumenya imiterere cyangwa ubwoko bwabyo byakoreshejwe byari kumenyekana binyuze mu isesengura ry’ibisigazwa by’indege cyangwa ibisigazwa by’ibisasu byatoraguwe n’abasirikare b’Abafaransa. byose byerekana ko indege yaguye mu rugo kwa Perezida wa Repubulika. Inguni yakoresheje ijya kugwa igomba kuba yari ntoya cyane (itarenga 20°). ntabwo indege yanyuze hejuru y’umusozi wa Masaka. « 2. nyuma gato ikimara gusandara.Indege yaguye mu rutoki ahagana iburengerazuba. indege Falcon yakurikiranye inzira ya 28. wanzuye ko indege yarashwe na za rokete : « Ku wa 6 Mata 1994. Bishoboka ko hari hagati ya saa mbiri na saa mbiri n’igice. la Nuit Rwandaise. bituma indege isandara. Falcon 50 ‘impano’ ya François Mitterrand. n’umushakashatsi w’Umufaransa witwa Jean-Paul Goûteux. ku wa 7 Mata 1994. abasirikare ba MINUAR bari ku kibuga cy’indege cya Kanombe cyangwa mu tundi duce batanze ubuhamya imbere y’ubushinjacyaha bwa Gisirikare bw’Ububiligi. bemeza ko bumvise abasirikare b’Abafaransa bavuga. yaguye muri metero 1850 mu ntangiriro ry’igihogere cy’ikibuga cy’indege iruhande gato y’umuhanda w’indege zigwaho. Ku rundi ruhande. cit. Urup. igwa mu busitani bw’iwe. Moreau Nicolas. indege yarashwe n’imbunda yo mu bwoko bwa Stinger : «Ku wa 7 Mata 1994 ahagana mu musaa moya za mu gitondo. hamwe n’abasirikare bo mu rwego rw’ubutwererane mu bya gisirikare.ariko na none ntibashoboye gusobanura ubwoko bwazo. l’Evénememnt du jeudi.abajepe baje kudushaka kugira ngo tujye kwerekana umurambo wa data. nk’icyerekezo cy’indege. (…) Badutwaye mu rugo rwa Perezida wa Repubulika i Kanombe. ushingiye ku ngingo zoroshye mu bumenyi bw’ibisasu. zakwirakwijwe n’ingabo mu cyahoze ari Repubulika Yunze ubumwe y’uburusiya. yarashwe na rokete. wakoreraga i Kanome. saa mbiri n’iminota mirongo itatu za nimugoroba.29 270 94 . Muri abo bahanga. Bamwe mu banditsi no mu bashakashatsi ndetse banavuze ko indege yaba yararashwe na za rokete. Nyamara iki gisobanuro kirumvikana. nyuma y’aho indege ihamwe n’igisasu muri metero z’ubutumburuke270 ». igihe bari mu rugo kwa Perezida wa Repubulika. Umuganga wihariye wa Perezida Habyarimana. mu rubanza rwa Majoro Ntuyahaga. «Revélatiion sur un accident qui a coûté la vie à un million de personnes». mu basirikare bo mu bihugu bikiri mu nzira y’amajyambere. Dr Pasuch Massimo. Bavuga ko icya mbere cyahushije intego. 271 Jean-Paul Goûteux. zivugako abarashe indege baba ari abacanshuro b’abazungu baguzwe na rumwe mu mpande zombi. wageze kuri uyu mwanzuro nyuma y’iperereza ryakozwe muri 1994. cyane mu basirikare bakuru ba MINUAR. hamwe na Lt-col. ziganywe hashingiwe kuri Panzerfaust z’ingabo z’abanazi. Habyarimana yari atashye avuye Arusha aho yari amaze kongera kwemera gushyira mu bikorwa Amasezerano y’Amahoro (ya Arusha). hashingiwe ku buhamya bw’abakobwa babiri ba Dr Akingeneye. ubwo twageragayo. Umuganga mu rwego rw’ubutwererane tekiniki mu bya gisirikare. noneho icya kabiri kirayihamya. Mu gihe indege yiteguraga kugwa. iruhande rw’ikibuga cy’indege271». Uwo munyamakuru akomeza avugako mu by’ukuri iki gisobanuro kidafite ireme nki cy ‘impuguke mu bya misile’. Jean-François Dupaquier yakurikiwe nyuma y’imyaka mike. Uwa mbere muri abo bashakashatsi wabivuze ni umunyamakuru Jean-François Dupaquier. bo bemeza ibisasu bibiri. «Abasirikare bakuru twganiriye kandi banasesenguye ibisigazwa by’indege bemeza ko indege ya Falcon 50 ya Perezida w’u Rwanda rwose yarashwe n’uruhuri rw’amasasu y’abasirikare b’Abahutu bari bihishe ku murongo ureba mu cyerekezo cy’ikibuga cy’indege bitwaje imbunda zo mu bwoko bwa RPG 7 . By’umwihariko muri abo batangabuhamya b’ingenzi twavuga ubuhamya bwa Gerlache Mathieu. 1-7 Ukuboza 1994. (…) J. indege ye. ngo barase umunyagitugu wari wanzwe urunuka. Dupaquier. ubwo bwoko bw’imbunda zigendanwa zirasa imodoka zikoreshwa ahantu hatari imihanda. nawe waguye muri iyo ndege apfanye na Habyarimana.-F. na Nkurunziza Faranswa Saveri. Mbere na mbere. Falcon 50. gushaka igisubizo ku kibazo cyo kumenya ubwoko bw’intwaro yakoreshejwe mu kurasa indege ya Perezida Habyarimana. hamwe n’abasirikare bo mu Kigo cya gisirikare cya Kanombe bacuga ko babonye kandi bahagaze kuri icyo gikorwa bemeza ko igisasu cyahamye indege mu gihe indege yari hejuru ya Nyarugunga ku musozi wa kanombe. harimo n’uwa data. ku buryo budasubirwaho. Komite yagerageje. Ku rundi ruhande. Aha umuntu yatekerezako mu by’ukuri. cyane cyane abatuye mu gace ka Rusororo na Masaka. Hari Abafaransa bane bari bahagaze imbere y’inzu. 278 274 Muganga Yohani Bosiko. bitewe n’ubuhanga n’ubumenyi byabo mu bya tekiniki muri urwo rwego. hari imirambo y’abari batwaye indege b’abafaransa n’abaminisitiri b’u Burundi. Mu bushakashatsi bwe bwiswe: «Rwanda: Les trois jours qui ont fait basculer l’histoire»». ahari urugo rwa Perezida274. 272 95 . Buruseli.Mu ruganiriro. i Kigali. Filip Reyntjens yatanze igishushanyo cy’ahantu iindege yarasiwe. i Buruseli. hamwe n’abajepe bacungaga umutekano w’urugo rwe. i Kanombe. kuva ku wa 9 kugera ku wa 13 Nzeli 2008. ku wa 25 Werurwe 2008. no gusuzuma ibirebana n’ intwaro yaba yarakoreshejwe. Komite yohereje intumwa ku cyicaro cy’Akarere cy’Umuryango Mpuzamahanga ushinzwe iby’Indege za gisivili (ICAO/OACI). Ntabwo rero iri mu ndege ziri mu bubasha bw’uwo muryango. noneho ihitamo gushinga ubu bushakashatsi impuguke mu bya tekiniki bo mu ishuri rikuru rya Gisirikatre rya Londres. na none kubera ko indege yaguye mu busitani bw’urugo rwa Perezida wa Repubulika ruri hafi y’ikibuga cy’indege. kuri metero nkeya uvuye ku muhanda indege zigwaho. ibisigazwa by’ibisasu byakoreshejwe mu kurasa indege kandi ko isesengurwa ryabyo ryerekanye ko hakoreshejwe ubwoko bw’ibisasu bya SA 16 byakorewe mu Burusiya273. Rwajekare Awugusitini. Ni ngombwa kumenya ko Minisiteri y’Ingabo y’Ubufaransa yoherereje Misiyo y’iperereza ry’Inteko Ishinga Amategeko (MIP) ifishi iriho amakuru yerekana neza aho Abasirikare b’Abafaransa batoraguye aho indege yaguye. mu gihe indege yahamwe n’igisasu cya misile ubwo yagenderaga ku butumburuke bwo hasi. ubuhamya bwatanzwe imbere ya Komite. bivuga ko ahantu indege yahamiwe n’igisasu atari kure cyane n’urugo rwa Perezida Habyarimana. Komite yashatse impuguke zigenga. Uzamukunda Anyesi. Ubuyobozi bw’Akarere bw’Umuryango Mpuzamahanga ushinzwe iby’indege za gisivile bashubije ko Falcon 50 ya Perezida Habyarimana yari indege ya Leta y’u Rwanda. Ibyavuye mu bushakashatsi bwabo byometse kuri iyi raporo. Ku ibaraza. Benshi mu batangabuhamya. ku wa 22 Kamena 1994. ko itari ingede ya gisivile. Umutumba II. ku wa 26 Werurwe 2008. Umuyobozi w’abo bafaransa yadusobanuriye ko indege yari yarashwe na stinger272». Umugereka. mu Bwongereza. mu rwego rwo kubona impuguke zashobora gusesengura ibisigazwa by’indege bikiriho. ubuhamya bwakiriwe nUbushinjacyaha bwa Gisirikare bw’Ububiligi. Urup. 273 MIP. Aho ibisasu byahamirije Indege Falcon 50 Iki kibazo gisa n’aho kitigeze kitabwaho n’abanditsi n’abashakashatsi banditse ku ihanurwa ry’iriya ndege. Kigali. i Naïrobi. Uwanyiligira Jeanne na Uwimbabazi Mariya Kelere. aho yerekana ko «aho igisasu cyahamirije indege» ari hejuru y’ingoro ya Perezida wa Repubulika. hari imirambo irindwi. mu rubanza N° 02 02545 N94 C8. ku wa 6 Kamena 2008. noneho agahindurwamo intambara y’amoko hagati y’Abahutu n’Abatutsi275. wari mu Ishyaka riharanira Ukwishyira Ukizana kwa buri Muntu (PL). rya Minisitiri w’Intebe. ubwicanyi bwo mu Bugesera muri Werurwe 1992. ku wa 1 Ukwakira 1990. I Kigali. Minisitiri w’Umurimo n’Imibereho myiza y’Abaturage. Minisitiri w ‘Ubuhinzi. Ibyo byiciro byose by’ubwicanyi byarakomeje.UMWANZURO KU GICE CYA MBERE KU BIREBANA N’IMPAMVU N’UBURYO INDEGE YAHANUWEMO Intambara yatangijwe na FPR. watanze ubuhamya. muri disikuru ye nyuma y’icyo gitero. ku wa 9 Nzeli 2008. politiki ya jenoside yibasiye Abatutsi. bitabujije ko ababishaka bakomeza gutura mu gace k’ubundi bwoko. mu rwego rwa «Leta ihuriweho. yari imaze kuba akarande mu bayobozi b’u Rwanda kuva mu bihe by’ubwigenge. Birumvikana rero ko. Iyamuremye Disimasi na Hakizimana Papiyasi. Perezida Kayibanda yahanuye. buri gihe iyo « Inyenzi » zateraga ziturutse mu bihugu bihana imbibi n’u Rwanda. n’ubwicanyi bwa Mbogo muri Werurwe 1993. Nzeyimana Lewopolidi i Karongi. Ikigega cy’Umwami kigahabwa inshingano zo kwishyura ibintu by’abantu bimuwe mu byabo no kubaka amazu hamwe no gutanga inkunga ku bantu bazayikenera. ubwicanyi bwa Kibilira muri uwo mwaka. yaranzwe n’ubwicanyi bwibasiye Abahima n’Abatutsi mu Mutara mu mwaka wa 1990. igice cy’Abatutsi n’icy’Abahutu. n’ubwo bitazorohera. Ibi na none byagaragaye nyuma y’ubwigenge . Rafiki Mariya Shantali watanze ubuhamya. ku wa 25 Werurwe 2008. ubwicanyi bwo ku Kibuye Kanama 1993. i Kigali. Ibi byabaye mu bihe by’ubwigenge buri gihe habagaho amakimbirane ya politiki. bivugwa ko baharaniraga demokarasi. bafatwaga muri rusange nk’aho bose bari bafite umugambi umwe wa politiki. Boniface Ngulinzira. ryo ku wa7 Mata 1994. bazatsembwa. niba Abatutsi bakomeje guturana n’Abahutu. Territwari ya Kibungo no mu Mutara. Iyicwa rya Perezida Habyarimana. riganisha ku mugambi umwe wo gushaka kugumana ubutegetsi. 1963. ubwicanyi bwibasiye Abagogwe muri Gashyantare 1991. bityo bityo. yatangiye ku butegetsi bwa Repubulika ya mbere yakozwe mu byiciro by’ingenzi bya 1959. Biragaragara ko rero jenoside yakoreshejwe nk’imwe mu ntwaro mbisha yo kwikiza Abatutsi burundu. umugambi Mukangamije Tasiyana. Nyuma y’igitero cy’inyenzi I Bugesera.. Agathe Uwilingiyimana. Nk’umuti. Abatutsi bagatuzwa mu Bugesera. ″bizaba imperuka kandi yihuse y’ubwoko bw’Abatutsi″. wari mu ishyaka riharanira Demokarasi na Repubulika (MDR). yo kwica Abatutsi. 275 Grégoire Kayibanda yanditse mu Kinyamakuru “JYAMBERE” inomero y’inyongera N°3 yo ku wa 27 Ugushyingo 1959 ko. Mu by’ukuri. n’abandi bayobozi batavugaga rumwe n’ubutegetsi. Minisitiri w’Ububanyi n’amahanga. 1966 na 1973. ko niba inyenzi zishoboye gufata i Kigali. Landoald Ndasingwa. mu ishyirahamwe ». yarakomeje no ku butegetsi bwa Repubulika ya Kabiri. warasiwe mu ndege ye ku mugoroba wo ku wa 06 Mata 1994. wari mu Ishyaka Riharanira Demokarasi n’imibereho myiza y ‘abaturage (PSD). (Ikinyamakuru Dialogue N°183-Ukuboza 2007 96 . Kigali. mu Rukaryi. Frédéric Nzamurambaho. Iyicwa rya Perezida Habyarimana na none rifitanye isano n’iyicwa. mu Buganza. Joseph Kavaruganda. yabaye urwitwazo rwo kubyutsa ingeso. ku wa 9 Kamena 2008. Prezida w’Urukiko Rurinda Itegekonshinga. bisozwa na jenoside yo muri 1994. ku wa 21 Ukuboza 1963. Kayibanda yagiriye inama Loni guca u Rwanda mo kabiri. mu izina ryo kugundira ubutegetsi. kuko bafatwaga nk’abo bahanganye n’Abahutu muri politiki ku buryo buhoraho. (Ikinyamakuru Jyambere N°5 ya Mutarama 1960 . Majoro Ntabakuze yahise atoranya bamwe basirikare bo mu gashami k’abakomando bashinzwe Ubushakashatsi n’ibikorwa byimbitse (CRAP). wacuzwe mbere y’ihanurwa ry’indege. uvuye kuri icyo kigo. Abatutsi batangiye kwicwa ku buryo bugaragara nk’aho bwateguwe mu gace bita «Mu Kajagari» kegereye ikigo cya Gisirikare cya Kanombe kandi burakomeza ijoro ryose ryo ku wa 6 Mata 1994. yasabye ko havuzwa urumbeti. uwo mugambi wateganijwe ku matariki anyuranye. ku buryo icyiciro cya nyuma cyo muri 1994 kitasabaga ko Perezida Habyarimana abanza gupfa kugira ngo gishyirwe mu bikorwa kuko n’igihe yari akiri muzima. Mu by’ukuri. Ibi bisobanura ko umugambi wo gushyira mu bikorwa jenoside y’Abatutsi no kwica Abanyapolitiki b’Abahutu batavuagaga rumwe n’ubutegetsi bwariho. Kubera izo mpamvu. Ku wa 30 Nyakanga 1993. Komanda wa Batayo ya parakomando. ari ku buyobozi bukuru bw’igihugu kandi nk’umuyobozi mukuru wa MRND. Ntabakuze yababwiye ko nibumva urusaku rw’imbunda. Inteko ishinga Amategeko y’u Rwanda (CND) yari yaravuguruye Itegeko Nshinga ryo muri 1991 kandi Amasezerano ya Arusha asumbya agaciro iryo Tegeko Nshinga. mbere yo ku wa 6 Mata 1994. ishyaka–Leta ritigeze ryitandukanya n’ingengabitekerezo ya jenoside yo kuri Repubulika ya Mbere. Byongeye kandi. Mu yandi magambo. nk’uko byagaragajwe n’ubutabera ku rwego rw’igihugu no ku rwego mpuzamahanga. MRND. 276 97 . bazamwikiza ku buryo ubwo ari bwo bwose. batagombaga kwikanga kuko bazaba ari bagenzi babo batangiye igikorwa cyabo. iyicwa rya Perezida Habyarimana ntabwo ariyo mbarutso ya jenoside kuko we ubwe yari mubateguye umugambi wa jenoside. kugira ngo abohereze kwa Perezida wa Repubulika. Majoro Aloys Ntabakuze. Yababwiyeko Abatutsi bo muri FPR bamaze kwica Perezida wabo. urupfu rwe ahubwo rugaragara nk’uburyo bwo gufata ubutegetsi. barimo Minisitiri w’Intebe. Perezida wa Repubulika. hashingiwe ku buhamya bwinshi bwatanzwe n’abasirikare bo mu Kigo cya Kanombe. hiyongereyeho n’mwanya mwiza ubonetse wo kurangiza umugambi wa jenoside. Umugambi wo guhirika ubutegetsi bwe rero wari waracuzwe ku buryo ihanurwa ry’indege ye bwari bumwe mu buryo bwo gushyira mu bikorwa ihirikwa ry’ubutegetsi bwe. ko rero bagomba kumuhorera kandi ko abasirikare basnazwe bazi icyo bagombaga gukora. ko naramuka yemeye Amasezerano ya Arusha yateganyaga gusaranganya ubutegetsi na FPR n’amashyaka atavuga rumwe na MRND. noneho ku minsi yakurikiyeho buza gukwira hose mu mujyi wa Kigali ndetse n’ahamdi mu gihugu. Kandi ni byo mu by’ukuri byakozwe. Nyuma y’iminota mike. yari yaraburiwe ku mugaragaro n’intagondwa zo mu ngabo ze n’izo mu ishyaka rye. kugira ngo bizere koko ko ihirikwa ry’ubutegetsi ryageze ku ntego.wo kurimbura Abatutsi wakomejwe n’bayobozi b’intangondwa bo mu butegetsi bwa Perezida Habyarimana. Nta n’ubwo urupfu rwe ari yo mpamvu ya jenoside kuko jenoside yatangiye gushyirwa mu bikorwa mu byiciro binyuranye guhera mu mwaka wa 1959. noneho ahuriza hamwe abasirikare kugira ngo abahe amabwiriza. amaherezo waje gufatwa ubwe nk’uwabagambaniye. nyuma gato indege ikimara guhanuka mu busitani bw’urugo rwa Perezida rwari muri metero 300 gusa. By’umwihariko. Umutwe w’abasirikare wari ukomeye kurusha iyindi muri icyo kigo. bitwaje ko Abatutsi ari bo bamwishe. bagamije nyine gufata ubwo butegetsi ku mbaraga no gukuraho inzego za Leta zemewe n’amategeko276. Ni muri uwo mugambi hishwe abayobozi b’amashyaka ya politiki ataravugaga rumwe n’ubutegetsi. bikaba rero btarakomezaga kubatera impungenge. bombi bari bashyigikiye Amasezerano ya Arusha. Perezida Habyarimana yatangaje ko agiye gushyira ku bikorwa vuba vuba icyo cyemezo. nuko inama yibanda ku kibazo cy’umutekano muke i Burundi. Mbere gato y’uko ajya Dar-es-Salaam. kubera ko bari barambiwe intambara yari imaze imyaka ine kandi imaze guhitana ibihumbi by’abantu. naho igice cya kabiri kigamije kwerekana abaragize uruhare mu guhanura iyo ndege. FPR na Guverinoma bagombaga gufata 50% by’imyanya. Abahutu b’intagondwa barwanyaga Amasezerano ya Arusha baburiye Minisitiri w’Intebe na Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. Igice cya mbere cya raporo kibanze ku buryo ibintu byari byifashe mbere y’ihanurwa ry’indege. bitaba ibyo. Ku rwego rwa politiki. cyane cyane abakomokaga muri Perefegitura za Gisenyi na Ruhengeri barwanyaga iryo vangwa ry’ingabo. hatarimo CDR. MINUAR yagerageje gushyiraho itsinda ryingenga ry’ipererza ku ihanurwa ry’indege ariko ingabo z’u Rwanda zibuza MINUAR kugera ahantu indege yaguye kugera hagati mu kwezi kwa Gicurasi 1994. Koloneli Bagosora akaba umwe mu bari ku isonga. u Rwanda n’Ububiligi byasabye Umuryango Mpuzamahanga Ushinzwe Indege za Gisivili (OACI/ICAO) gukora iperereza ariko ntacyo byatanze. bisobanura ko hagombaga kubaho umubare utari mutoya w’abasirikare birukanwa mu basirikare bakuru no mu basirikare batoya mu ngabo z’u Rwanda. kuko basangaga ayo Amasezerano ya Arusha ari nk’ubugambanyi bwo kubambura ubutegetsi bari barihariye. abandi bagakomereka bikomeye. bituma banga kandi barwanya bimazeyo Amasezerano ya Arusha. hari abasirikare bakuru. Batayo z’abaparakomando n’iy’ubutasi bwa Gisirikare. n’ibihugu by’ibihangange byari inshuti z’u Rwanda. n’ubwo ishyaka rye ryabishakaga. Inzego zateganywaga n’amasezerano ya Arusha zagombaga gushyirwaho bidatinze. barimo abasirikare bakuru n’abawofisiye batoya. bityo CDR ikaba ihejwe mu Nteko Ishingamategeko y’inzibacyuho. Perezida Habyalimana yari yafashe icyemezo ko abagize Gugerinoma n’Abadepite mu Nteko Ishinga Amategeko y’inzibacyuho bari kurahira ku wa 10 Mata 1994. Perezida Habyarimana yari ahanganye n’ibibazo bikomeye by’igihugu yagombaga kubonera ibisubizo. birimo Ububiligi. Amasezerano ya Arusha yateganyaga kuvanga ingabo z’impande zombi no gushyiraho umutwe umwe w’ingabo z’igihugu. Iyicwa rya Perezida wa Repubulika ryarI tigamije guhirika ubutegetsi. Kandi igihe kobonetse cyo gushyira mu bikorwa ako kanya icyiciro cya nyuma ya jenoside. Ku rundi ruhande ariko. IGICE CYA KABIRI: URUHARE MU IHANURWA RY’INDEGE 98 . ntabwo barwanyaga icyo cyemezo. cyane cyane abajepe. Bamwe mu basirikare b’ingabo z’u Rwanda. agafatirwa ibihano n’Umuryango w’abibumbye (Loni). Mu Nama y’Abakuru b’Ibihugu yateraniye i Dar-es-Salaam. nyuma y’ihanurwa ry’indege ye buzasuzumwa mu nzego ebyiri : urwego rwa politiki n’urwa gisirikare.Uburyo Perezida Habyarimana yapfuyemo. naho ku rwego rw’abasirikare batoya Guverinoma igahabwa 60% gusa cy’abasirikare. mu gihe Ubufaransa butigeze bwita kuri icyo kibazo cyo gukora iperereza ku cyahanuye iyo ndege. Muri urwo rwego. Iri perereza ryakozwe n’u Rwanda rifite rero intego yo kuziba icyo cyuho. buri ruhande. ashyigikiwe n’abasirilare bakuru b’imitwe yihariye y’ingabo z’u Rwanda. ko batazatuma ashyirwa mu bikorwa. Twibutse ko ku rwego rukuru rw’ubuyobozi bwa gisirikare. Ku rwego rwa gisirikare. Kurega Abasirikare b’intagondwa b’Abahutu bakoranaga n’abasirikare b’Abafaransa bo mu Ishami rishinzwe ingoboka. baregwa ko ari bo bagize uruhare mu ihanurwa ry’indege byatangijwe na RTLM.Gushaka kumenya abagize uruhare mu ihanurwa ry’indege Falcon 50 yaguyemo Perezida Habyarimana n’abandi bagenzi. abayoboke. bita Hutu Power. noneho ijwi rishyirwa mbere muri telefoni ya Ambasade rivuga ko: «Ni Ababiligi barashe indege277». Uko iminsi yagiye ihita. Iregwa ry’Abasirikare b’Ababiligi bari muri MINUAR Gushinja ku mugaragaro abasirikare b’Ababiligi bari muri MINUAR. ku buryo byagiye byibagirana. Rwanda : Histoire d’un génocide…op.. ikurikirana ibirari n’ibitekerezo binyuranye. cyangwa se ibyifuzo n’ibitekerezo byabo. Ubutwererane n’Inyigisho bya gisirikare (DAMI). mu gihe ibindi byagiye bikomeza kuvugwa bishingiye ku bimenyetso by’amarangamutima. bagenda bigamba ko ari bo bagize uruhare mu guhanura iyo ndege. Komite yihaye intego yo gukora ibishoboka byose. biza gusubirwamo n’abayobozi b’u Rwanda n’abari bahagarariye Ubufaransa mu Rwanda. ariko birinda kugira uwo batunga agatoki. Iperereza ryibanze ku gusuzuma inyandiko n’ibitabo byanditswe kugeza ubu. hamwe n’ibitekerezo biganisha ku Burundi na Zaire y’icyo gihe. ahubwo kugomba kwakiranwa ubushishozi. cit. ku buryo ukuri kw’amakuru yabo kutakwizerwa. Muri abo harimo n’abahoze ari abayoboke ba FPR bayitorotsemo. byatangiye iminota mike gusa indege ikimara guhanuka. Ibyinshi muri ibyo birego cyangwa ibisobanuro byatanzwe n’abantu batigeze bagera aho indege yahanukiye mu gihe yarasagwa. Bamwe batanze ibisobanuro. cyane 277 Ubuhamya bwa Pierre Jamagne na François Veriter. ibisobanuro ndetse n’ibirego byashyizwe ahagaragara ariko.. Reba na none C. Braeckmann. batelefonnye kuri Ambasade y’Ubufaransa. akenshi bishingiye ku marangamutima. ibyegera n’inkoramutima za Habyarimana na za Ambasade z’u Rwanda mu mahanga. Kugira ngo ishobore kugera ku nshingano zayo. akenshi bavanaga mu batangamakuru cyangwa abanyapolitiki barwanya ubutegetsi buriho ubu. byatumye haba ababyakirana ubwuzu cyangwa kumirwa bitewe n’ibyo babaga bategereje. bakibanda ku nkuru mbarirano. nta gutanga ibimenyetso. byo nta gihe byamaze. n’agatsiko k’intagondwa mu butegetsi bw’u Rwanda. bwatumye ibona ibimenyetso bishobora gushyigikira umwanzuro yagezeho nk’uko bigaragara muri iyi raporo. hasigaye impaka ku mpande ebyiri zitunga agatoki FPR. Abakozi bo mu rwego rw’ubutwererane b’Ababiligi bakoreraga mu Rwanda bavuze ko ku mugoboroba wo ku wa 6 Mata. Nyuma y’aho. Ibisobanuro n’ibivugwa binyuranye ku bahanuye iriya ndege Ibitekerezo bine binyuranye byatanzwe bisobanura uko indege yahanuwe byakurikiranye bitya: Kurega abasirikare b’Ababiligi. kubera ko nta perereza ryakozwe kugira ngo rigaragaza ukuri kuri ririya hanurwa ry’indege. Ibyo birego byabaye mu buryo buhubutse. cyane cyane yakoze ubushakashatsi bwayo bwite. bimwe muri ibyo bisobanuro byagiye bita agaciro. kurega FPR. Urup 77 99 . indege ikimara gusandara. mu gihe abandi bantu bo bahisemo kugereka icyo cyaha ku bo bashakaga gushinja ko ari bo bahanuye indege. Komisiyo ya « Mucyo » . Muri iki gihe. bagizwe ahanini n’abigaga barihirwa na Leta y’u Rwanda. byemejwe ko ibisasu byarashe indege ya Perezida wa Repubulika byaturutse mu karere kagenzurwaga n’ingabo z’Ababiligi zari muri MINUAR281 . Nahise rero mbaza ikibazo cyerekeranye n’inyungu Ababiligi bari bafite mu kwica Perezida wa Repubulika w ‘u Rwanda. Umwe muri abo bantu yaravuze ngo: (…) ‘byahamijwe (…) Ni abasirikare b’ababiligi barashe indege. yashyizweho muri Ambasade y’u Rwanda mu Bubiligi.. aho nari nagiye gusaba viza. cit. wari ufitanye ubucuti bukomeye n’abasirikare. Rwanda: Histoire d’un génocide. ahagana saa tanu za mu gitondo nari kuri Ambasade y’U Rwanda i Buruseli. Uwo muntu yasobanuraga ko abo basirikare b’Ababiligi barezwe na bagenzi babo bakomoka muri Bangladesh.Urup. nyuma isohora itangazo muri cyo gitondo ryavugaga ko « hashingiwe ku makuru yavaga mu basirikare ba Loni batari Ababiligi.cyane iyo mu Bubiligi no mu Bufaransa278. ahagana saa tanu za mu gitondo ! Abo bantu ngo baba bari bamaze kumenya neza ko abasirikare C. I Buruseli. Braeckmann. Umunyamakuru ufotora w’Uumubiligi.86 281 Byavuye mu gitabo cya C. «Iri yicwa ry’impurirane ry’Abaperezida babiri n’indunduro y’umugambi muremure ugamije guha FPR ubutegetsi ku ngufu. uwo munsi kuri iyo Ambasade. Uwanshubije yambwiye aseka: ‘Urabizi neza uwo babikoreye!’ Ubwo yashakaga kuvuga ko ari FPR. Basaga n’abo imitwe yashyushye. kuva mu gitondo cy’uwa 7 Mata. Komite yo mu Bihe bidasanzwe. Perezida w’abanyeshuri b’Abanyarwanda mu Bubiligi akaba n’uwambere wafashe imigabane muri RTLM. Urup. avuga ko yumvise ubwe. cit. Jacques Collet. ibirego byeruye bivuga ko ari abasirikare b’ababiligi bahanuye indege: «Ku itariki ya 7 Mata 1994. igizwe n’abambari ba MRND na CDR. François Misser amusobanura nk’’«Umumilita wuzuye kandi w’intagondwa wa MRND. Urup. mu rwego rwo gushyira mu bikorwa umugambi wateguwe n’igihugu cy’igihangange ku isi. bahagarariwe na Papias Ngaboyamahina280. batanu bishwe. nta kimenyetso na kimwe batanze279.…op. Icyo gihe.178 282 Ibidem 279 278 100 . wagiye kuri Ambasade y’u Rwanda mu Bubiligi mu gitondo ku wa 7 Mata 1994 ashaka viza yo kuza mu Rwanda. (…) Uwo mu muntu nari muzi ku isura «nk’umunyeshuri » wigaga mu Bubiligi kandi nk’u murwanashyaka wa CDR akoranira hafi n’uwitwa « Papias » wa Gembloux (…) Natangajwe n’uko abo bantu bari bafite amakuru avuga atyo nyuma y’akanya gato indege ikimara kuraswa. cit. Yari ahagarariye ishyaka rya MRND mu Bubiligi.…op. Ndibuka ko ibyo byabaye ku wa 7 Mata 1994. naho abandi batanu bazicwa nyuma’. naguye gitumo agatsiko k’abantu basohokaga mu Biro bya Ambasade baganira. nawe kandi yaturukagamo » : Reba Un nouveau Rwanda. basubiyemo icyo kirego. Rwanda : Histoire d’un génocide…op. Braeckmann. bakoresheje Abasirikare b’Ababiligi bari mu ngabo za Loni282 ». Itangazo ryashimangiraga ibirego Ububiligi bwaregwaga bivuga ko bwari bufite uruhare mu ihirikwa ry ‘ubutegetsi bwa Leta y’u Rwanda.177 Ba Ambasaderi b’u Rwanda muri Misiri na Etiyopiya bakoresheje inama y’abanyamakuru zari zigamije kurega Ububiligi (Reba Inyandiko ya telegaramu ya Ambasade y’Ububiligi muri Etiyopiya : AMBABEL-ADDISABBEBA A BELEXT BRU 1993 yo ku wa 5 Gicurasi 1994) 280 Papias Ngaboyamahina icyo gihe yigiraga impamyabumenyi ye y’Ikirenga yo mu rwego rwa dogitora mu buhinzi i Gembloux. mu gihe nk’uko byumvikana. mu gihe kirenze imyaka itatu. ku birebana n’ibirego bikomoka mu nzego za Guverinoma y’ u Rwanda. hashize ukwezi. Prunier. PV n° 683 (Inyandiko y’urubanza rwa Bernard Ntuyahaga) 283 101 . itarigera igenzurwa.. Mu rwego rwo kurushaho gushimangira ikirego cye. ku wa 20 Mara 1994. ku impamvu tutazi ». Ambasaderi w’u Rwanda muri Zaire. Iki kirego ngo cyari gishingiye ahanini ku mpamvu y’uko FPR yari ifite ibiro bihoraho i Buruseli no kubera ko Ububiligi bwagize uruhare mu gutegura inama yateranye kuva ku wa 29 Gicurasi kugera ku wa 2 Kamena 1992. banarega ububiligi kuba bufite uruhare mu gushyigikira FPR. Cit. Ubuhamya bwa Collet Jacques mu nyandiko ye n° 02 02545 94 C8 ‘Ubushinjacya bwa Gisirikare i Buruseli. akaba ari yo mpamvu nyuma baje kwibasira no kugaragariza urwango abasirikare b’Ababiligi bari boherejwe mu Rwanda mu rwego rwa MINUAR muri 1993. cyane cyane nyuma y’itahuka ry’ingabo z’Ubufaransa zari mu Rwanda mu gikorwa cya gisirikare cyiswe NOROIT muri 1993. Mu by’ukuri. mu butumwa bwo gukurikirana ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha. Ububiligi bwakuye abasirikare babwo mu Rwanda bari baje guhungisha bene wabo.b’Ababiligi bagera ku icumi bamaze kwicwa. Aha umuntu yakwibaza impamvu Ambasade y’Ubufaransa yahise ako kanya itunga agatoki Abasirikare b’Ababiligi kuba ari bo barashe indege. Etienne Sengegera. intagondwa z’Abahutu zakomeje kurega abasirikare b’Ababiligi bari muri MINUAR ubugambanyi. Urwango bari bafitiye Ababiligi rwaje kwiyongera nyuma ku buryo babyigishaga ku mugaragaro. Ibi bitandukanye n’Ubufaransa bwari bwazanywe n’impamvu zimwe nk’iz’Ababiligi. Rwanda : le génocide…Op. mu rwego rwo kwitegura ishyira mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha287. muri dosiye n° 02 02545 94 C8 y’umushinjacyaha Mukuru. gutunga agatoki Ababiligi bisobanurwa n’impamvu zinyuranye zifite icyo zigamije. Urup. i Buruseli. Ku rundi ruhande. ko uruhare rw’Ababiligi mu ihanurwa ry’indege ryari rishingiye ku mpamvu y’uko «Bamwe bari mu nzego za poiltiki z’Ububiligi bari bashyigikiye FPR. Ambasaderi w’u Rwanda yatangaje ko Abasirikare b’Ababiligi bagenzuraga mu nkengero z’ikibuga cy’indege no mu gace ka Masaka ahantu yavugaga ko ariho ibisasu byarasiwe. ku wa 1 Ukwakira 1990. Urup.258 285 Ibidem 286 Monique Mass. bo babimenye bitinze cyane283». Abasirikare b’Ababiligi bari i Kigali. igahuza FPR n’abyobozi b’amashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi bwariho mu Rwanda286. Kuva icyo gihe. Hashize ibyumweru bibiri indege ihanutse. bavuga ko bafatanya n’umwanzi.370 287 Ubuhamya bwa Patrick Léon. ku wa 16 Gicurasi 1994 (Inyandiko y’urubanzza rwa Ntuyahaga) 284 Byavuye mu gitabo cyanditswe na G. nyuma y’aho RTLM ishingiwe. mbere yo kongeraho ko u Rwanda rwaba atari cyo gihugu cyonyine abagize uruhare muri icyo gikorwa bari bugarije: «Isesengura ry’inyungu za politiki mu karere ryakwerekana ko u Rwanda cyaba atari cyo gihugu cyonyine cyugarijwe 284». twibutse ko FPR igihe yatangiraga intambara. Abasirikare b’ingabo z’u Rwanda n’ubutegetsi bwariho mu Rwanda ntibigeze bishimira kuba Ububiligi bwaragaruke iwabo ingabo zabwo. Sengegera yongeyeho indi ngingo itangaje. Cit. ko ngo imirambo y’abazungu barwanaga ku ruhande rwa FPR bayisanze aho indege yarasiwe285. Paris-Kigali…Op. ariko bo bagafata icyemezo cyo kuguma mu Rwanda ndetse no kongerera ingabo zabo ingufu. ku wa 18 Gicurasi 1994. yasobanuye kuri Radiyo Zayire.. ku mupaka wa Gisenyi290. muri Nzeli n’Ukwakira 1995. itegereje ko ibyo biokrwa. noneho akaza kujya i Kigali nyuma kuzana Perezida Cyprien Ntaryamira. Cyprien Ntaryamira yari muri iriya ndege byatumye abantu bamwe batekereza ko Abarundi baba bafite uruhare mu ihanurwa ry’iyo ndegeya Falcon 50. Urup. (…) Bityo rero. Ngabonziza abisobanura. Perezida Ntaryamira w’u Burundi (…) yaba yarategetse intumwa yari ari kumwe nazo kugana i Kigali. gita agaciro kubera ko nta bimenyetso n’ibisobanuro bifatika. Le Soir. Iki gitekerezo gisa n’aho cyatangijwe n’ibyavuzwe n’uwahoze ari Raporo ya MIP.Iregwa ry’Abasirikare b’Uburundi n’abari mu mitwe ya pilitiki itavuga rumwe na Leta y’Uburundi Kuba Perezida w’Uburundi. ko barasa indege ya mbere iri bugwe i Kanombe kandi intego yari igamijwe icyo gihe yari indege Koloneli Jean Bikomagu yarimo.be/wihogora/ngabonziza-habyarimana-190503. Umugaba Mukuru w’Ingabo z’u Burundi. mu ijoro ryo ku wa 6 Mata 1994. sinzi niba ari hehe. byagishyigikiraga288. agategeka utwaye indege guhita akomereza i Bujumbura. Urup.htm 290 Raporo ya MIP. noneho bakagihuza n’ikindi cy’Abanyarwanda b’Abahutu b’intagondwa. ntiyari iya Koloneli Jean Bikomagu. kubera ko yavugaga ko yashakaga gukomeza ibiganiro na mugenzi we w’u Rwanda. Iki kirari nta buhamya gifite bushingiye ku bimenyetso kubera ko Koloneli Jean Bikomagu atigeze ajya i Dar es Salaam ku buryo atari kuba ari mu kirere cya Kanombe. bamwe mu banyamakuru b’Ababiligi bashingiye ku makuru yavuye muri serivisi z’iperereza z’Ububiligi zo ku matariki yo mu kwezi kwa Mata 1994. bifite ireme. Mu by ‘ukuri. wahoze ari Umugaba w’Ingabo z’Uburundi. (…) Itegeko ryaba ryaratanzwe Na Habyarimana ubwe. Icyo kirego cyahise kizimira. binyuze kuri Goma. ahubwo yari iya Yuvenali Habyarimana na Cyprien Ntaryamira barashwe nk’uko amabwiriza yari yatanzwe 289». Nyamara. ni kimwe mu birego bimaze imyaka biriho.219 . Iregwa rya Perezida Mobutu N’ubwo iki gitekerezo kitavugwa cyane. hari bamwe mu banditsi bagitsimbaraye kuri icyo gitekerezo. nyuma bikoherezwa i Kigali. wagize amakenga yo kugwa i Kigali. aho yagombaga gusubira mu ndege ye.skynet. bavuga ko abo bahutu baba bararashe indege ya Perezida Habyarimana bibeshye. Dore uko Jean-Claude Ngabonziza abibona: «Nyuma y’inama. yaba yaranze kubaha itegeko rya Perezida we.220-221 Jean-Claude Ngabonziza. bahamya ko ihanurwa ry’indege ryategetswe na Perezida Mobutu. indege ya mbere yagerageje kugwa i Kigali. nk’uko J. batekereza ko yarimo Koloneli Jean Bikomagu. bakongera ho ko ibisasu byarashe indege byaguzwe n’Ubufaransa.C. Ngo yaba ari we Abarundi batavuga rumwe na Leta bashakaga kwikiza bagamije kumuhirika ku butegetsi. ariha Umutwe wihariye wayoborwaga n’abasirikare b’Abafaransa Bari bafite mu kazi i Kigali. « L’attentat qui a précédé le génocide en 1994 au Rwanda : un complot. une erreur » : http://users. un piège. 26 Ukwakira 1995 289 288 102 . Ubwo indege ya Yuvenali Hanbyarimana yagombaga kuzenguruka mu kirere. noneho aterwa impungenge n’izimira ryayo. bibikwa muri Ambasade ya Zayire i Buruseli. Inzego nkuru z’iperereza z’Igihugu. amaherezo ibyo bisasu bikaza koherezwa kuri Goma. Madamu Braeckmann yanditse ko abamuhaga amakuru bari bafite amakuru asa n’aya Tavernier muri Mata 1994. ariko ko ayo makuru bitegeze biba ngombwa ko asesengurwa : «Amakuru ya Christian Tavernier nta kindi yagombaga kuba uretse ikimenyetso cy’inyongera. cyagombye kugira icyo cyibazwaho. (…) hashingiwe ku mutangamakuru wa serivisi z’iperereza (SGR). bazinyuza ku cyambu cy’Ububiligi cya Ostende. n’ubwo yari yohererejwe ku buryo bwemewe inzego zose zibishinzwe (Ububanyi n’Amahanga. Tavernier asobanura ko Bwana «H» yohereje kuri Goma misile enye zirasirwa ku butaka zigana mu kirere. Christian Tavernier.umucanshuro w’Umubiligi. ibisasu byaguzwe n’umucuruzi w’intwaro ku buryo butemewe n’amategeko ubifitemo ubuzobere. Muri icyo gihe. Agereranya inkomoko z’amakuru yari afite hamwe n’ibyo Christian Tavernier yatangaje. Ubuyobozi Bukuru bwa Gisirikare. (….) ntawigeze agira icyo ayikoraho. Colette Braeckmann. Minisiteri y’Ingabo.) Byabaye ngombwa gutegereza mu Kuboza 1994 kugira ngo Madamu Véronique Paulus de Châtelet. kandi misile zaguriwe mu Bufaransa. « Quand deux pistes différentes se recoupent sur le déclenchement du génocide rwandais. L’attentat contre Habyarimana: un détour par la Belgique ». » wari umaze igihe kirekire afitanye ubucuti bushingiye ku bucuruzi n’inzego z’ubuyobozi bwa Zayire. zaba zaroherejwe Ostende mu kamyo. amakuru akubiye muri iyo nyandiko. umuyobozi w’ishyaka ryari rihanganye n’Ubutegetsi muri Zayire (Ubu yabaye Kongo) ku wa 24 Mata. cyari kongerwa muri dosiye. witwa Bwana «H. abonye iyo nyandiko y’ibanga. Inkomoko y’amakuru ya serivisi z’iperereza (SGR) yongeraho ko hari umugambi wo kwica Etienne Tshisekedi. wari umaze kugirwa umuyobozi wa Komite R (Ushinzwe kugenzura serivisi z’iperereza). (SGR). igikorwa cyo guhanura indege cyaba cyarateguwe na Perezida Mobutu. Ashingiye ku nyandiko ya serivisi z’iperereza z’Ububiligi.html 291 103 .com/OBSV4N40CBAttentatHabya98. abifashijwemo ku buryo bweruye na Ambasade ya Zayire i Buruseli. Colette Braeckmann we abona ko ibyatangajwe na Tavernier byaba bifitemo ukuri. nyuma zikaza koherezwa i Kinshasa mu ndege y’imizigo (birashoboka ko iyo ndege yari iy’ikigo cya CB). Nk’uko byatangajwe n’umwe mu batangamakuru ba serivisi z’iperereza. n’ubwo yari ingirakamaro. Iyo kitaza kuzuzanya n’ibivugwa mu nyandiko yavuye muri serivisi z’iperereza z’u Bubiligi (SGR) yo ku wa 22 Mata 1994. Ambasade yaba yaramutije igaraje yo kubikamo ibisanduku by’izo misile kandi inamuha ibyangombwa byo kuhakoresha291. mu gihe cy’imyigaragambyo.obsac. Ibwami. http://www. ku buryo bikwiye kwitabwaho. wamaze imyaka n’imyaka ari umwe mu bagize akanama k’umutekano ka Perezida Mobutu. biherekezwa n’umuhungu wa Perezida Mpbitu. iyo nyandiko. yo ku wa 22 Mata 1994 no ku bantu bamugezagaho amakuru bo mu nzego z’umutekano z’Ububiligi. Icyo gihe yatahuye ko nta muntu wigeze asesengura ku buryo bushishikaje. Nk’uko Tavernier abivuga. nyuma indege ibivana Ostende. noneho amaherezo iza kuzimira. ibisasu byaturutse mu Bufaransa. birumvikana ko yari asangiye icyerekezo n’imyumvire n’intagondwa z’Abanyarwanda bo mu Rwanda biyitaga Hutu Power. Mu nyandiko yo ku wa 7 Mata 1994. n’ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha yateganyaga igabana ry’ubutegetsi hagati ya Perezida Habyarimana n’ amashyaka atavuga rumwe n’ubutegetsi y’imbere mu gihugu hamwe na FPR. yatangaje ko «FPR ni yo yarashe indege294». Bruno Delaye. Kuri uwo munsi. Braeckmann. yanze kuyijyamo ku munota wa nyuma. Na none. Umutangabuhamya wigenga uzwi n’inzego z’iperereza za SGR (Kandi natwe). Mu by’ukuri. ku wa 7 Mata 1994. Byongeye. Umuyobozi W’ibiro bya Perezida Mitterrand. Impamvu: Ihanurwa ry’indege ya Perezida wa Repubulika w’u Rwanda n’uw’u Burundi 293 292 104 . noneho biza koherezwa i Kigali mu ntango za Mata. amatora ashingiye kuri demokarasi. ntabwo yari ashyigikiye ishyirwa mu bikorwa ry’ayo masezerano. kubera ko byashobokaga ko yayicirwamo. nta bindi bisobanuro n’ibimenyetso yatanze yashingiragaho yemeza icyo kirego cye.Muri Kivu. ni impamvu Perezida Mobutu yashakaga kwikiza Perezida w’u Rwanda wari inshuti ye magara. bitewe n’isinywa ry’Amsezerano ya Arusha. Inyandiko yavuzwe C. akaba ari zo modoka zaba zarazanye izo za misile292». Braeckmann. amusaba akomeje ko atajya mu Nama ya Dar-es-Salam. bari bafite umugambi wo kuzitira ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha kugira ngo adasigara ari we Mukuru w’igihugu wenyine udashaka kwakira politiki ishingiye ku mashyaka menshi na demokarasi. wagombaga kujya muri iyo Nama. Paris. Hashingiwe kuri iri sesengura. Aho ayo makuru abera ingorabahizi. hagatsinda ishyaka rya FRODEBU ritavugaga rumwe n’ubutegetsi. “Quand deux pistes différentes… ». Kubera iyo mpamvu. ko erezida Mobutu. Nyamara. muri Perezidansi ya Repubulika y’Ubufaransa. nk’uko bivugwa na bamwe mu nzobere mu bya politiki. Jenerali Quesnot yagaragaje aho abogamiye mu gihe urwo ruhare rwa FPR we yarubonagamo umugambi wari wateguwe n’abayobozi bayo wo C. ziturutse kuri Goma. kuri we byashoboraga guhitana ubutegetsi we293. ibi bikaba byatuma umuntu akeka ko yari afite impamvu zikomeye ku mutekano we cyangwa uw’abandi bantu bitabiriye iyo Nama. wari mu bibazo no mu gihirahiro gikomeye mu gihugu cye. yabonaga ko kuba ibintu bitangiye kugenda neza mu Rwanda. Ibarwa yagenewe Perezida wa Repubulika. Umujyanama Ushinzwe Afurika na Madagascar. Jenerali Christian Quesnot. bashimangira ko ariyo yagize uruhare mu kurasa indege ya Perezida wa Repubulika. Perezida Mobutu. ziherekejwe n’abajepe. yanditse ko «Igitekerezo cy’uko FPR ari yo yarashe indege» kigomba gukurikiranwa. Iregwa ry’Umutwe wa FPR Abayobozi b’Ubufaransa bari mu ba mbere bakomeje gutunga agatoki FPR. Amwe mu makuru anavuga ko Mobutu yaba yaragiriye inama Perezida Hanyarimana. yari yarashyigikiye mu bihe bikomeye by’ubuzima bwe bwa politiki. ahamya ko ku wa 4 Mata 1994. byaba ibikorwa bikomeye byari gutuma Perezida Mobutu asigara wenyine ahanganye n’inkubiri ya politiki ishingiye ku mashyaka menshi mu karere k’Ibiyaga Bigari. yabonye ikamyo ebyiri zinyura mu mujyi nyarwanda wa Gisenyi zitwikirije amahema. noneho ashimangira ko « icyo kirari kizagomba kwemezwa n’iperereza ». Inyandiko yavuzwe 294 Bruno Delaye. yari amaze kuba i Burundi. ibyo bisasu byaba byarakiriwe n’abasirikare bashinzwe kurinda Perezida wa Zayire. kandi zari kubona ubundi buryo bworoshye bwo kuburizamo amasezerano y ‘ Arusha. Jean-Michel Marlaud. Mu myaka yakurikiyeho. Ibyo bitekerezo n’ibirego by’abajyanama ba Perezida Mitterrand. baguye mu ndege. 29 juillet 1994 300 Inyandiko ebyiri muri Le Monde. Paris. Umukuru w’Inzego z’ipererza n’Umugaba w’Ingabo mu gikorwa kimwe byaciye intege ingabo z’u Rwanda ku buryo bukomeye.gufata ubutegetsi: « Niba ihanurwa ry’indege ryarakozwe na FPR. wanditse mu nyandiko ivunaguye yanditswe ku 25 Mata 1994 avuga ko «ihanurwa ry’indege yahitanye Perezida HABYARIMANA ryabaye imbarutso y’ibiba mu Rwanda . Nyamara. Smith yashingiraga ibirego bye ku buhamya bwa Abdul Ruzibiza.ni uko Umuryango wa FPR (…) waba ariwo warashe indege. Paris. Inyandiko ebyiri muri Le Monde 11 mars 2004 : « Trois questions à Léon Habyarimana » na « La visite en Belgique de Paul Kagame est perturbée par les révélations sur l’attentat du 6 avril 1994 » . « Habyarimana : Retour sur un attentat non élucidé ». Paul Kagame. birashoboka ko ari ibikorwa bya FPR». ku wa 25 Mata 1994. wahoze ari umusirikare muri APR akaza gutoroka. yo ku wa 10 Werurwe 2004 : « Le récit de l’attentat du 6 avril 1994 par un ancien membre du ‘Network commando’ » na « L’enquête sur l’attentat qui fit basculer le Rwanda dans le génocide » . Ibwrwa yagenewe Nyakubahwa Perezida wa Repubulika. Jean-Michel Marlaud araregura ingabo z’u Rwanda n’intangondwa z’Abahutu ngo kubera zo «guhuzagurika n’akajagari by’inzego z’ubutegetsi bw’u Rwanda byakurikiye ihanurwa ry’indege n’ibyemezo byabo bya mbere (Kugena Umukuru w’igihugu. uko ari babiri. yanditse inyandiko mu Kinyamakuru kitwa Libération. kuko yongeraho ko ibyo avuga nta bimenyetso bifatika muri aka kanya bigaragaza ku buryo budakuka uruhare rw’uwahanuye indege. A/S : RWANDA 297 Ibidem 298 Ibidem 299 Stephen Smith. cyane cyane Perezida wa Repubulika y’u Rwanda. Ubyumvise bwa mbere. guhamagarira FPR biganiro) ntibihuye n’igitekerezo cyo kuba barateguye uwo mugambi297». ahubwo agakomeza avuga «igitekerezo cy’uruhare rwa FPR (…) ni cyo umuntu yaganishaho296». Umunyamakuru Stephen Smith nawe yatunze FPR agatoki avuga ko ari yo yahanuye indege. bikaba imbarutso ya jenoside y’abayoboke bayo 299». avuga ko ingabo z’u Rwanda zitashoboraga kwiyambura abantu babo bakomeye. Imamvu: RWANDA-BURUNDI. ashimangira ko inkuru yatangaje yari ibihimbano. usanga Ambasaderi w’Ubufaransa asa n’aho abivugana amakenga. ku wa 7 Mata1994. Ku wa 29 Nyakanga 1994. Stephen Smith yakajije umurego n’ubukana mu gushinja FPR. batagombye ibitambo 298». Stephen Smith yanzuye avuga ko «mu birari binyuranye byose bishoboka –igitekerezo giteye ubwoba kurusha ibindi. Libération. avuga ko «nta mwanzuro ndakuka wafatwa » kubera ko «nta bimenyetso bifatika biboneka » bidashidikanwaho. arimo: «Perezida wa Repubulika. Marlaud amaherezo atunga agatoki FPR. Inyandiko n° RW/DIVERS/940422A. arangiza yerekana ko abogamye iyo yemeza ko «Amakuru avugako Perezida yahanuwe n’ibyegera bye adashyitse ». Nyamara. 295 105 .Ibyakurikiye urupfu rw’Abaperezida babiri 296 Ambasaderi w’Ubufaransa mu Rwanda. na Guverinoma y’agateganyo. bitegetswe na Paul Kagame300. Général Quesnot. byavuga ko ari igikorwa gifite uburemere bukomeye cyane kigamije gufata ubutegetsi i Kigali295». mbere yo kwisuburaho no kwivuguruza mu kwezi kw’Ugushyingo 2008. wemeza ko yari umwe mu bantu barashe indege. bihuriweho n’Ambasaderi w’Ubufaransa mu Rwanda. pp. abarega FPR bavuga ko uwo Muryango wari utunze za misile zirasa indege zivuye ku butaka. Buruseli.Reyntjens. noneho icyo gitekerezo kiza gukomezwa mu nyandiko n’abashakashatsi. 303 Colonel BEMS Bagosora Théoneste. Ikirego gitunga agatoki FPR na none gishyigikiwe ku buryo bwimazeyo n’abateguye jenoside. pp. Paris. François-Xavier Verschave.Igitekerezo gishinja FPR gihuriweho n’impuguke mu mibereho n’imibanire y’abantu y’umufaransa witwa André Guichaoua. Ku rwego rwa tekiniki. Bruguière. bemeza ko kubangamira no gutinza ishyira mu bokorwa ry’amasezerano ya Arusha byakozwe na Perezida Habyarimana n’ibyegera bye. igamije gufata ubutegetsi. Inyandiko yandikiwe Bwana Hassan Bubacar Jallow. Werurwe /Mata 2005. kandi ko muri ibyo bihe byarangwaga n’amakimbirane ashingiye ku moko. Iregwa ry’Intagondwa z’Abahutu Gutunga agatoki intagondwa z ‘Abahutu nk’abantu bagize uruhare mu kurasa indege byavuzwe nabyo ako kanya indege ikimara guhanurwa. cit. FPR yafashe umugambi wo kwirinda amatora no kwica Perezida wa Repubukika.. Jean. Birakwiye kumenya ko Guichaoua na Smith bashingira ibirego byabo ku bitekerezo byatangijwe n’abasirikare bakuru b’Abaifaransa ku 07 Mata 1994. ku wa 15 Ugushyingo 2006. Duboiris. op. F. ari naho FPR igomba kuba yarabikuye305. FPR itari yizeye kuzatsinda binyuze mu amatora. L’implication française dans le dernier génocide du siècle. « La France. 304 Icyemezo cy’Umucamanza J. barimo Koloneli Théoneste Bagosora n’abari bagize Guverinoma y’Abataabzi Abatabazi. Abo bantu bongeraho ibindi bisobanuro bishingiye ku moko. Trois jours qui ont fait basculer l’histoire. Golias-Magazine n°101. Umushinjacyaha w’Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga rwagenewe u Rwanda. « L’assassinat du Président Habyarimana ou l’ultime opération du TUTSI pour sa reconquête du pouvoir par la force au Rwanda » . wasohoye inyandiko mpuzamahanaga zifata abayobozi bakuru b’u Rwanda mu Gushyingo 2006. kiko bizwi neza ko icyo gihe bari bafitanye ubucuti bukomeye hagati ya bamwe mu basirikare bo mu ngabo z’u Rwanda n’igisirikare cy’Ubufaransa302. Silence sur un attentat. ikindi cya tekiniki. nyuma yo kubura imirwano304. bavuga ko FPR yari igizwe ahanini n’Abatutsi. byari bimwe mu bisasu bya Uganda. abarumu muri za Kaminuza n’abanyamakuru bo mu itangazamakuru A. 196-205.L.83-86 . nk’inzira yo kubyutsa intambara301» byakozwe na FPR. la boîte noire et le génocide ». Paul Rusesabagina. La Découverte. Abashyigikiye icyo gitekerezo gishinja FPR kuba yaragize uruhare mu rupfu rwa Perezida Habyarimana batanga ibisobanuro bibiri by’ingenzi. Complicité de génocide ? La politique de la France au Rwanda. Ngo kubera iyo mpamvu. 2005 . byatumye FPR ifata icyemezo cyo kumwikiza (kumwica) kugira ngo ifate ubutegetsi ku ngufu. 1994. Mu rwego rwa politiki. Le scandale du génocide rwandais. Urup. uvuga ko «Iyicwa rya Perezida Habyarimana ryari ryarateguwe mu mpera z’umwaka wa 1993. ku wa 7 Gicurasi 2004 Mehdi Ba. Jean-Louis Bruguière. naho benshi muri abo basirikare bakaba bavoma ayo makuru mu nzego nkuru za gisirikare z’Ubufaransa. cit. Urup. kandi ko bimwe muri ibyo bisasu byabonywe ahabereye imirwano. abarwanya Leta y’u Rwanda bibera mu bihugu by’amahanga303. kimwe cya politiki. Guichaoua (Ikiganirombwirwaruhame).32-40. Le Monde.Paul Goûteux. 302 301 106 . op. La nuit rwandaise.53 305 Charles Onana. hamwe n’Umucamanza w‘Umufaransa. ku buryo. nabo bashyigikiye igitekerezo gishinja intagondwa z’Abahutu kuba aribo bateguye kandi bagashyira mu bikorwa ihanurwa ry’indege. ariko umwe mu Bafaransa. Iyo nyandiko yongeraho ko Abafaransa bari bambaye imyenda ya gisirikare y’ububiligi kugira ngo bashobore kugera aho indege yarasiwe kandi ko izina ry’ibanga ry’umwe muri bo ryari Etienne. barega ku mugaragaro Ababiligi. irebana n’uruhare rw’abasirikare b’Abafaransa bo mu mutwe w’ubutwererane mu bya gisirikare. cit. Aabsirikare b’Abafaransa bambaye imyenda ya gisirikare y’Ababiligi kugira ngo bashobore kuva aho bari bari. Prunier. Bashakaga no kugerageza ingufu zabo. ntekereza ko yitwaga Etienne kandi ko yari akiri muto. Rwanda. cit. op. Rwanda : Histoire d’un génocide. Iyo nyandiko ya Tadeyo ivuga ko indege ya Perezida Habyarimana yarashwe n’abasirikare babiri b’Abafaransa bo mu mutwe wa DAMI bakorera ishyaka rya CDR. Périès et D. Braeckmann. Gérard Prunier na Colette Braeckmann. Reyntjens. Une guerre noire…op. Paris.. Serivisi z’Igihugu zishinzwe iperereza z’Ububiligi (SGR) mu nyandiko yayo yo kuwa 22 Mata 1994 yemeje ko: «Ibimenyetso byose ubu byerekana ko abarashe indege bagizwe n’agatsiko k’Abahutu b’intagondwa bari mu ngabo z’u Rwanda307». nk’uko abivuga. N’ubwo izo ngofero ntaho zihuriye n’ibibazo ariko ni ibicucu ku buryo batashoboraga kkubitandukanya.bakurikiranira hafi politiki y’u Rwanda306. Inyandiko ivugwa mu gitabo cya G. ♦ n’abayobozi bane (4) ba CDR. Sinshobora gutangaza amazina y’Abanyarwanda. Servenay. 307 SGR. cit. Histoire d’un génocide. igira ati: “ Indege ya Perezida Habyarimana yahanuwe n’abasirikare babiri bo mu mutwe w’ingabo z’ubufaransa witwa DAMI wakoreraga CDR. no kugira ngo abajepe babamenyere kure.266 308 Le Soir. ari bo bonyine bari bazi uwo mugambi. p. Colette Braeckmann yabaye uwa mbere mu gutangaza icyo kirego. op. nicyo cyatumye kuva muri 1991. bashingiye ku makuru akomoka ahantu hanyuranye. mu rwego rwo kwifatanya n’inshuti ze ebyiri z’Ababiligi atavuze amazina. bagamije gutangiza jenoside. nawe arimo. Yongeraho ko itsinda ry’abantu bane hamwe n’abasirikare babiri b’Abafaransa n’abayobozi bane ba CDR. Abantu bake bonyine nibo bari bazi uwo mugambi: ♦ Abakozi bane (4) bo muri Perezidansi ya Repubulika . bakunze kwita DAMI mu magambo ahinnye y’igifaransa308. nanjye mbarimo. Madamu Braeckmann yaba ayo makuru yarayakuye mu ibarwa yandikishije intoki yo ku itariki ya 29 Gicurasi 1994 yageze mu biro bye izanywe n’umuntu utaramenyekanye. yashakaga kuvugisha ukuri. Trois jours qui ont fait basculer l’histoire. Rwanda: Histoire d’un génocide. wavugaga ko ari umuyobozi w ‘umutwe witwara gisirikare w ‘i Kigali ngo wicuzaga ibintu yaba yariroshyemo. Iyo barwa yaturukaga ku muntu bita Tadeyo. et C. 1995 . Nk ‘uko bitangazwa n’inzego z’iperereza z’Ububiligi. CEDAF/L’Harmattan. I Buruseli. yo ku wa 17 Kamena 1994. Twambaye ingofero z’Ababiligi. op.188-197 306 107 .. bagamije gutangiza ubwicanyi ndengakamere. F. pp. yongeraho indi ngingo nshya. abanditsi babiri b’ibyamamare. Iyicwa rya Gatabazi naryo ryari uwo mugambi w’imitwe yitwara gisirikare na CDR. babifashijwemo na DAMI. G. cit. cit. Urup. Bamwe mu bari bagize akazu batangira kwemera ko Perezida yiteguye kugambanira inyungu zabo no kuzigurana inyungu ze bwite za politiki z’ejo hazaza. kuwa 29 Gicurasi 1994 ». bagiye kuzitakaza. harimo n’ibyari byatangarijwe Umushinjacyaha wa Gisirikare w ‘Umubiligi. Nitwa Tadeyo Umuyobozi w’Umutwe witwara gisirikare. no ku buyo bwaguye.273 108 . Histoire d’un génocide. Mugire amahoro y’Imana. igihe cyose azakomeza kurengera imigambi n’’inyungu byabo. abagambanyi batashobora kwemera ku mugaragaro ibyo bakoze. aho kuyaburizamo kugera ku ndunduro. bitaba ibyo bakamukuraho amaboko. ushinzwe gushakisha amakuru yose aboneka ku rupfu rw’abaparakomando icumi b’Ababiligi bari muri MINUAR. Ni nayo mpamvu kandi biyemeje kwirinda iperereza iryo ari ryo ryose ku cyateye ihanuka ry’indege yahitanye Perezida (…)310». ibye bizaba birangiye. Kigali. Gérard Prunier nawe ashimangira igitekerezo gishinja intagondwa z’Abahutu kuba baragize uruhare mu ihanurwa ry’indege kubera ko izo ntangondwa zarwanyaga impinduka zari guterwa n’ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha: « Mu mpera za 1992. Colette Braeckmann asobanura ko icyemezo cyo gutangaza ibikubiye muri iyi barwa cyafashwe nyuma y’iminsi myinshi agereranya amakuru anyuranye yabonekaga yaganishaga mu cyerekezo kimwe kandi yahuriraga ku ngingo yerekanaga ko iyo nyandiko itari impimbano: «Ibyari bikubiye muri iyo barwa byari bihuye n’ibindi bimenyetso nari naragejejweho i Kigali.189 G. intagondwa zo mu ishyaka rya CDR zatangiye kugira amakenga ko ingengabitekerezo yabo ishingiye ku butegetsi bw’Abahutu igiye kugambanirwa. bakoze ikinamico ry’amayobera. nk’umuyobozi wabo. Niyo mpamvu. op. Ibi ndabikorera inshuti zanjye ebyiri z’Ababilligi. Ku rundi rihande. Prunier. iminsi ya mbere yakurikiye ihanurwa ry’indege (…) ubu buhamya buragaragaza amakuru anyuranye. Nyamara Prunier asobanura ko. cit. akaba ari yo mpamvu mpisemo kuvuga ukuri.i Buruseli. Bagombaga gufatanya na Perezida. natangira kugaragaza ko. igihe nariyo. Nka Colette Braeckmann. 309 310 C.. gukora iperereza ku rupfu rw’Umukuru w’Igihugu no kwanga no kwibasira Ababiligi byakurikiyeho309». Urwo ruhurirane rwo kumva inyungu zabo zihungabanye. Perezida Habyarimana yari amaze igihe kirekire yariyitiranyije n’Ubutegetsi bw’Abahutu ku buryo agatsiko kiyita ko kari gashyigikiye ingengabitekerezo ye.. no kugira ipfunwe ko ingendabitekerezo yabo ishobora kubangamirwa.Ukuboko kwanjye kw’iburyo kwarakutse kandi nta shiti ngiye gupfa mu minsi ya vuba kubera ko ntashobora kwivuza. agahitamo kwemera gukurikiza Amasezerano ya Arusha. ageze aharindimuka. p. Histoire d’un génocide. Braeckmann. byongereye ubukana mu mitima no mu bitekerezo byabo byo gutegura umugambi wa jenoside. op. bashyiraho Guverinoma y’Abatabazi. katari kugenda kigamba ko ari ko kamwishe. Amaherezo. nta gusaranganya. urestse bake cyane. Kandi babigezeho.Gérard Prunier asobanura ko intagondwa z’Abahutu zaba zarishe Perezida Habyarimana. nyuma bagakurikiraho. Ibirego Koloneli Bagosora aregwa n’Urukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwashyiriweho u Rwanda harimo ibimenyetso byinshi byuzuzanya byerekana ko Bagosora n’agatsiko ke bateguye umugambi wo kwica Perezida Habyarimana kubera ko Amasezerano ya Arusha yateganyaga gushyira mu bikorwa yamburaga ibikomerezwa by’ingoma. Nyamara. Abaingabo z’u Rwanda ansa n’Ababiligi. Ubushinwa. Nyuma hari kubaho ibikorwa byinshi binyuranye bwo kutubahiriza ibyo bihano n’ikomanyirizwa. Muri ibyo bimenyetso byatanzwe n’Umushinjacyaha w’Urukiko. noneho bagashyiraho ubutegetsi bihariye. iyo FPR itaza kubaho cyangwa iyo iza gutsindwa ku rugamba. uretse abasirikare bake cyane. ndetse wenda n’Abadage. «Ese koko Abagambanyi baratekereza ko bazagera ku mugambi wabo? Yego ni ko bigaragara. Uwo mwanditsi ashimangira ko intagondwa z ‘Abahutu zaba zarateguye umugambi wo guhanura indege Falcon 50 zari zizeye inkunga no gushyigikirwa n’ibihugu by’ibihangange by’i Burayi kandi nta bwoba bari bafite ko bashobora gukomanyirizwa no gufatirwa ibihano. cyane cyane Loni. bizeye ubushibozi bwabo bwo guhangana na FPR. ntagire icyo akora kandi ntibibeshya. kubera ko babigerageje. hamwe n’abasirikare bo mu ngabo z’u Rwanda n’inzego z’ubutegetsi. hagakurikiraho gufatira ibihano Leta mu rwego rw’ubukungu (bituzuye) bisabwe na Loni . kandi Paris ikaba yashobora gukora bimwe muri ibyo bikorwa . Ibyo ari byo byose. Nyuma ya jenoside. zizeye imikorere mibi ya Loni. twavuga mo ibi bikorwa: 311 312 Ibidem Ibidem 109 . ahari abateguye umugambi wa jenoside baba barawugezeho. ziteganya jenoside. imyanya yabo ikomeye y’ubutegetsi. bwakora jenoside butayikora. ku rundi ruande kubera uburyo bunyuranye bari bafite bwo guhangana n’ingaruka mbi z’iryo ikomanyirizwa: «N’ubwo bisa no kubogama. Bari banizeye ko bazashyigikirwa n’abaturage bashingiye ku moko. ariko aha niho bibeshye. amahanga aba yaraguye mu kantu kandi agatangazwa n’ibyabaye. uko bigaragara si ko biri. Bizeye ko amahanga. birimo na koloneli Bagosora. n’uko nyuma hashingiwe ku « mubano usanzwe ». Bizeye ingufu zabo mu gukomeza imicungire y’ubutegetsi mu gihe cy’ubwicanyi. cyangwa Irani bigasubukura umubano. ubutegetsi bw’Abahutu. Bizeye gushyigikirwa n’abaturage babo mu mugambi wabo wa jenoside. ntacyo bubangamiyeho inyungu z’ibihugu by’i Burayi. Nyuma ibihugu bimwe bitagira icyo byitayeho nka Seribiya. (Kubaka umusigiti umwe cyangwa ibiri rwose byaba bihagije) . haba mu rwego rw’ubukungu cyangwa urwa politiki. azicecekera. ku ruhande rumwe kubera ko akenshi ibihano bidakurikizwa. Bizeye gushyigikirwa bidashidikanywaho n’ingabo kandi zarabashyigikiye koko. banafite n’icyizere ko bazatsinda FPR ku rugamba. uko byagenda kose. Biraruhije kurushaho ariko bazagerageza. ni cyo cyonyine cyatumye batsindwa311». Abanyaburayi Hari ukibuka igice cya Miliyoni cy’Abashinwa bishwe bitegetswe na Perezida Suharto wa Indoneziya mu mwaka wa 1965? (…) Ntabwo ari ngombwa kuba igihangange nk’Ubushinwa kugira ngo amahanga yirengagize utwo twa Tien An Men duto twabyo312». mu rwego rwa politiki. Umunyamabanga Mukuru wa MRND. Ahagana mu mpera z’ukwezi kwa Werurwe 1994. bari baatewe impungenge n’uko bamwe muri bo bashobora gushyirwa mu kiruhuko cy’izabukuru. mu cyemezo cyarwo mu rubabnza rwaciwe kuwa 18 Ukuboza 2008. ibika bya 5. Koloneli Théoneste Bagosora yashimangiye ko umuti wonyine w’igihirahiro igihugu cyarimo wari ukurimbura Abatutsi bose. Mbere na mbere. Byongeye kandi. kandi ko bombi bamaze kwemeranya itariki y’umuhango wo gushyiraho inzego z’inzibacyuho ku wa 10 Mata 1994. batanga impamvu n’ibimenyetso bikomeye. Muri icyo gihe. na Koloneli Gratien Kabiligi bavugiye imbere y’Abasirikare Bakuru b’Ingabo z’Ububiligi. zikitabirwa n’abasirikare bakuru. igihe Perezida yakiraga intumwa y’Umunyamabanga Mukuru wa Loni mu rugo rwe ku Gisenyi. barimo Anatole Nsengiyumva. ari kumwe n’abasirikare bakuru. ingaruka idasubirwaho izaba kurimbura Abatutsi. Aya magambo akenshi yayavugaga mu ruhame. kugira ngo amumenyeshe ko yemeye gushyira mu bikorwa Amasezerano ya Arusha. mu mugambi wo kwikubira ubutegetsi. na Aloys Ntabakuze.13. Lt Koloneli Anatole Nsengiyumva na Majoro Aloys Ntabakuze zateraniraga mu Kigo cya Gisirikare cy’i Kanombe.11 à 5. Jenerali Déogratias Nsabimana. Umukuru w’Igihugu akimara kwemera gushyira mu bikorwa Amasezerano no kuyashyigikira. Abashyigikiye igitekerezo gishinja intagondwa z’Abahutu kuba baragize uruhare mu ihanurwa ry’indege. ko umuti w’intambara ari ugushyira igihugu mu icuraburindi risa n’imperuka kugira ngo Abatutsi bose barimburwe. barimo Théoneste Bagosora.«Mu gihe cy’imishyikirano ku masezerano ya Arusha. rumukatira igihano gisumba ibindi : Gufungwa burundu. abarwanyaga iigabana ry’ubutegetsi basanze nta bundi buryo uretse umugambi wo kumwigizayo. Abasirikare bakuru benshi bo mu Ngabo z’u Rwanda. Urukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwashyiriweho u Rwanda rwahamije Bagosora icyaha cya jenoside. batangaje ku mugaragaro ko FPR niyubura imirwano cyangwa Amasezerano ya Arusha nashyirwa mu bikorwa. ibyaha byibasiye inyokomuntu. Umushinjacyaha mu rubanza rwa Théoneste Bagosora. icyemezo cyafashwe na Perezida Habyarimana cyo kujya Dar-es-Salaam no gushyira mu bikorwa Amasezerano ya Arusha akimara kugaruka mu Gihugu byari gukurikirwa no kwigizwayo kwa benshi mu basirikare b’ingabo z’u Rwanda. ko gutsemba FPR n’Abatutsi bishoboka mu kanya gato313». Reka twibutseko ko ku wa 2 Mata 1994. Urubanza n° ICTR-96-7-I. Twibuke ko kubera iyo mpamvu. Gratien Kabiligi. barimo n’intagondwa zitavugirwamo. n’ibyaha by’intambara. 313 110 . bagamije kuburizamo Amsezerano ya Arusha. habayeho inama nyinshi zagiwemo na Koloneli Théoneste Bagosora. Koloneli Théoneste Bagosora yatangaje inshuro nyinshi. Aloys Ntabakuze na Théoneste Bagosora bashishikarije abasirikare kwanga Amasezerano ya Arusha no kugaragaza icyo bayatekerezaho. Umugaba Mukuru w’Ingabo z’u Rwanda. Uyu musirikkare mukuru na none yatangaje ko ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ya Arusha rizabyutsa intambara. Ikirego. ku wa 4 Mata 1994. «Hasigaye iminsi ngo jenoside itangizwe. maze hakurikireho amahoro arambye. Joseph Nzirorera yarahiye avuga Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahangwa rwashyiriweho u Rwanda. bateguye gufata ubutegetsi mbere yo ku wa 6 Mata 1994. baba abasirikare bakuru cyangwa abawofisiye batoya.ati: «Nyakubahwa Perezida. cit. nabo bafata icyemezo cyo kumurwanya. p.50-51. bikozwe nagatsiko k’intagondwa. batangaje ko abasirikare bakuru b’intagondwa. Ku rwego rwa tekiniki. ari ibintu byumvikana. nyuma yo kwica Perezida wa Repubulika. Ibimenyetso simusiga byerekana uruhare rw’ingabo z’u Rwanda n’abayobozi bakomeye bo mu kazu mu itegura no mu ishyira mubikorwa ihanurwa ry’indege ya Perezida Ibimenyetso byinshi kandi byuzuzanya byerekana ko Abahutu b’intagondwa barwanyaga Amasezerano ya Arusha kandi bari barafashe icyemezo cyo kuyaburizamo. nka Théoneste Bagosora. n’abandi…. noneho kubera ibyo. Kugira ngo babigereho. Mu by’ukuri. Hakanateguwe n’ibindi bikorwa bigamije guhirika ubutegetsi. Komite yasuzumye kandi inasesengura ku buryo bucukumbuye ibi birari byose binyuranye. ntabwo tuzabyemera314» ! Ku rundi ruhande. ndetse no ku byatangajwe n’abasirikare b’ingabo z’u Rwand ubwabo. Reba hepfo 111 . abashoferi b’indege b’Abafaransa batwaraga indege ya Falcon 50 hamwe n’abandi Banyarwanda n’Abarundi bari muri iyo ndege baherekeje Abakuru b’Ibihugu. Impamvu y’umugambi wo kwica Perezida wa Repubulika. byerekana ko niba ibivugwa ari byo. intambwe ya mbere yabaye ubushotoranyi bwakorewe abasirikare b’Ububiligi bari muri MINUAR kugera n’aho bishemo bamwe. Nshimiyimana. Ubuhamya buturuka cyane cyane mu bahoze mu ngabo z’u Rwanda315. ari nabyo byavuyemo kumuhitana. Protais Mpiranya. kuba Bagosora yarikijije Umugaba Mukuru w’Ingabo byasobanurwa mu rwego rwo gushaka gufata ubutegtetsi. Icyemezo cyo kuburizamo burundu Amasezerano ya Arusha 314 315 V. bumvaga baragambaniwe n’icyemezo cya Perezida Habyarimana cyo gushyira mu bikorwa Amasezerano ya Arusha. Prélude du génocide rwandais…op. hashingiwe ku makuru yatangarijwe rubanda. biragaragara ko igitekerezo cyo kwikiza icya rimwe Perezida wa Repubulika n’Umugaba Mukuru w’Ingabo n’undi muntu wese yumvaga amubangamiye. abashinja Abahutu b’intagondwa bavuga ko. Anatole Nsengiyumva. Léonard Nkundiye. ayo makuru avuga ko ingabo z’u Rwanda zari zifite misile zirasa mu kirere zivuye ku butaka ngo bambuye FPR mu mwaka wa 1991. cyane cyane muri biriya bihe. n’uko ibintu byari byifashe. noneho iza kugera ku mwanzuro ko uruhare rw’abasirikare b’ingabo z’u Rwanda rugaragara kandi rrudashidikanywaho rwo gutegura igikorwa cyo kurasa indege yahitanye Perezida Habyarimana na Perezida Ntaryamira. bari bafite ubushobozi bwo kurasa iriya indege. Aloys Ntabakuze.. Abashyigikiye iki gitekerezo na none basobanura ko akarere kavugwa ko ndege yarasiwemo kagenzurwaga b’abasirikare b’ingabo z’u Rwanfa. mu gihe Bagosora yari afite mu mutwe we umugambi wo gufata ubutegetsi. byasaga n’aho bidashoboka rwose. ku buryo kwinjira rwihishwa. 316 112 . Ss Lt Nkusi Gérard. Majoro Munyampotore n’abandi. cyane cyane Majoro Ntabakuze. Majoro Ntabakuze yateguraga ibiganiro ku myitwarire y’abasirikare. Kigali ku wa 14Werurwe 2008 . ku 13 Kanama 2008. Majoro Ntibihora. Kigali ku wa 3 mata 2008 . ariko umugambi wabo ntiwageze ku ntego kubera ko Jenerali Nsabimana yabimenye noneho agatelefona Ntabakuze ako kanya Cpl Sengendo Venuste. Majoro Ntabakuze yohereje abasirikare yari yahaye misiyo yo kwica Minisitiri w’Intebe Nsengiyaremye.A. Cpl Higiro Claude. cyane cyane mu bigo bya gisirikare. bamwita umugambanyi bamuhora gusa ko yari yarasinye Amasezerano ya Arusha. Cpl Mudahunga Jean-Marie Vianney. Cpl Masengesho Innocent. asobanura inkomoko y ‘ivuka n’ihemberwa ry’uwo mwuka w’ubutagondwa. Rubavu ku wa 29 Gashyantare 2008 . ivangura n’ubwikanyize wari mu ngabo z’u Rwanda. Nyamagabe. cyane cyane nyuma y’isinywa ry’igice cy’amasezerano kirebana n’ihuzwa ry’ingabo zombi.. Cpl Gasana Jean-Marie Vianney. waganishaga ku iyicwa ry’umukuru w’igihugu: «Mu Kigo cya Gisirikare cya Kanombe. kugira ngo bangishe abasirikare Habyarimana. havutse ishyirahamwe ryatangijwe n’abasirikare bakuru b’intagondwa ryitwaga AMASASU ryari rishingiye ku ntego yo kurwanya byimazeyo Amasezerano ya Arusha. igice cy’Amasezerano kirebana no kuvanga ingabo z’impande zombi.A). Huye ku wa 30 kamena 2008 . Majoro Ntabakuze. Cpl Marihinde Juvénal. cyane cyane Koloneli Bagosora. Muri izo nyandiko banashyiragamo amazina y’abasirikare bakuru babarega gukorana na FPR. Uwo mwuka wari mu gihugu ahubwo waterwaga n’umugambi wateguranywe ubwitonzi n’abasirikare bakuru b’intagondwa batemeragako ishyirwa mu bikorwa Amasezerano ya Arusha ribafitiye akamaro kandi bakoresheje uburyo bwose bushoboka n’imbaraga zabo zose kugira ngo bayaburizemo burundu. by’umwihariko. Ako gatsiko k’abasirikare kameneraga ibanga KANGURA ku birebana n’ayo makuru kugira ngo icyo kinyamakuru gikwirakwize ibyo bitekerezo mu baturage. Abatangabuhamya b’Abanyarwanda babajijwe na Komite. Abo basirikare bakuru ntibatinyaga kurega Perezida Habyarimana ku mugaragaro. Koloneli Baransaritse. Cpl Gasasira Henri. ku wa 30 Kamena 2008 .Uko umwuka wari umeze n’uko ibintu byari byifashe mu Rwanda mu ijoro ryo ku wa 6 Mata 1994 no ku minsi yakurikiyeho ntaho bihuriye no kwigomeka kw’abasirikare ngo kwaba kwaratewe n’ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana. Kigali ku wa 18 Werurwe 2008 . kandi abenshi muri bo bari Batayo y’Abaparakomando n’iy’abasirikare bo mu Ishami ry’ingabo z’u Rwand zishinzwe kurasa no kurashisha indege (L. Kayonza. Majoro Bernard Ndayisaba wari mu Kigo cya Gisirikare cya Kanombe mu Mutwe ushinzwe ibya tekiniki n’ikoranabuhanga rya gisirikare. basaba abasirikare guhora biteguye kurwanya FPR aho kwemera ko Perezida Habyarimana n’abanyapolitike batavuga rumwe na Guverinoma316 «batanga igihugu» . Bamuregaga koIguhugu yakigurishije FPR. 1er Sgt Kwitonda Samüel. Ubuhamya bwatangiwe i Kigali ku wa 6 kamena 2008 . n’ibindi. Gicumbi ku wa 27 Kamena 2008 . Agatsiko k’abasirikare b’intagondwa ndetse bigeze gutegura umugambi wo kwica uwari Minisitiri w ‘Intebe Dismas Nsengiyaremye baregaga nawe kuba ashyira imbere ibyo FPR yasabaga. yakanguriraga abasirikare ko bagomba rwose kutemera Amasezerano ya Arusha. Benshi mu bayobozi ba za Batayo n’indi mitwe n’amashami bya Gisirikare bo mu Kigo cya Kanombe bari muri iryo shyiirahamwe. bose bahuriza hamwe bemeza ko abayobozi babo bakuru mu ngabo. Mu gihe cy’imishyikirano na nyuma y’isinywa ry’Amasezerano. Kanakwirakwizaga inyandiko zidasinye mu mihanda. 1er Sgt Kwitonda Samüel. Cpl Kabonerano Isidore. cyane cyane hategurwa imbunda mu bigo bya gisirikare. Icyo gihe nabaga mu Kigo cya Gisirikare cya Kanombe kandi narabyiboneye n’amaso yanjye. Umubare w’amasasu wari yavanywemo wari munini cyane. (…) Ninjiraga mu bubiko bw’imbunda n’amasasu bw’i Kanombe mbere y’uko indege ihanurwa kandi nta kintu nabonye kidasanzwe uretse igice kinini cy’ububiko bw’imbunda cyari kirimo ubusa.akamutegeka kugarura abasirikare bari mu nzira. Abo bantu ntibashoboraga kuzuyaza kwica Habyarimana kugira ngo Amasezerano ya Arusha aburiremo ubuziraherezo. nyuma wagiye muri Batayo ya LAA kuva 1987 kugera 1994. cyane cyane abasirikare b ‘Ububiligi bari muri MINUAR n’abari bashinzwe ubutwererane mu bya gisirikare. 318 317 113 . Ajida Daubie Benoît. Mu bubiko hasigayemo nka 20% by’amasasu yarimo.94 saa tatu za nijoro zitarenga (…) Nkurikije uko mbyumva. nari mu mazu y’amacumbi ya Gisirikare y’Ababiligi i Nyarutarama.317». watanze ubuhamya i Kigali.. ku wa 24 Ukwakira 2008 Lieutenanat Makuza Salathiel. ku wa 14 Gicurasi 2008 . i Gitarama hoherejwe ibisasu igihumbi bya bya moritiye y’ubunini bwa 120mm. watanze ubuhamya i Ngoma (Kibungo). ihanurwa ry’iriya ndege byateguwe n’umutwe w’abajepe. …. Bagosora yajyaga yivugira ku mugaragaro kandi atarya indimi ko Habyarimana atari agishoboye gutegeka. bakoraniraga hafi n’abasirikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda. n’ubwo yari mu kiruhuko cy’izabukuru cya gisirikare. ku wa 21Ugushyingo 2008 . hasigaye icyumweru ngo indege ihanurwe kandi ko abo basirikare boherezaga imbunda n’amasasu Ibigo bya gisirikare bya Kigali. ndetse n’ibindi bigo bito: « Mu gihe cy’ihanurwa ry’indege ya Perezida. Ruvugiza Jean de Dieu. Batayo ishinzwe ubutasi bwa gisirikare. ku wa 3 Mata 2008 . Icyo cyemezo cyakomeje kugenda kirushaho kugira ubukana mu cyumweru cyabanjirije ihanurwa rya Falcon 50. nyuma yo kwanga imishyikirano ya Arusha no gutangaza ko agiye gutegura imperuka y’Abatutsi. imbunda bazivanyemo. wakoreraga mu kigo cya gisirikare ya Kanombe nk’umusikare ushinzwe ububiko mu ngabo z’u Rwanda mu rwego rw’ubutwererane mu bya Gisirikare hagati y’Ububiligi n’u Rwanda. Batayo ya LAA. Ibi byabaye hasigaye nk’ukwezi kumwe mbere y’ihanurwa ry’indege kandi bamaze icyumweru cyose batunda. Bamwe mu batangabuhanya basobanuye ko Koloneli Bagosora. kuva 1984 kugera 1994 watanze ubuhamya i Kigali. nabo biboneye uburyo Abasirikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda bari biyemeje kuburizamo no gusibanganya burundu Amasezerano ya Arusha. Nk’urugero. Nzi neza raporo ku ntwaro n’amasasu zatangwaga n’ubuyobozi Bukuru bw’ingabo z’u Rwanda zabaga ari ibinyoma kuko zitagaragazaga Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Musanze. abasaba gukomeza umugambi wo kurwana no gusubiza FPR muri Uganda318. avuga ko byagaragaraga ko Ingabo z’ u Rwanda zateguraga intambara. akahakorera inama zigamije gukangurira abasirikare. imuparakomando. Namenye ko indege yarashwe mbibwiwe n’agatsiko kiyitaga « Kenwodd » ku wa 6. no mu Mutwe w’Abaparakomando. Umuriyetona w’ingabo z’ u Rwanda yambwiye ko biteguraga igitero cya FPR.04. wahaye Komite ubuhamya i Rubavu. ku wa 10 Kanama 2008. yakundaga kujya mu kigo cya gisirikare cya Kanombe mu Mutwe ushinzwe imbunda nini zirasa indege yari yarigeze kuyobora.Ku bwanjye ndatekereza ko iki gikorwa cyari kigamije kwirinda igenzurwa ry’indorerezi za Loni. Abandi batangabuhamya. ko hakenewe undi muti. . wari ushinzwe ibikorwa bya gisirikare (G3) mu Buyobozi Bukuru bw’Ingabo. Jenerali Nsabimana byabaye ngombwa ko aherekeza Perezida we. Bwana KHAN. mu gihe we byari biteganijwe ko agenda mu ndege ya kabiri. nk’umujyanama wa Koloneli Gratien Kabiligi. PV N° 685 (Urubanza rwa Ntuyahaga) 320 Ubuhamya bwo ku wa 9 Ugushyingo 1995 bwatanzwe n’Ubugenzacyaha mu rubanza rwa gisirikare mu nyandiko-mougo n°1223 yo ku wa 9 Ugushyingo 1995 Umugereka A/1 321 Ubuhamya bwa Koloneli Luc Marchal ku wa 29 Ugushyingo 1995 bwakiriwe n’ubushinjacyaha bwa gisirikare. n’imbere ya (BOOH-BOOH) nanjye ubwanjye321 ». Umujyanama mu bya tekiniki w’Intumwa Yihariye y’Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye (SRSG). (…) abasirikare bakuru batashakaga Amasezerano ya Arusha kandi ko bifuzaga kwirukana FPR ku butaka bw’u Rwanda kandi ko bashoboraga gutsemba Abatutsi320 ».: «Ku kibazo cyawe kirebana n’ibyo Bagosora yavuze ku mugambi wo gutsemba Abatutsi.intwaro n’amasasu byabaga byatanzwe mu bwinshi. Abivuga muri aya magambo: «Tugarutse ku ihanurwa ry’indege ya Perezida. Koloneli Vincent yabonye « hasigaye icyumweru kimwe ngo indege iraswe. mu tubanza N° 02 02545 N94 C8. mu muhango wo kwizihiza umunsi mukuru w’igihugu wa Senegali.. Icyo gihe. Jenerali Nsabimana bavuga ko «yahindaga umushyitsi » igihe yinjiraga mu ndege ya Perezida. Jenerali Augustin Ndindiriyimana. ubushinjacyaha bwa Girsirikare. jye mbobona. mu gihe amasasu n’intwaro byabaga byaraye bitundwa ijoro ryose319». Koloneli Leroy. koloneli BAGOSORA yavuze ko umuti wonyine ushoboka waba kurimbura no gutsembatsemba Abatutsi. Koloneli André Vincent wayoboraga ibikorwa by’ubutwererane mu bya gisirikare mu Rwanda yatangarije Umucamanza mu rubanza rwa Ntuyahaga ko yari afitanye ubucuti n’abasirikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda. 319 114 . ko Bagosora yavuze ku mugaragaro ko umugambi wo kurimbura Abatutsi nk’umwe mu miti ku kibazo cya politiki cy’u Rwanda. Perezida Habyarimana. kandi ko yari afite uruhare rwo kunekera Serivisi z’iperereza z’ububiligi. umugereka A/1 mu nyandiko-mvugo n°1311. yatanze impamvu n’ibisobanuro byerekana ko yemeraga adashidikanya ko ingabo z’intagondwa zo mu ngabo z’u Rwanda zagize uruhare mu itegurwa ry’ihanurwa ry’indege. (…) Hasigawe Ukwezi kumwe cyangwa abiri ngo indege ihanurwe nitabiriye igitaramo kwa jenerali Nsabimana ndi kumwe Na Ambasaderi w’Ububiligi. i Buruseli. Koloneli Marchal (UNAMIR). nagusubiza ko nyine igihe twarimo kwiyakira kuri Hoteli Meridien ku wa 4 mata 1994. nk’igikorwa cyateguwe n’abasirikare bari mu ishyaka rya ‘CDR’. Aya magambo yayavugiye imbere ya Jenerali DALLAIRE. Perezida yiyemeje kugenda noneho asaba Perezida w’u Burundi kumuherekeza. . Koloneli Vincent. Muri urwo rwego. (…). Koloneli Marchal nawe yatangaje ko ku wa 4 Mata 1994. ku wa 10 Gicurasi 1994. Bizimana (MINADEF) n’abandi basirikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda. Liyetona-Koloneli Beaudouin Jacques wari mu Rwanda mu rwego rw’ubutwererane mu bya gisrikare. byagaragaye cyangwa ahubwo byongeye gushimangirwa ko abanyarwanda bashobora Ubuhamya bwa Ajuda Daubie Benoït. Batangaga raporo z’imtwaro ziri mu bubiko gusa …. Perezida Habyarimana yari yasabwe kutagenda. cyane cyane Umukuru wa jandarumori. Koloneli Vincent yatumiye iwe Jenerali Nsabimana na Koloneli Kabirigi wari ushinzwe ibikorwa bya Gisirikare ( G3). nawe wari umwe mu basirikare barinda Perezida wa Repubulika. watangaje ko Jenerali Nsabimana na Dr Akingeneye bagerageje gukwepa kwinjira no kugenda mu ndege yari itwaye Perezida wa Repubulika. ku wa gatanu wa nyuma wa Werurwe 1994. izo ntagondwa zatangiye ibikorwa bigaragara byo kubangamira Ababirigi kugira ngo zibatere gusubira iwabo mbere y’igihe maze zishobore gushyira mu Ubuhamya bwatanzwe na Liyetona Koloneli Beaudouin Jacques ku wa 5 Gicurasi 1994 mu rubanza n°02 02545 94 C8. i Rubavu. Umujyanama ushinzwe itangazamakuru muri Perezidanse ya Repubulika 1992-94.kwemera Amasezerano ya ’’ARUSHA’ Bizimana. Ibyakozwe kugira ngo abasirikare b’Ababirigi bave muri MINUAR Abanyapolitike n’abasirikare b’intagondwa za Hutu power babonaga abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR nk’inzitizi ku imigambi bari bafite yo kuburizamo Amasezerano ya Arusha. wari mu nama y’abakuru b’ibihugu i Dar-es-Salaam itariki 6 Mata 1994. watanze ubuhamya. Kuva muri Mutarama 1994. Uburyo bwakoreshejwe kugira ngo igikorwa cy’ubwicanyi kigerweho. abo mu ruhande rwe b’intagondwa batemeraga icyo cyemezo bakoze ibishoboka byose ngo izo nzego zidashyirwaho. Hasigaye Iminsi icumi mbere y’ihanurwa ry’indege. wari mu ntumwa zagiye i Dar-esSalaam ku wa 6 Mata 1994. ku munota wa nyuma323. 322 115 . noneho mu nama bagiranye bashimangiye ko’ARUSHA itashobokaga. wari i Dar-es-Salaam. nawe atangaza ko yibuka ko Dr Akingeneye yashakaga kuguma i Dar-es-Salaam. FPR niramuka itabikoze. Umuntu akurikije ko mu nama yabereye i Dar-es-Salaam ku itariki 6 Mata 1994. Kamana François. Perezida Habyarimana yari amaze kwiyemeza ko namara kugaruka mu Rwanda azashyiraho inzego z’inzibacyuho nk’uko byari byarateganyijwe mu Masezerano y’Arusha. watanze ubuhamya i Rwamagana. Amakuru y’ingenzi muri ubu buhamya arahuza n’ibyavuzwe haruguru na Kaporali wari mu ngabo zirinda Pereida wa Repubulika witwa Senkeli Salathiel. ko amaherezo bazemera amatora ya huti huti kandi ko niba batsimbaraye ku ishyirwa mu bikorwa rya ARUSHA. ku wa 21 Nzeli 2008 1.Ubuhamya bwa Jean-Marie Vianney Mvurirwenande. yambwiye ko yiteguye gushoza urugamba. byari bibashobokeye gutsemba FPR n’Abatutsi kandi ibi bikaba byakorwa mu minsi itarenga cumi n’itanu. amaze kunywa ibirahure bya shampanye. kandi ko yari yanabwiye uwari ukuriye ibiro bya Perezida Enoch Ruhigira ngo ategure ibikenewe byose kugira ngo abagize Guverinoma n’abagize Inteko ishinga amategeko y’inzibacyuho325 bashobore kurahira. 323 Kapoarli Senkeli Salathiel. kandi ko binjiye mu ndege nyuma y’aho Perezida abibategekeye. ku wa 28 Gashyantare 2008 324 Kaporali Kamana François. yatangiye i Karongi ku itariki 13 Nzeri 2008. kandi basaga n’aho ibyo bavuga babyizeye322». ko byabaye ngombwa ko Perezida wa Repubulika amutegeka kurira indege324. avuga ko imyigaragambyo yari yarabaye ku wa gatandatu washize yamaganaga abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR. 311. ku cyicaro gikuru cy’iryo shyaka ku Kimihurura ni bwo hafashwe icyemezo cyo gukora ibikorwa byamagana Ababirigi ku mugaragaro. Abapererezi b’Ababirigi bakoze incamake y’ibyari muri izo ajenda mu buryo bukurikira ku byerekeye amagambo asebya Ababirigi: « Kuva ku itariki ya 8 Mutarama 94. asobanura uko RTLM yavugaga nabi Ababirigi. J’ai serré la main du diable…. ». impande zose zifite inshingano zo kubahiriza amasezerano ya Arusha. umunsi amashyaka atavuga rumwe na Leta yagombaga kugira imyigaragambyo. ibyo bikorwa bigatangira bukeye bw’aho. maze bajya muri iyo myigaragambyo bari kumwe n’Interahamwe kandi bambaye gisiviri. hemejwe ko ikwirakwizwa ry’umwuka mubi wibasira Ababirigi rigomba gukoreshwa itangazamakuru ryayoborwaga n’intagondwa z’abahutu b’ibyegera by’ubutegetsi. Ni ko rero byagenze. yashyikirije abapererezi za ajenda ebyiri zirimo inyandiko yakoze ari mu Rwanda kuva ku itariki ya 4 Ukuboza 1993 n’iya 1 Mata 1994.bikorwa umugambi mubisha wahishuriwe MINUAR ku itariki 10 Mutarama 1994 n’uwitwa Jean Pierre wari umuntu ukomeye mu nsoresore z’Interahamwe zitwaraga gisirikare. Dallaire. Koloneli Marchal yerekana akaga katurukaga ku mwuka mubi wari wavutse hagati y’Ababirigi n’abaturage babyukaga basebya Ababirigi. 328 Inyandiko y’ibirego ya Jenerali Augustin Ndindiriyimana. Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda. abo bantu kandi bagerageza kugwiza ingorane zatuma abasirikare b’Ababirigi bataha. hemejwe ko bagomba gukoresha uburyo bwose bagasembura Ababirigi. Ku itariki ya 9 Gashyantare 94. bahishe intwaro hafi y’aho iyo myigaragambyo yagombaga kubera. R. anabonamo kandi ibimenyetso byerekana ko umwuka mubi wagendaga wiyongera. (…). Koloneli Marchal atanga ibimenyetso bisa n’aho byemeza ko hari abantu bakomeye bagerageza kunenga uruhare rw’abasirikare b’Ababirigi.327 Ku itariki ya 7 Mutarama 1994. mu nama yarimo Jenerali Ndindiriyimana n’abandi bantu bakomeye bo muri MRND. kandi ko kugerageza guhangana n’Ababirigi binyuranyije n’ayo masezerano. avuga ko ambasaderi w’Ububirigi yabonaga ko badakwiye kuva ku izima. Ku itariki ya 10 Mutarama 94. by’umwihariko babasagarira ku mugaragaro. kugira ngo baze kwica abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR. Iyo umuntu asomye ibyanditse muri izo ajenda abona neza ko uwo mukoloneli yari azi uko izo nsoresore zabonaga Ababirigi. Muri iyo nama. ubwo Koloneli Marchal yabazwaga n’urukiko rwa gisirikare rw’Ababirigi. urup. no kuva ku itariki ya 2 Mata kugeza ku itariki ya 10 Kamena 1994. Ku itariki ya 31 Mutarama. n’uko uwo mugambi uburiramo. ku itariki ya 8 Mutarama.328 Nyuma y’aho. Ku itariki ya 7 Gashyantare 94. Yerekana uruhare RTLM yagize mu gukwirakwiza urwango. Inyandiko yavuye ku isuzumwa rya ajenda ya Koloneli Marchal yakozwe na Kapiteni wa Jandarumori Christian DEKONINCK bisabwe n’umucamanza mukuru wa gisirikare mu ibarwa n°0109/95 yo ku itariki 3 Ukwakira 1995. abajandarume b’abanyarwanda babifashijwemo n’abajepe ndetse n’abaparakomando.326 Ku itariki 19 Ukwakira. Buruseri itariki 6 Ugushyingo 1995. Ariko uwo munsi nta musirikare w’umubirigi n’umwe wahageze. 327 326 116 . nyuma y’uko abasirikare b’icyiciro cya I cy’abaparakomando bashyamirana n’umuntu ukomeye mu ishyaka rya CDR ryangaga Ababirigi. Perezida HABYARIMANA. umuyobozi mukuru w’Interahamwe mu rwego rw’igihugu. Ingingo y’ingenzi : Ubutasi Ubuhamya bwa Koloneli André Vincent. wari ushinzwe ubutwererane mu rwego rwa gisirikare mu Rwanda. radiyo RTLM yanyujijeho ubutumwa mu Kinyarwanda bwoshya abaturage kugirira nabi Ababirigi. ariko nari nzi ko hari umuzungu wakwirakwizaga amagambo asebya Ababirigi. Ni bwo abatangaga ibiganiro kuri radiyo RTLM nka Georges Ruggiu. Noël Hitimana.”330 Koloneli Vincent. n’ubugenza-cyaha mu rukiko rwa gisirikare PV n°1223 kuwa 09/11/95 Umugereka A/1. Kigali. Koloneli MARCHAL. ntacyo bakora mu Rwanda. cit. Comd Kibat Info S3. 331 117 . nta n’amashuri bafite. naho ubundi Ababirigi bazaha u Rwanda abatutsi. Icyo Perezida w’u Rwanda yavugiye muri iyo nama n’uko ihame ry’uburenganzira bwo kuvuga utishisha rigomba kubahirizwa ». Turasaba abaturage kwibuka inshingano za bo. Ubwo butumwa bwagiraga buti: « Abatutsi bongeye kwica abahutu babifashijwemo n’abasirikare b’Ababirigi. Valérie Bemeriki. tariki 27 Mutarama 1994. BIZIMANA. Massimo Pasuch. abagiranabi n’abajura batoraguwe mu mihanda y’i Buruseri. Urup. Intego y’iyo nama yari uguhosha igikorwa cya RTLM yavugaga nabi MINUAR ndetse n’Ababirigi muri rusange. kimwe n’abatutsi. itariki ya 9 Ugushyingo 1995.329 Ku itariki 27 Mutarama 1994. ajya 329 330 Raporo ya Sena y’Ububiligi. inzego z’iperereza rya MINUAR zatangaje ko nyuma y’inama yari yabereye ku cyicaro gikuru cya MRND ku Kimihurura muri icyo gitondo yari mo abagize komite nyobozi y’iryo shyaka na Robert Kajuga. Ntabwo numvise Ruggiu. Gaspard Gahigi batukaga Ababirigi bagashishikariza abaturage ko bakwiye gufata Ababirigi nk’abanzi. Twabibwiye ambasaderi. Nibahambire. Minisitiri w’Ingabo z’igihugu n’abasirikare bakuru b’Abanyarwanda n’Ababirigi.cyane cyane Kangura na RTLM. Inyandiko ya MINUAR yo ku itariki 7 Gashyantare 1994 yakozwe na liyetena Nees ivuga ko urwango rwibasiye Ababirigi rutagarukiraga ku basirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR gusa ko ahubwo « rwari muri politike yo kwibasira Ababirigi » muri rusange. kandi no mu Babirigi n’uko. Benshi muri bo nta myuga bize. op. yajemo na Ambasaderi w’u Bubirigi. nawe avuga ko byabonekaga ko abategetsi b’abanyarwanda batotezaga Ababirigi: « Ntabwo numvaga RTLM kenshi. ariko ko ntacyo byagezeho : « Ni byo koko ku itariki 9 Gashyantare nagiye mu nama jye na Jenerali NSABIMANA twahamagaje. Muri MINUAR harimo abantu bateye impungenge. avuga ko yasabye ubutegetsi bw’u Rwanda guhagarika ayo magambo asebanya. Hari ikindi se Ababirigi bamaze mu murwa mukuru wacu uretse gufasha Inkotanyi gufata ubutegetsi? Marchal na Landuald Ndasingwa baganira iki uretse kugambanira abahutu ? Tuzi ko mu basirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR harimo abicanyi. 368 Inyandiko ya MINUAR. Iyo nama ntacyo yagezeho. akaba yari anakuriye umushinga w’ubuzima mu ngabo z’u Rwanda. wakoraga ku bitaro bya gisirikare by’i Kanombe mu rwego rw’ubutwererane bwa gisirikare.331 Liyetena Koloneli Dr. Perezida yamushubije ko ntacyo yabikoraho kubera ko nawe RTLM yamusebyaga. Nagiye kureba Nahimana musangana na Gaspard Gahigi wari umuyobozi w’ishami ry’amakuru. baranyerurira ko ntacyo bazahindura mubyo bacisha kuri radiyo n’ubwo Perezida wa Repubulika atabyishimiye. kimwe na Bagosora. nka sa ine n’igice za mu gitondo ndi ku irondo mu mujyi hagati (hafi y’isoko). itariki ya 9 Gicurasi 1994. Kaporari TOMASI. Mu modoka Nari kumwe n’umujandarume w’umunyarwanda. indege iraye iri buhanurwe: « Ku itariki 5 Mata 1994. Ubuhamya Kaporali Marc D’Heur yahaye urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. Yagarutse mu modoka yemeza ko iyo myigaragambyo ari twe yakorewe. 334 333 332 118 . Kandi Nahimana n’umwe mu bashinze ishyaka rya CDR »333. Abo bantu baduteraga amabuye banatwereka ko batwanze. bityo ko atari byiza kuburakaza. bavuze ko bamwe muri bo batoranywaga rwihishwa n’ababakuriye. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Karongi. itariki 19 Gicurasi 1994. naho ibintu byinshi cyane twatangaga n’ibikorwa bigaragara byacu byavugwaga ambasaderi agombye kubisaba. bahoze ari abajepe ndetse n’abaparakomando. Twabonye imyigaragambyo yamaganaga ingabo za LONI. Icyo nshobora kongeraho ni uko kuri Radiyo Rwanda (ya Leta) buri kintu gikozwe cyangwa gitanzwe n’abafaransa cyakuririzwaga birenze urugero kandi bigasubirwamo kenshi. itariki 13 Nzeri 2008 . Ferdinand Nahimana na Phocas Habimana banga kumwumvira. umusirikare w’Umubirigi wari muri MINUAR. Yaraturitse araseka aransubiza ati: genda ubwire shobuja ko mwembi muri abanyabwoba ! Twamaranye iminota irenze mirongo itatu uko twari batatu tujya impaka. Uwo mujandarume ni we wasohotse mu modoka ajya kubahendahenda ngo bagerageze bagabanye urwango badufitiye. Nabwiye Nahimana ubutumwa bwa Perezida. Mpiranya na Ntabakuze. Yari ambwiye ko mbibutsa ko U Bubirigi bukorana n’u Rwanda kandi bukaba bukaba buruha amafaranga menshi. ariko abari bakuriye iyo radiyo. Iyo myigaragambyo yakorwaga n’abasiviri b’abanyarwanda bari batwaye amabendera y’amashyaka ya bo n’ibitambaro byanditseho ibitutsi bituka LONI. Anyohereza kureba Ferdinand Nahimana na Phocas Habimana bari bashinzwe iyo radiyo kugira ngo bahoshe ibyo bikorwa. Umujyanama we mu itumanaho. Umugereka N°1 Inyandiko-mvugo 665/94 (Urubanza rwa Ntuyahaga). Kaporari D’Heur Marc.kwirebera Perezida.334 Abatangabuhamya b’Abanyarwanda benshi. Byerekana rero ko hari ubushake bugaragara bwo gusebya Ababirigi n’u Bubirigi. avuga imyigaragambyo yibasira Ababirigi. Nahimana. bakabohereza mu myigaragambyo y’amashyaka ya politike bambaye gisivili boherejwe gutera Ubuhamya bwa Pasuch Massimo muri dosiye n° 02 02545 N94 CS y’Umukuru w’Urukiko rwa gisirikare i Buruseri. yari intagondwa ikomeye. ariko ntabwo yashoboye gucubya umujinya bari badufitiye ». »332 Perezida HABYARIMANA ubwe yasabye RTLM guhagarika guharabika Ababirigi. Jean-Marie Vianney Mvurirwenande avuga uburyo banze : « Perezida HABYARIMANA ubwe yahangayikishijwe n’ukuntu RTLM yakoreshwaga mu gusebya abasirikare b’Ababirigi bari muri MINUAR. Nzi neza ko akazi k’abo bantu kari ako kurushya Ababirigi. komanda yawuhaga abantu be yizera. Muri rusange. Abasirikare boherezwaga batyo bagendaga bambaye gisivili kandi bakambara imyambaro ishaje kugira ngo biyoberanye. ibikorwa byihariye byiciwemo abantu byagizwe n’umutwe wa « Etat-major » wategekwaga na Majoro Mudacumura yungirijwe ka Serija Etienne Rurikujisho wavaga ku Gisenyi. i Ngoma. Aya makuru yemejwe n’abajandarume b’abanyarwanda bari bashinzwe umutekano mu mujyi wa Kigali. Mu ijoro ry’itariki 6 Mata. Abo bazanaga mu nkambi y’abajepe 335 Ubuhamya bwa Serija Laurien Rwekaza. By’umwihariko. Abarindaga Perezida ni ho bavaga ndetse n’abasirikare banekaga ibiba hanze y’ikigo ya bo. ariko aboherezwaga bambwiye ko komanda yababwiraga kugenzura niba hari abantu ba FPR cyangwa ibyitso byabo byihishaga muri iyo myigaragambyo. Jyewe ntabwo bigeze banyohereza. Ndibuka rimwe Jenerali Dallaire asaba Mpiranya uruhushya rwo kuganira n’abajepe. Umurimo nk’uyu. Serija Rwekaza Laurien wari umujepe kuva muri 1989 kugeza muri 1994 agira ati : « Ni byo koko. bagendaga bambaye gisivili kandi bitwaje masotera. Abasirikare bo muri uyu mutwe ni bo bazanye umusaza w’umucamanza Kavaruganda mu kigo. ibyo byabaga igihe habaga hari imyigaragambyo y’amashyaka ya MRND na CDR. atera mu buhamya bwa Rwekaza anasobanura bimwe mu byihariye byakorwaga n’abajepe. wari umujepe kuva muri 1985 kugeza muri 1994. Bahaga komanda w’ikigo raporo. Jyewe ubwanjye nabonye Kavaruganda ku irembo ry’ikigo uwo mugoroba. 119 . Aboherezwaga hanze gukora ibintu bitazwi neza bavaga mu mutwe wa kane bari barahimbye « Etat-major » ariko izina ryabo nyakuri ryari « umutwe urengera kandi urinda Perezida » ukaba ari wo babonaga usumba iyindi. Akazi kabo kari ako kwangiriza Ababirigi ariko ntibagire icyo bakora ku Bafaransa. ariko Mpiranya akamwangira burundu ».imvururu bafatanyije n’Interahamwe maze bakendereza abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR babatuka ku mugaragaro banabahohotera kugira ngo barwane na bo. komanda w’ikigo yatoranyaga abajepe akabohereza bagasanga Interahamwe. Boherezwaga no kwica abantu ». tariki 9 Nyakanga 2008. yabatoranyaga mu banyagisenyi cyangwa abanyaruhengeri. Abasirikare bamushyikirije serija majoro Ndererimana na serija Rurikujisho aba ari bo bategeka ko yicwa. Abari badukuriye ntabwo bakundaga MINUAR. « Iyo abo basirikare basohokaga. Aya mageza yo kwendereza abasirikare b’Ababirigi yari ayo gutuma bava mu Rwanda kugira ngo MINUAR ibure abantu b’abahanga ku kazi. Ntabwo yoherezaga ubonetse wese.335 Kaporali Jean-Baptiste Kigereke. maze bitume ingabo z’u Rwanda zishobora guhangana na MINUAR. abajepe bajyaga mu myigaragambyo kugira ngo bendereze abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR. cyane cyane bihishe inyuma y’imyigaragambyo y’imitwe y’amashyaka ya politike». umwe uri mo abantu bageze kuri 200. hari mo no kurwanya MINUAR : « Abajepe bari bagizwe n’imitwe ine. Kari akazi kadasanzwe. wari umujepe kuva muri 1989 kugeza muri 1994. i Muhanga. na we akayohereza mu biro bya Perezida wa Repubulika no mu biro bikuru bya gisirikare. i Kayonza itariki 15 Nyakanga 2008. rimwe na rimwe bagenzi ba bo ntibashoboraga kumenya uwoherejwe kuri ako kazi. itariki 15 Nyakanga 2008. itariki 10 Nyakanga 2008. Ubuhamya bwatangiwe i Kigali. Babahaga amafaranga kugira ngo bashobore kugura inzoga mu tubari mu mujyi.338 Uko gusembura Ababirigi kwagaragaye by’umwihariko nyuma y’ihanurwa ry’indege Falcon 50. Kaporali Claver Bizimana. Iyo nkuru nta kindi yari igamije uretse gushishikariza abasirikare n’abayoboke ba Hutu power gutoteza Ababirigi kugira ngo bave muri MINUAR. yavuze ko mu kanya kakurikiye ihanurwa ry’indege haje ubutumwa buturutse mu basirikare barinze urugo rwa 336 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kayonza. wari umuparakomando kuva muri 1987 kugeza muri 1994. wari umuparakomando kuva muri 1985 kugeza muri 1994. I Gicumbi ku itariki 19 Nzeri 2008. Anastase Ntwarane wari umujepe kuva muri 1988 kugeza muri 1994.336 Serija Emmanuel Iyamuremye. wari umuparakomando kuva muri 1992 kugeza muri 1994. Reba n’ubuhamya bwa Sajenti Meja Etienne Kwizera wari ushinzwe radiyo ya Jepe kuva muri 1982 kugeza muri 1994. Kaporali Alphonse Muganga. Ubuhamya bwatangiwe i Ngoma (Kibungo). Bagosora na Ntabakuze bari mu bateguraga ibyo bikorwa ». Bajyanwaga no kumva no gufata amajwi y’ibivugwa mu myigaragambyo.bashyikirizwaga Rurikujisho wabagaraguraga yarangiza agategeka ko bicirwa mu ishyamba ry’ikigo imbere yo mu Rugando ». Kaporali Evariste Mwongereza. i Gatsibo ku itariki ya 1 Kanama 2008. Abo mu mutwe wa CRAP ni bo boherezwaga cyane cyane. bwatangiwe I Musanze ku itariki 22 Nyakanga 2008 . ku Gisagara. wari umujepe kuva muri 1988 kugeza muri 1994. Abasirikare boherezwaga bahaga komanda w’ikigo raporo. Kaporali Jean-Marie-Vianney Hagenimana. no kwendereza abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR kugira ngo nibagira icyo bakora barwane. itariki 11 Kanama 2008. i Ngoma itariki 3 Nyakanga 2008 . bambaye gisivili. wo mu butasi bwa gisirikare G2 kuva muri 1990 kugeza muri 1994. Serija majoro Emmanuel Munyaneza. 338 337 120 . i Muhanga itariki 7 Kanama 2008 . Abo basirikare bambaye gisivili bagombaga kugenzura imikorere y’Ababirigi bo muri MINUAR no kumva ibyo bavuga kubera ko bafatwaga nk’abantu ba FPR »337. ntabwo kahabwaga ubonetse wese. Alphonse Muganga. igihe byavuzwe ku mugaragaro ko ari bo bayihanuye. wari umuparakomando kuva muri 1989 kugeza muri 1994 avuga ko akazi ko gusembura Ababirigi kari karahawe abasirikare bo mu mutwe witwaga CRAP yo muri batayo parakomando yigishwaga na komanda Grégoire De Saint-Quentin w’umufaransa: « Bamwe muri twe boherezwaga gukora irondo bambaye gisivili kandi bitwaje masotera. itariki 12 Nzeri 2008 . wari umujepe kuva muri 1988 kugeza muri 1994. itariki 20 Kanama 2008 . cyangwa bakajya mu myigaragambyo y’amashyaka ya politike. Gonzague Habimana. wari umuparakomando kuva muri 1974 kugeza muri 1994 yemeza ibyavuzwe mu buhamya tumaze kubona ko abajepe bajyaga muri za mitingi z’amashyaka ya politike bajyanywe no kwendereza Ababirigi bo muri MINUAR: « Abajepe n’abaparakomando bajyaga gutera ubwoba Ababirigi bo muri MINUAR. Kaporali Jean Baptiste Kigereke. ashingiye ku byo yabwiwe n’abasirikare bo hejuru bo mu ngabo z’u Rwanda. aho biciwe nyuma. itariki ya 22 Gicurasi 2008. wari umuforomo mu ngabo z’u Rwanda kuva muri 1980.340 Jean Rukundo. yagiye mu nama yabereye mu rugo rwa Perezida i Butotori ku nkengero z’ikiyaga cya Kivu. yemeje ko mu mugoroba w’itariki 6 Mata 1994. Bagosora yari yagiye iwe ku Gisenyi mu kiruhuko cy’iminsi mike. n’abakuru ba MRND bari mo Umunyamabanga wayo mukuru Joseph Nzirorera. nyuma akaba Diregiteri w’ishuri rikuru rya gisirikar asimbuye BUREGEYA.341 Ubu buhamya bwose hamwe bugaragaza ko ibyo Ababirigi baregwaga byari byahimbwe n’abasirikare b’u Rwanda nk’amayeri yo kugabanya ingufu za MINUAR kugira ngo bashobore guhirika Leta. itariki ya 16 Gicurasi 2008. Ubuhamya bwatangiwe i Rubavu. Iyo nama yahuje Perezida Habyarimana.…urup. ko Bagosora yagarutse i Kigali kugira ngo anonosore imyiteguro yo kwica umukuru w’igihugu : « Itariki ya 4 Mata 1994. ukuriye ibiro bye. kuwa mbere wa Pasika. ku itariki 2 Mata 1994. wari uhagarariye LONI mu Rwanda. Ubuhamya bwatangiwe i Kigali. babajyana muri Camp Kigali.339 Serija Corneille Muhutu. wari umunyamabanga muri minisiteri y’ingabo imyaka 15. Koloneli RUSATIRA. Aucun Témoin. Human Rights Watch. wari umunsi w’ikiruhuko mu Rwanda. urup.Perezida bwoherezwa mu bandi bajepe buvuga ko Perezida amaze kwicwa n’Ababirigi kandi ko Majoro Mpiranya amaze kohereza abasirikare i Masaka aho indege yarasiwe. yumvise bagenzi be bavuga ko abasirikare b’aba Bangladeshi bo muri MINUAR bafashe Ababirigi bavugwagaho ko bagize uruhare mu ihanura ry’indege ya Perezida. n’ishakwa ry’ibya ngombwa bizayishyira mu bikorwa ryageze mu cyiciro cya nyuma mu minsi ya mbere ya Mata. yaje iwanjye saa sita. Jean-Berchmans Birara yavuze. Vénuste Nshimiyimana. akaba n’umujepe kuva muri 1991 kugeza muri 1994. atangira kuvugana n’abantu bo hejuru benshi343. wari umuparakomando kuva muri 1983 kugeza muri 1994 nawe avuga nk’ibyo ko mu gitondo cyo ku wa 7 Mata abapolisi ba gisirikare ba MINUAR bagizwe n’abasirikare b’aba-Bangladeshi bafashe bamwe muri bagenzi ba bo b’Ababirigi bagize uruhare mu ihanurwa ry’indege.37-38. nyuma y’inama yabereye ku Gisenyi aho Habyarimana yemeje ko gushyiraho inzego z’ubutegetsi z’inzibacyuho bidashobora kuvuguruzwa. Imyiteguro y’igikorwa mu minsi yegereye ihanurwa ry’indege Inonosora rya gahunda yo guhanura indege. nta kintu gikomeye cyari gihari cyagombaga guhagarika ikiruhuko cye.342 Ku itariki ya 4 Mata 1994. Ni we wafashe icyemezo cyo 339 340 Ubuhamya bwatangiwe i Gicumbi. Quorum.216 341 342 343 121 . Yambwiye ko Perezida amaze guha Enock RUHIGIRA. 1995. itariki ya 19 Nzeri 2008. « Prélude du génocide rwandais. Iwabo w’umugore we n’abasirikare bakuru babimenye bahamagaje BAGOSORA ari mu biruhuko ku Gisenyi : yageze i Kigali ku itariki ya 5 Mata 1994 nimugoroba. Koloneli Bagosora yasubiye iwe i Kigali huti huti. Bruxelles. Enquête sur les circonstances politiques et militaires du meurtre du Président Habyarimana ». Jacques-Roger Booh-Booh. amabwiriza yo gutegura ibikenewe byose byo kurahiza abadepite na Guverinoma avuye ARUSHA. Ku itariki ya 30 Werurwe 1994. Nari nkambitse kuri TOP GUN. nta ngorane MINUAR yagiraga zo kwinjira mu bigo bya gisirikare ikagenzura nk’uko yari isanzwe ibikora.344 Imyiteguro yo guhanura indege yaranzwe n’ibikorwa bibitegura bigaragara birimo by’umwihariko kubuza MINUAR ku ngufu kugera mu duce tumwe na tumwe.2). Kahanaga imbibi n’ikigo. BUREGEYA na RWAGAFIRITA (abasirikare bakuru batatu batari bishimye). » Ku itariki 5 nimugoroba. 344 122 . Agace umutwe wacu wagombaga kurinda kari mu majyaruguru y’uburasirazuba bw’ikigo cya gisirikare cya Kanombe. Ubuhamya bwatanzwe na Jean Birara ku itariki 26 Gicurasi 1994. umuhanda umwe gusa ni wo ujya kuri iyo nzu. ubutegetsi bwa gisirikare bw’ikigo cya Kanombe bwategetse ko abasirikare ba MINUAR batemererwa kwinjira. Kimwe mu byo twari dushinzwe kwari ukumenya aho inzu ya Perezida HABYARIMANA iherereye. Mu by’ukuri. Ubu buryo bwatumaga twegera abaturage bityo tugashobora kuneka byinshi. ibintu byagendaga neza kandi twumvikana n’abaturage. Serija Yves Tessier. wari ukuriwe na Kapiteni VANDRIESCHE. guhamagarira imitwe yihariye yo mu ngabo z’u Rwanda kuryamira amajanja… Abasirikare ba MINUAR babuzwa kwinjira mu kigo cya gisirikare cya Kanombe mbere y’ihanurwa ry’indege Ubuhamya bwatanzwe bugaragaza ihinduka ridafite impamvu ry’uburenganzira MINUAR yari ifite bwo kugenzura ibigo bya gisirikare by’u Rwanda. ikigo cya gisirikare cya Kanombe. ariko kuva ku munsi wa 5 Mata 1994. ubusanzwe nari nkuriye igice cya 2 cya 1Pl (1. atanga ubuhamya ku rupfu rw’abasirikare cumi b’Ababirigi bo muri MINUAR. mu mvugo ya gisirikare). Nari mu mutwe wa ALPHA. Ubusanzwe. Mu munsi mukuru wabereye mu banyaetiyopiya cyangwa mu banyamisiri. harimo ikibuga cy’indege.guhanura indege ya Perezida no kugarura SERUBUGA. guherekeza Minisitiri GAZANA (twitaga Spray. yavuze ko kuva ku itariki 5 Mata 1994. kandi ko naramuka agiye yo. Ni twe twenyine twagombaga kugenda irondo aho ngaho. urugo rwa Perezida. yatangaje ko atemera ko Perezida ajya Dar-esSalaam. kuremuza isoko ryo ku Mulindi isaha zitaragera kugira ngo hatagira abantu bashobora kugira ibyo babona mu bice bya Kanombe-Mulindi-Nyarugunga. twagombaga kugenda irondo mu gace kacu kuva saa mbiri kugeza saa ine. Akazi kacu kari ako kurinda TOP GUN. Kugeza ku itariki 5. kwinjira mu bice byegereye ikigo cy’abasirikare cy’i Kanombe: « Mu Rwanda. MINUAR yabujijwe. nta gisobanuro gitanzwe. kugenda irondo no kurinda ikibuga cy’indege. urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri n’Incamake y’ubuhamya bwa Jean Birara yahawe iperereza mpuzamahanga ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersch ryakorewe mu Rwanda kuva ku itariki ya 5 kugeza ku ya 24 Kamena 1995. Ni umuhanda wa kaburimbo. umusirikare w’umubirigi muri MINUAR wari ushinzwe umutekano mu gace ka Kanombe. azagira ingorane ». Bari basanzwe baza kugenzura intwaro dufite uko zingana. Badusabye gusubira inyuma kubera ko turi ahantu hagenewe abasirikare gusa. Hari hashinze umuzinga. Nta n’akanya twabonye ko kuvugana n’abanyarwanda. komanda w’iyo nkambi. ariko abasirikare b’abanyarwanda bari barinze irembo ry’ikigo barabahakanira Ubuhamya bwatanzwe na serija Yves TESSIER. Ntabwo nzi icyo iyo raporo yatanze. bahatiriza inshuro nk’icumi bashaka kwinjira. 345 123 . yabategetse kubuza MINUAR kwinjira mu kigo: « Ku itariki ya 6 Mata. nka saa mbiri n’igice. koloneli Muberuka. Ariko uwo munsi twababujije kwinjira kubera ko komanda w’ikigo y’abasirikare y’i Kanombe. tuhasanga bariyeri. saa mbiri n’igice. twafashe uko bisanzwe uwo muhanda ujya ku nzu ya Perezida n’i KANOMBE. ugaca imbere y’irembo ry’ikigo cy’i KANOMBE. Muri uwo muhanda nta kibazo twagize. ku manywa. Ku itariki 5 nimugoroba. ku itariki ya 1 Kamena 1994. ariko [Cmd Cie] yoherezwa buri munsi muri Ops (S3 Kapitene CHOFFRAY) ». Mu muhanda hari hatambitse ibyuma by’imambo. Tugeze ku irembo ry’agace ka gisirikare dusanga iryo rembo rifunzwe n’abantu bitwaje intwaro. Icyo twabonye n’uko mu mudugudu wa KANOMBE hari abasivili benshi. Koloneli Félicien Muberuka. ubona barubiye. « Baje nka saa sita z’amanywa. Tugeze aho uruzitiro rw’ikigo cya KANOMBE rutangirira. Twahagaritswe n’abasirikare b’u Rwanda bagera ku icumi bitwaje imbunda. Ubwo ni itariki ya 5 Mata. hanyuma tugenda tugana ku irembo ry’ikigo cya KANOMBE. Imyobo y’abarashi yarimo abantu. Nahisemo kuzenguruka nciye iy’amajyaruguru mu muhanda w’ibitaka. Iruhande rwawo hashinze za mitarayeze. Kuva ku irembo ry’ikigo kugera ku irembo ry’ iyo nzu ni nka metero magana atatu.345 Umuserija w’Uumunyarwanda wo muri batayo ya parakomando witwa Emmanuel Iyamuremye yavuze ko yari mu mutwe warindaga irembo ry’ikigo cya gisirikare cy’i Kanombe ku manywa itariki ya 6 Mata 1994. Igihe cyose kwa Perezida habaga hari abajepe baharinze. Abo basirikare banze ko duhita. Reka nsobanure ko umudugudu wa KANOMBE ari ahantu h’igisirikare hatuwe n’abasirikare bo mu kigo cyo hafi aho. Ibi nabibwiye kapitene VANDRIESCHE muri raporo y’irondo. baduciriye amarenga batubwira ngo tuhave. utunze hanze y’ikigo. ntabwo twashoboraga kurirengaho. ariko kuko itegeko ryari ryavuye ku badukuriye.unyura mu nkengero z’ikibuga cy’indege cya KIGALI mu majyaruguru. kandi ni bo bari bafite imfunguzo z’ububiko bw’intwaro. Ubusanzwe twari dusanzwe tunyura muri uwo muhanda nta kibazo. Iyumva ry’abatangabuhamya n° 765/94 ryo mu rwego rw’inkiko rw’i Buruseri. ukarangirira imbere yo kwa Perezida. ntitwashobora kugira icyo twumvikanaho. yari yaduhaye amabwiriza yo kutareka abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR ngo binjire mu kigo ». Baje inshuro nyinshi. Uwo munsi. hari abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR baje i Kanombe bashaka kwinjira mu kigo. »346 Serija Pascal Ngirumpatse wari umuparakomando kuva muri 1988 kugeza muri 1994. MINUAR yakoraga imirimo yihariye buri munsi. FAR na FPR zari ukubungabunga umutekano wari ukenewe kugira ngo inzego z’inziba-cyuho zishobore gushyirwaho no gukora. birashoboka ko iyo yaba ariyo mpamvu iryo tegeko ryari ryatanzwe ». Hari intwaro zasohorwaga mu nkambi bakazijyana gukwirakwizwa mu Nterahamwe hanze.1 347 348 349 350 124 . abasirikare bo muri MINUAR b’Ababirigi cyangwa abandi. abakuru bacu ntibavugaga beruye.kubera ko Koloneli Muberuka yari yabibategetse. Iyo mirimo yarimo kugenzura intwaro n’ibikoresho bya gisirikare by’impande zombi zarwanaga. Ababirigi bo muri MINUAR ntibashoboye kwinjira. binjiraga mu kigo cy’i Kanombe nta nkomyi. nawe niko abivuga : « Itariki 5 Mata. abasirikare barindaga ikigo ya gisirikare bahawe itegeko ryo kubuza MINUAR kwinjira mi nkambi. bityo ikaba yari ifite uburenganzira bwo kugenzura ahantu hose nta nkomyi.348 Kaporali Roger Turinumukiza.A. KIBAT. Chronique 6 avril-19 avril 1994. Kubera ibi.347 Serija Viateur Harindintwali wo muri batayo L. ikanakora amarondo aho byari byemewe n’impande zombi. itariki 26 Nzeri 2008. p. kugira ngo ishobore kuzuza izo nshingano. uko kubuza MINUAR kwinjira mu nkambi ya Kanombe kwabanjirijwe no guhishwa kw’ibitwaro bya rutura kugira ngo MINUAR itabibona ikabifata. Ubuhamya bwakiriwe na Komite muri Nyaruguru ku itariki 15 Ukwakira 2008. kuva muri 1986 kugeza muri 1994 na we ni ko yavuze : « Ndibuka ko kuva ku itariki 4 kugeza ku itariki 6. Ikindi. Abafaransa bonyine ni bo bashoboraga kwinjira no gusohoka uwo munsi. Icya mbere inshingano za MINUAR zari zemewe n’abarwanaga. Ubuhamya bwakiriwe na Komite mu Ruhango ku itariki 23 Ukwakira 2008.349 Uko kubuza MINUAR kwinjira mu nkambi ya gisirikare y’i Kanombe itariki ya 6 Mata 1994 ku manywa kuratangaje ku buryo bwinshi. ariko uwo munsi hari itegeko ribabuza kwinjira. abakuriye ingabo z’u Rwanda akenshi berekaga MINUAR intwaro ntoya. Ubusanzwe. bagenzi banjye bambwiye ko abasirikare ba MINUAR bagerageje kwinjira mu nkambi ya Kanombe ariko abasirikare barindaga irembo ry’ingenzi ry’ikigo barababuza. kandi impande zombi zari zarabibwiwe. ariko uwo munsi babisobanuye neza batanga iryo tegeko ribuza MINUAR kwinjira igakora ubugenzuzi yari isanzwe ikora. ihagarika kandi igasaka. w’umuparakomando kuva muri 1990 kugeza muri 1994. yemeje ko yumvise bagenzi be bavuga ko MINUAR yagerageje kwinjira mu nkambi y’i Kanombe hagati y’itariki 5 n’itariki 6 Mata.A.350 Nk’uko bimaze kuvugwa. Ubuhamya bwakiriwe na Komite mu Ngororero. Ni abasirikare b’abaparakomando babikoze. ariko nzi nezo ko ari abaparakomando birukanye MINUAR ». Sinzi impamvu yatumye bahabwa itegeko ryo kwirukana MINUAR. Abantu benshi bahoze mu ngabo za kera bavuze ko igihe MINUAR ifata icyemezo cyo kugumana imfunguzo z’ububiko bw’intwaro zabo. naho intwaro za rutura nyinshi bakazihisha mu mashyamba 346 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali ku itariki 11 Kanama 2008 . MINUAR yari ifite uburenganzira bwo kugenzura intwaro ishyizeho za bariyeri. ariko abasirikare b’u Rwanda bakayangira ». Ubusanzwe. incuti ye yari ishinzwe ibyuma by’itumanaho. wari umuparakomando kuva muri 1988 kugeza muri 1994. ko n’imirongo y’itumanaho yakoreshwaga n’abakozi babishinzwe b’ingabo z’u Rwanda yahinduwe: « Ndibuka ko ku itariki ya 6 Mata mu gitondo. mu rugo rwa Perezida i Rambura351 n’ahandi. Kamana yabwiye Kayitare ko ibintu byahindutse. Ku itariki ya 6 Mata 1994 mu gitondo Kayitare yabonye ibiterane bidasanzwe by’abasirikare benshi kuri kaburimbo yari imbere y’inyubako z’ishami ry’ubuvuzi. Yampaye urugero rw’impinduka ambwira ko mu itumanaho ry’ingabo z’u Rwanda. Abashinzwe radiyo bari bazi amakuru menshi kandi akazi kabo mu gisirikare kahabwaga abasirikare bizerwa cyane n’ubutegetsi bwa gisirikare. Nagize amatsiko njya kubaza Claver Kamana. Kamana yari inshuti yanjye. Yagize amatsiko ajya kubaza Claver Kamana. 125 . Perezida yari yagiye Dar-es-Salaam. mu nkengero z’ikigo ya jandarumeri ya Kacyiru. Yansobanuriye ko 351 Ubuhamya bwa Serija Samuel Kwitonda bwatangiwe i Kigali itariki 3 Mata 2008.y’ikigo cya gisirikare cy’i Gako na Gabiro. Ntabwo byari ibintu bisanzwe kubona abasirikare benshi baza guteranira ahantu hagenewe abarwayi n’inkomere z’intambara ». ikindi umuntu ashobora gutekereza n’uko icyatumye bahisha intwaro za rutura ari uko hari igikorwa ingabo z’u Rwanda ziteguraga. ubwa kaporali Jean-Marie Vianney Bazambanza. Intwaro z’abajepe zahunikwaga mu cyobo cyari cyarabyubakiwe mu nkambi352 ya bo. ubwa Kaporali Balthazar Nsengiyumva. hasigara havugirwaho abantu bake b’indobanure. 352 Ubuhamya bwa Kaporali François Kamana. i Gitarama. Gaëtan Kayitare. ubwa Kaporali Henri Gasasira bwatangiwe muri Nyamagabe itariki 30 Kamena 2008. Hari nka saa mbiri. wari ushinzwe radiyo. Gucunga no guhindura mu buryo butunguranye itumanaho rya gisirikare Ubuhamya bwatanzwe n’abahoze ari abasirikare b’u Rwanda bwemeza ko hari ibyahindutse bidasanzwe mu gitondo cy’itariki ya 6 Mata 1994 ku mirongo yavugirwagaho n’itumanaho ry’ingabo z’u Rwanda. impuruza yaravuze maze mu kanya kakurikiyeho mbona abasirikare benshi bambaye simoko bateraniye kuri kaburimbo imbere y’inyubako z’ishami ry’ubuvuzi. Mubajije ambwira ko ibintu byahindutse ariko ntiyansobanurira uburyo byahindutsemo. ubanza hari ku wa gatatu. bwatangiwe i Rwamagana itariki 21 Nzeri 2008. bwatangiwe muri Nyamagabe itariki 23 Kanama 2008 . imirongo ivugirwaho yahinduwe mu gitondo cy’itariki 6 Mata. wari umwe mu barinzi b’ibyegera ba Perezida Habyarimana kuva mu wa 1976 kugeza mu wa 1994. Twari dusanzwe tubaza abashinzwe radiyo kubera ko ari bo babonaga amakuru ava mu bakuru b’ingabo bakayakwirakwiza mu nkambi za gisirikare cyangwa mu mitwe bigenewe. Umuntu rero yakwibaza icyatumye ingabo z’u Rwanda zibuza MINUAR gukora umurimo wa yo wo kugenzura. mu nkambi ya gisirikare y’i Kanombe hasigaye amasaha make ngo indege ihanurwe. bwatangiwe Ngoma itariki 10 Nyakanga 2008. wahoze ari umuparakomando wari warakomerekeye mu mpanuka y’imodoka yari yaroherejwe mu ishami ry’ubuvuzi mu nkambi y’i Kanombe kandi anahatuye. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Musanze ku itariki 19 Kamena 2008. Kuva ku itariki ya 6 Mata. abashinzwe radiyo mu bice byinshi bya gisirikare bashoboraga kuvugana bakanatumanaho mu buryo butaziguye. Ni bwo abafaransa bigishije ingabo z’u Rwanda uburyo bwo guhindura kenshi imirongo y’itumanaho. 353 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali ku itariki 25 Kamena 2008. Iyo radiyo yatumaga abakuriye abajepe bavugana n’indege y’umukuru w’igihugu. w’abaparakomando n’uw’intasi kandi ntihagire indi radiyo ishobora kumwumva. « Ku itariki ya 6 Mata. Kamana yambwiye ko abashinzwe radiyo bahawe amabwiriza mashya. n’abaparakomando ndetse na batayo y’intasi mu buryo mbonera. 356 355 126 . mbere y’uko ivugana n’umunara w’itumanaho. Jenerali Marcel Gatsinzi avuga ko : « Nyuma twaje kumenya ko BAGOSORA yari afite radiyo ye bwite. abashinzwe radiyo ntabwo bari bazi imirongo bagenzi babo bavugiragaho. hanyuma umurongo yavugiragaho mbere ugaruka ku itariki ya 7 Mata 1994 ku manywa. wari umusirikare muri batayo LAA muri 1994 yavuze ko imirongo radiyo yavugiragaho yahindutse atabizi. hasigaye nk’iminsi ibiri ngo indege ihanurwe. Ko kuva uwo munsi abashinzwe radiyo badashobora gutumanaho mu buryo butaziguye. bigatuma abo bajepe bamenya aho Falcon 50 igeze igihe cyose. Yashoboraga kuvugana n’abajepe. ryakorewe i Kigali. bigatuma kuyumva bigorana. n’igihe iribugerere hasi. Agomba kuba yarakoresheje ubwo buryo aha iyo mitwe amategeko abakuru b’ingabo batabizi ». Ubuhamya bwa Jenerali Marcel Gatsinzi mu rwego rw’iperereza mpuzamahanga ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersh. nk’uko byari bimeze mbere ».353 Serija Pierre Ngabonziza wari ushinzwe radiyo muri kompanyi y’itumanaho mu nkambi ya gisirikare i Kanombe kuva muri 1987 kugera muri 1994 yemeje ubuhamya bwa kaporari Gaëtan Kayitare yongeraho ko ihindura ry’imirongo ivugirwaho ku bikoresho by’itumanaho mu bice binyuranye by’ingabo z’u Rwanda ryazanywe n’abigisha b’abafaransa kuva ku gihe cya Noroît muri 1990. kandi ko imirongo y’itumanaho bakoreshaga kuri radiyo zituma n’izakira yahinditse. bamaze gusanga ko FPR yashoboraga kumva ibyo batumanagaho.355 Twongereho kandi ko Koloneli Bagosora yari afite uburyo bwihariye bw’itumanaho yashoboraga gukoresha akavugana na komanda w’abajepe. iruhande rwa radiyo y’abasirikare isanzwe.356 Ikindi kandi twavuga n’uko abajepe bari bafite radiyo yihariye yitwaga « station directrice [sitasiyo iyobora]» yatumaga batumanaho na Falcon 50 batagombye kunyura ku munara uyobora indege. Bagomba gucisha ubutumwa mu butegetsi bukuru bwa gisirikare. 354 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu ku itariki 21 Ugushyingo 2008.ubusanzwe.354 Liyetena Selathiel Makuza. itariki 16 Kamena 1995. cyane cyane igihe amabwiriza mashya yagombaga kohererezwa hirya no hino mu ngabo. ni bwo buryo yakoresheje by’umwihariko mu nama yakoresheje mu ijoro ry’uwa 6 Mata 1994. Abajepe bashoboraga guhamagara n’andi mashami y’ingabo. Yari afite radiyo itagengwa n’ubutegetsi bw’ingabo z’igihugu.Elias Ngarambe. n’ikigo cy’abajepe yo ku Kimihurura. mu rwego rw’iperereza mpuzamahanga ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersch. Ubuhamya bwa Jean Turatsinze. Perezida ntabwo yongeye kuhatura amaze kubaka urugo rwe i Kanombe. ikiri kuri kaburimbo. ariko izo nkambi ntizishobore kuvugisha aho hombi: « Majoro Mpiranya yari komanda w’abajepe. Ndanibuka ko indege ijya kuva Dar-es-Salaam. Mu rugo rwa Perezida mu Kiyovu hari ishami ry’abajepe . »i358. Nagiye kenshi mu mahanga mperekeje Perezida kandi twari kumwe i Dar-es-Salaam. mu rugo rwa Perezida rwo mu Kiyovu hari za modoka z’imitamenwa zifite za radiyo”359 ». warindaga Perezida wa Repubulika kuva aho umutwe w’abajepe washyiriweho muri 1976. itariki 9 Gicurasi 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rwamagana ku itariki 21 Nzeri 2008. yemeza ko iryo tumanaho mbonera ryabagaho: « Hari inzu bitaga « Maison de sécurité » [Inzu y’umutekano] yari mu rugo rwa Perezida mu Kiyovu. cyangwa umusirikare we w’icyegera Majoro Bagaragaza. Intambara imaze gutangira. niwe ubwe wabikoraga. bwatangiwe Ngoma (Kibungo). ariko nta murongo w’itumanaho bari bafitanye n’umunara w’itumanaho »357. kandi wari kumwe na Perezida Habyarimana i Dar-es-Salaam itariki 6 Mata 1994. 359 127 . radiyo yo mu rugo rwa Perezida. Ikindi kandi. ryari ribitsemo imbunda n’amasasu. 357 358 Ubuhamya bwa Ngarambe Alias. Nari kumwe n’intumwa zagiye ku itariki 3 Mata.994. asobanura uko itumanaho ryakorerwaga mu ndege hagati ya Perezida n’abakuru b’abajepe basigaye mu Rwanda: « Ndi umwe mu bambere bagiye mu bajepe kandi bashoboye gukurikirana ibintu uko byagiye bigenda kose. Ikindi kandi. abantu bose baranyizeraga. Hari na radiyo abajepe bavuganiragaho bakanavugana na batayo y’intasi. Iyo nzu yarimo ibikoresho byatumaga umuntu avugana n’indege mu buryo mbonera. Ubuhamya n° 0370 Dosiye n° 57/95. Bari bafite imirongo bavuganiragaho n’indege. Kubera ko nari mfite uburambe ku kazi. » « Muri rusange. abajepe ni ho bavanaga imbunda n’amasasu. Yategekwaga na Minisitiri w’ingabo. wahoze ari umusirikare mu ngabo z’u Rwanda bwatangiwe i Kigali itariki 9 Ukwakira 1995. byashoboraga kuvugisha izindi nkambi za gisirikare. bakanamubwira igihe yitegura kugwa ku kibuga cy’i Kanombe. komanda w’ikigo cy’abajepe. François Kamana. Mbabwiye ko Perezida Habyarimana yabanzaga kuvugana n’abajepe mbere yo kuvugana n’abo mu munara w’itumanaho. Babwiraga komanda w’abajepe Falcon 50 imaze kwinjira mu kirere cy’u Rwanda bakamubwira aho igeze. bigatuma ndusha bagenzi banjye b’abajepe kumenya amakuru mensh. Nibwira ko yavuganye na Majoro Protais Mpiranya. Kenshi noherezwaga mu mirimo ikomeye kandi inshuro nyinshi nari nshinzwe umutekano wa Perezida n’umuryango we. Abasirikare b’inzobere mu itumanaho babaga bahari igihe cyose. Majoro Bagaragaza yabwiye abakuru b’abajepe bari basigaye i Kigali isaha indege iri buvire Dar-es-Salaam. wari umujepe kuva mu wa 1981 kugeza mu wa 1994. ariko ayo mashami ntiyashoboraga guhamagara abajepe. Majoro Mpiranya yafatanyije cyane na Bagosora mu guhirika Leta kwabaye ku itariki ya 6 Mata 1994. Bashobora kuba bari Interahamwe kuko muri bo nashoboye kumenya uwitwa Niyonzima wari umucuruzi wo ku Mulindi. Isoko ryari rikiri mo. biroshye mu « Isoko rinini» bararisesa n’ubukana bwinshi. bwatangiwe i Musanze ku itariki 13 Gicurasi 2008. ashinzwe itumanaho. abaturage benshi b’i Masaka. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). Ku itariki 6 Mata 1994. Ntabwo nzi neza abantu basheshe iryo soko. ikintu gitangaje cyabaye ku maduka yo ku Mulindi.Ikigo cy’abajepe igihe cyose cyashoboraga kuvugana na « Station directrice [sitasiyo iyobora]» yo mu Kiyovu kandi bashoboraga kuvugana igihe icyo ari cyo cyose nta yindi radiyo baciyeho. Hari n’ubwo ryagezaga saa moja z’ijoro. igihe indege ihanurwa. 360 128 . wari umujepe mu 1976 kugera mu 1994. Mu by’ukuri buri wa gatatu wa mbere w’ukwezi. cyane cyane amasaha ryaremaga. akaba n’umukuru w’Interahamwe. Babwiye abacuruzi gufunga amaduka yabo n’abaturage kwirinda kugendagenda mu mihanda ya hafi aho nimugoroba. Iremuzwa ku ngufu ry’isoko ryo ku Mulindi. kimwe na mugenzi we Aloys Ntabakuze wo muri batayo parakomando. hafi y’i Kanombe Ku itariki ya 6 Mata 1994. Iryo « Soko rinini » ryagengwaga n’amategeko yihariye abantu bari bamenyereye. komanda w’abajepe. nta kibazo. byari akamenyero ko barireka rikiremura ubwa ryo. Kanombe na Rusororo bari mu mazu yabo. hagati ya saa munani na sa cyenda z’amanywa abajepe n’abo mu kigo cya Kanombe. Abatangabuhamya kandi bavuze ko abantu bakoraga muri iryo tumanaho batoranywaga mu bantu Protais Mpiranya cyangwa uwo yasimbuye Léonard Nkundiye360 bizeraga cyane. Ikindi. Nabonye bambaye gisiviri. nagiye mu isoko ryo ku Mulindi. ku Mulindi haberaga « Isoko rikuru » bitaga « Igiterane » hakazamo abantu baturutse mu turere tunyuranye tw’igihugu. Ntabwo byari bisanzwe. bababwira guhambira ibintu byabo. itariki 8 Nyakanga 2008. bamwe bambaye gisiviri. igihe yatangaga abasirikare bari mu bikorwa byabaye mbere na nyuma y’uko Falcon 50 ihanurwa. Majoro Protais Mpiranya yari umwe mu ntagondwa zikomeye zitashakaga Amasezerano ya Arusha. nyuma ya saa kumi n’ebyiri. Isoko risanzwe ryaremaga buri wa gatatu ryafungwaga n’abapolisi b’umujyi saa kumi n’imwe. Ubundi iryo soko ryararemaga kugeza nimugoroba. Ubuhamya bwa André Nzarora. Abandi barebaga umupira w’igikombe cy’isi kuri televiziyo wabereye muri Leta zunze ubumwe z’Amerika. ariko « Isoko rinini » ryabaga rimwe mu kwezi. iruhande rw’i Kanombe. Protais Mpiranya yakoresheje uburyo yari afite aha koloneli Bagosora amakuru yose ku rugendo rwa Falcon 50 nk’uko abatwaraga iyo ndege babimubwiraga. Niyo mpamvu yatumye. ariko bari batangiye kwirukana abantu. Birashoboka rero ko ku itariki ya 6 Mata 1994 nimugoroba. Serija Emmanuel Munyaneza avuga ati : « Ku itariki ya 6 Mata 1994. Wari umunsi w’« Isoko rinini ». ku manywa. Nahageze nka saa munani. bategeka abacuruzi n’abaririmo bose guhambira ibyabo bagataha iwabo mbere y’amasaha asanzwe y’iremura. 129 . hari abasirikare barimo abajepe. amaze kumenya ko akomoka mu Nduga. bitarigeze biba. kandi nkaba numva ko gifite isano n’ihanurwa ry’indege ya Perezida. Silas Ntamahungiro yacuruzaga ibiribwa i Kabuga. Icyantangaje cyane. Ntamahungiro yabonye ukuntu « Isoko rinini » ryasheshwe n’abasirikare igihe cyaryo cyo kuremura kitaragera: « Ku manywa. 363 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Ku Isoko rinini byari ibintu bidasanzwe. ku itariki 6 Mata. Ngeze ku Mulindi ninjiye mu isoko mushakisha mu bantu. kimeze nk’aho cyasobanuraga impamvu abasirikare birukanaga abantu hakiri kare. kandi bitari bisanzwe biba. Ku itariki 6 Mata. rimwe na rimwe batinze. musiga yo agura ibintu. ku muhanda wo ku Mulindi. kandi ku isoko risanzwe rya buri wa gatatu. Umuntu yahuraga n’abasirikare. bakaganirira ku nzoga bagataha ninjoro. kuko kenshi byari biruhije gutandukanya abasirikare n’abasiviri. najyanye undi muntu i Kabuga. itariki 20 Gashyantare 2008 . Birashoboka ko. N’igihuha nari numvise. ngomba kumusubizayo arangije kugura ibyo yashakaga. abantu barizagamo ntabwo bahitaga bataha. umuntu agana ahitwa kuri 19. itariki 8 Nyakanga 2008. buri munsi w’isoko. n’uko uwo munsi ku itariki ya 6 Mata. niba abasirikare b’ingabo z’u Rwanda bari bateguye guhanura indege ya Perezida Habyarimana. Aloys Uwimana wari ufite iduka ku isoko ryo ku Mulindi agira ati : « Ku itariki ya 6 Mata. ryaremaga rimwe na rimwe rikageza saa mbiri z’ijoro nta kibazo. hari saa tanu cyangwa saa sita Abantu bibajije icyabaye hanyuma haza igihuha cyavuzwe n’abantu benshi ko uburakari bw’abasirikare bwatewe n’uko ngo uwo munsi Bagosora yaba yaraje ku mucuruzi w’inzoga na fanta witwa Niyonzima maze agakubita uwitwa Vital. Ariko nabonye abasirikare birukana abantu mu isoko. Navuye ku Mulindi nka saa sita n’igice. natwaye ku ipikipiki umukobwa w’incuti yanjye yitwaga Kalimungabo Leodomir. bamwe bambaye gisivili kugera i Kabuga. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. rimwe na rimwe bakoresha ingufu nyinshi. Abasirikare baba baraje batangira gukubita abantu kugira ngo isoko riremure. ku Mulindi.Biranashoboka ko bari abasirikare. Hari umunsi w’Isoko rikuru. abasirikare bavuye mu kigo iwabo i Kanombe bagasesa isoko. kubera ko abasirikare bari ku kazi biyoberanyaga bakambara gisiviri361 ». nacururizaga ku Mulindi. nyuma ngaruka gutwara uwo mukobwa. Ubusanzwe. Banyuraga mu tubari.362 ». kuko ubundi barekaga abantu kugeza igihe isoko riremura ubwaryo. 361 362 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). Kimwe n’abatangabuhamya bamaze kuvuga. Ntabwo nabonye Bagosora ubwanjye. ariko abantu bavuze ko yari kwa Niyonzima. Mbere y’uko arangiza. Ntabwo byari bisanzwe kuko ubundi kari akazi kakorwaga n’abapolisi ba komini. Ryabaga ku wa gatatu wa nyuma w’ukwezi363 ». ntaha i Kabuga. itariki 14 Mata 2008. yari yagiye mu isoko ryo ku Mulindi ku itariki 6 Mata 1994. Barazengurukaga banagenzura ibinyabiziga kuri bariyeri yo kuri 19. bwahawe Komisiyo y’igihugu yigenga yashinzwe gusuzuma uruhare Ubufaransa rwagize muri Jenoside yagiriwe Abatutsi muri 1994. bikaba byemeza ko cyari igikorwa cyitondewe mw’itegura. saa mbiri. Dogiteri Charles Zirimwabagabo. bitangaza abatanze ubuhamya babonye uko gufata ibirindiro kudasanzwe. niboneye abajepe bakwirakwira KIMIHURURA i Kigali. bikerekana ko izo bariyeri zashyizweho hasigaye igihe gito ngo indege ihanurwe kuko zitari zihari ku manywa. mbere y’uko indege ya Perezida ihanurwa. ku Gisenyi itariki 11 Kamena 1995 (reba inyandiko-mvugo y’iryo perereza. Umuntu yumvaga ko hari ikintu gitegurwa »365. Nari mu kabari numva ibiganiro by’abantu. Ubuhamya bwa Liyetena Jean de Dieu Tuyisenge. na we yabonye abajepe bafata ibirindiro saa moja: « Itariki 6 Mata 1994. dukurikije ubuhamya bwatanzwe n’Abanyarwanda bari mu turere twa Masaka na Kanombe indege ya Falcon 50 imaze guturika. hose hari abasirikare b‘u Rwanda. Bariyeri ivugwa n’abatangabuhamya benshi ko yari ihari ku manywa ni iyo kuri 19 yonyine. Abajepe bakwijwe mu myanya mbere y’ihanurwa ry’indege batangira ibikorwa ako kanya indege imaze guhanurwa Ku itariki 6 Mata 1994.batashakaga ko aho icyo gikorwa kiri bubere haba abantu benshi. Nyuma ya saa mbiri z’ijoro ho gato. Ngeze ku Mulindi nsanga umuhanda ugana mu mujyi ufunzwe n’abaparakomando batarekaga hagira ucaho. Nageze kuri ESM ahagana saa tatu z’ijoro364 ». Ipeti ryanjye rya ofisiye ni ryo ryatumye nca kuri iyo bariyeri. Liyetena Jean de Dieu Tuyisenge. Iyo ishobora kuba ari yo mpamvu yatumye birukana abantu mu isoko ryo ku Mulindi bitarigeze biba mbere. wari utuye ku Kimihurura. urup. bavuga ko mbere y’uko indege ihanurwa. hasigaye nibura isaha ngo indege ihanurwe.9). Bwari ubwa mbere tubibona. numvise isasu rya mbere. aravuga ko mu gihe gito indege imaze guhanurwa yanyuze kuri bariyeri ebyiri z’abaparakomando ku Mulindi no kuri 15. ndasohoka ako kanya maze mbona igisasu cya kabiri kigana ku ndege yari igeze hejuru y’uruganda rwa SORWACI. Ako kanya narasohotse mfata imodoka yanjye ngo ngaruke ku ishuri rikuru rya gisirikare (ESM) aho nabaga. saa moja. yabwiye abapererezi b’Ababirigi: « Jyewe ubwanjye ku itariki ya 6 Mata. Liyetena Tuyisenge avuga ati: « Ku itariki ya 6 Mata nimugoroba. Ngeze ahantu hitwa kuri 15 aho umuhanda ujya i Ndera n’ujya i Kanombe ihurira mpasanga indi bariyeri irinzwe n’abaparakomando. nimugoroba. byari bitangaje ». Mu by’ukuri. bakabahatira gutaha bidatinze. 364 130 . ni umwe mu basirikare bari i Masaka umugoroba indege ihanurwa. wahoze ari Perefe wa Gisenyi. Jean-Berchmans Birara. abajepe bari bafashe ibirindiro ku Kimihurura aho abantu batuye. kikaba cyarashoboraga kubangamirwa n’abaturage iyo babareka bagatembera uko bashaka nyuma y’isoko. iwabo w’intagondwa zo ku ngoma ya Habyarimana. nari i Masaka nagiye ku kazi k’iperereza nari nahawe na Koloneli Sagatwa. 365 Ubuhamya bwatanzwe mu rwego rw’iperereza mpuzamahanga ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersch. Ntabwo byari bisanzwe. abajepe bari bashyizeho za bariyeri. Ikibazo buri wese yibazaga n’igituma abadukuriye bibwiraga ko iyo minsi ibiri gusa iteye akaga. Abandi bajepe bagiye mu mago y’abatavuga rumwe na leta Ubuhamya bwa Pascal-Charles Voituron itariki 30 Gicurasi 1994. bavuga ko ikigo cy’abajepe cyari kigiye guterwa. nagiye i Butare. ko FPR ishobora gutera ikigo cy’abajepe bityo rero ko byari ngombwa kujya kubatera ingabo mu bitugu. Inyandiko-mvugo N° 770/94 (Inyandiko yo mu rubanza rwa Ntuyahaga). Batubwiye ko ibintu bitameze neza. agasanga abasirikare b’abajepe ari bake cyane muikigo. yavuze ko ku itariki 4 Mata 1994. urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. itariki 21 Ugushyingo 2008. nabonye ko hari agasuhero. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. kuri Jandarumori ishami ry’inkiko ry’i Buruseri. abandi bose bari babohereje hanze ahantu hanyuranye. Kuki iyi minsi ibiri gusa ari yo yagombaga kwitabwaho by’umwihariko?369 ». kuri dosiye n° 02 02545 94 C8. Tugeze mu kigo cy’abajepe nasanze harimo abasirikare batageze kuri mirongo itanu . abasirikare bari bagiye mu myanya yatoranyijwe muri Kigali: « Mu gihe cy’imvururu zo mu Rwanda. Ubuhamya bwa Thierry Charlier itariki 16 Gicurasi 1994. Batuzengurukije ikigo ngo tukirinde. Bagenzuraga utugari. Uwo munsi batubwiye kwitegura imirwano. 131 . Hanyuma nasubiye kuri TOP GUN. we n’abandi basirikare bo muri batayo ye babohereje gufasha kurinda ikigo cy’abajepe. yabonye abasirikare b’u Rwanda bashyiraho bakanarinda za bariyeri hasigaye igihe gito ngo indege ihanurwe: « Mu kagoroba najyanye abantu batanu muri CND kugira ngo bakore igenzura. twagize inama n’abadukuriye muri batayo parakomando i Kanombe. Kompanyi nari mo ni yo babwiye kujya gukora uwo murimo ku itariki 5 Mata. abajepe bari boherejwe mu mago ku Kimihurura bahise baherekeza ba Minisitiri bo muri MRND babajyana ahari umutekano mu kigo cy’abajepe hanyuma babajyana muri ambasade y’Ubufaransa. 368 369 367 366 Reba ubuhamya bwa Kapiteni Isidore Bwanakweri. n’ukuvuga ko bari boherejwe mu bikorwa bya gisirikare mu mujyi. Ajida shefu Elias Ndaruhutse wo mu ngabo z’u Rwanda wari mu nkambi ya gisirikare i Kanombe muri batayo y’abaparakomando. Indege imaze guhanurwa. cyane cyane i Kanombe368.Umusirikare w’Umubirigi wo muri MINUAR witwa Pascal-Charles Voituron. Twahamaze uwa 6 Mata wose kugeza nimugoroba ariko ukabona hari ibintu bitameze neza. (…) Navuga ko abatangabuhamya b’abasiviri b’abazungu bambwiye ko mbere y’uko indege ya Perezida ihanurwa. iyo nama yari iyobowe na Majoro Ntabakuze. hari za bariyeri n’abasirikare mu masaganzira amwe mu mujyi. bikerekana ko hari ibyategurwaga mu bajepe no muri batayo y’abaparakomando: « Ku itariki 4 Mata 1994. Umunyamakuru w’Umubirigi witwa Thierry Charlier wari mu Rwanda muri Mata na Gicurasi 1994 yavuze ko abatangabuhamya b’abanyamahanga bamubwiye ko mbere y’ihanurwa ry’indege. Tugenda. bari batangiye gushyira za bariyeri mu mihanda. kandi bitarabaye mbere. i Rilima. Nagombaga kujya kubazana saa cumi n’imwe za mu gitondo366 ». itariki 8 Kanama 2008. Mu bihe bisanzwe ayo masanganzira nta bariyeri cyangwa abasirikare bahabaga367 ». ryari riyobowe na Majoro François-Xavier Nzuwonemeye. Minisitiri wo muri PL Hutu power. ivuga ko. ryoherejwe kujya guhungisha Justin Mugenzi. abajepe n’abo mu ishami rishinzwe gutata batangiye ibikorwa byo guhungisha abantu bakomeye bo muri Hutu power. kandi ngo uburyo babikoze byagaragazaga ko ari ibintu bari barateguye: « Maze koherezwa gukora muri ambasade yacu i Kigali mu Gushyingo 1993. Ubuhamya bwanditse kandi bushyizeho umukono bwa R. Majoro NZUWONEMEYE avuga ko ICYO GIHE iyo abishaka aba yarishe MUGENZI. yavuze ko indege imaze guhanurwa. aho Avenue Paul VI na Avenue de la Jeunesse zihurira.G. urup.. cyangwa kurinda ahantu hakomeye. abajepe ni bo bahungishije Nzirorera bamuvanye iwe ku Kimihurura. MUGENZI na Majoro NZUWONEMEYE baratonganye. Namenye ko yishwe mbyumviye kuri RTLM yishimiraga ko ibyitso bya FPR byatsembatsembwe ». hari hatuye 370 371 Ubuhamya bwatanzwe muri Sena y’Ububirigi itariki 19 Gashyantare 1997 (Raporo Sena y’Ububirigi.wari icyegera cya Joseph Nzirorera.G. ku buryo umuntu yashoboraga kuva mu rugo rumwe akajya mu rundi anyuze mu cyanzu cyari giciye mu ruzitiro rutandukanya ingo zombi ». cyangwa gutorokesha abantu bafite igituma bashakishwa. Inzu zacu zari zibangikanye. Inyandiko yo ku itariki 17 Ugushyingo 2003 yaturutse ku mutangabuhamya wiswe R. bwo ku itariki 17 Ugushyingo 2003. Kugera kuri ambasade y’u Bubirigi uvuye kuri iyo nzu byatwaraga iminota nk’itanu ku maguru.G. avuga ko abagombaga guhungisha abo bantu bari barangije kwitegura mbere y’uko indege ihanurwa: « Ibyo byagombaga gukorwa n’amashami yombi. Inyuma y’iwanjye. umugore wa nyakwigendera. hamwe n’uwari umwungirije Kapitene Innocent Sagahutu. Minisitiri w’Intebe w’u Rwanda. Ni NZUWONEMEYE watumwe guhungisha MUGENZI amuvana iwe ku KICUKIRO amujyana mu nkambi y’abajepe . nari nturanye n’Umunyamabanga wa Mbere muri ambasade yacu Pr Philippe COLYN n’umugore we n’umukobwa wabo. wari diplomate muri Ambasade y’ u Bubirigi i Kigali muri Mata 1994. Abandi basirikare boherejwe ahandi kujya kwica. nageze i Kigali ku itariki 17 Mutarama 1994. bari mu buhungiro muri Benin. abasirikare b’u Rwanda bahise bafata ahantu h’ingenzi mu mujyi mukuru. Umutangabuhamya yakomeje avuga ko. Nzirorera yamubwiye ko indege imaze guhanurwa.barabica. zari zizwi zose mbere ya Jenoside371 ». 132 . Avuga ko ingo z’abantu bakomeye. rimuvanye mu rugo rwe ku Kimihurura. N’iryo shami ry’intasi. Kuva mu ntangiriro z’ukwezi nari ntuye mu nzu ya Leta y’u Bubirigi. ku nzu ya kane uvuye iwanjye. Kuri Avenue Paul VI.620). Urugero ni Boniface Ngurinzira370 wari minisitiri w’ububanyi n’amahanga akaba n’umuyoboke wa MDR . Umutangabuhamya wahawe izina rya R. Ayo ni amagambo ya Florida Mukeshimana. Bruno Angelet. uburana mu Rukiko rwa Arusha. Sinongeye kumubona. abajepe bamutwaye hashize iminota mike indege ihanuwe : « Abasirikare batandatu b’abajepe batwaye umugabo wanjye. iry’intasi n’iry’abajepe. Madamu Agathe UWIRINGIYIMANA nawe yari atuye kuri Avenue Paul VI. bari muri Cameroun. abwira urukiko rwa Arusha ICTR. Boniface Ngurinzira. ari abo mu butegetsi ari n’abatavuga rumwe na Leta. Ndeba televiziyo mu nzu yo mu rugo rwa Philippe COLYN wari wagiye mu biruhuko n’umuryango we i Zanzibar.muganga wa Perezida. Ndibuka mbona imodoka n’abasirikare ariko sinashoboye kugenekereza imibare. Buri gihe Ababirigi bafite ubwoba barantelefonaga. Nagerageje kurebesha idarubindi ritubura amashusho. Hari ahantu harinzwe n’abasirikare b’abanyarwanda. ubusanzwe atangira saa mbiri n’igice. Dogiteri Emmanuel AKINGENEYE. Ku wa gatatu itariki 6 Mata 1994. Mbona kandi numva imodoka nini kandi nyinshi zikata imbere y’inzu yacu. Abanyamakuru ba RTLM babwira ababumva gukomeza bakumva. kuri Avenue de la Jeunesse. iburyo bw’amasanganzira. mbona bulinde imbere y’amahuriro y’imihanda na mitarayeze yerekeye ku nzu ya Minisitiri w’Intebe cyangwa ahateganye na ho. Mpereye ku buryo nabayeho hagati y’itariki esheshatu n’itariki cumi Mata n’ibyo nabonye aho Avenue Paul VI na Avenue de la Jeunesse zihurira hari imyanzuro myinshi nafata: 1. ndangije akanama na ambasaderi na Madamu Monique MUJAWAMARIYA (…) navuye kuri ambasade nka saa kumi n’ebyiri ntashye. Nta modoka zari zemerewe kuhanyura . (…) Nka saa tatu na makumyabiri. Narasohotse negera urugi rw’irembo kugira ngo ndebe ibiba. Nyuma numvise ibintu bivuga nk’inyundo bihonda ku byuma. Ibi byerekana ko ibintu byose byari byarateguwe. Ahari bariyeri nari mpazi neza. kuko nari menyereye kuhanyura inshuro nyinshi mu cyumweru mpakorera jogging kuva saa cumi n’ebyiri n’igice za mu gitondo. Inyuma yo kwa Bwana COLYN hari hatuye Bwana SINDIKUBWABO. Ndibwira ko bashingaga ibibunda kuri kaburimbo. cyane cyane iyo umuntu yongeyeho ibyabaye ahandi muri Kigali muri ayo masaha. ansigira imfunguzo z’iyo nzu. Ijoro ryose habaye urujya n’uruza. Njya kumva amakuru mu gifaransa kuri RTLM. Ni bwo bwa mbere numvise ko indege ya Perezida yahanuwe. hari inzu ya Perezida HABYARIMANA. kubera ko bari bategereje ko byemezwa ko Perezida yaguye muri iyo mpanuka. Hari hashize hafi isaha imwe gusa indege ihanuwe. abasirikare b’u Rwanda baraje bafata amasanganzira. 133 . imodoka n’imbunda nini. Nyuma nyura mu cyanzu mu rugo rwanjye numva ikintu gituritse cyane. hari na za bariyeri nyinshi. bahashyira za bulinde. Hakurya. Nyuma mvugana n’abakozi bo kwa Philippe COLYN ngira ngo menye niba ibintu bimeze neza. Mbivuganaho n’umuzamu ambwira ko atari za gerenade zituritse ahubwo ko bishoboka ko ari inzu ibikwamo amasasu ituritse. umuzamu witwa Edgard yarakomanze ambwira ko hari abasirikare benshi baje bafata imyanya ku mahuriro y’imihanda imbere y’iwanjye. Kuva saa tatu n’igice za nimugoroba ku itariki ya 6 Mata. wahoze ari Perezida w’Inama ishinga amategeko nyuma agirwa Perezida wa Repuburika na Guverinoma y’Inzibacyuho nyuma y’ihanurwa ry’indege ku itariki 6 Mata. nawe waguye muri iyo ndege ku itariki 6 Mata. Abasirikare bantegetse gusubira mu nzu bidatinze no kutongera kuyisohokamo. Umugereka wa I ku Nyandiko-mvugo N°743/94. 372 134 . Nari kumwe na Jean-Pierre Duquesnoy. Urwandiko Bruno Angelet yandikiye Bw. Nagarutse kuri Base saa tatu n’iminota mirongo itanu n’itatu. » Ngeze ku kibuga cy’indege nagiye aho binjirira. ubanza narumvise ko byari bisanzwe ko ikibuga kiguma mu kizima. mbere ntacyo numvise. usanga bishoboka ko bari babiteguye mbere y’ihanurwa ry’indege373 ».Pasuch. Nyuma y’ihanurwa ry’indege. uroye uko ibintu byakurikiranye bitameze nk’ibikozwe huti huti. nawe ni ko avuga ibyakozwe n’abasirikare b’u Rwanda nyuma y’ihanurwa ry’indege. Nahamagaye Dogiteri Pasuch mubwira ko ndi mu nzira ngiye yo. ku itariki 6 Mata 94. Natangajwe rero no kubona abasirikare bikoreye amasasu basohoka mu kibuga cy’indege hashize iminota icumi indege ihanuwe. Nabibwiwe na serija LEKEU. ajida shefu Jean Lechat. mu rwego rw’ubutwererane bwa gisirikare. Liyetena Jean-Noël Lecomte. ngo bishobora kuba za misile. wari i Kigali muri Mata 1994. umuhanga mu kohereza ibimenyetso by’itumanaho wa ambasade y’u Bubirigi. wabimenyeye muri batayo. twatangajwe n’ukuntu abasirikare n’abajandarume bihuse. itariki 25 Gicurasi 1995. Mpereye ku tugofero twirabura abo basirikare bari bambaye. Nabonye abajepe basohokaga bambaye amasasu bajya gufata imyanya imbere y’ikibuga cy’indege mu masangano y’imihanda. nagiye ku kibuga cy’indege kubera ko nagombaga kuhategera indege ya C 130 yagombaga kuhagera hagati ya saa mbiri n’igice na saa tatu za nijoro.2. Sinashoboye gutaha . umucamanza mu rukiko rwa gisirikare. Undi musirikare w’umubirigi. Batsaga amatara igihe habaga haje indege gusa. Impamvu: Iperereza ku iyicwa ry’abasirikare 10 b’ababirigi ryabereye i Kigali itariki 7 Mata 1994. ko byari bimeze nk’ibyari byarateguwe mbere: « Ku byerekeye ihanurwa ry’indege ya Perezida w’u Rwanda. Ku byerekeye ikibuga cy’indege n’izima ry’amashanyarazi. Sa tatu n’iminota mirongo itatu n’ine twagiye kuzana abasirikare bari bagiye kwidagadura muri KIGALI NIGHT. Ariko. hari hashize iminota nk’icumi mpamagaye Dr. Ubusanzwe ku kibuga cy’indege najyaga mpahurira n’abajandarume n’abasirikare barinda ikibuga cy’indege gusa. itariki 8 Nyakanga 1994. Hari abandi banyamahanga batanze ubuhamya bashimangiye icyo gitekerezo cyo kwitegura cyagaragaye neza mu gihe gito cyakurikiye ihanurwa ry’indege. 373 Ubuhamya Liyetena Jean-Noël Lecomte yatangiye imbere y’ishami ry’inkiko ry’i Buruseri. Kompanyi yongereye ingufu z’uburinzi. numva bari abajepe (…)372 ». umusirikare mukuru w’Umubirigi wo muri MINUAR arabyemeza: « Ihanurwa ry’indege ryatangajwe nka saa mbiri n’iminota cumi n’itanu. Ntabwo nibuka neza isaha byatangajwe ko Perezida yari mu ndege yahanuwe. Mpageze mbona abajandarume basuherewe. Nka saa mbiri n’iminota mirongo itatu nari mu muhanda wa Nyarutarama ngana ku kibuga cy’indege (nka kilometero 7) maze numva Dogiteri Pasuch avugira kuri radiyo yacu atangaza ko hari indege imaze guterwa ibintu bibiri byakirana. Twahagaritswe kuri bariyeri muri metero 200 mu ruhande rw’iburengerazuba bwa RWANDEX. Iyo bariyeri twayinyuzeho nta ngorane. Uroye uburyo bihuse cyane. Mumenye ko bari badafite itumanaho rikoresha radiyo rihagije. Van Winsen. numvise barasa. Liyetena Koloneli René Chantraine.Ijoro ryose. nyuma yo guhanurwa kw’indege. nawe wo mu rwego rw’ubutwererane bwa gisirikare rw’Ababirigi. 375 Ubuhamya bwa Liyetena koloneli René Chantraine. ku itariki 9 Gicurasi 1994. Sinashoboye kuhava. Ntacyo nashobora kuvuga kuri iyo mpanuka no ku iyicwa ry’abaparakomando bacu icumi. ku itariki 10 Gicurasi 1994. atanga ubuhamya bushyigikira ubwa bagenzi be: « Indege ya Perezida w’u Rwanda iraswa nari mu mudugudu wa gisirikare w’Ababirigi i Nyarutarama. Ukuntu abajepe bihuse n’ukuntu Leta nshya igizwe ahanini n’intagondwa yashyizweho byatumye nibwira ko ihanurwa ry’indege ari bo ryaturutseho. umujyi wose bari bawugose kandi bawukwirakwiriye mo. Ajida shefu Christian Joseph Defraigne. ngeze hafi y’umuhanda uzengurutse wa Kacyiru mpasanga za bariyeri ziriho abajandarume b’abanyarwanda. uwari undi inyuma bahamije umupira w’imodoka ye. kuri dosiye N° 02 02545 N94 C8 (urubanza rwa Ntuyahaga). Numvise vuba ngerageza kuhikura bidatinze. ahagana saa tatu z’ijoro navaga mu mujyi . Kuri uwo muhanda hari n’abajandarume batatu b’imico mibi bantunze imbunda. Ajida Contineau wo mu ishami rya 2 ry’abakomando. mu rukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. Muganga Thiry n’umusirikare mukuru ushinzwe ingemu n’ibindi bikoresho bicajwe hasi babambura imbunda zabo(GP). kuri dosiye N° 02 02545 N94 C8 (urubanza rwa Ntuyahaga). Nasubiye mu nkambi y’abasirikare b’Ababirigi ya CTM i Nyarutarama. Mu minota itageze kuri makumyabiri nyuma y’ihanurwa ry’indege. Ngo nibo bahaye Interahamwe intwaro kandi bakaba barateye ubwicanyi mu bihe byashize375 ». bashakaga kubonera ku rupfu Ubuhamya bwa Jean Lechat. Mu gisirikare harimo agace k’intagondwa ka CDR. abajandarume bigaragara ko barakaye batugumishije ku ruzitiro rw’ibyuma. Abo bose bari bambaye iniforume za LONI bari mu modoka za LONI374 ». 376 Ubuhamya bwa Christian Joseph Defrraigne. Icyantangaje n’ukuntu abasirikare b’u Rwanda bihuse. na muganga majoro Thiry nabo baje gusanganira indege yacu ya C 130. Ibi byose tumaze gusuzuma bigaragaza ko hari abantu bo hejuru mu ngabo z’u Rwanda n’intagondwa z’abanyapolitike za Hutu power biteguraga gukora ikintu kidasanzwe cyabaye kwica Perezida wa Repuburika na jenoside yakorewe abatutsi. mu rukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. Nsimbuye. Ni bwo umuntu wari utwaye imodoka wari undi inyuma yambwiye ko Perazida bamwishe. nawe waje mu rwego rw’ubutwererane bwa gisirikare ari umwarimu mu ishuri rikuru rya gisirikare ry’i Kigali nawe abivugaho yerekana ukuntu. na bo babahagarika aho. 374 135 . ku itariki 10 Gicurasi 1994. kuri dosiye N° 02 02545 N94 C8 (urubanza rwa Ntuyahaga). mu rukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. Ntabwo bambwiye impamvu bashyizeho izo za bariyeri ariko wabonaga batamerewe neza. Nabonye ko mbere [ntabwo ari twe tubishimangira] y’ihanurwa ry’indege abo basirikare bose bari bazi ikigiye kuba n’ikigomba gukorwa376 ». abasirikare b’u Rwanda bihuse cyane kandi mu buryo buteguye neza: « Itariki ya 6 Mata 94. abajepe bagendaga irondo ari benshi mu gace ka Kanombe itariki ya 6 Mata 1994 ku manywa. Ubuhamya Serija majoro Wellars Mbonigaba Wellars. umusirikare wo mu ngabo z’u Rwanda kuva mu mwaka wa 1985 kandi wari umuparakomando muri 1994. wakoraga mu rwego rw’ubutwererane. Ntabakuze yafashe icyemezo cyo guhagarika imyitozo ya batayo yacu yari yarateguriwe itariki 6 Mata ku manywa. anavuga ko icyemezo cyafashwe na majoro Ntabakuze mu buryo butunguranye mu gitondo cy’uwo munsi : « Ku itariki 6 Mata 1994. Ishami ry’Intasi n’Abajepe. ku manywa. Ibindi bikorwa byerekana ko abasirikare b’u Rwanda biteguraga guhanura indege Ku itariki ya 6 Mata 1994. Ako kanya. yamubwiye ko mu gitondo cyo kuwa 6 Mata 1994. hari bube ikintu gikomeye378 ». yemeje ihagarikwa ry’iyo myitozo yo kumanuka mu mitaka yagombaga gukorwa n’amatsinda abiri y’iyo batayo. bamwe mu basirikare bo muri uwo mutwe bari bababwiye kwitegura. majoro Ntabakuze yahagaritse mu buryo butunguranye imyitozo yo kumanuka mu mitaka yagombaga gukorerwa mu kibaya cya Nyandungu. 379 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). Haza ubutumwa butumira Majoro Ntabakuze kujya mu nama yihutirwa. yavuze ko umubirigi witwa Cam Tran. serija majoro Emmanuel Munyaneza. itariki 31 Nyakanga 2008. Ajuda Elias Ndaruhutse. urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. hari ibikorwa by’urwungikane bya gisirikare byerekezaga hamwe. itariki 8 Nyakanga 2008. abasirikare b’u Rwanda bari bamubwiye ngo: « Uyu ni umunsi ukomeye. bitangaza abasirikare bamwe bo mu nkambi ya Kanombe batari bamenyereye urwo rujya n’uruza muri ako karere377 kabo. Umutangabuhamya wo muri batayo y’abaparakomando. twagombaga kujya mu kibaya cya Nyandungu gukora imyitozo yo kumanuka mu mitaka.rw’umukuru w’igihugu bagahirika Leta bakoresheje ingufu za gisirikare bityo bakaburizamo burundu Amasezerano ya Arusha. 377 136 . Umunyamakuru w’umubirigi witwa Jacques Collet wakurikiranye ibyabaye mu Rwanda kuva muri 1990. cyane cyane mu mitwe y’ingenzi mu ngabo z’u Rwanda: Abaparakomando. Majoro Ntabakuze atubwira ayo magambo yari ameze nk’ufite umutima ahandi. dosiye n°02 0254594 C8. Majoro Ntabakuze yahise ajya mu nama yabereye mu butegetsi bukuru bw’ingabo : « Ku itariki ya 6 Mata mu gitondo. Ibyo bikorwa byari binyuranye ariko byahuriraga ku kintu kimwe: ayo mashami kuguma aryamiye amajanja kugeza ku manywa y’ihangu aribwo batangiye kohereza zimwe muri izo ngabo mu bikorwa hafi y’aho indege yahanuriwe cyangwa ahandi hantu h’ingirakamaro ho mu mujyi wa Kigali. Inyandiko-mvugo n°686. 378 Ubuhamya bwa Jacques Collet itariki 16 Gicurasi 1994. yavuze ko ku itariki ya 6 Mata 1994. maze ajya muri iyo nama ariko asiga avuze ko tugomba kuguma twiteguye. Uko guhagarika imyitozo kugomba kuba kwari gufite impamvu. Icya mbere. ariko ntabwo nyizi379 ». wari umuparakomando muri 1994. yatangiye Rusizi. kandi kugira ngo bishoboke. ajuda shefu Canisius bakundaga kwita Ndabashinzwe ariko ntabwo nibuka izina rye bwite. itariki 22 Ukwakira 2008. uko ibintu byari bimeze byerekanaga ko hari ikintu gitegurwa. Mu bindi bigo bya gisirikare by’i Kigali naho. Bari batubwiye kuryamira amajanja.imyitozo yo kumanuka mu mitaka yahagaritswe na majoro Ntabakuze . itariki 21 Ugushyingo 2008. Nari nagiye aho iyo myitozo yagombaga kubera kugira ngo ndebe uko hameze no gutunganya ibikoresho. Jye nabibwiwe n’uwari unkuriye. itariki 15 Ukwakira 2008. Nta kindi gisobanuro yampaye ku mpamvu ibiteye. ariko ntabwo nari nzi icyo ari cyo. Umwe mu bigisha bo muri batayo parakomando wagombaga kuyobora imyitozo uwo munsi. abimbwirira aho twari twagiye gufasha abandi i Shyorongi. serija Pascal Ngirumpatse yavuze kimwe n’ubuhamya bumaze gutangwa n’abahoze ari bagenzi be avuga uko iryo hagarikwa ry’imyitozo ryemejwe: « Nari umwe mu barimu bari batoranyijwe kuyobora imyitozo yo kumanuka mu mitaka mu gitondo cyo ku itariki ya 6 Mata. 382 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Gicumbi. akaba yarabonye ko bamwe mu bakuru b’abasirikare bitwaye mu buryo budasanzwe umunsi wose w’itariki ya 6 Mata 1994. Liyetona Selathiel Makuza wari wagiye gufasha abandi i Shyorongi. Mu gihe nari ntegereje abasirikare bagombaga gukora iyo myitozo. yatubwiye ko ibintu bitameze neza anatubwira ko tuguma turyamiye amajanja380 ». yavuze ko yakoraga mu ishami ry’ubuyobozi mu kigo cya gisirikare cya Kigali. Twarabyiboneraga ubwacu kandi bamwe muri twe bari bazi ko hari ikintu kizaba ku itariki ya 6 Mata. Abandi basirikare bakuru nka Nubaha na Neretse nabo niko bari bameze. nk’uko yari asanzwe382 ». Ibyo ntabwo byari bisanzwe. Nakongeraho ko najyaga mu 380 381 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Ariko. Nazinze ibikoresho nza kubibwira amashami yagombaga gukora iyo myitozo381 ». nabonaga abasirikare bankuriye. majoro Habimana bakundaga kwita Bemera. Ibintu byose byari byateguwe. avuga ko yabonye ibintu bidasanzwe kuva ku itariki ya 5 Mata 1994 kandi ko abakuru babo bari bababwiye ngo bitegure imirwano kandi intambara yari yarahosheje. majoro Nzuwonemeye na kapiteni Sagahutu bitwaraga mu buryo butameze nk’ubw’abandi. Twakekaga ko Kigali yari igiye gufatwa. Ajuda shefu Denis Munyaneza wari muri batayo y’intasi yayoborwaga na majoro François-Xavier Nzuwonemeye yungirijwe na kapitene Innocent Sagahutu bombi ubu baburanira mu Rukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda. ariko badasobanukiwe neza icyo ari cyo. Ubuhamya bwakiriwe na Komite muri Nyaruguru. Ukuntu bazengurukaga hose byerekanaga ko hari ikintu bateguraga. ahubwo bategereje ishyirwaho ry’inzego z’inzibacyuho : « Icyo nibuka n’uko ku itariki ya 5 n’iya 6 Mata 1994. 137 . byabonekaga ko bamwe mu basirikare bakuru bari bashyushye imitwe. Bombi bazengurukaga mu kigo mu ijipe bameze nk’aho bateguraga igikorwa cya gisirikare. Sagahutu ntabwo yari atuje uwo munsi. Byarabonekaga ko hari ikintu cyari cyahindutse mu myitwarire y’abo basirikare bakuru. bameze nk’aho hari icyo biteguraga kidasanzwe: « Itariki ya 6 Mata ku manywa. yaje kumbwira ko imyitozo imaze kuvanwaho. Ikindi kidasanzwe cyerekanaga ko hari icyategurwaga cyabaye mu gitondo ku itariki ya 6 Mata 1994. Kubera ko Abafaransa bari bashinzwe indege ya Perezida Habyarimana bari bazi uko ibintu bimeze mu Rwanda. kugira ngo nanjye mbibwire abo ku kibuga cy’indege cya Dar-es-Salaam. Abari bashinzwe gutwara Falcon 50 n’indi mirimo ikorerwamo bari biteguye kugenda. ariko ubuyobozi bw’ikibuga cy’indege ntibwatanga uruhushya ko indege igenda kugeza igihe umwe mu bashinzwe iyo ndege yavuze amagambo atangaje agaragaza ko yakekaga ko hari ikintu gikomeye cyashoboraga kuba. Mbere y’uko komanda w’ikibuga ampa amabwiriza [yo kureka indege ikagenda]. abashinzwe gutwara iyo ndege bavaga mu biro by’ikibuga cy’indege bajya mu bindi urudaca. ambaza niba hari inyandiko nari nabona zemerera indege kugenda. Naramuhakaniye. Nageze ku kazi saa cumi n’ebyiri za nimugoroba. Umwe muri bo witwaga Héraud yaje inshuro nyinshi mu munara ugenzura indege ziza n’izigenda ambaza niba nabonye uruhushya rwo kureka indege ikagenda. itariki 21 Ugushyingo 2008. Hagati aho. ariko icyo nibuka neza n’uko yatinze kandi akaba nta mpamvu yabiteye bambwiye. yinjiye mu munara ugenzura indege ziza n’izigenda aho nari ndi.nama nyinshi. Yavuze aya magambo aruhije kumvikana: « Ubanza aba bantu batagishaka umutware wabo ». aho turi mu munara. maze indege yagombaga kugenda saa cumi n’ebyiri igenda itinze cyane. itariki 21 Mata 2008. Muri icyo gitondo. umuntu yakwibaza icyatumye umwe muri bo avuga ayo magambo. Ntabwo nibuka neza isaha indege yagendeye. Perezida ajya mu nama y’abakuru b’ibihugu yabereye i Dar-es-Salaam. umwe mu Bafaransa bari bashinzwe iyo ndege witwaga Héraud. 138 . wakoze ako kazi ku kibuga cy’indege cy’i Kamembe kuva mu wa 1982 kugeza mu wa 1989. mpererekanya imirimo n’uwari wahiriwe. kuko narinshinzwe imbunda zirasa mu kirere zikoreshwa mu gushyigikira imirwano383 ». Nta ndege yashoboraga kugenda izo nyandiko zidatunganyijwe. hanyuma tukavugana n’ikibuga iyo ndege ijyaho. Ntabwo yiyumvishaga ibyarimo kuba. yabwiye Komite ko indege yatinze kugenda ku mpamvu zidasobanutse: « Nari umugenzuzi mukuru mu ijoro rw’uwa 5 Mata kugeza ku wa 6 Mata 1994. nyuma agakora ku cy’i Kanombe kuva mu wa 1989 kugeza mu wa 1994. Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi. agenda ameze nk’ufite ipfunwe nta rindi jambo yongeyeho384 ». ubuyobozi bw’ikibuga ntibwampaye gahunda y’urugendo rw’iyo ndege n’inyandiko yemeza ko ifite uruhushya rwo kuguruka. umwe mu bashinzwe indege yatuzaniraga gahunda y’urugendo rw’indege n’inyandiko yemeza ko ifite uruhushya rwo kuguruka. Ubusanzwe. Ambwira ko Falcon 50 yagombaga kugenda mu gitondo cya kare. mbere y’uko indege igenda. Byakomeje bityo umwanya muremure. umwe mu bagenzuzi b’ikirere b’inzobere b’icyo gihe witwaga Heri Jumapili. Amaze kuvuga atyo. Mu by’ukuri. wari mu munara ugenzurirwamo indege zigenda n’iziza mu ijoro ryo kuwa 5 Mata kugeza kuwa 6 Mata 1994 mu gitondo. ku kibuga cy’indege cy’i Kanombe. Ese yari 383 384 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. By’umwihariko nyuma yo kuvugana na jenerali Dallaire. maze ishyaka rya Perezida rikitoramo Perezida mushya. MINUAR na LONI. amusaba ko ahamagaza iwe abahagarariye ibihugu byabo mu Rwanda bose bukeye bwa ho saa tatu za mu gitondo. Bagosora na Koloneli Rwabarinda bajya kureba Jacques Roger Booh-Booh. Jenerali Augustin Ndindiriyimana. kubyemeza abaturage. urup. Ariko iryo hirika ry’ubutegetsi ryageragejwe ntabwo ryashobotse biturutse ku nama Bagosora yagiriwe n’abahagarariye ibihugu byabo mu Rwanda n’abahagarariye LONI yavuganye nabo mu ijoro ry’uwa 6 Mata no mu gitondo cy’uwa 7 Mata 1994. mubwira uko ibintu bimeze. Bagosora na Rwabarinda bagarutse nka saa sita cyangwa saa saba z’ijoro. Abari bahari bose bemeye icyo gitekerezo cyanjye.azi. Bagosora ntiyashobora gusubiza mu buryo bweruye. 139. Igitabo cya II.Dallaire na Bagosora bamaze kugenda koloneli Marchal yaraje. Dallaire amubajije icyo dushaka gukora mu buryo busobanutse. Amaze guhamya ko Perezida yaguye mu mpanuka y’indege amusobanurira ko tugiye gushyiraho komite y’ibihe bikomeye kugira ngo tuyobore igihugu. Bagosora amusobanurira uko ibintu bimeze. Nasigaranye n’abandi mu cyumba cy’inama kugeza mu gitondo. kugira ngo bashyireho ubutegetsi bishakira. nk’uko ayo masezerano abiteganya. abari bahari bose barabyemera. Bagosora yavuze ko Booh-Booh yabasezeranyije kuvugana na ambasaderi wa Leta zunze ubumwe za Amerika. kugira ngo tumenye niba uzabidufashamo. wari ukuriye Jandarumori y’igihugu niwe watanze igitekerezo cyo kuvugana na Jacques Roger Booh-Booh : « Dallaire yaje wenyine nka saa ine z’ijoro. Bagosora yadusobanuriye ko Booh-Booh yamubwiye ko Amasezerano ya Arusha agomba kubahirizwa. liyetena koloneli Kayumba anyibutsa ko ntavuze ko komite yacu y’ibihe bidasanzwe yafashe ubutegetsi. Twanemeye ko Raporo ya Komisiyo y’igihugu yigenga yashinzwe gukusanya ibimenyetso byerekana uruhare rw’Ubufaransa muri Jenoside yakorewe Abatutsi. ntabwo nongeye kubona Dallaire. kuko byashoboka. uko ibintu byakurikiranye bigaragaza ko agatsiko k’abasirikare bakuru b’ingabo z’u Rwanda kayobowe na Koloneli Bagosora kashakaga guhirika ubutegetsi. ni bwo Bagosora yerekanye ingingiri ku gitekerezo cyo gufata ubutegetsi mu buryo bwa gisirikare »385. ko byari ngombwa kubanza gutata icyo umuryango mpuzamahanga ubitekerezaho. Ihirika ry’ubutegetsi ryabaye mu ijoro ry’uwa 6 Mata 1994. ndetse cyane cyane na Jacques Roger Booh-Booh intagondwa z’abahutu zabonaga kandi zemeraga ko ari incuti yazo. Ni bwo nasobanuye ko ari ugufata ubutegetsi hakoreshejwe ingufu za gisirikare. Namusobanuriye ko ibyo biri buterwe n’ibiva mu biganiro bagirana na Booh-Booh. rihishura impamvu zatumye indege ihanurwa Nyuma y’ihanurwa ry’indege ya Perezida. maze Dallaire. cyangwa hari ibimenyetso yabonaga byerekana ko abo bantu bateguraga kwica Perezida Habyarimana? Umuntu yabyibazaho cyane. Nasabye kuba muri iyo nama hamwe na Bagosora na Rwabarinda . Ndangije. 385 139 . I. Ubundi. ashyigikiwe n’abandi basirikare bakuru. maze. « Jenerali Dallaire yaraje. Hanyuma Bagosora arasohoka386 ». nari umujyanama mu bya tekiniki muri minisiteri y’ingabo. ku mirimo yashinzwe n’umucamanza muri parike VANDERMEERSCH. ariko sinari mbizi. 387 Ubuhamya bwa Liyetena koloneli Balthazar Ndengeyinka yahaye umucamanza Damien VANDERMEERSCH. mpasanga Koloneli BAGOSORA. Bamaze gutangaza urupfu rwa Perezida n’urw’Umukuru w’ingabo. Bagosora yatanze icyifuzo cyo kugira koloneli Augustin Bizimungu.218-219 389 Ibid. Mu ijoro ry’uwa 6 rishyira uwa 7 Mata 1994. banze gushyigikira iryo hirika ry’ubutegetsi rya gisirikare. Jenerali NDINDIRIYIMANA. wategekaga ifasi ya gisirikare yo mu majyepfo i Butare. dosiye y’ibirego 57/95 ya Théoneste BAGOSORA. wari ukuriye ifasi ya gisirikare ya Ruhengeri kandi abona ari ofisiye wari ushoboye inshingano ze. ariko abandi basirikare batari ibyegera bya perezida ntibabishyigikira. itariki 15 Nzeri 1995. wari ufite uburambe ku kazi n’ipeti ryo hejuru. Koloneli Ndengeyinka yavuze ko. avuga ko nitwemera ibyifuzo bya BAGOSORA. koloneli Leonidas Rusatira. liyetena koloneli KAYUMBA ngirango na liyetena koloneli KANYANDEKWE. by’umwihariko jenerali Roméo Dallaire. wari wungirije G3. liyetena koloneli RWABARINDA. Baje kumvikanira kuri jenerali Marcel Gatsinzi. Ba ofisiye bamwe banze icyifuzo cya Bagosora kubera ko yari afite ipeti ryo hasi kandi bamurusha uburambe ku kazi. bakitoramo perezida mushya. i Kigali. umukuru w’ingabo mushya. Ndengeyinka arabisobanura: «Ubutegetsi bwa Minisitiri w’Intebe bwarinaniwe. Nahise njya ku cyicaro gikuru cya gisirikare. Koloneli Balthazar Ndengeyinka wari uhari arabisobanura : « Muri icyo gihe. n’abandi ntibuka amazina. Ijoro ryose twaganiriye ibigomba gukorwa. Indege igwa nari mu mujyi. Koloneli MARCHAL twiganye icyiciro cya gatatu cya kaminuza mu Bubirigi yarahadusanze. basaba ko ubutegetsi mu bihe bidasanzwe bujyamo Madamu Agathe Uwiringiyimana. 140 . Ntashye. abantu barampamagaye kuri telefone bambaza amakuru. Muri iyo nama yo kuwa 6 Mata 1994. koloneli BAGOSORA yasabye ko ingabo zifata ubutegetsi bw’igihugu. KAYUMBA amaze kuvugana n’abasirikare bakuru kuri telefone yemeye icyifuzo cya BAGOSORA387 ».388 Bamwe mu bari muri iyo nama. itariki 19 Kamena 1995 : PV n°0155/CRIM/DA/KGL/95 ya dosiye n°48/95 J. nk’uko Booh-Booh yabisabye. 386 Ubuhamya bwa Jenerali Augustin Ndindiriyimana yahaye Komiseri mukuru mu butumwa bw’inkiko. Buruseri. Nanjye mbaza kuri minisiteri y’ingabo bambwira ko Jepe yemeje ko indege ya Perezida yaguye. ariko Bagosora yanga ko uwo mwanya bawuha Rusatira kuko wabonaga ashyamiranye nawe. nyuma na Jenerali DALLAIRE araza. Zari nka saa tatu za nijoro. 388 Human Rights Watch. ni we wajyaga gusimbura jenerali Nsabimana wari waguye muri iyo mpanuka y’indege. avuga ko ashaka gufata ubutegetsi mu buryo bwa gisirikare. nta kindi LONI iri bube ishigaje uretse kugenda389 ». VANDERMEERSCH.Bagosora abonana n’abakuriye MRND. Aucun témoin… p. Nyuma Bagosora yanze imishyikirano iyo ari yo yose na Minisitiri w’Intebe anavuga mu ruhame ko atemera ubutegetsi bwe. wari Minisitiri w’intebe ukomoka mu mashyaka atavuga rumwe na Leta ya Habyarimana. Bagosora yahamagaje inama y’ubutegetsi bukuru bwa gisirikare n’ubwa Jandarumori mu cyicaro cy’ubuyobozi bwa gisirikare mu kigo cya gisirikare i Kigali. Ibid. barabica. Nari ntuye aho Avenue Paul VI ihurira na rue NYARUGUNGA. we yanze. mpasanga RWABARINDA na BAGOSORA. Mu biganiro bagiranye. babajyanye mu kigo cya gisirikare cya Kigali. kandi ko icyo cyemezo kidakuka ». ahubwo yavuze ko urusaku rw’amasasu rwari mu mujyi ari abajepe barasaga hejuru kubera urupfu rw’umutware wabo. Mu iperereza ryakozwe n’umucamanza Bruguière mu Rukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga rwashyiriweho u Rwanda rwa Arusha ku itariki ya 20 Gicurasi 2000. Koloneli Bagosora na Liyetena Koloneli Rwabarinda bagiye kubonana na Ambasaderi wa Leta Zunze Ubumwe za Amerika iwe kugira ngo bamubaze icyo atekereza ku buryo bwa gisirikare n’ubwa politike igihugu gishobora kuyoborwamo. ati : « Naramweruriye mubwira ko mpagarariye abasirikare. Ambasaderi yabajije igituma abasirikare babuza Minisitiri w’Intebe kujya kuri radiyo y’igihugu akagira icyo abwira abaturage. BoohBooh amaze kuvuga ko ari ngombwa kwemera Minisitiri Agathe Uwiringiyimana. ariko abasirikare b’u Rwanda. Ni we wayoboraga inama393 ». Ambasaderi atubaza ku rusaku rw’amasasu 390 391 Ibid. asobanura ko Koloneli Bagosora n’ukuriye Jandarumori bamubwiye ko « ibyabereye mu kigo cya gisirikare cya Kigali byerekanye ko abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR bakwiye kuva mu Rwanda392 ». Ku itariki ya 7 Mata 1994. mu nzu ibangikanye n’inzu y’Uburusiya. 417-418 393 Ibid. abo basirikare baguye mu gico cy’abasirikare bo mu ngabo z’u Rwanda. Muri icyo gihe Bagosora yakomeje kuvugana n’abantu hirya no hino ashaka abamutera inkunga mu buryo bwa politique. Bagosora yavuze ko. Bagosora nta gisubizo yatanze. Kuva ubwo. BAGOSORA asaba ko amatelefone amuhamagara yoherezwa mu kindi cyumba. Liyetena koloneli KAYUMBA arambwira ati : « Ni twe dushaka kubuza Minisitiri w’Intebe kujya kuri radiyo ». 141 . bamburwa intwaro. abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR bahawe amategeko yo kujya kwa Minisitiri w’Intebe kugira ngo bamuherekeze kuri radiyo y’igihugu aho yashakaga gusomera disikuru isaba guhagarika imvururu. Ubwo numva ko ibyo byaberaga kwa Agathe391 ». Balthazar Ndengeyinka agira ati: « Muri iyo nama. bahageze barabakubita. Mu gihe Bagosora n’abo bandi bari mu nama. Abo basirikare ba LONI bamaze gufatwa bategetswe n’ababafashe gushyira intwaro hasi bababwira ko babajyana mu kigo cya MINUAR. Nahamagaye ku izamu. Ndindiriyimana abivuga muri aya magambo: « Ahagana saa mbiri n’iminota mirongo ine n’itanu nagiye kwa Ambasaderi. Icyo jenerali Dallaire yabivuzeho n’uko « iyicwa ry’abaparakomando cumi b’Ababirigi ryari kimwe mu bigize gahunda yari yarateguwe mbere ». bafatanwa n’abasirikare bandi ba MINUAR bakomoka muri Ghana batanu barindaga Minisitiri w’Intebe. numva arusaku rw’amasasu hafi cyane y’iwanjye. anabibwira Jenerali DALLAIRE390 ». nari iwanjye maze gukuramo imyenda. bisa nk’aho bakurikiza amategeko bahawe. telefone yavugaga ubutitsa. Bageze iwe nka saa kumi n’imwe za mugitondo. 392 Raporo ya Sena y’Ububirigi yavuzwe mbere urup. buri gihe telefone yavugaga BAGOSORA yarasohokaga. Jenerali Ndindiriyimana. mu gitondo cya kare.BAGOSORA yavuze ko nta Guverinoma ikiriho. bwa gisirikare n’ubwa dipolomasi kugira ngo ihirika ry’ubutegetsi yashakaga ryemerwe. Ndengeyinka abivuga atya : « Nka saa kumi n’imwe za mu gitondo. Ndibuka BAGOSORA avuga. na Faustin Rucogoza wo mu biro by’ubuyobozi bukuru bwa MDR ishami ritarimo intagondwa akaba na Minisitiri w’Itangazamakuru. op. Koloneli Bagosora ni we wayoboye inama akomeza kwibutsa abahari ko abasirikare bagomba gufata ubutegetsi. Jyewe ntacyo nari mbizi ho. ku itariki ya 7 Mata 1994. bahize Madamu Agathe. 396 Reba cyane cyane ubuhamya bwa Jenerali Marcel Gatsinzi.rwaturukaga ku Kimihurura. ko MRND yabwiwe ibyifuzo bya BOOH-BOOH. Muri icyo gitondo. binatuma abasirikare b’Ababirigi bo muri MINUAR bataha kandi bituma jenoside n’ubwicanyi bikomeza. Bagosora amaze gushyiraho iyo komite yo mu bihe bidasanzwe ya gisirikare yamwumviraga. Abatangabuhamya bose bari mu nama zabaye ku itariki ya 6 n’iya 7 Mata 1994 bumviswe na Komite kugeza uyu munsi bavuga ko koloneli Bagosora ari we wayoboraga ibintu byose kuva ku itariki 6 Mata nimugoroba kandi ko icyo yashakaga cy’ingenzi cyari uko abasirikare bafata ubutegetsi. mbere y’inama yagiranye na ba komanda b’uturere. Inama yashyigikiye ibyemezo byari byaraye bifashwe byo gushyiraho komite iyobora igihugu mu bihe bidasanzwe igizwe n’abasirikare bakuru benshi. dosiye y’ibirego 57/95 ya Théoneste BAGOSORA. anavuga ko atazi niba akiriho. Muri icyo gihe kandi. Kwica abo bantu bakomeye muri politike n’abasirikare b’Ababirigi byabujije ishyirwaho ry’inzego zo mu Masezerano ya Arusha. irimo BAGOSORA kuko ari we wari wayihamagaje. Na BAGOSORA ntiyagira igisubizo atanga394 ». 395 Ubuhamya bwa Liyetena koloneli Balthazar Ndengeyinka. Liyetena koloneli Ndengeyinka yabitanzeho ubuhamya agira ati : « Nzi ko MRND yagize inama ku itariki 7 Mata mu gitondo cya kare. MRND yemera ibyifuzwaga395 ». ashyigikiwe na Ubuhamya bwa Jenerali Augustin Ndindiriyimana yahaye Komiseri mukuru mu butumwa bw’inkiko. abajepe n’abo mu ishami ry’intasi bayobowe na ba majoro Mpiranya na Nzuwonemeye bo mu ntagondwa zashakaga gufata ubutegetsi ku ngufu za gisirikare. abasirikare b’u Rwanda. yanga ubwa gatatu ko haba imibonano na Minisitiri w’Intebe. cit. Perezida wa PSD ari na Minisitiri w’Ubuhinzi.396 Mu gihe cyose cya jenoside. bamukorera ibya mfurambi. ku mirimo yashinzwe n’umucamanza muri parike VANDERMEERSCH. ariko ntiyabyakira neza ahubwo ishaka guta igihe. Agathe UWIRINGIYIMANA. Buruseri. itariki 15 Nzeri 1995. aho ikigo cy’abajepe cyari kiri. habaye indi nama ya ba ofisiye b’ingabo z’u Rwanda mu ishuri rikuru rya gisirikare yarimo ba komanda b’uturere twose turimo ibikorwa bya gisirikare. baramufata. ba komanda b’ibigo bya gisirikare na ba ofisiye bo mu butegetsi bukuru bwa gisirikare na Jandarumori. Perezida w’urukiko rushinzwe kurinda iremezo ry’itegeko-nshinga. nyuma barabica. barabafunga. 394 142 . Bagosora asubiza ko abajepe barasaga hejuru berekana ko bababajwe n’urupfu rwa Perezida. Ambasaderi atubaza icyatumye tubuza minisitiri w’intebe. Frederic Nzamurambaho. Koloneli Innocent Bavugamenshi. Jenereli Majoro Paul Rwarakabije. twavuze muri iyi raporo. Nyuma y’urupfu rwa Agathe. baramwica. Bagosora ni we wategekaga. yatangiye gushakisha noneho uko azashyiraho guverinoma mu by’ukuri azategeka maze agira imishyikirano n’intagondwa zo muri MRND kugira ngo arebe uko ashyiraho iyo guverinoma. Liyetena Koloneli Barthazar Ndengeyinka. abasirikare bo muri ayo mashami bafashe abantu bakuru bo mu mashyaka atavugaga rumwe na Leta n’abandi bantu bakomeye nka Joseph Kavaruganda. gukora disikuru ye. hagati ya saa kumi na saa moja. Landoald Ndasingwa Perezida wungirije wa Parti libéral ari na we Minisitiri w’imirimo n’imibereho myiza y’abaturage. Mu gihe inama yarimo. Dogiteri Charles Zirimwabagabo. Komanda w’umujyi wa Kigali ni we wari ushinzwe abakoraga ibyo bikorwa bindi byo kurinda umujyi. Jenerali Marcel Gatsinzi yavuze ko mu gihe gito yamaze ari umukuru w’ingabo. Kandi ko ari ko byagenze ku byerekeye Perezida w’agateganyo. nabonanye na ba minisitiri bamwe bansobanurira uko byagenze mu ijoro ryo ku itariki ya 6 rishyira itariki ya 7 Mata 1994. Ntabwo numvise indege iraswa. abanyamahanga bari mu Rwanda bavugaga ko babonaga ba ofisiye b’ingabo z’u Rwanda basaga nk’abari mu munsi mukuru nyuma y’urupfu rwa Habyarimana. ariko kubera ko tutari twumvise radiyo. Mu ijoro ry’uwa 6 ushyira uwa 7 Mata. hari n’ibindi byakorwaga n’abasirikare nk’abajepe. i Kigali. Rober Schriewer abivuga muri aya magambo : « Nageze i Kigali itariki 13 Nzeri 1991 kandi niho ntuye uretse ko njya mu Bubirigi mu biruhuko. itariki 16 Kamena 1995. Ibi bya kabiri ntacyo nabishoboragaho. Twasanze Ubuhamya bwa Jenerali Marcel Gatsinzi yatangiye i Butare. ntabwo twari tuzi ibyabaye. wari ukuriye ishami ry’ubutwererane muri ambasade y’u Bubirigi mu Rwanda kuva muri 1991 kugeza muri 1994. na we yavuze ko Bagosora ari we wategekaga u Rwanda kuva mu ijoro ry’itariki 6 Mata 1994 : « Mu kwezi kwa gatanu n’ukwa gatandatu 1994. mu rwego rw’iperereza ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersh. Imyitwarire yerekana ko hari gahunda yari izwi yo kwica [Habyarimana] Umunsi wakurikiye ihanurwa ry’indege. Bambwiye ko ari BAGOSORA ubwe wabatoranyije kandi ajya kubatwara. BAGOSORA na Guverinoma y’inzibacyuho ni bo bashishikarije abaturage ubwicanyi398 ». Nari ntuye mu Kiyovu. waje guhamwa n’icyaha cyo kwica ba basirikare cumi b’Ababirigi bo muri MINUAR. Yanavuze ko uwo munsi mukuru wakorewe kwa majoro Bernard Ntuyahaga.guverinoma igizwe n’abantu bahuje amatwara na we. ibyo bikorwa byari ukubiri : hari ibya gisirikare (intambara na FPR). aho Bagosora avuka. wahoze ari Perefe wa Gisenyi. Rober Schriewer.397 ». Ku itariki ya 6 Mata 1994 nari i Kigali. byari muri gahunda yateguwe kandi yari izwi mu buryo bwa rwihishwa. 398 Ubuhamya bwa Charles Zirimwabagabo mu rwego rw’iperereza mpuzamahanga ryasabwe n’umucamanza Damien Vandermeersch rikorerwa mu Rwanda kuva ku itariki ya 5 kugeza ku itariki ya 24 Kamena 1995. Nka saa kumi n’imwe za mu gitondo twakanguwe n’urusaku rw’ibisasu biraswa n’ibibunda bya rutura. kuri 24 Avenue des Grands Lacs. Muri iryo joro twumvise urusaku rw’amasasu cyangwa ibindi biturika birenze ubusanzwe. nari mu rugo n’umugore wanjye. yatanze ubuhamya buvuga ukuntu abantu bari bishimye bakora n’umunsi mukuru Perezida amaze gupfa. jyewe ndi mu bikorwa bya gisirikare byo kurwana na FPR byari byongeye kubura. bigasa n’aho yari gahunda bari bafite mbere yagezweho. Nagarutse i Kigali ku itariki ya 27 Nyakanga. Twanumvise n’imodoka za gisirikare ziriho radio ziguma guhita. n’abasirikare bamuri inyuma. Kuri jye. Ariko ku rugamba nari mbishoboye. nta bubasha nya bwo yari afite bwo kuyobora ibikorwa byose bya gisirikare n’iby’umutekano : « Kuva ku itariki ya 8 Mata. 397 143 . Navuye i Kigali mu ndege ya C 130 mu ijoro ryo ku wa 14 rishyira uwa 15 Mata. icyo gihe. nasanze nta bwumvikane bwari hagati y’abasirikare n’abanyapolitike kandi bikomeza. itariki 5 Gicurasi 1995. Saa moja n’igice navuganye na ambasaderi adutegeka kutava mu mazu. umumajoro. ingabo z’u Rwanda zari zitegereje ikintu gikomeye400 ». ambwira ko hari hatuye umusirikare w’umukapiteni. zirimo majoro Ntuyahaga. By’umwihariko abasirikare b’abajepe bahise bafata ikibuga cy’indege cy’i Kanombe babuza kugenda abasirikare b’Ababirigi bo muri Ubuhamya Robert Schriewer yatanze imbere y’umucamanza Damien Van Dermeersch. wabwiye mugenzi we Jacques Collet ko « ku itariki ya 6 Mata 1994. zari zizi ko indege iri buhanurwe kandi ziteguraga kwishimira ivanwaho rya Perezida Habyarimana. ko abasirikare b’Abanyarwanda bamubwiye ko ari « umunsi ukomeye. Uretse muri urwo rugo. Byaranagaragaye kandi ko hashize iminota mike indege ihanuwe abasirikare b’u Rwanda boherejwe vuba cyane mu mpade z’ingirakamaro za Kigali. itariki ya 7 Mata. Umukozi wo mu rugo aje kwihisha amasasu. hari urusaku n’abantu baseka inyuma y’ahateganye n’aho twari dutuye mu nzu iri kuri Avenue de la Jeunesse. nahuye na Bwana Alphonse-Marie NKUBITO. (…) Kuwa kane. PV N° 0011/Dosiye n° 57/95 J. uri bubeho ikintu gikomeye ». Nyuma ibyo twakekaga byemejwe na NKUBITO ubwe. PV n°686. abantu bazimije amatara batinya ko baraswa.hagomba kuba habaye ikintu kidasanzwe. Ubu buhamya umuntu abushyize hamwe n’ubwa Cam Tran. Kigali. Urukiko rwa gisirikare rw’i Buruseri. abicanyi bambaye iniforume n’utugofero twirabura bitwaje imbunda za kalashnikov banyuranagamo. Minisitiri w’Ubutabera w’ubu. ataraba Minisitiri ariko hasigaye igihe gito. 400 Ubuhamya bwa Jacques Collet itariki 16 Gicurasi 1994. Kumva abantu baseka bari mu munsi mukuru ntibyumvikanaga. muri « Village français » harasiwe amasasu y’urufaya.I/ VANDERMEERSCH. Nyuma nabwiwe na Bwana NKUBITO. ahandi muri ako gace hari mu kizima. bituma umugore wanjye avuga ati: « Ariko se ni nde ushobora gukora umunsi mukuru mu bihe nk’ibi » ? Nagerageje kumenya uwari utuye muri iyo nzu. dosiye n°02 0254594 C8. (…) Byaradutangaje cyane cyane kubera ko hari umwuka mubi w’agasuhero. wari utuye mu kagari kamwe na twe. barashe bagerageza guhunga. twibwiye. (…)Mu mpeshyi y’’umwaka wa 1994. umuntu yasanga intagondwa zo mu ngabo z’u Rwanda. kandi bikozwe n’ingabo zitunguwe no kwicwa k’umugaba wa zo. ko ari umuryango wa Justin Niyongira. ibyo ni ibintu bitashobokaga mu gihe gito. yandika iryo zina mu gatabo kanjye399 ». umugore wanjye yambwiye ko umuturanyi wacu yari yacanye amatara ku ibaraza. ntawe ukoma. wari ku kibanza cya 2 ari we wicaga abantu mu gice twari dutuyemo. ko yitwaga NTUYAHAGA. kimwe n’umukozi wacu wo mu rugo. ko urwo rujya n’uruza rwayoborerwaga mu rugo rw’umuturanyi wacu w’umusirikare. hanyuramo tukumva urusaku rw’amasasu. (…) Nakongeraho ko ku itariki ya 7 mu gitondo. ku kibanza cya 2. 399 144 . nka saa kumi. NKUBITO ambwira ko umuntu twari duturanye w’umusirikare. wakoraga muri minisiteri y’imirimo ya Leta. umubirigi wakoraga mu rwego rw’ubutwererane muri Mata 1994. tuganira ku byabaye mu Rwanda. i Buruseri. Nk’uko twabibonaga turi mu busitani bwacu. Twaratelefonnye tunashyiraho radiyo maze tumenya ibyaraye bibaye. hafi y’umuhanda w’indege n’umunara uyobora indege mu majyaruguru. Igice cya II. Muri icyo gihe babuzaga abasirikare b’Ababirigi gukora akazi kabo. Koreya no mu Burusiya. ibibunda birasa indege by’iminwa ibiri n’iminwa ine ya milimetero 14. n’ishami ryo kurwanya indege n’ibindi biguruka ryayobowe na koloneli Bagosora igihe kirekire.2 ushinze kuri kamyo: kimwe kiri mu nguni z’iburengerazuba n’iburasirazuba bw’ikibuga. ikindi kandi ngo bari bafite intwaro zirwanya indege nke cyane. Mu by’ukuri ingabo z’u Rwanda zari zirimo inzobere mu gukoresha intwaro zirwanya indege n’ibindi biguruka . izo nzobere zigiye mu bihugu bitandukanye birimo Ubufaransa. J’ai serré la main du diable. kandi ko imizinga yazo yagenzurwaga na MINUAR. Uretse n’ibyo. Ubushinwa. Bagosora yansabye kumusubiza ku gitekerezo cy’uko : byaba byiza kuvana Ababirigi muri MINUAR no mu Rwanda kubera inkuru zasakaye ko ari bo bahanuye indege ya perezida. Abahanga bo mu ishami rirasa rikanarashisha indege bari barigishijwe gukoresha sa misile zirasa ku butaka n’izirasa mu kirere. Aucun témoin…. MINUAR nta buryo yari ifite bwo kugenzura intwaro zose ingabo z’u Rwanda zari zifite. p. zirimo « ibirindiro bine bishobora kwimurwa byo kurwanya indege bigizwe n’umuzinga w’iminwa ibiri wa milimetero 37. kandi nta misile404 bari bafite ». urup. 268-269. (…) Ese yari yizeye ko ingabo z’imena za MINUAR zava mu rugerero ? Bwari ubwa mbere numva umwe mu bantu bakuru muri goverinoma ya Habyarimana avuga ko badashaka Ababirigi403 ».…op. (…). koloneli Bagosora yasobanuriye Dallaire ko byaba byiza kuvana abasirikare b’Ababirigi muri MINUAR. bitangaza cyane Dallaire. Ikindi kandi. Imigereka. nta gushidikanya ko ingabo z’u Rwanda zari zifite abantu n’ibikoresho byashoboraga guhanura indege. Chronique 06 Mata -19 Mata 1994. ingabo z’u Rwanda zabujije MINUAR kwinjira mu bigo byazo bya gisirikare. bari ba ajuda b’inararibonye bari bamaze imyaka myinshi mu 401 402 Human Rights Watch.6 na 15-16 403 R.5. 145 . urup. kimwe ku nyubako y’ubugenzuzi bw’ikibuga. birimo icy’i Kanombe.cit. kimwe hafi y’ibibandahore mu majyepfo. dore uko abivuga : « Ako kanya. Dallaire. urup. 13 405 MIP. mu minsi itatu yabanjirije ihanurwa ry’indege.221 KIBAT.MINUAR401 bari mo ibice bibiri « kimwe gikorera hejuru y’inzu z’ikibuga n’ikindi gishinzwe kugenzura mu kibuga igihe cyose402 ».324 404 Icyemezo cyo gufata abantu cy’umucamanza Bruguière. Izo nzobere zari mu mashami abiri y’ingenzi: ishami ry’intasi. Twasobanuye ko abasirikare b’u Rwanda bari bahishe imbunda zabo za rutura ahantu MINUAR itashoboraga kugera. Libiya. Iri shami kandi ni ryo ryari rishinzwe kurinda umutekano w’ikibuga mpuzamahanga cy’indege cya Kanombe rikoresheje intwaro zirasa indege zishinze mu nkengero z’aho indege zururukira kandi zikavira hasi. zimwe mu mpaka zigibwa n’abagerageza kuvuga ko Ingabo z’u Rwanda zitagize uruhare mu guhanura indege ya Habyarimana ngo n’uko « nta bikoresho zari zifite kandi nta n’abantu bari bafite bashobora gukoresha intwaro zihanura indege nk’uko APR yari ibafite.2405 ». n’imizinga y’iminwa ibiri ya milimetero 37. Ingabo z’u Rwanda zari zifite inzobere mu gukoresha intwaro zihanura indege Mu mpaka zigibwa kuri iki kibazo. ku itariki ya 17 Mutarama 1992. bwatangiwe imbere ya Komite i Nyamasheke. ibyo bikerekana ko ingabo z’u Rwanda zari zifite inzobere mu gukoresha intwaro zirasa indege. wari mu ishami kuva mu 1986 kugeza mu 1994.2 yandikiye Bwana Minisitiri w’ingabo z’igihugu. bafite ubuhanga bwose bukenewe mu gukoresha intwaro zirwanya indege: « (…) urwo rwandiko ruvuga ruti: « …abasirikare bo mu ishami rirwanya indege boherejwe mu RUHENGERI no ku RUSUMO kurasa indege zizenguruka mu kirere cyacu ariko ntibyashoboka kuko izo ndege zagurukiraga hejuru cyane cyane aho intwaro ishami ryari rifite zitagezaga. itariki 3 Ugushyingo 2008. Kaporali Innocent Ntawiyahura. Nikorotuye na serija Hitimana. biga uburyo bwo gukoresha intwaro zihanura indege. Kaporali François Muhozi. (wari mu ishami ririnda ikibuga cy’indege kuva ku itariki 28 Ukwakira 1991 kugeza muri Nyakanga 1994) bwatangiwe imbere ya Komite i Rubavu itariki 21 Ugushyingo 2008. itariki 19 Kamena 2008 . Mburenumwe. Simon Ngaboyaruti na Gaspard Girukwayo bo mu ishami rirwanya indege nabo ni byo bize muri Koreya no mu Bufaransa407. kitarenze metero 1. itariki 19 Kamena 2008. Tugiye no gusuzuma inyandiko zinyuranye Ubuhamya bwa kapiteni Théogène Nsengiyumva. 406 146 . harimo na za misile. Hari na ba suzofisiye bari barigiye mu Bufaransa. koloneli Laurent Serubuga. yandikiye Minisitiri w’Ingabo. mu ishuri bigamo gukoresha imizinga. Icyakozwe muri iyi ntambara kizwi na MINADEF n’ukugura intwaro za SAM 16 zari mu cyiciro cy’intwaro zirasa mu « kirere cyo hagati » kandi zikagira akarusho ko kuba zashingwa ku binyabiziga bito. maze ikajya mu bikenewe rusange byo kurinda ubusugire bw’igihugu. Urwandiko rw’umugaba mukuru w’ingabo z’u Rwanda. yatangiye i Nyabihu.gisirikare.5. zishobora kurasa indege zigendera mu kirere kigufi gusa. yari yarigiye ubusirikare mu Bufaransa. Kaporali Camille Kabagema. Abo basirikare ni ajuda Kalinda.500 – 7.500) hakenewe izindi ntwaro zirushaho gukomera zingana cyangwa zagereranywa na Roland y’abafaransa isobanuwe mu mugereka wometse kuri iyi nyandiko. Chef AM AR. 407 Ubuhamya bwa Kaporali Tharcisse Nsengiyumva.3. into muri izi ntwaro igizwe n’ibice 4. Ba ajuda Valens Bayingana. zari zarigishijwe gukoresha za misile zirashishwa ibiri ku butaka zitwa Milan zikoreshwa ku modoka z’imitamenwa ntoya. Liyetena Habimana. yatangiye Rubavu. Liyetena Salathiel Makuza. Intwaro zariho ni imizinga y’iminwa ibiri ya milimetero 37 na Mi AA ya milimetero 14. akaba yifuza kugira intwaro zirasa indege zikomeye kurenza izo yari afite icyo gihe . Muri iyi nyandiko. Ibarwa n°0053/G3. bwatangiwe imbere ya Komite i Kigali itariki 4 Kamena 2008. Imikorere y’izi ntwaro n’uko bigura biri mu mugereka wa II n’uwa III408 ». icyo agaragaza gusa ni uko ibikoresho birwanya indege iryo shami ryari rifite muri 1992 bitashoboraga kurasa kure cyane. 408 Koloneli Laurent Serubuga. yatangiye i Gako.500 z’ubutumburuke. yiga ubuhanga bwo gukoresha za misile406. Kurinda ikirere cyo hagati (metero 1. wari mu ishami kuva mu 1991 kugeza mu 1994. kandi bari bazi gukoresha za misile zirasa mu kirere. Naho inzobere mu ishami ry’intasi. nk’uko musanzwe mubikora. Iyi dosiye ikwiye kwitabwaho. i Kigali. Ofisiye umwe muri iri shami. Icya mbere kigomba kugurwa ni urugaga rwa SAM 16 rugizwe n’imizinga 12 na misile 120. itariki 17 Mutarama 1992. itariki 19 Kamena 2008. rugaragaza ko ingabo z’u Rwanda zari zifite abantu b’inzobere mu ishami rirwanya indege. umukuru w’ingabo z’u Rwanda ntanenga ishami rirwanya indege ubuke bwa ryo cyangwa se ubuhanga buke. Impamvu: Inyandiko-mvugo y’Inama y’abakomanda y’imitwe y’ingabo mu gihugu yabereye i Kigali itariki 21 Nzeri 1991. Komanda w’umutwe w’ingabo Byumba . Liyetena Koloneli BEM Ephrem Rwabalinda. G2 EM AR . Ingabo z’u Rwanda zari zifite misile n’imizinga yo kuzirashisha Kugeza ubu hari ibimenyetso mu nyandiko no mu buhamya. Inyandiko ikomoka muri minisiteri y’ingabo z’u Rwanda. cyangwa kuyitinyisha. Komanda.zerekana ko hagati y’umwaka 1990 na 1993. bikagaragaza ko ingabo z’u Rwanda zitashoboraga gutumiza za misile nta nzobere zifite zo kuzikoresha. Majoro BEM Juvénal Bahufite. Kubera ko tudafite intwaro zirasa indege zishobora kuyihanura. ifite ibikoresho bituma uyirimo areba neza nijoro. Komanda Joseph Bujyakera Joseph. Liyetena Koloneli BEM Phénéas Munyarugarama. Komanda w’umutwe w’ingabo Mutara . jenerali Augustin Ndindiriyimana minisitiri mu biro bya Perezida ushinzwe umutekano. zishinze ku buryo zishobora kurasa indege yamanutse. G1 EM AR . Liyetena Koloneli BEM Augustin Bizimungu. ingabo z’u Rwanda zashakishaga zikomeje za misile kugira ngo zongere ingufu z’intwaro zari zifite zirimo izirasa indege. Umwanditsi w’ibyavuzwe mu nama. wayoboye iyo nama. G4 EM AR . Komanda CE CDO Bigogwe . zirimo na za misile. Majoro Pascal Ngirumpatse. Ariko kubera ko tutazi uko izo misile zigura. igiye kugera hasi. umutwe w’ingabo. UMWANZI aradutera cyangwa akarasa ibirindiro byacu. Komanda. Urwandiko N° 0104/G3. bizaba ngombwa kubaza abahanga bo mu bihugu by’incuti tukamenya uko igihugu cyacu cyashobora kugura iyo ntwaro409 ». G3 EM AR . Ruhengeri . ofisiye G2 EM AR. ingabo z’u Rwanda zashakishaga mu bihugu byinshi kandi mu gihe gito. Umutwe w’ingabo. umutwe w’ingabo. (…) Abari mu nama bemeye bose ko ari indege y’intasi y’UMWANZI. Rusumo . Umuyobozi mukuru w’ingabo. Liyetena Koloneli BEMS Anatole Nsengiyumva. Koloneli BEM Augustin Ndindiliyimana. Itumiza rinyuranye rya za misile n’imizinga yo kuzohereza Inyandiko zerekana ko kuva muri 1990.2. na ba komanda cumi na batatu bayobora uturere dukorerwamo n’ingabo z’u Rwanda. kubera ko buri gihe iyo imaze kuzenguruka. 409 147 . Liyetena Koloneli Alphonse Nzungize. za misile n’imizinga yo kuzirashisha. bigaragaza ko ingabo z’u Rwanda zari zifite intwaro zirasa indege. Minisitiri ukuriye ingabo z’u Rwanda. umutwe w’ingabo. Liyetena Koloneli BEM Balthazar Ndengeyinka. Minisitiri mu biro bya Perezida ushinzwe umutekano w’igihugu. Komanda. Liyetena Koloneli BEMSG Aloys Ntiwiragabo. yerekana ku iyo nama yasabye za misile zo kurasa indege y’intasi yazengurukaga hejuru y’akarere k’ibirunga muri perefegitura ya Ruhengeri: « Komanda w’akarere ka RUHENGERI yavuze ko hari indege igurukira hejuru cyane izenguruka akarere ka CYANIKA n’ibirunga hafi buri joro kandi intwaro dufite ntizishobora kuyigezaho. yarimo koloneli Laurent Serubuga. ivuga ibyavuzwe mu nama yo ku itariki ya 21 Nzeri 1991. Koloneli BEM Déogratias Nsabimana.9. Kibungo . Koloneli AnselmeNshizirungu. Liyetena koloneli BEM Innocent Kamanzi. Gisenyi . Komanda umutwe w’ingabo Umujyi wa Kigali . Abitabye iyo nama: Koloneli Laurent Serubuga. inama irasaba ko hakorwa ibishoboka byose misile zo ku butaka zikoreshwa mu guhanura indege zikaboneka.0 rwanditswe na Komanda Joseph Bujyakera ofisiye G2 EM AR arwandikira Umuyobozi mukuru w’ingabo. 00/CAB rwa Dogiteri Casimir Bizimungu. cyangwa imfashanyo ya gisirikare. mu mafaranga ashobora kuvunjwa mu rwego mpuzamahanga. Igice cy’ayo mafaranga gishobora kwishyurwa mu bicuruzwa biva mu Rwanda. Ku itariki ya 13 Nyakanga 1992. ingabo z’u Rwanda zatumije za misile n’imizinga yohereza za misile mu bihugu bitanu bitandukanye.9. minisiteri y’ububanyi n’amahanga y’u Rwanda yasabye u Burusiya ibikoresho bya gisirikare ku nguzanyo izishyurwa bigizwe n’ « imizinga yohereza misile 12 y’ubwoko bwa SAM 16 » na « misile 60 z’ubwoko bwa SAM 16 (IGLA)410 ».Hagati y’Ugushyingo 1990 na Gashyantare 1992. Mu nyandiko yo ku itariki ya 22 Ukwakira 1991. cyangwa bwakire intumwa z’u Rwanda i Moscou igihe impande zombi zizumvikanaho kandi bashyire umukono ku masezerano yerekeye uko ibyo bikoresho bizatangwa ». 411 412 410 Ibarwa n° 1062/16. yoherereza kopi komanda w’ishami rirwanya indege n’ushinzwe MINAFFET. Repubulika y’abaturage iharanira demokarasi ya Koreya. Kigali. minisiteri y’ingabo isubiza n’ibaruwa yo ku itariki 27 Nyakanga 1992 ivuga iti: « Twiteguye kwakira intumwa z’u Burusiya i KIGALI kugirango tuganire ku bikoresho twifuza kuvana mu Burusiya n’uburyo tuzishyuramo dukoresheje inguzanyo tuzabibonera414 ». igiciro cyabyo ni miliyoni 26 z’amadolari y’amanyamerika. ambasade y’u Burusiya mu Rwanda yohereje ibarwa yemerera Minisiteri y’ububanyi n’amahanga y’u Rwanda yohereza kopi muri Minisiteri y’ingabo z’igihugu ivuga ko: « Guverinoma y’Igihugu cy’u Burusiya yemeye guha u Rwanda. ku itariki ya 31 Nyakanga 1991.Imizinga y’inyabubiri irasa indege ya milimetero 23 y’ubwoko bwa ZU-23 (‘Shield’) . mu myaka 1992 – 1993. yandikiye Minisitiri w’Ububanyi n’amahanga n’ubutwererane. hakoreshejwe inguzanyo ya gisirikare yishyurwa.Intwaro 30 zirwanya indege zishobora gutwarwa mu maboko z’ubwoko bwa (SAM) ‘IGLA’ – 1M’ (‘AIGUILLE – 1M’) . Itangazo n° 45 ryo ku itariki 13 Nyakanga 1992 Dogiteri James Gasana.1. Mu by’ukuri. 414 413 148 .00/CAB ambasaderi wa Koreya i Kigali yandikiwe na Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. Kuri lisiti y’ibikoresho bya gisirikare u Burusiya bwemeye guha Guverinoma y’u Rwanda harimo intwaro zirwanya indege zitwa: « (…) . minisiteri yongeye gusaba ibyo bikoresho muri ambasade y’u Burusiya i Kigali411. koloneli Laurent Serubuga yandikiye Minisitiri w’ingabo.Amasasu y’izi ntwaro 413». Urwandiko n°65 Urwandiko n° 1051/16. Uwo munsi. ibarwa n°1450/06. U Burusiya buzohereza intumwa za Leta mu Rwanda. Minisiteri y’ububanyi n’amahanga y’u Rwanda imaze kubona uru rwandiko yabibwiye minisiteri y’ingabo z’igihugu. Minisitiri w’Ububanyi n’amahanga w’u Rwanda yandikiye ambasaderi w’Uburusiya (Repuburika zunze ubumwe z’abasoviyeti). Impamvu : Inguzanyo y’Uburusiya y’ibikoresho bya gisirikare. Ubushinwa na Brezil. ibikoresho bya gisirikare biri kuri lisiti yometse kuri uru rwandiko. isaba intwaro nk’izo: « imizinga yohereza za misile itandatu y’ubwoko bwa SAM 16 na za misile 30 z’ubwoko bwa SAM 16 (IGLA)412 ». Ku itariki ya 17 Mutarama 1992. Minisitiri w’ingabo. Azishyurwa mu mwaka ibyo bikoresho bizatangwamo. Misiri. inyandiko isa n’iyi yohererejwe ambasaderi wa Repubulika y’abaturage iharanira demokarasi ya Koreya i Kigali. Ibyo bihugu ni u Burusiya. itariki 27 Nyakanga 1992. ukuriye ingabo z’u Rwanda. yo kugura intwaro z’abashinwa ». Ibyohereza misile 20.000 + Ubwikorezi kugera mu cyambu cyo muri Afurika. ambasaderi w’u Rwanda mu Bushinwa yoherereje ubutegetsi bw’u Rwanda inyandiko ivuga ko yaganiriye na koloneli Chen Hong Sheng. Iyi migereka yombi ya nyuma mu by’ukuri ni za kopi za fagisi z’ituma ry’ibikoreshwa by’ingabo z’u Rwanda mu Misiri ku itariki ya 2 Nzeri 1991416.9. avuga ko Ubushinwa bwiteguye « gusuzuma icyifuzo cy’u Rwanda gisaba inguzanyo izishyurwa mu gihe kirekire. n’itariki urwandiko rwandikiwe (2. Chef AM AR. Iyi dosiye ikwiye kwitabwaho.amabanga ya gisirikare mu ngabo z’u Rwanda amwibutsa ko « ubuyobozi bwa Minisiteri y’Ingabo buzi uko twabigenje. nk’uko musanzwe mubikora. minisitiri w’ububanyi n’amahanga n’ubutwererane yoherereje vuba ibiri muri iyi nyandiko minisitiri w’ingabo amubwira « gutegura vuba lisiti y’intwaro igihugu cyacu gishobora kubona mu nshuti zacu z’abashinwa zigahabwa ingabo zacu Koloneli Laurent Serubuga.000 + Ubwikorezi kugera mu cyambu cyo muri Afurika. Igihe bizagerera aho bitumiwe: Bitarenze minsi 30 ibarwa ibitumiza yakiriwe Igiciro: Icyohereza misile: $(US) 30. Inyandiko za Koloneli Serubuga zanditseho « Ibanga » zifite n’imigereka itatu irimo imbonerahamwe ya gahunda yo kurinda ikibuga cy’indege cy’i Kanombe ibitero biturutse mu kirere.2 yandikiye Minisitiri w’ingabo z’igihugu. maze ikajya mu bikenewe rusange byo kurinda ubusugire bw’igihugu. Icya mbere kigomba kugurwa ni urugaga rwa SAM 16 rugizwe n’imizinga 12 na misile 120. Misile: $(US) 70. ibarwa n° 0053/G3. isobanura rya za misile n’imizinga yohereza misile na byo byagombaga kuva mu Misiri byihutirwa. Casimir Bizimungu. Izo za misile zari ziteye zitya: « IGLA (SA-16) IGLA-1: intwaro irasa indege itwarwa mu maboko igizwe na : Igifunga 9p-519 Inda 9p-622 Za misile 9M-313 Igihe byakorewe: 1990/91 Aho bikomoka: U Burusiya/Burugariya Umubare wa byo: Misile 100. 416 Kuri fagisi handitseho aho inyandiko itumira yavuye. ibisobanuro by’ibikoresho bya gisirikare byatumijwe mu Misiri.91) 415 149 . into muri izi ntwaro igizwe n’ibice 4415 ». Kwishyura: Nk’uko byemeranyijwe Ubugenzuzi: Mu cyambu bizashyirirwa mu bwato Ubwishingizi: Nk’uko uwakoze ibikoresho abutanga Igihe bizamara: Amezi abiri Ku itariki ya 12 Mutarama 1992. Kigali itariki 12 Mutarama 1992. twaguze intwaro z’ubwoko bwa SAM 16 ziri mu cyiciro cy’intwaro zirasa « mu kirere cyo hagati » kandi zifite akarusho ko gutwarwa ku tunyabiziga dutoya.3. ukuriye ishami ry’ibiro bishinzwe ibikoresho n’ubutwererane bwa gisirikare. Impamvu: Kurinda u Rwanda ibitero biturutse mu kirere. 00/CAB. Koko rero kuri iyo tariki. 422 Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane. ibaruwa n°0082/16. Impamvu : Imikoranire ya gisirikare n’Ubushinwa. rwabishakiraga no muri Brésil.1. 421 Koloneli BEM Ndindiriyimana Augustin. Muri byo haboneka. FAX n°166 bis/001/CAB 419 417 150 .E. i Washington. yandikiye minisitiri w’ingabo z’igihugu. Itangazo B.9. Hakwiye kwerekanwa. mu gihe hategerejwe ko inyandiko ibemerera umwenda irangizwa kugira ngo isinywe n’impande zombi419». ibarwa n° 0068/16.1. 1 Gashyantare 1992 420 Koloneli BEM Minisitiri w’Ingabo z’ Igihugu. Dogiteri Casimir Bizmungu. Kigali.00. Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. kugira ngo ibikurikirane.C. 418 Ambasade y’Ubushinwa mu Rwanda. itariki 25 Mutarama 1992. umunsi u Rwanda rusaba ibyo bibunda n’ibisasu byabyo mu Bushinwa. urebye ayo mabaruwa yose. ku wa mbere Gashyantare 1992. Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. Kigali. Cazimiri Bizimungu. harimo na za misile. Kuri iyo tariki na none. ibaruwa n°0160/02. Kuri urwo rutonde hagaragara «Ibibunda 4 bitera misile SAM 16 n’ibisasu 50 bya misile SAM 16 » 421. yo ku wa 17 Mutarama 1992. Koloneli Ndindiriyimana.zirwana n’INYENZI-INKOTANYI 417» hanyuma u Rwanda rusaba intwaro n’amasasu. Mu yandi magambo. Koloneli Ndindiriyimana yahise asubiza asobanura ibikoresho bya gisirikare « bigomba kuboneka vuba na bwangu bivuye mu Bushinwa ». kw’itariki ya 5 Gashyantare 1992 422. n° 1/92. Impamvu : Ibikenewe mu bikoresho bya tekiniki bya gisirikare. Impamvu : Ibikenewe mu bikoresho bya tekiniki bya gisirikare. Kw’itariki ya mbere Gashyantare 1992.00/CAB. kuri Bwana Minisitiri w’Ingabo z’Igihugu. rubicishije kuri ambasade ya Repubulika iharanira abaturage y’u Bushinwa mu Rwanda. ko uko kwiyongera k’urucuragano rw’Ingabo z’Igihugu kugira ngo haboneke ibisasu bya misile kongeje umurego nyuma y’ibaruwa itabaza ya Koloneli Serubuga. Hanyuma gutumiza ibyo bikoresho byagejejwe na Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga kuri Ambasade y’u Rwanda. abayobozi b’u Rwanda bakoze bivuye inyuma kugira ngo baronke ibisasu bya misile. yasabaga byihutirwa cyane imbunda zikomeye zirasa indege zagereranywa cyangwa zimeze nka Roland y’Abafaransa. bikaba byerekana ko cyari ikibazo gihangayikishije cyane Ingabo z’u Rwanda na Guverinema yarwo. ku wa mbere Gashyantare 1992. ambasade y’Ubushinwa mu Rwanda yoherereje Minisitiri w’u Rwanda w’ububanyi n’amahanga ibarwa amubwira ko « Guverinoma y’Ubushinwa yemeye guha u Rwanda inguzanyo mu rwego rwa gisirikare idasaba inyungu y’amadolari y’amanyamerika miliyoni imwe n’igice yo kugura intwaro n’amasasu mu Bushinwa (…) ikaba isaba ko Minisiteri yoherereza bidatinze urutonde rw’intwaro n’amasasu Ingabo z’u Rwanda zikeneye418 ». yandikiye mugenzi we w’Ingabo. ibaruwa n°0161/02. Uwo munsi. amusaba « gukora ibishoboka byose kugira ngo urutonde rw’intwaro n’amasasu bigomba kugurwa mu Bushinwa ruboneke vuba. Kigali. « Ibibunda 6 bitera za misile SAM 7 cyangwa 16 n’ibindi 100 bitera misile SAM 7 cyangwa 16 »420. Koloneli Ndindiriyimana yandikiye Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga indi baruwa yatangaga mo urutonde rw’ibikoresho bya tekiniki bya gisirikare bihwanye n’amafaranga y’u Rwanda 2 874 674 288 ariko noneho bikava mu gihugu cya Brésil.9 n’Imigerekawayo kuri Bwana Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga. ryo ku itariki 30 Mutarama 1992. Dr Casimir Bizimungu. minisitire w’ububanyi n’amahanga. Ku itariki ya 30 Mutarama 1992. Kigali. Hanyuma. Sean Moorhouse yabwiye Komite ko iryo tsinda rya MINUAR ryakiraga amakuru menshi cyane avuye ahantu henshi cyane hanyuma ayo makuru akajorwa. twifuzaga kuronka ibisasu bya misile birasa mu kirere ahantu haringaniye. Turasaba kandi Ubufaransa guha batayo zacu. Iyo raporo igizwe n’ibi bikurikira : 423 Ubuhamya bwa Sean Moorhouse bwakiriwe na Komite i Cotonou. MINUAR II yashyizeho vuba itsinda ry’abahanga mu gukora amaperereza. mu Ukuboza 1994. Ostraliya no muri Leta Zunze Ubumwe z’Amerika. Human Rights Watch yatangaje raporo ivuga ko Ingabo z’u Rwanda. ibyuma bireba nijoro ». Sean Moorhouse yavuze ko abo bakoranye banditse raporo ku ntwaro Ingabo z’u Rwanda zari zitunze bahereye ku makuru bahawe n’Abanyamerika muri Zayire. 05 na 06 Ukuboza 2008 151 .7 mm : 30 Mortiers 120 mm rayés : 10 Mortiers 80 mm : 20 - Uko ibintu bimeze ubu ku rugamba birerekana ko kubona iyo mizinga n’izo mitarayeze no kubigezwaho muri iki cyumweru byihutirwa cyane rwose. ku wa 04. Sean Moorhouse yakoranye n’abandi bahanga batatu ba MINUAR bakomoka muri Canada. James Gasana. Komite yaganiriye na Kapiteni Sean Moorhouse. kuva muri Nzeri 1994 kugera muri Werurwe 1995. wasimbuye Dallaire ku buyobozi bwa MINUAR. raporo ya Minisitiri w’u Rwanda w’Ingabo z’Igihugu. ku « miterere y’ubutwererane bw’u Rwanda n’Ubufaransa mu rwego rwa gisirikare » hagati ya 1992 n’1993 yerekana neza ibyo u Rwanda rwasabaga Ubufaransa kugira ngo rubone misile zirasa mu kirere : « (a) Kugira ngo twongere ubushobozi bwo kwitabara. Kubera ibyo. Sean Moorhouse yasobanuye neza ko raporo kuri izo ntwaro imaze gukorwa yayigejeje ku bamukuriye. tukabona ibibunda 12 n’ibisasu 150. yamusabye gushaka amakuru kw’ihanurwa ry’indege no kuri Jenoside cyane cyane. akayungururwa ndetse agasesengurwa hakagumanwa ayegereye ukuri kurusha ayandi. mu kwezi kwa Mata 1994. Sean Moorhouse yabanje kwerekana ko akigera mu Rwanda. we avuga ko ntazari ku rutonde yoherereje abamukuriye muri MINUAR423. Jenerali Guy Toussignant. umusirikare mukuru mu ngabo z’Abongereza. nibura eshatu. (b) Ku birebana no kurasa indege. Ibyavuye mu maperereza ya MINUAR n’ay’abigenga Nyuma ya Jenoside. Ku birebana n’intwaro zirasa mu kirere Ingabo z’u Rwanda zari zifite. Koko rero. mu makambi y’impunzi aho ingabo z’u Rwanda zari no mu bubiko bw’intwaro zabo mu kigo cya gisirikare cy’ingabo za Zayire hafi ya Goma. zari zifite intwaro zirasa mu kirere zikomeye zazanye muri Zayire zimaze gutsindwa. turasaba Ubufaransa kuduha intwaro zikurikira : Imizinga 105 mm : 6 Mitarayeze 12. Hanyuma. Sean Moorhouse yemeye ko urwo rutonde ari rumwe n’urwatangajwe na Human Rights Watch uretse ibijyanye na za Mistral . wakoze kuri iki kibazo nk’umukozi wa MINUAR. Mu byo bakozeho hari ihanurwa ry’indege ya Habyalimana. 82 mm. N°12 J.a new catastrophe ». Raporo. Kuri iyo ngingo. op. Ikosa nk’iryo ryakozwe n’umucamanza Bruguière igihe ahakana uruhare rw’ingabo z’u Rwanda mw’ihanurwa ry’indege ngo kubera ko : « Ingabo z’u Rwanda ntizagiraga mu ntwaro zazo ibisasu birasa indege. Mu bikoresho harimo : + Kajugujugu 6 ( Dauphin 1. 6.« Abasirikare b’u Rwanda baba bagifite ibisasu bya rutura n’ibimodoka by’imitamenwa bitwara abantu bihishe mu bushyinguro bw’ibikoresho i Goma aho bakeka ko birinzwe n’igisirikare cya Zayire.cit. ariko zari zifite imbunda zirasa mu kirere zisanzwe zizwi ( Mitarayeze n’imizinga irasa mu kirere) ari na zo ziboneka mw’ibarurabintu ry’intwaro ziremereye cyangwa rusange zashinzwe MINUAR ngo izirinde. yiswe Gimlet na OTAN. Mu butumwa bwayo mu karere. 23mm. 14. Iperereza rya Human Rights Watch n’ubuhamya bwa Kapiteni Sean Moorhouse bituma byumvikana ko Ingabo z’u Rwanda zari zifite intwaro zirasa mu kirere zikomeye kuko zari zifite za Mistral nazo zikaba intwaro zikomeye nka za SAM-16. ko i Kigali hashobora gutererwa za misile ku ndege zo mu bwoko bwa C-130 z’ingabo zirwanira mu kirere z’Ububiligi428. Kapler. Amakuru yatanzwe na Human Rights Watch siyo yonyine kuko misile Mistral 15 zo mu ntwaro z’ingabo z’u Rwanda zari zaravuzwe n’ingabo z’Ububiligi za MINUAR.5 AAMG) + Morutsiye 255 (120 mm. Icyemezo cy’Umucamanza. bwagaragajwe na Human Rights Watch. ikagira n’ibiro 18 425. hakaba nta gisasu na kimwe cyo mu bwoko bwa misile zirasa indege cyabonekagamo427 ». mu gihe kitageze ku cyumweru mbere y’uko indege ihanurwa. yo irasa mu bilometero 5. mu Ukwakira n’Ugushyingo. Kapler. op. Gazelle 3) + Ibisasu birasa za Mutamenwa 50 (75mn recoilless rifles) + Misile 40-50 SA-7 +Misile Mistral AAM 15 +Ibisasu birasa mu kirere 46 (37mm. Alouette2. ibisasu byakoreshejwe mw’ihanurwa ry’indege ari ibyo mu bwoko bwa SAM-16 ‘Gimlet’ 426». naho SAM-16 IGLA (URSS). Igit. 60mm) +Ibisasu bya rutura 6105 mm +Mutamenwa zitwara abantu 56 (zifite imizinga na za mitarayeze)424 ». Human Rights Watch/Africa yabonye ibaruramutungo rirambuye ry’intwaro z’Ingabo zahoze ari iza Guverinoma y’u Rwanda. cit. bushobora gukemangwa kubera ko MINUAR itigeze na rimwe inakeka ko intwaro zivugwa ziriho kugeza mu kwezi kwa Mata 1994. impugukirwa 48 152 . Intumwa za Sena y’Ububiligi zerekanye ko « zamenye ko hari 424 425 Human Rights Watch/Africa.8 426 MIP. urup.. zavugaga zibishimangira. Hanyuma raporo ya Human Rights Watch ivuga za SAM-7 cyangwa za Mistral zonyine kandi. urup. « Rwanda. urup. kuko Mistral irasa mu bilometero 5 ikagira n’ibiro 20 .16.218 427 Jean-Louis Bruguière. urup. Morel na G. Ibi bivuguruza ibyo Intumwa z’Inteko Ishinga Amategeko Ishinzwe Iperereza y’Ubufaransa zatangaje zivuga ko : « Ubushobozi bwo kurasa mu kirere bw’Ingabo z’u Rwanda. Ukuboza 1994.43 428 J. Ingabo z’u Rwanda nta n’ubwo zigeze zikoresha ubwo bwoko bw’itwaro kubera ko FPR itagiraga ibirwanisho byo mu kirere.. Morel na G. kimwe na Mistral. hakurikijwe ukuri kose gushoboka. niba nibuka neza. imp. yasanze hagati y’impera za 1993 n’intangiliro ya 1994. hiyambajwe ikigo cy’ubucuruzi cyo mu Bufaransa. yaciye kuri C Ops igenewe KIBAT II. ko hatangwa misile ebyiri zirasa indege.15. Iyo mu by’ukuri hataza kubaho icyo batinyaga. Dominique Lemonnier. Uwo muntu yabanje kubisaba umucuruzi w’intwaro. Koloneli Bagosora yireguye avuga ko ntazo bigeze batunga Raporo ya Sena y’Ububiligi. cyemewe. ibaruwa ya Koloneli Serubuga yavuzwe haruguru yerekanywe n’uhagarariye umushinjacyaha nka kimwe mu bimenyimenyi by’uko ingabo z’u Rwanda zari zifite za misile zirasa indege. Ndibuka neza ko inshuti yanjye Dominique Lemonnier (Igisobanuro cy’Ubwanditsi(NDLR) : umugabo w’umunyemali wacuruzaga intwaro mu Rwanda. Dallaire. kubera ubwoba bw’uko C130 zacu ziri mu butumwa muri Afurika zaterwa ibisasu biturutse hasi429».2 na 4. 112-113 432 J. Aha rero umuntu yakwemeza ko kugira ngo Ububiligi bushyire mu ndege yabwo C 130 ibyuma bipima hakiri kare aho ibisasu bya misile bituruka ari uko bwari buzi neza impamvu yabyo. amaperereza yakozwe n’umunyamakuru Patrick De Saint Exupéry mu basilikare b’Abafaransa. Kumva ubuhamya.401 Koloneli André Vincent. kandi hagati ya Kanombe na Masaka/Rusororo aho indege zinyura ziri hafi yo kugwa ku kibuga hari intera ya kilometero 1 upimye ikirere. Kapler. op. byakozwe n’ubushinjacyaha bwa Polisi mu butabera bwa gisirikare . ku ruhande rwe.ubutumwa (télex) bwavaga kuri Wing ya 15 y’Ingabo zo mu kirere. Abo banditsi berekana ko za SA-7 Strela zirasa inyuma y’intego 433 Patrick De Saint Exupéry. rimaze kwangwa.cit. kigurisha hanze ibikoresho by’intambara433».cit. nta mpamvu y’uko guteganya kutari kwarigeze kuba mbere y’ukwezi kwa Mata bwagaragara. urup. yo ku wa 5 Mata. SAM-7 Strella koko rero irasa hagati y’ibilometero 3. urup. Le Figaro. yaba ifite ibyuma bihanitse mw’ikoranabuhanga byo kwirinda (ECM). ku wa 09 Ugushyingo 1995. izi ntwaro zirahagije kugira ngo hahanurwe indege iri hafi kugwa ku kibuga. Hakwiye kwibutswa ko inzego zishinzwe iperereza z’Ububiligi zari zifite amakuru ahamye k’uburyo ibintu byari byifashe mu Rwanda muri politiki no mu gisirikare zahabwaga n’abasilikare b’Ababiligi bo muri MINUAR hamwe na Koloneli Vincent wari ushinzwe ubutwererane mu bya gisirikare430.2 432. Morel na G. uko abizi. Hanyuma. Iyo télex. hagati y’Ugushyingo 1993 na Gashyantare 1994. Mu rubanza rwa Koloneli Bagosora imbere y’Urukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwashyiriweho u Rwanda. ahamya ko Ingabo z’u Rwanda « zari zifite intwaro zirasa mu kirere n’umubare utazwi wa za misile zo mu bwoko bwa SA-7431». yaburiraga KIBAT II ko Indege C130 yagombaga kugera i Kigali ku wa 6 Mata. umuntu w’icyegera cya Paul Barril yarasabye ko Guverinoma y’u Rwanda yabona za misile 2 zirasa mu kirere. yarabimbwiye icyo gihe kandi yambwiye ko iryo tumizwa ry’intwaro rigomba kuba ryaratanzwe n’icyegera cy’uwahoze ari Kapiteni Barril : kandi ko.. J’ai serré la main du diable…op. hanyuma abisaba ikigo cyo mu Bufaransa cyazobereye mu kohereza hanze ibikoresho by’intambara. « France-Rwanda : Dangereuses liaisons ». urubanza rwa Ntuyahaga) 431 R.. Dallaire. 31 Werurwe 1998 430 429 153 . op. wapfuye azize umutima wahagaze ku wa 11 Mata 1997). Patrick De Saint Exupéry asubiramo inyandiko afite y’umusilikare mukuru w’umufaransa wavuye ku rugerero ahamya ibi : « Mbahamirije ko namenye ko hasabwe. Inyandiko Mvugo n°1223 yo ku wa 09/11/95 (inyandiko.cit. mu mwaka w’1993. bavuga ko babitewe no kwica mo ibice. washoboye kugura za misile zifite nimero zihuye n’iz’intwaro abasirikare bakuru b’Ingabo z’u Rwanda berekanye bavuga ko ariyo yakoreshejwe mw’ihanurwa ry’indege.org/arusha. Hagati aho undi muntu yashoboraga kugura434 » ! Ni nde wundi. bamwe bagahugira mu bwicanyi no mu busahuzi aho kurwanya FPR.n’ubwo bwose bazitumije bakanaziherwa ibiciro (Facture pro forma). Liyetena Bizumuremyi wari ushinzwe amaperereza ya gisilikare ku Gisenyi. 07 Gashyantare 2006 : http://www. wajyaga kandi yakira amabanga y’abasirikare bakuru bo mu ngabo z’igihugu bari bashinzwe imirimo ikomeye ya gisirikare. ku wa 29 Ukuboza 2008 434 154 . sinibuka neza ukwezi. BIZUMUREMYI yansobanuriye neza ko izo misile zavuye mu ntwaro Abafaransa bakuye muri Irak yongeraho ko Abafaransa bahaye Ingabo z’uRwanda zimwe muri misile zari muri iyo minyago. abasilikare bakuru b’Ingabo z’u Rwanda bavugaga kenshi impamvu yatumye batsindwa. Bizumuremyi yavuze ibyo tuganira ku nkunga u Rwanda rwabonaga muri icyo gihe cy’intambara. bavugaga ubwoko bw’amasasu bari bafite.hirondelle. nk’uko uhagarariye Ubushinjacyaha abivuga ? Umutangabuhamya Mugenzi Richard. Bagosora arasubiza : « Twagize umugambi wo gutumiza intwaro . ko Ingabo z’Igihugu zari zifite misile zirasa indege zahawe n’Ubufaransa. wari ushinzwe ikigo cyo kumviriza no gutanga amakuru mu Ngabo z’igihugu cyari ku Gisenyi. bakibutsa za misile zo ku butaka n’izo mu kirere bari bafite kandi zarakwijwe mu bigo bya gisilikare bikomeye bya Kanombe. Bizumuremyi yasobanuriye neza Mugenzi Richard ko izo misile zavuye mu zo Ubufaransa bwari bwarakuye mu ntambara yo muri Irak : « Indi nkuru namenye irebana n’intwaro zirasa indege Ingabo z’Igihugu zari zifite. Mu mezi ya nyuma y’umwaka w’1993. Igitangaje cyane ni uko itsinda ry’Inteko Ishinga Amategeko y’Ubufaransa ryari rishinzwe iperereza zatangaje urutonde rwa za misile zari mu ntwaro z’ingabo za Uganda zerekana uko Hirondelle. ntabwo twaguze. yavuze ko Liyetena Bizumuremyi wari ushinzwe amaperereza ya gisirikare ku Gisenyi akaba n’icyegera cya Liyetena Koloneli Anatole Nsengiyumva. igihe twari mu buhungiro muri Repubulika iharanira Demokarasi ya Kongo. harimo n’intwaro zirasa mu kirere zatuma Ingabo zacu zirwana intambara zishobora gusenya indege. twakoranaga kenshi nk’ushinzwe gufata amakuru atangwa na za radiyo zinyuranye zikoreshwa mu itumanaho rya gisilikare. Azivuga. Bizimungu yamenyesheje ko tudakwiye guhagarika umutima kubera ko Ingabo zacu zari zifite ibikoresho bikomeye kandi bigezweho mu rwego rwa tekiniki n’urwa gisilikare. yambwiye ko Ingabo z’igihugu zari zifite misile zirasa indege zaherukaga guhabwa n’Ubufaransa muri iyo minsi. yamubwiye. Na none. Ni bwo yashimaga cyane ubucuti bw’u Rwanda n’Ubufaransa anashimangira cyane agaciro kabwo amenyesha ko Ubufaransa bweretse Ingabo z’u Rwanda ubufatanye bwabwo butanga za misile zirasa indege. Uhagarariye umushinjacyaha yashimangiye ko nimero zerekana buri misile ziri ku nyemezabiciro ari zimwe n’izabonetse ku bisasu ingabo z’u Rwanda zivuga ko zatoraguye i Masaka nyuma y’ihanurwa ry’indege. Kigali ndetse no mu bashinzwe kurinda Perezida435». Muri izo mpaka. mu mwanya w’Ingabo z’igihugu.nsf/LookupUrlEnglish/ae1a63a52497bb724325710e 435 Ubuhamya Mugenzi Richard yahaye Komite i Kigali. abasilikare b’Abafaransa. Imigereka.278 439 Ibidem. ku wa 6 Mata 1994. Trois jours qui ont fait basculer l’histoire.40 n’izikurikira 155 . Ibimenyetso bidafatika bya MIP Mu migereka ya MIP.. Ibyo nibyo byari gutuma hamenyekana ubwoko bw’intwaro yakoreshejwe. ntigufitiwe ibimenyetso Mu mwaka w’1995. barimo Komanda De Saint QUINTIN. ko ubwoko bwa misile zahanuye Falcon 50 bwagombaga kuba ubwa FPR kuko Uganda yari izifite kandi ko Igisirikare cy’u Rwanda nta ntambara yo mu kirere cyatinyaga. Iya mbere ni ibaruwa ya Koloneli Sébastien Ntahobari wakoraga muri Ambasade y’u Rwanda mu Bufaransa mu rwego 436 437 MIP.281 440 Icyemezo cy’umucamanza Bruguière. Iyo mvugo idahwitse ituma hibazwa byinshi ku kuri kwaba kwaravuye muri iryo perereza ry’Abafaransa. nta kwerekana ikimenyetso na kimwe kibihamya. Mu gihe MIP yakoraga imirimo yayo. ariko zagera ku rutonde no ku nimero z’izavanywe muri Irak n’Ingabo z’Abafaransa zikaruca zikarumira.kwerekana ko FPR yabigambanye na Perezida wa Uganda Museveni ari yo yahanuye indege ya ba Perezida HABYALIMANA na NTARYAMIRA w’u Burundi. icya kabiri ni uko Igisirikare cy’u Rwanda kitagiraga izo misile kubera ko nta ntambara yo mu kirere cyatinyaga440. SAM 14 na SAM 16. Filip Reyntjens yabyukije ikibazo gikomeye kitigeze kibona igisubizo mbere y’uko ishyirwaho rya MIP ryerekana ibi : « (…) mu gihe abagize MINUAR batemererwaga kugera aho indege ya Perezida yaguye. ikirenge mu kindi. urup. ikirego gishingira ku bintu bibiri bidahagije kugira ngo byemerwe : icya mbere ni umwanzuro uvuga ko ubwo bwoko bw’intwaro nta wundi wari kubugira utari FPR kuko ngo yagombaga kuba yarazihawe n’igisirikare cya Uganda. Minisiteri y’Ingabo z’Igihugu y’Ubufaransa yahaye Intumwa z’Inteko Ishinga Amategeko yabo ifishi y’amakuru iturutse mu nyandiko zishyinguye zayo ishaka «. Gutunga za misile kwa A. urup. urup.P. Igitabo II. urup.R. L’Harmattan. ariko nta mwanzuro n’umwe wigeze ugezwa ahagaragara 437». bagiye aho indege yaguye kuva ku mugoroba w’uwa 6 Mata banasubirayo bucyeye. Imigereka. Uko kugaragaza ukuri igice kuboneka nko gushaka kuguhisha kuko hari amakuru menshi ahura n’ubwo buhamya bwa Mugenzi Richard yerekana ko Abafaransa bashobora kuba barahaye Ingabo z’u Rwanda igice cya za misile zafatiwe muri Irak.. i KIGALI438». ku rundi ruhande. 1995. urup. Biratangaje cyane kubona raporo ya MIP ikurikira.260 Filip Reytjens. hatangajwe inyandiko zirega FPR kuba yari itunze za misile SAM 7. Iyo nyandiko ya Minisiteri y’Ingabo z’Igihugu y’Ubufaransa irega ku buryo butihishiriye FPR ihereye kw’isesengura ryakorewe ibisigazwa bya za misile ryakozwe n’Abafaransa ngo byaba byaratoraguwe aho indege yaguye : « Abahanuye indege bakoresheje za SA 16 zakorewe mu Burusiya (hakurikijwe ibimanyu byatoraguwe aho indege yaguye)439 » . Rwanda. Bahavanye ibimene by’ibyuma by’indege n’ibya za misile byo koherezwa i Paris kugira ngo abahanga babyigeho. yanzura nta gihamya.30 438 MIP. inyandiko ya Minisiteri y’Ingabo yavuzwe haruguru.inimero zazo zikurikirana436. bishya kandi bishobora kuba byaraturutse muri Uganda.rwa gisilikare mu mwaka w’1994. bikaba bisobanura ko Ingabo z’u Rwanda zari zitunze misile nyinshi z’ubwo bwoko kuko zivuga ko zari ziteguye kwoherereza Abafaransa « intwaro imwe muri izo442 » . yo ku wa 12 Ukwakira 1998. Mu gihe ubufatanye bwa Uganda bwaba bwemejwe kuri iyi ngingo isobanutse. byaba ngombwa kubonana by’umwihariko na Perezida MUSEVENI443 ». ushinzwe ibya gisilikare akanayobora ibiro by’ubutwererane mu bya gisilikare. 23 Gicurasi 1991. 441 156 . Inyandiko ya kabiri ni ibaruwa yakurikiye telegaramu za Koloneli Galinié. ivuga ibikurikira : « Ikoresheje za misile SAM 7 na SAM 14. Iyo telegaramu ishimangira ko « Ibiro bikuru by’Ingabo z’u Rwanda byiteguye gushyikiriza ushinzwe ibya gisilikare muri Ambasade y’Ubufaransa imwe muri izo ntwaro ». byerekana icyerekezo gishya kandi giteye inkeke cy’imfashanyo amahanga aha inyeshyamba. Ibaruwa ya Jenerali Christian Quesnot. – Kajugjugu Gazelle SA342M i Nyakayaga hafi ya Gabiro. inyandiko . 19 Gicurasi1991 na 22 Gicurasi 1991 . TD N°145/AD/RWA na TD n°148/AD/RWA ya Koloneli René Galinié. Jenerali Quesnot akongera : « Ibyo bikoresho. (…) Ingabo zirwanira ku butaka zahanyaze imbunda zirenga indwi zari zakoreshejwe na FPR iturasira indege. Ubwa mbere hari telegaramu ebyiri zo mu rwego rw’ibanishabihugu zo ku wa 19 no ku wa 22 Gicurasi 1991 zanditswe na Koloneli Galinié yandikira abamukuriye avuga ko « intwaro irasa indege y’Abasoviyeti yo mu bwoko bwa S. aho amenyesha ko « ikindi gitero cy’inyeshyamba z’abatutsi na Uganda cyagabwe ku wa 17 no ku wa 18 Gicurasi mu Majyaruguru y’i Burasirazuba bw’u RWANDA » muri icyo gitero « Ibikoresho byinshi byanyagiwe mw’ikotaniro.indege y’ubutasi BN2A-21 i Matimba hafi ya Kagitumba. yanditswe na Jenerali Christian Quesnot. TD ya Koloneli Bernard Cussac. umuyobozi w’Ibiro Bikuru by’Ingabo wihariye wa Perezida wa Repubulika. umuyobozi wihariye w’Ibiro bya Perezida Mitterand. « A propos d’un missile Sam-16 ‘trouvé’ par les FAR en 1991 ». ku wa 07 Ukwakira 1990. 23 Gicurasi 1991. Ibaruwa yandikiwe Bwana Perezida wa Repubulika. Koloneli Galinié ». FPR yahanuye : . Kapler. Morel na G. ko kubera ibyo rero yari « uwa mbere urebwa n’amakuba bene izo ntwaro zari gutera mu ntambara ». ashimishwa gusa no kwerekana ko kugera mu kwezi kwa Nzeri 1992 yategekaga indege za gisilikare z’u Rwanda. 10 Kanama 1991 na 13 Kanama 1991 . Inyandiko ebyiri zifite irango ry’imigereka ya MIP zemeza ko abayobozi b’ingabo z’Abafaransa bari mu Rwanda icyo gihe bari batunze Misile SAM-16 ari yo Ingabo z’u Rwanda zivuga ko zanyaze FPR441. 16 (…)yanyazwe inyeshyamba ku wa 18 Gicurasi 1991 bakubitaniye mu cyanya cy’Akagera » agasobanura ko « iyo ntwaro ari nshya » kandi ko « inkomoko yayo ishobora kuba ari Uganda ». Birumvikana ko ibigize ibyo bikoresho by’intambara byoherejwe i Paris kugira ngo abahanga babyigeho binyujijwe ku mukozi wa Ambasade y’Ubufaransa mu Rwanda wari ushinzwe ibya gisilikare icyo gihe. ushinzwe ibya gisilikare. Muri byo hari Misile SAM 16 igendanwa iheruka gukorwa (aho irasa : 5 Km). ku wa 23 Ukwakira 1990. yandikiwe Depite Paul Quilès. 442 J.A. 04 Kamena 2005 443 Jenerali Quesnot. Ibyo bitembo bya za misile kimwe n’ibindi bikoresho by’intambara byanyazwe umwanzi byamaze igihe kirekire mu cyumba cy’Ishuri Rikuru rya Gisilikare aho Abadepite b’u Rwanda n’Abahagarariye Ibihugu byabo mu Rwanda babishaka bari bemerewe kubireba. Koloneli Ntahobari nta cyemezo na kimwe atanga ku byo avuga. Ingabo z’u Rwanda zari zifite izo ntwaro mu bikoresho byazo bya gisilikare muri Mata 1994. yatangaje ko azi SA 16. Ibiro Bikuru by’Ingabo z’u Rwanda byashatse kuyohereza mu Bufaransa (telegaramu yo ku wa 18 Gicurasi 1991) butagize igisubizo butanga. Koko rero. Iyi telegaramu yakurikiwe n’indi yo ku wa 13 Kanama 1991.D. icyuma kibuza gushyuha SA 16 cyabonywe aho ingabo zarwaniye mu Ugushyingo . wategekaga kompanyi mu Nkotanyi arangije amahugurwa y’ « abasanzwe mu gisilikare » muri NRA. umunyururu umwe. Icyaba cyiza ni uko haza inzobere ikayirebera aho iri. nyuma yo gutsindwa kwa FPR mu gitero cya mbere yagabye ku wa mbere Ukwakira 1990 mu MUTARA(Amajyaruguru y’i Burasirazuba bw’u Rwanda ). urup. Ibikubiye muri iyo nyandiko ya Jenerali Mourgeon. muri yo Koloneli Cussac akaba yarabazaga uburyo yakoresha ngo atware iyo misile SA 16 mu Bufaransa. wasimbuye Koloneli Galinié ku mwanya w’ushinzwe igisilikare. Imigereka. Nk’uko inzobere zaje kuyirebera aho yari iri zibivuga. havuyemo ko FPR yaba yaratunze izisa na yo kuva ku wa 4 Ukwakira 1990 imaze kuzigura i Bulayi n’abacuruzi b’intwaro446 ». Igitabo II. urup. Inyandiko ya Jenerali Mourgeon yongera gutera urujijo iyo ivuga ko misile yanyazwe FPR muri Mata 1991 kandi za telegaramu zo mu rwego mpuzabihugu za Koloneli Galinié zo ku wa 19 no ku wa 22 Gicurasi zerekana neza ko SA 444 445 MIP. mu gihe yaba yabiteguriwe.Indi nyandiko yindi ni telegaramu ya Koloneli Bernard Cussac. Ku nkuru yatanzwe n’imfungwa y’intambara ifungiye i Kigali yabajijwe na A. Iyindi nyandiko ivugwa na MIP ni ibaruwa yo ku wa 07 Nyakanga 1998 yanditswe na Jenerali Mourgeon igenewe Depite Bernard Cazeneuve isubiramo ay’ingenzi mu makuru akubiye mu buhamya bwa ba Koloneli Cussac na Galinié iyasobanura neza ndetse inayanoza : « Hari za misile zo mu bwoko bwa SA 16 Ingabo z’u Rwanda zashoboye kunyaga APR mu mirwano. Inkuru yemejwe muri Mata ubwo hatorwaga SA 16 yabonekaga ko ari nshya mu cyanya cy’AKAGERA (amajyaruguru yerekeza mu burasirazuba).A445. Raporo. 267-268 Inzira y’Ikirere (Voie Aérienne) 446 MIP.byatumye hafatwa umwanzuro w’uko ubwo bwoko bw’intwaro bwari mu bikoresho ingabo zateye zakoreshaga ( iz’u Rwanda ? iza Uganda447 ?).257 447 Ni twe duca umurongo kuri uko gushidikanya kwa Jenerali Mourgeon 448 MIP.216 157 . niba koko iryo nyaga ryari ukuri. Igitabo II. Koloneli Cussac arangiza ibaruwa ye amenyesha ko yari yasabye Ambasade y’Ubufaransa muri Uganda « gushaka amakuru ajyanye n’iyo mashini NRA n’igihugu cyayitanze. anavuga ko abura ko « bishobora gutera amakuba kujyana iyo misile inyuze muri V. yanditswe nyuma y’imyaka ine ibintu bibaye. impap. irasobanura neza ko Ingabo z’u Rwanda zari zaranyaze FPR misile nyinshi SA 16 nshya bikaba byaratumaga. icyuma cyo kubuza gushyuha iyo mbunda cyari cyarapfuye bigatuma itarashoboraga gukora. FPR yaba yaratunzemo zimwe kuva ku wa 4 Ukwakira imaze kuzigura i Bulayi n’abazicuruza magendu444 ». Igitabo I. ikiga uburyo yatwarwa ». Igisilikare cy’u Rwanda cyaba cyarashoboye kunyaga APR izindi misile zisa nayo 448 (…) ». Gasore John. ivuga ibyavuye mw’ibazwa yakoreye abafatiwe ku rugamba ba FPR bari bafungiwe mu magereza y’u Rwanda : « Ku birebana n’aho misile FPR yakoresheje zaturutse. bikaba byatuma umuntu atekereza ko mu gihe bimeze bityo.16 yanyazwe FPR mu gitero cyo ku wa 18 Gicurasi 1991. Kapler na J. inyandiko yo ku mashini 450 G. Biragaragara rero ko iryo shyamirana ryo ku wa18 Mata 1991 ryahimbwe n’abasilikare b’Abafaransa n’abahoze bayobora u Rwanda kugira ngo bemeze abantu ko hari misile yabonetse ahabereye imirwano bagamije kuyitirira FPR no kwemeza uruhare rwa Uganda mu ntambara. ku wa 21 Gicurasi 1991. Jenerali Christian Quesnot. batigishije inshuti zabo zo mu Ngabo z’u Rwanda uko barashisha SA 16 bari bafite. Hanyuma. Gukozanyaho no kurenga ku masezerano y’ihagarikwa ry’imirwano bizwi byigeze kuba bikanatangazwa. Ni bande ? Bakoreraga nde ? Izo nzobere zibaye ari Abafaransa. Kudatangaza ibaruwa ya Jenerali Quesnot yemeza ko Ingabo z’u Rwanda zifite misile nshya biteye amakenga Kw’itariki ya 19 Gicurasi. ibitangazamakuru mpuzamahanga byashoboye gufotora no kugenzura muri iyi minsi ko ingabo z’u Rwanda zafashe intwaro zigezweho kandi za gihanga zirimo izitera za misile mu kirere ahantu kure haringaniye449 ». ingabo z’u Rwanda zaba zarashyamiranye n’iza FPR ku matariki ya 18 n’iya 19 Mata 1991. abayobozi bo hejuru cyane mu Rwanda bavugaga ko FPR ifite za misile. Igihe bamwumvaga. byandikwa na Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga y’u Rwanda. Morel. amumenyesha ko mu Rwanda habonetse misile SAM 16 nshya cyangwa itarakoreshwa. 04 Kamena 2005 449 158 . Muri ayo matariki yavuzwe mbere. François Mitterand. Icyo gitero cya FPR bavuga ntikigeze kibaho kuko. amasezerano yo guhagarika imirwano yasinywe hagati y’impande zombi kandi yari agishyirwa mu bikorwa muri Gicurasi 1991. Ikinyoma kuri misile yabonetse mu Kagera mu mwaka w’i 1991 Imigereka ya MIP ivuga ko abasililare b’Abafaransa batoye misile SA 16 nshya mu karere k’icyanya cy’Akagera. Umukuru w’Ibiro Bikuru bya Gisilikare wihariye wa Perezida wa Repubulika y’Ubufaransa. hakwiye kwerekanwa ko kuva mu Ukwakira 1990. yatanze ubuhamya muri MIP maze yirinda kuvuga ko yigeze kwandika ibaruwa igenewe Perezida Mitterand. Kuki hari imbusane z’amatariki ku kibazo nk’iki gikomeye ? Ikibazo cy’inzobere zaba zarasuzumye misile zigasanga itakoraga na cyo ntigifututse. kw’itariki ya 29 Werurwe 1991. nta kurenga kuri ayo masezerano kwigeze kumenyeshwa n’Ingabo z’u Rwanda cyangwa izindi ndorerezi ku matariki ya 18 na 19 Gicurasi 1991 mu cyanya cy’Akagera. A propos d’un missile Sam 16 trouvé par les FAR en 1991. ntawe utakwibaza niba baravuye mu Rwanda. muri icyo gihe cy’intambara. ibi byavuzwe na Perezida Habyalimana mu butumwa bwe bwari bugenewe Abanyarwanda ku wa 29 Ukwakira 1990. kuva mu mwaka w’1991 kugera mu w’1995. Hahimbwe ko kubera igitero cy’ingabo za FPR. ni ibyabaye mu matariki ya 30 Mata 1991 mu makomini ya Kidaho na Butaro450. abo bayobozi nabo bashishikajwe no kubona intwaro nk’izo ngizo kugira ngo bashobore kurwanya FPR : « itangazamakuru. Jenerali Quesnot yavuze gusa ko yamenyesheje François Mitterrand itoragurwa ry’ibimene bya misile Byavuye mu butumwa bugenewe Abanyarwanda bwatanzwe na Perezida wa Repubulika. Igitabo 2. ntawashidikanya ko iyo itangazwa byari gutera ipfunwe Jenerali Quesnot n’abaregaga bose FPR kuko iyo nyandiko yashoboraga kwerekana ko Ingabo z’u Rwanda zari zitunze misile nshya itarakoreshwa.. Kapiteni Bruno Ducoin wahoze ari impuguke mu bya gisilikare mu ndege z’u Rwanda. Igitabo 1. ntamenyekanishe ko hari misile SAM 16 nshya iri mu maboko y’Ingabo z’u Rwanda. imigereka. Kapler. mbere y’ihanurwa ry’indege. MIP ivuga itya mu magambo make ubuhamya bwa Jenerali Quesnot : « Hanyuma Jenerali Christian Quesnot yasesenguye ubundi buryo bushoboka bwatuma abantu bemera ko indege yaba yarahanuwe na FPR. Mbwira ubushobozi bw’izo misile.238 454 MIP. imyaka itatu mbere y’ihanurwa ry’indege ! Kwivuguruza cyangwa ibinyoma bya Koloneli Bernard Cussac MIP yasanze ko uwungirije uwatwaraga indege Falcon ya Perezida w’u Rwanda.byabonetse mu Rwanda maze ntiyarushya ahingutsa iyo misile SAM 16 nshya yari mu maboko y’Ingabo z’u Rwanda. CUSSAC yambwiye SAM 7 ? Ariko avuga ko nta SAM 16 zigeze zibaho453 ». MINABERRY yatangajwe na MIP. urup. nka SAM 16. Ibidem 453 Byavuye mu ibaruwa yo ku wa 28 Gashyantare 1994 y’uwafashaga gutwara indege J. « ko hagira igikorwa mu rwego rwa tekiniki kugira ngo birinde icyo cyago452». Ku bijyanye….P. J. Nyamara. Kumva ubuhamya. N’ubwo bwose biruhije kumenya icyateye MIP kudatangaza iyo nyandiko. irasa ahantu hagera ku bilometero bitanu. kurerekana ko Jenerali Quesnot yari agambiriye kuryitirira FPR kubera ko ari yo yonyine yakekwagaho gutunga iyo ntwaro muri icyo gihe. Igitabo III. Jean-Pierre Minaberry yasobanuraga neza mw’ibaruwa ye ko inkuru y’uko FPR ifite za misile SAM 7 ko atari za SAM 16. Yavuze ku ibaruwa yari yandikiye Perezida wa Repubulika muri Gicurasi 1991. igihe ibimanyu by’ibyuma bitakara barasa za misile byari byabonywe ubwa mbere ku butaka bw’u Rwanda451». yatangajwe na MIP. yari yerekanye ko afite impungenge ku mutekano we kuko yatekerezaga ko FPR yari ifite za misile SAM 7 kandi ko yari yasabye. urup 256 452 451 159 .257 455 Ibidem. 343 G. Yibukije ko indege yendaga kugwa ari nijoro. Koloneli Bernard Cussac ashyigikira mu yindi telegaramu yo ku wa 10 Kanama 1991 ko imfungwa y’intambara yitwa Gasore John yaba yaravuze ko FPR yari ifite misile SAM 16 yaguze mu Bulayi455. yayihawe na Koloneli Bernard CUSSAC : « (…) Ni wowe mbwira : Uribuka misile bari bafite mu Majyaruguru ubwo bahanuraga Islander na kajugujugu. mw’ibaruwa yandikiye inshuti ye. urup. Jean-Pierre Minaberry. Iperereza ku mahano yabaye mu Rwanda. Biratangaje kandi kubona ko iyo baruwa itashyizwe mu migereka ya MIP nk’uko byagenze ku zindi nyandiko zitari nke zijyanye n’inshingano yari ifite. Igitabo II. ko nta yindi mbunda yayirashe atari Misile iri ku butaka irasa mu kirere. hari umuvuduko ifite. muri telegaramu yo ku wa 13 Kanama 1991. . Morel. Ikindi kitari ugusubirana iyo misile SA 16. ibyabaye ni uko Koloneli Bernard Cussac. impamvu yayo ari «gusubirana no kujyana misile SA 16 454» mu byo yasabaga harimo ko haza inzobere ikareba uko gutwara iyo misile byashoboka. Kuki rero Koloneli Bernard MIP. urup. Uko kugira ibyo aceceka abigambiriye kwa Jenerali Quesnot imbere ya MIP. kuba Ingabo z’u Rwanda zari zifite misile SAM 16 zanyazwe muri Irak n’Ubufaransa byemezwa n’ibimenyetso binyuranye : kw’ikubitiro. 239 459 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Kapler. ibiregwa FPR ko yari itunze za SAM 16 byahita bivaho. 16 458 MIP.. yamubwiye ko igisilikare cy’u Rwanda gitunze za misile zanyazwe n’Ubufaransa mu ntambara yo muri Irak459. wari ufite umwanya ukomeye nk’ushinzwe ibya gisilikare muri Ambasade y’Ubufaransa. yaba yarabeshye utwara indege Falcon ya Perezida kandi byarashoboraga kuvutsa ubuzima Abafaransa. Op.Misile Ouganda na FPR baba baragize ni SAM 7 ntabwo ari SAM 16. maze akirengera urupfu rwabo ? Cyangwa se yaba yarabwiye ukuri pilote Jean-Pierre Minaberry ? Icyo gihe rero. guceceka ibintu nkana no kwemeza ibyo bafindafindiye aho vuba vuba bituma hakwiye gufatwa uyu mwanzuro : . akaba n’icyegera cya Liyetena Koloneli Anatole Nsengiyumva. hari Umwalimu muri Kaminuza Reyntjens.cit. urup. J. werekana ko hari misile zanyazwe muri Irak n’Ubufaransa muri Gashyantare 1991.Ibonwa rya misile SAM 16 ku wa 18 Kamena 1991 rirasa nk’aho ari ibintu byaremaremwe n’abasilikare b’Abafaransa bahereye kuri misile imwe cyangwa nyinshi zavuye muri Irak.Nta shiti iryo remarema rigamije kwemeza ko Uganda yijanditse mu ntambara. wabwiye Komite ko Suliyetena Bizumuremyi wari inshuti. wari ushinzwe ikigo cyo kumviriza amakuru muri radiyo cy’Ingabo z’u Rwanda cyari ku Gisenyi. Abanyamerika n’Ababiligi. wahoze ayobora Ibiro Bikuru bya Jandarumori y’u Rwanda. Ugushidikanya kwa Jenerali Ndindiriyimana kuri misile zaba zitunzwe na FPR Umucamanza Jean-Louis Bruguière wayoboye komisiyo y’iperereza Arusha yumvise abantu benshi bahafungiwe n’Urukiko Mpuzamahanga Mpanabyaha rwashyiriweho u Rwanda barimo Jenerali Augustin Ndindiriyimana.Cussac. Morel. ndetse bahoze ari abasilikare. wategekaga akarere ka gisilikare anashinzwe amaperereza ya gisilikare mu karere ka Gisenyi. Uko kwivuguruza kuva he ? Misile SA 16 yitwa ko yabonywe mu cyanya cy’Akagera n’Ingabo z’Abafaransa yaba ikomoka hehe ? Georges Kapler na Jacques Morel bemeza ko ibonwa rya misile SAM 16 n’ingabo z’Abafaransa mu cyanya cy’Akagera ryaba ahubwo ari ikinyoma cyari kigamije kwemeza ko Uganda yahaga FPR intwaro kandi ko iyo misile yaba mu by’ukuri yaravuye muri za misile Ingabo z’Ubufaransa zanyaze muri Irak. usubiramo ibyavuye mu nzego z’iperereza za gisilikare z’Abongereza.. zahawe u Rwanda458. Yatanze ubuhamya budashidikanywaho 456 457 Intumwa z’Inteko Ishinga Amategeko y’Ubufaransa zishinzwe Iperereza G. . igihe cy’intambara yo mu Kigobe. Koko rero.. Ndindiliyimana yumviswe ku wa 19 Gicurasi 2000. Ingingo abayobozi b’Abafaransa batanga zigamije kwemeza ko FPR yaba yarahanuye indege ku wa 6 Mata 1994 ikoresheje misile SAM 16 nta kizere zifitiwe457 ». afite ibihamya bibiri byerekana ko FPR yari ifite za misile SAM 16. ku wa 24 Nzeri 2008 160 . . imigereka. Ukurikira ni Mugenzi Richard. Ku byerekeye…. igitabo II. hagati y’umwaka w’1990 n’uw’1994. Urukomatane rw’izo mbusane mu bivugwa. Aba banditsi babiri babyerekana batya : « (…)MIP 456 ntabwo yatangaje urutonde rwa za misile zafatiwe muri Irak kandi zararugejejweho. urup. babivuga ariko : ni kanaka wabimbwiye. jyewe. kubera ko indege itatobotse. Ariko ndakeka ko ari ukurasa amasasu. byangora kubibabwira. nagiye kureba iyo ndege mu ntangiriro. hafi ya…hafi ya Goma ? Igisubizo : Yego. kuko indege. Ikibazo : Hari inkuru nyazo mwabonye zijyanye n’uko mu Nteko Ishinga Amategeko hari za misile ? Igisubizo : Mu by’ukuri. harimo : Ko Abafaransa basabye MINUAR gukora « bonyine » iperereza ku buryo indege yahanuwe Jenerali Dallaire ntiyabyemera kubera ko Abafaransa babogamye. Ikibazo : Yego. uwitwa Demba. nta misile twari dufite. iraswa rya za misile ku ndege ya Zayire. Ariko. Nari mfitiye icyizere gisesuye abayobozi bakuru ba MINUAR.bwerekana ko ntakigaragaza ko FPR ifite misile. Hanyuma. navugaga ko MINUAR itakwemera ibyo bintu. hari ku mupaka na Uganda. ibyo ari byo byose ni Ubufaransa bwaduhaga intwaro. Ko Ingabo z’u Rwanda zangiye MINUAR kugera aho indege yahanukiye kugira ngo izakore nta nkomyi iperereza ryigenga kandi ritabogamye. narabyumvise. bavuze izo misile. ko bazana za misile mu Nteko Ishinga Amategeko. yagarutse yagarutse kongera kugwa i Goma. Ibyo ari byo byose. cyane cyane ko hari indege z’ingabo z’u Rwanda zahanuzwaga amasasu ariko bakabeshya ko zarashwe na za misile : Ikibazo : Ingabo z’Igihugu z’u Rwanda zagiraga ibibunda birasa za misile ? Igisubizo : Oya. ndetse n’agasanduku kirabura . ariko sinkeka ko yaba ari misile. mu by’ukuri simbyemera . Bavuga indege ya mbere yahanuriwe i Matimba. Hari kajugujugu ebyiri. nemera ko itari gushobora kugaruka ku kibuga cy’indege. Oya. - - - 161 . Jyewe ndavuga ko hari ibyo bavuga bitari byo. Ikibazo : FPR hari za misile yari ifite ? Igisubizo : Barabivuze. Mu byavuzwe aha hejuru. hari hashize imyaka icumi ntari mu gisilikare kandi na nyuma sinakigiyemo. iyo iba misile. muri Jandarumori. Ko Abafaransa bonyine bemerewe kugera aho indege yahanukiye kandi ko batoraguye ibimene by’ibisasu n’iby’igikankara cy’indege. jyewe. keretse niba zaratanzwe n’Ubufaransa. Ariko izindi. Hari indege yatobotse. Hari inkuru wumvise kw’iraswa. Igisubizo : Ah. MINUAR ibagejejeho icyifuzo cyo gushinga iperereza abantu bigenga badafite aho babogamiye ntibabyitaho . Ko inzego za Minisiteri y’Ingabo y’Ubufaransa zavuze ko ibimene bya za misile Abafaransa bahasanze byazeretse ko ari ibya misile SAM 16 yakozwe n’Abasoviyeti . Barabivuze kandi batanga n’ingero z’ikoreshwa ry’izo misile. oya ? Ikibazo : Birashoboka. yahanuwe n’amasasu. birashoboka rwose ko byaba byarakozwe. Habayeho kurasa indege ya Demba. ko ari za misile zayihanuye. Rwanda. Conspiracy to murder. ku banditsi.- Ko ikozanyaho hagati ya FPR na FAR rivugwa ku wa 18 Gicurasi 1991 hakavugwa ko ari nacyo gihe habonywe misile mu cyanya cy’Akagera ritigeze ribaho. Mu bibazo by’ingenzi bijyanye n’ihanurwa ry’indege ya Perezida. havugwa ko yateye Kigali. zishobora nazo guhanura indege . Masaka-CEBOL Masaka ni umusozi wenda gutegana n’uwa Rusororo maze aho ishorera yombi hakaba umusozi wa Kanombe uriho ikibuga mpuzamahanga gifite umuhanda w’indege umwe rukumbi kikaba. urup. Indege zikurikira iyo nzira Monique Mas. tugiye kureba neza no gusesengura ahantu hanyuranye havuzwe mu buhamya Komite yegeranyije. Ko Ingabo z’u Rwanda zari zifite misile zo mu bwoko bwa MISTRAL zakorewe mu Bufaransa. kugena ahantu misile zarasiwe byafashije kumenya abahanuye indege. zifashijwe n’abasilikare b’Abafaransa. Paris Kigali 1990-1994.25-27 460 162 .. Ko Ingabo z’u Rwanda zari zifite inzobere mu bya gisilikare bize mu Bufaransa cyangwa mu Bushinwa no muri Koreya ibyo gukoresha za misile zo ku butaka zirasa indege. Ko iriya misile SAM 16 « nshya » bahimba ko yabonywe mu cyanya cy’Akagera yari ifitwe n’Ingabo z’u Rwanda cyangwa abasilikare b’Abafaransa igihe indege yahanurwaga . ko ahubwo ari ikinyoma Ingabo z’u Rwanda zahimbye. trois jours qui ont fait basculer l’histoire. iyo bivuzwe muri za dogere (degrés ). iny. yav. kugira ngo bemeze ko Uganda ifite uruhare mu ntambara y’u Rwanda. 369 .135 . cyaritwaga ikibuga cy’indege Grégoire Kayibanda. urup. impap. the Rwandan genocide. Ni yo mpamvu. - - - - - Ahantu misile zarasiye indege ya Falcon. Ko Ubufaransa bwahaye Ingabo z’u Rwanda za misile SAM 16 zaturutse muzari zanyazwe muri Irak mu mwaka w’1988 zigakoreshwa muri Gashyantare 1991 mu ntambara yo mu Kigobe . mu mwaka w’1994. mu kabaya gatandukanya umusozi wa Masaka na Rusororo ahari. Indege zikigwaho zikurikira ubusanzwe inzira ituruka i Burasirazuba igana i Burengerazuba (bita mu magambo ya tekinike Piste 28 na Piste 10. cyakorewe kubonera impamvu ifatwa ry’Abatutsi batagira ingano no guhuruza ingabo z’Abafaransa n’iz’Abazayirwa . Ntawe uribagirwa igitero cya balinga cyo ku wa 5 Ukwakira 1990 cyitiriwe FPR. Duhereye ku byanditswe kugeza ubu kw’ihanurwa ry’indege. mu 1994. umushinga witwa « CEBOL » cyangwa Ikigo cy’Ubworozi bw’Inka zo Gukama (Centre d’Elevage de Bovins Laitiers). Linda Melvern . Ko Ubufaransa butigeze bumenyesha icyo izo misile zakoze hagati ya Gashyantare 1991 na Mata 1994 . nta shiti ko misile zahanuye indege zarasiwe ku musozi wa Masaka460. Reyntjens. 463 Ubuhamya bwa Koloneli Andrew Kagame bwakiriwe na Komite i Kigali. Aho hantu hari hateye ubwatsi bw’inka hari n’ibiraro. Jean-Louis Bruguière : Icyemezo cy’umucamanza cyo ku wa 17 Ugushyingo 2006. cyangwa uwahoze ari Minisitiri w’Ubutwererane w’Ubufaransa. hagati ya Rusororo na Masaka. mu yandi magambo kuri icyo kiraro cy’inka. kubera umutekano wayo. ugahuzwa na Masaka n’agahanda k’ibitaka kambuka akabande. Inzira yonyine yaganaga ibyo bigo yanyuraga kuri CEBOL. kagakikira CEBOL ho metero nkeya. i Burasirazuba bwa Masaka ( 1 552m ). usanga binyuranye rwose n’ukuri.indege zizajya – ibiri amambu . cyasurwaga cyane kikaba cyari igikorwa cya muka Perezida Habyalimana . Kigali (1 856m). Batayo ya FPR yari i Kigali guhera ku wa 28 Ukuboza 1993 ifite inshingano zo kurinda abayobozi ba FPR bagombaga kujya mu nzego z’inzibacyuho nta kintu na kimwe yigeze ishegera mu bijyanye no kugwa kw’indege ku kibuga cya Kanombe. ni uko nta ndege zajya zica hejuru y’inyubako ya CND463. 98). hanyuma kakazamuka kagana Santere ya Masaka. Paris. kimwe n’uwa Rusororo. cyongeye gucapwa kwa Jean Claude Gawsewitch. urup. n’ubwo iyo mvugo isa n’iyamamajwe nta bushishozi buhagije. Jean-Louis Bruguière yabajije Bagosora ikibazo gikurikira : « Waba uzi igihe FPR yategekeye ko indege ziva cyangwa ziza i Kanombe zajya zinyura inzira imwe yonyine. i Arusha. Ku zihe mpamvu ? » 462 Bernard Debré yanditse ibikurikira : « Hashize igihe amayira y’indege zagombaga kugwa i Kanombe yarahindutse bisabwe naFPR : aho gufatira inzira i burengerazuba .45. Jali (2 042m). cyakiraga cyane cyane imfubyi z’abasilikare bo mu ngabo z’u Rwanda bapfiraga ku rugamba. Nk’uko bigaragazwa n’amakarita n’ibishushanyo.kugira ngo zitanyura hejuru y’umujyi wa Kigali cyane cyane kugira ngo zidaca hejuru y’imisozi ine miremire iwukikije mu Burengerazuba bwawo : Rebero (1 809m). Shyorongi (2 000m ). muri TPR. Abatazi Kigali. ubucuruzi n’ubuhinzi byari bihari. I Masaka hari kandi i vuliro rikomeye muri ako karere n’Ikigo cy’imfubyi kitiriwe Mutagatifu Agata. Jean-Louis Bruguière461. Bernard Debré462. ku wa 28 Ugushyingo 2008 461 163 . ku maduka no ku biro byayo. 2006. amacumbi y’abaganga bazo hamwe n’ay’abashumba. Icyo FPR yasabye cyonyine. hari akabande kanyuramo akagezi hakaba harabaga umushinga wa Minisiteri y’Ubuhinzi w’Ubworozi bw’intangarugero witwa CEBOL (Ikigo cy’Ubworozi bw’Inka zo Gukama) ufite inka zigera kw’ijana n’abakozi bagera kuri 20. iyo bemeza ko ikibuga cy’indege cya Kigali gifite imihanda ibiri cyangwa ko indege zabujijwe kugwa zituruka mu Burengerazuba ( inzira 10 ) ku mategeko ya FPR kugira ngo bizayorohere guhanura indege ya Perezida.ziyifatira i Burasirazuba. Umuhanda wa Leta wa kabulimbo Kigali. abasivili n’abasilikare. Havuzwe ko. nk’umucamanza w’Umufaransa. Abanyacyubahiro benshi bo ku ngoma y’icyo gihe. ibisasu byo mu bwoko bwa misile byahanuye indege ya Perezida byarashwe bituruka kuri CEBOL. Ramsay 1998. Na none muri Komisiyo y’iperereza. urup. ku wa 18/5/2000. bituma barahagendaga buri gihe. » (Le retour du Mwami : La vraie histoire des génocides rwandais. Mbere gato ya Kanombe.Rwamagana unyura mu nsi y’umusozi wa Rusororo. kuri metero 300 uvuye kuri CEBOL. bari bafite ingo nkuru cyangwa iza kabiri i Masaka cyangwa se barahatuje bene wabo. mbere yo kugera ku murambi wa Kanombe ahari ikibuga. Ni ngombwa gusobanura ko umuhanda ujya aho hantu wagendwaga cyane kubera ibikorwa bya Leta. iyo indege ijya kugwa ku kibuga cy’i Kigali inyura hejuru y’misozi iciye bugufi ya Muyumbu na Kabuga ( 1 608m ). umunwa ureba hejuru. hahoraga imyitozo n’amahugurwa bya gisilikare byatangwaga n’abasilikare b’Abafaransa. harya neza neza ku mumanuko. Bemeza ko ikirere indege yahanuriwemo nta bicu byakirangwagamo uwo mugoroba ku buryo habonaga neza. ku wa 09 Nyakanga 2008 n’ubwa Mjr Mugiraneza Ildéphonse bwakiriwe na Komite i Gicumbi. mbona mu nsi y’ipompo ya robine. mw’isangano ry’umuhanda mukuru Kigali-Rwamagana n’umuhanda w’ibitaka ugana i Masaka. Benshi muri bo bavuga ko babonye umubare w’ibisasu byarashwe ku ndege ndetse/cyangwa bakumva inshuro byaturitse. hari bariyeri. Aho kurebeshwa aherekeye kuri 27. Mw’ikoni rigana ku kibuga cy’indege. Hari mu ma saa mbili. Ishingwa ry’iyo ntwaro irasa kure ku muhanda Kigali-Kabuga rivugwa kandi n’undi Ubuhamya bwa Kaporali Njyamubiri Jean Baptiste bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). ushinzwe umutekano mu muhanda mu mujyi wa Kigali. Gicurasi 2007. ari na byo byemezwa n’ubuhamya bw’abasilikare bahoze mu ngabo z’u Rwanda. abona ka gatsiko k’abasilikare kakiri hahandi yabasize : « Kw’itariki ya 06 Mata 1994. Ntibari baziteze nk’Ababiligi cyangwa ngo bazitege nk’Abanyarwanda. ku kibuga kiri inyuma y’ahahoze ibiro by’umurenge.Muri rusange. mbonamo babiri batambaye ingofero nk’abandi. Bari bazitegeye ku rundi ruhande. Barangiza bavuga ko hahise hakurikiraho urufaya rw’amasasu rwakwiriye hose indege ikimara guhanuka n’iyicwa ry’Abatutsi ryatangiye muri iryo joro rigakomeza umurego rigenda ryiyongera bikabije mu minsi yakurikiye iryo hanurwa ry’indege. Ubu buhamya bwa Paul Henrion ni kimwe mu bimenyetso bigaragara byiyongereye ku bindi bivuga ko umuhanda Kigali-Masaka-Kabuga wari urinzwe cyane kandi ucunzwe n’abagize Ingabo z’u Rwanda. Ngeze ahari mitarayeze. abatangabuhamya bavuga ko ahantu hitwa kuri kilometero19. Ngeze ku ruganda Gutanit rwakoraga amabati mu mfunzo. ubwo yanyuraga mu muhanda KigaliRwamagana ajya ku kiyaga cya Muhazi. hamwe n’intera y’igihe byakurikiranye mu kuraswa. Yarashigutse abonye ko babiri muri bo bategeye ingofero iburyo « nk’Abafaransa » ikiberekana kiboneka neza. amajipe abiri n’abasilikare. Majoro Mugiraneza yari umwe mu bayobozi b’itsinda ryo gutabara no gucunga umutekano muri Jandarumori y’Igihugu. nongeye kubona wa muzinga. nuko ndavuga nti : dore re : ni ibiki ? Mbona mw’ijipe ihema ritwikiriye mitarayeze y’iminwa ine. umutangabuhamya Paul Henrion avuga ko uwo munsi. saa mbili za mu gitondo. Muri Mata 1994. ku wa 26 Kamena 2008. Ngarutse. Nsohoka muri Kigali kuri Rwandex. muri bo. mbona ba bantu bariho bararundarunda ibikoresho byabo. iruhande rw’agati gato. hari bariyeri yari imaze igihe kirekire ihashyizwe464. saa mbili n’iminota itanu465 ». mu ma saa mbili y’ijoro. Abo basilikare bari abo mu ishami ry’ingoboka mu bya gisilikare no mu by’inyigisho ( DAMI ) bigishaga Ingabo z’u Rwanda. Bamenyesha kandi ko i Masaka. Ku birebana by’umwihariko n’umunsi w’uwa 06 Mata 1994. 464 164 . nagiye ku kiyaga cya Muhazi hagati ya saa moya n’igice na saa tatu. na none bariyeri. Agarutse. Ngeze i Kabuga. mbona umuzinga urasa indege na bya bimodoka bya mutamenwa umunwa ureba hejuru. abarinda Perezida bambaye ingofero zirabura . wari werekejwe ku kibuga cy’indege. yabonye agatsiko k’abasilikare bambaye ingofero zirabura z’abacunga Perezida. aho winjirira ujya i Masaka. 465 Ubuhamya nyirubwite yahereye i Buruseli komisiyo y’igihugu ishinzwe gukora iperereza ku ruhare rwa Leta y’Ubufaransa muri Jenoside. Jean-Louis Bruguiere. ku muhanda ujya i Masaka. Prunier. op. ku wa 19 Mata. Rwanda : Histoire d’un génocide. neza byaratinze cyane. Ibonwa ritari ryo ry’imbunda zirasa za misile i Masaka Mu gihe ibibunda birasa za misile. na Filip Reyntjens mu gitabo cye « Rwanda : Trois jours qui ont fait basculer l’histoire » cyasohotse mu Ugushyingo 1995. 26 Ukwakira 2007 469 Kureba impapuro 68-69 z’iyi Raporo 467 466 165 . Kigali. byatowe muri CEBOL hagati y’itariki ya 7 n’iya 8 Mata 1994. Umucamanza w’Umufaransa. muri komisiyo mpuzamahanga y’iperereza yabereye muri TPIR. Jenerali majoro Paul Rwarakabije yavuze ko i Kabuga umutwe wa Jandarumori wari ushinzwe umutekano w’akarere ka Kabuga na Masaka kandi ko ari uwo mutwe w’abajandarume wamuhamagaye kuri telefoni umumenyesha ihanurwa ry’indege ryari rimaze kuba. urup.264 468 Ubuhamya bwa Jenerali Majoro Paul Rwarakabije imbere ya Komisiyo y’Igihugu Yigenga Ishinzwe gusuzuma uruhare rwa Leta y’Ubufaransa muri Jenoside yakorewe Abatutsi. Kure yaho gato. umuhanda MulindiKabuga n’ikoni rigana i Masaka byari birinzwe bikomeye n’abasilikare b’ingabo z’u Rwanda. Inkuru ijyanye n’ibonwa ry’ibyo bisasu bibiri yanditswe. ku wa 25 Mata ? Igisubizo : ntacyo nabona mbabwira . Ingabo z’u Rwanda zerekanye zivuga ko ari byo byahanuye indege.cit. Amakarita n’ibishushanyo biri muri iyo raporo byerekana aho hose hamaze kuvugwa 469. umutangabuhamya yabonye agatsiko k’abasilikare b’Abafaransa bahacunze466. sinigeze mbibona na rimwe. ku byerekeye izo mbunda zirasa misile uko zabonetse maze Ndindiliyimana asubiza ko ntacyo yari abiziho ndetse ko byamutangaje. kandi ibyo. i Masaka.mutangabuhamya. nta wundi bari kuba bakorera atari uhacunga.. ibyo birantunguye. yabajije Jenerali Augustin Ndindiliyimana. Ikibazo : Nyuma ni ho wabonye iyo nkuru ? Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali . ariko n’ubwo baba barahabaye. Ku ruhande rwe. kuko igihe cyose nari i Kigali. Ndindiliyimana yasobanuye neza ko . Icyabonetse rero ku buryo budashidikanywa ni uko ku manywa no mw’ijoro ry’uwa 6 Mata 1994. Nta gihamya na kimwe dufite ku bazungu bari aho hantu kuri iyo tariki. Liyetena Injenyeri Augustin Munyaneza wakoze inyandiko tariki ya 25 Mata 1994 yerekana ko ibyo bibunda yabisuzumye agasanga ari byo byaba byarahanuye indege ya Perezida. ku nshuro ya mbere. Ajida shefu Karambizi Philippe wabwiye Komite ko ku wa 5 Mata 1994. Gérard Prunier avuga ko yabonye amakuru yerekanaga ko mw’ijoro indege ihanurwamo : « abazungu babonywe ku musozi wa Masaka467 ». kuri 19. nakurikiraniraga hafi ibihabera. umuyobozi wa Etat Major ya Jandarumori mu mwaka w’1994. igihe cyose yari i Kigali. Paul Henrion yabonye hagati ya Kabuga na Km19 umuzinga wo mu bwoko bwa « sans recul » ushinze ku kinyabiziga gikururwa kiri mu nsi y’umuhanda n’abasilikare bo mu ngabo z’u Rwanda bagikikije. yakurikiranye ibyahaberaga byose ariko ko atigeze abona ibyo bitembo birasa za misile. « Ikibazo : Ni iki uzi kw’ivumburwa ry’ibitembo bibiri birasa za misile. ku wa 23 Nzeri 2008 G. Igisilikare na Jandarumori byari biri mu buryo bugaragara mu karere ka Kigali-Masaka-Kabuga468. ko yaje kubyumva hanyuma. ariko ibyo bintu ntabyo bigeze banyereka. Nyuma yaho. bari muri iyo Komisiyo y’iperereza Arusha. nyuma ni ho nayimenye ». kugira ngo acyohereze aho bari bohereje icya mbere… Mobutu. (…) Yagiyeyo. biciye kuri Jenerali Tembele. Bivuye ku Gisenyi. nagiye kugishyira mu rugerero rwacu rwo kuri Lac vert. Ibyo ni ukuri. Ibyo ari byo byose. we ubwe. Avoka De Temmerman . kandi ni jyewe wayishyikirije Avoka De Temmerman . binyuze noneho kuri TEMBELE. afite amafoto n’ibyanditswe n’ibyuma byafatiwe mu majwi ku kibuga cy’indege… igihe cy’ihanurwa ry’indege ya Perezida… Ibibunda bitera za misile twabigumanye muri Minisiteri y’Ingabo igihe kirekire… Nyuma y’aho Turukwaze (Turquoise) iziye mu Rwanda…icyo gihe…Ibyo bibunda bitera za misile byavanywe muri Minisiteri y’Ingabo byimurirwa ku Gisenyi. na bya byuma byafatiweho amajwi birongera biragenda bigera i Gbadolite aho byashyikirijwe Mobutu…. twatekereje ko na cyo cyari gikwiye koherezwa kwa Mobutu. twaashakaga kukigumana kuko bavugaga ko ntawabimenya. kure gato. uwo mucamanza nyine yari yabajije Koloneli Théoneste Bagosora. ku wa 25 Mata 1994 » maze Bagosora asubiza ko atari azi uko babonye ibyo bibunda birasa za misile. Ndetse ni nanjye wayivanye muri Archives i Goma. ikibunda kimwe gitera za misile. ndakeka ko ari mu bilometero 20 uvuye i Goma. Kandi Filip Reyntjens yabonye iyo nyandiko ayihawe n’uwampagaraliraga mu rukiko. niba ashobora kugira icyo amubwira « kw’ivumburwa ry’ibitembo birasa za misile i Masaka. bakekaga ko ibyiza kwari ukubyohereza byombi. Bagosora yongeyeho ati : « Bashakaga gukora dosiye bagombaga gushinga Liyetena Koloneli Rwabalinda Ephrem wagombaga kujya i Paris ». gishobora kuzafasha mu iperereza… Narakigumanye mu mujyi wa Goma. ibyo ni impamo… Ikibunda cya kabiri gitera za misile. (…) Rero twakekaga ko Ubufaransa bwashakaga kudufasha muri icyo gihe bikaba byumvikana ko hagombaga kuba ubutumwa bwo kujya gusobanura ibyo twari dukeneye… hariya no gutanga amakuru kuri ibi cyangwa biriya. Ku wa 18 Gicurasi 2000. twagihaye Jenerali TEMBELE. Koloneli Aloys Ntiwiragabo… yajyanye ikibunda kimwe. n’ibyanditswe n’ibyuma byafatiweho amajwi byageze kwa Mobutu. Hanyuma. No ku kibazo : «Mwabonye raporo ya Liyetena Injenyeri Munyaneza ? ».Igisubizo : Yego. Nashakaga kukigumana. Ibyo ari byo byose. ko ariko yabibonye mu mpera za Mata 1994 muri Minisiteri y’Ingabo aho babifotoye. byashinzwe Koloneli Anatole Nsengiyumva…Hanyuma ibyo bibunda twabigumanye i Goma kuko… Igisilikare cya Mobutu. igihe twari tumaze kwambuka umupaka. ubwo Anatole (Nsengiyumva) yari agiye guhungira muri Kenya. yari yarasabye BARRIL ko yamufasha hagakorwa iperereza rishingiye kuri izo misile – kuri ibyo bibunda bitera za misile – 166 . mu by’ukuri nabo bari inshuti… ariko igihe kimwe. Nyuma. akiriho. Cyagumye aho. yarakinsigiye. Ari bwo butumwa bwa Ephrem Rwabalinda ? ». Bagosora yatanze ibisubizo bikurikira: « Narayibonye. kuva icyo gihe nibwo Filip Reyntjens yasubiyemo iyo nimero mu gitabo cye yise « Les trois jours qui ont fait basculer l’histoire du Rwanda ». ni jye wagisubiranye. igihe batwirukanaga mu mujyi kuko twari benshi cyane mu mujyi wa Goma. nta n’uvuga yemwe ko yari ahari igihe cy’ibonwa nyirizina ry’iyo ntwaro470. Amatariki y’ibonwa ryazo ava ku minsi ibiri akagera ku byumweru bitatu nyuma y’ihanurwa ry’indege. Munyaneza Fabien na Muganga Jean Bosco i Kigali. bihishe mu gishanga kandi ko hari n’igodora rishya. Bamwe mu batangabuhamya b’i Masaka bavuze ko Ajida shefu Bwiko Grégoire nk’umwe mu basilikare b’Ingabo z’u Rwanda wari kuri bariyeri yo kuri 19 kandi waba waragiye kuvana ibyo bibunda kuri CEBOL473. Ku bijyanye n’uko ibyo bibunda byabonetse. Uwizeyimana Boniface. 473 Ndimubanzi Cassien. 26 Werurwe 2008 . ko ahubwo yabibonye bigeze mu Kigo cya gisilikare cy’i Kanombe474. ahantu nyaho byabonywe ndetse n’uko ibyabonywe bivugwa. naho abandi bavuga ko babibonye baciye aho bigendera 471. Muganga Jean Bosco i Kigali. Iyamuremye Dismas. 472 Ibazwa rya Mukangamije Tatiana na Rwajekare Augustin i Kigali. Ibazwa ry’abatuye i Masaka : Mayagwa Jean Baptiste ku wa 20 Werurwe 2008. Uzamukunda Agnès. wabarijwe i Kigali ku wa 24 Mata 2008 . 26 Werurwe 2008 . 26 Werurwe 2008 . 26 Werurwe 2008 . Yavuze ko intwaro zavumbuwe muri CEBOL maze abasilikare bo mu Kigo cya Kanombe bakoherezwa kuzijyana. Abajijwe na Komite. Nta n’umwe muri abo batangabuhamya uvuga ko azi igihe ibyo bibunda byaba byarashyiriwe muri CEBOL. Mukangamije Tatiana i Kigali. 25 Werurwe 2008 . Abandi batangabuhamya bavuga ko ibyo bintu byavumbuwe n’impunzi zirukanywe i Byumba n’intambara zari zaracumbikiwe muri CEBOL. Uzamukunda Agnès i Kigali. 14 Mata 2008 . 20 Werurwe 2008. abo batangabuhamya bavuga ko babonye ibitembo bibiri bifite uburebure bwenda kungana na metero imwe n’igice bisa na kaki. Uwimana Aloys na Muganga Jean Bosco. 9 Kamena 2008 471 Ibazwa rya Uwimana Aloys. 14 Mata 2008. ntawuvuga ko yaba yarabonye abarasa. Rwajekare Augustin i Kigali. Bemeza ko ibyo bitembo byari biremereye cyane ku buryo abasilikare bagiye mu Kigo cya Kanombe gushaka ikamyo yo kubitwara472. ni akagambane mpuzamahanga… Ni ukubera ibyo nashakaga kubavugisha no kubabwira… ko MINUAR i Kigali yagize uruhare muri iryo hanurwa ry’indege…Amafoto y’ibibunda bitera za misile yari aherekejwe n’inyandiko yiswe : ‘ Itahurwa ry’intwaro ( Ikibunda kirasa za misile ) . Ikoreshwa mu kwica Umukuru w’Igihugu ku wa 06/04/94’ ryakozwe kandi risinywa na Liyetena Injeyeri MUNYANEZA. Rwajekare Augustin na Mukangamije Tatiana. 9 Kamena 2008 . Bwiko ntiyemeye ibivugwa byose. ikiganiro na Mayagwa Jean Baptiste i Rusororo. Uzamukunda Agnès i Kigali. 25 Werurwe 2008 . Kigali 15 Mata 2008 474 Ibazwa rya Bwiko Grégoire i Nyabihu. Yashimangiye ko atari mw’itsinda ryabitwaye. Ubuhamya bw’abantu bari batuye hafi cyane y’ahantu havuzwe ko ari ho ibibunda bitera za Misile byaba byaratoraguwe buratandukanye cyane ku birebana n’itariki byaboneweho. Ku bijyanye n’ubwoko bw’ibyo bibunda n’uko byari bimeze.cyane cyane… Kuko mbabwira. kandi bamwe muri abo batangabuhamya bavuga ko babonye ibyo bintu muri CEBOL igihe abasilikare batumira abaturage ngo baze kubireba. Komite yakoze iperereza mu bantu banyuranye bashoboraga kuba bafite amakuru ajyanye na byo. ku wa 14 Gicurasi 2008 470 167 . Munyaneza Fabien. 14 Mata 2008 .25/04/94 ». Iyamuremye Dismas i Kigali. ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyalimana. Bamenyesha ko igihe bamwe mu mpunzi bari bagiye gutema ibyatsi by’isaso bavumbuye ibyo bintu maze bahamagara abasirikare bari kuri bariyeri yo kuri Km 19 ku muhanda wa kabulimbo muri metero 300 uzamutse. 25 Werurwe 2008 . wategekaga ikigo480. hanyuma ajya muri L. umusilikare muri batayo parakomando kuva mu mwaka w’1984 kugera mu w’1994. ku wa 13 Kamena 2008 481 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi. maze ahagana mu ma saa sita. ikajyanwa mu kigo cya Kanombe. 477 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Gakenke. agakora muri batayo para komando ya Kanombe kuva mu mwaka w’1992 kugeza mu w’1994. Abenshi cyane muri bo bemeza ko. aho yakiriwe na Suliyetena Nsengiyumva Adrien abihawemo itegeko na Koloneli Laurent Nubaha. Rugengamanzi Protais. ku wa 1 Mata 2008 479 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Nsengimana Cyrille. Ajuda Ndaruhutse Elias. Habimana Etienne. Babijyanye mu buyobozi bw’ikigo cya Kanombe. bavuga ko babonye ibibunda 2 birasa za misile mu kabande ka Masaka479.A. Nta n’umwe muri bo wemera ko yavumbuye intwaro cyangwa ko yiboneye ubwe ivumburwa. wo mu bashinzwe kurinda Perezida. yabonye ibibunda birasa za misile birunze mu bubiko bw’intwaro bw’icyo kigo cya gisilikare kandi ko Serija majoro Mukomeza Céléstin. Abatangabuhamya babiri bonyine. babarijwe i Burera. ushinzwe ubwo bubiko yababwiye ko byavuye i Masaka aho abarashi bahanuye indege bari bari481. ubwo avuga ko. ku wa 11 Gicurasi 2008 480 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru. umusilikare mu Ngabo z’u Rwanda kuva mu mwaka w’1985. ahari icyicaro cy’Ibiro Bikuru by’Ingabo z’u Rwanda. ku wa 7 Mata. ku wa 25 Nzeri 2008 478 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rwamagana. hagati y’uwa 8 n’uwa 10 Mata. yemeza ko intwaro yazanywe n’abasilikare b’ikigo cya Kanombe mu gitondo cy’uwa 7 Mata. Ngendahayo Théodore.. ku wa 29 mai 2008 476 Ikiganiro na Bizimana Faustin i Gicumbi. Muganza Sebastien. babarijwe i Gicumbi ku wa 27 Gicurasi 2008 . yemeza nk’ibyo. wo muri batayo parakomando. Ubuhamya bw’abahoze ari ingabo z’u Rwanda bushyira ivumburwa ry’intwaro n’iyerekanwa ryazo mu bigo bya Kanombe na Kigali hagati y’umunsi umwe n’iminsi itatu nyuma y’ihanurwa ry’indege. ariko ibyo bavuga bombi byuzuye mo imbusane zijyanye n’itariki kuko ibyabaye babishyira hagati y’iminsi 10 n’ibyumweru 3 nyuma y’ihanurwa ry’indege. yamenye ko abasilikare bamwe bo muri batayo ye boherejwe gusaka. mu kabande ka Masaka477. 29 Gicurasi 2008. Komite yagiyeyo kubashaka ihura n’abatangabuhamya 12 bari mu bakuwe mu byabo. bikaba nta kuri na busa bifite476. i saa saba z’amanywa. avuga ko. Abo basilikare bavugaga ko ahantu babisanze hari n’amagodora478. umusilikare muri batayo irashisha imizinga iri mu kigo cya gisilikare cya Kigali. ku wa 07 Ugushyingo 2008 475 168 . Baribane Stanislas na Bugondo. Hari abatanga ubuhamya busobanutse kandi bakagira ibyo bahamya ku itariki ya 7 Mata 1994. Nkurunziza David na Bizimana Faustin.A. ku wa 7 Mata. bakomoka hafi ya bose mu cyahoze ari komini Kivuye. wari ku kazi mu rugo kwa Habyalimana umugoroba w’uwa 6 Mata 1994 avuga ko. yumvanye bagenzi be ko abasilikare bakuye ikibunda kirasa za misile hafi yo kuri 19. Serija wa mbere Bimenyimana Apollinaire. bumvise havugwa ko intwaro zari zavumbuwe muri CEBOL475. yavuze ko ku wa 7 Mata Mukankundiye Eulérie na Twahirwa Ephrem. ku wa 08 Mata 1994. avuga ko ku wa 07 Mata 1994 ahagana isaa tatu za mu gitondo. ikamyo ya gisilikare yuzuye ingabo ziyobowe na Liyetena Koloneli Nzabanita zazamutse ahitwa mu Kajagali i Kanombe zerekana ibibunda birasa za misile bitatu bavuga ko bamaze kubivana i Masaka. bemeye ko bazibonye n’amaso yabo aho zavumbuwe. 27 Gicurasi 2008 na Nkurunziza David i Burera. hanyuma ikajyanwa mu cya Kigali.Abavanywe mu byabo b’i Byumba babaye i Masaka ari na bo batujwe i Masaka bavuga ko bavumbuye intwaro zakoreshejwe mu guhanura indege ya Perezida. Asobanura neza ko yazibonye n’amaso ye. na bo b’abasilikare mu kigo cya Kanombe mu 1994. wari umushoferi w’ishami ry’itumanaho ry’ingabo z’u Rwanda mu mwaka w’1994. Higiro Claude na Turatsinze Samson. umusilikare muri batayo para komando y’i Kanombe mu mwaka w’1994. iminsi ibiri nyuma y’ihanurwa ry’indege. Yazishinze G3 witwaga Rwabarinda.1994. 482 483 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. Nabonye icyo gihe. yavuze ko buri gitondo yatwaraga shebuja ku Biro Bikuru by’Ingabo z’Igihugu. Sibomana Etienne. winjiye mu gisilikare mu mwaka w’1966. mu kigo cya gisilikare cya Kigali. ku wa 10 Werurwe 2008 484 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru. Umutangabuhamya asobanura neza ko ari umushoferi wa Ntabakuze wazizanye mu kigo mw’ijipe yo mu bwoko bwa Land Rover488. ku wa 13 Kanama 2008 487 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyanza. Anavuga ko hari n’igodora abarashi baba bararyamyeho. Hanyuma hari abatangabuhamya batibutse neza amatariki ariko bibuka igihe ibintu byabereye. ko byari ibibunda bibiri birasa za misile bifite uburebure bwa metero imwe n’igice bifite ibara ry’icyatsi kibisi kivanze n’umuhondo. Koloneli dogiteri Bizumuremyi François wari umuganga mu bitaro bya gisilikare i Kanombe yavuze ko yabonye. umuliyetena witwaga Munyaneza azanye intwaro ebyiri zipfunyitse mu igodora avuga ko zavumbuwe i Masaka. antene iteye nk’ ikibesani n’insakazamajwi. ku wa 30 Kamena 2008 169 . we avuga ko intwaro zerekanywe i Kanombe kw’itariki ya 11 Mata 1994487. Munyaneza yabizanye mu modoka yo mu bwoko bwa Range Rover. yatanze inkuru nk’iyo yerekana ko intwaro zararujwe i Masaka zazanywe mu kigo cya Kanombe nko mu minsi ibiri nyuma y’ihanurwa ry’indege485. Kw’itariki ya 9 cyangwa iya 10 Mata yabonye Liyetena Injenyeri Munyaneza mu modoka ya Land Rover azanye ku Biro Bikuru by’Ingabo intwaro zipfunyitse mu igodora avuga ko zari zivuye i Masaka : « Sinibuka neza itariki nyayo. Ntoranyi Protais. Imwe muri zo yari ifite amabara avanze y’icyatsi kibisi n’umuhondo n’uburebure buri hagati ya metero imwe na santimetero mirongo inani n’ebyiri. umusilikare muri icyo kigo nyine cya Kanombe mu 1994. ku wa 13 Kamena 2008 485 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru. Nyuma sinamenye irengero ryazo484». Marihinde Juvénal. Karasanyi François. yavuze ko yabonye ibibunda birasa za misile nko mu minsi ibiri nyuma y’ihanurwa ry’indege : «Jyewe ubwanjye niboneye izo ntwaro nka nyuma y’iminsi ibiri indege ihanutse. ariko nemeza ko hari ku ya 9 cyangwa ku ya 10 Mata 1994. ku wa 21 Ugushyingo 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Zashyizwe imbere y’ibiro by’umukuru w’ikigo cya Kanombe maze tujya kuzireba. ku wa 24 Gicurasi 2008 488 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo) ku wa 10 Nyakanga 2008 489 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Huye. abasilikare bari kuri 19 bajagajaze mu kabande ka Masaka bakahavumbura ibitembo birasa za misile bazanye nyuma mu Kigo cya Kanombe482. Yari kumwe n’abamurinda. bavuga ibintu kimwe486. ku wa 13 Kamena 2008 486 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kayonza. Serija wa mbere Munyaneza Emmanuel wo muri batayo para-komando na we avuga ko zavumbuwe hagati y’itariki ya 7 n’iya 10 Mata. ari mu gitondo. Hari ibibunda bibiri bitera za misile. na we w’umusilikare mu kigo cya Kanombe. Ni we wari ushinzwe ibikorwa bya gisilikare489». igitembo gitera misile cyari cyazanywe i Kanombe havugwa ko cyatoraguwe i Masaka kandi ko ari ho abarashi bari bafashe ibirindiro483. Une guerre noire. Nkeshumpatse Callixte. yavuze ko atigeze yumva na rimwe i Kigali havugwa ivumburwa ry’ibibunda birasa za misile muri CEBOL zaba zarakoreshejwe mu guhanura indege y’Umukuru w’Igihugu. Nyamagabe 20 Kanama 2008 . bikaba bitera gutekereza ko intwaro zerekanywe nk’izakoreshejwe mu guhanura indege zatoratowe koko muri CEBOL hagati y’itariki ya 7 n’iya 11 Mata 1994 kandi ko zeretswe abasilikare bo mu Ngabo z’u Rwanda. Kayonza. cyane cyane ko ahavugwa kuba ari ho iryo vumburwa ryabereye hari mu metero 300 uvuye kuri bariyeri yari ikomeye cyane yacungwaga n’abajandarume be. akavuga ko yabibonye gusa mu mpera z’ukwezi kwa Mata 1994 muri Minisiteri y’Ingabo 490 ! Na none. Icya mbere. Kigali. icyo kibazo kiza ku birebana na Koloneli Bagosora. impap. Mutabaruka Hamzak. iyo avuga ko atazi ukuntu biriya bibunda birasa za misile byabonetse. Nyagatare. Turatsinze Samson. cit. Birahagije kwibutsa igisa n’igitero cyo mw’ijoro ry’uwa 4 rishyira uwa 5 Ukwakira 1990. abatangabuhamya batuye ahegereye ahavugwa ko ariho habonetse intwaro batanga amatariki anyuranye ku buryo umuntu abona ko ibyo bavuga ari ibitekerano n’umukino wiyongera ku yindi myinshi Ingabo z’u Rwanda zagiye zikina. nk’uko byavuzwe haruguru. Hakwiye kwerekanwa ko izo ntwaro zeretswe imitwe y’imena y’Ingabo z’u Rwanda zari zahamagariwe kurwana. Musanze 11 Nzeri 2008 . Nyagatare 31 Nyakanga 2007 . abashinzwe kurinda Perezida bari ku kazi iwe n’abo mu kigo cya Kigali.. Kigali 4 Mata 2008 .Ubwo buhamya bw’abavuga ko biboneye n’amaso yabo. no ku tuntu duto duto. Ibibazo byabyukijwe n’ivumburwa ry’imbunda zirasa za misile ryavugwaga Ingirwa vumburwa ry’intwaro muri CEBOL riteye ibibazo byinshi bituma hashidikanywa ku kuri k’uko ibintu byagenze. bikaba byasobanura ko iryo murika ry’izo ntwaro ryari rigamije kubakangurira intambara na Jenoside kugira ngo bahorere Perezida hakurikijwe amagambo yakoreshejwe na Majoro Ntabakuze indege ikimara guhanuka. wari uhagarariye Minisiteri y’Ingabo kandi ntawe utazi uruhare rukomeye cyane yagize muri ariya makozere yose. bwavuye ahantu hanyuranye mu gihugu. Hategekimana Jean-François. Urwo rufaya rw’amasasu rwarangwaga no kurasa mu kirere kwari kugamije Amagambo ya Koloneli Bagosora mu butumwa bw’iperereza mpuzamahanga ry’umucamanza Jean-Louis Bruguière muri TPIR i Arusha. Umuyobozi Mukuru wa Jandarumori y’Igihugu. hagambiriwe kwemeza ko bariho barasana n’abari bamaze guhanura indege ya Perezida492. Ikiganiro na Gabriel Périès na David Servenay ku wa 13 Mata 2006. bufite bwose icyo bwibuka gisobanutse ku buryo bwenda guhura. op. Jenerali Ndindiliyimana. 181-182 492 Kureba ubuhamya bwa Hitayezu Emmanuel. Iyamuremye Emmanuel. Ngendahimana Prosper. 13 Kanama 2008 . 1 Kanama 2008 . 490 170 . cyari kigamije kwemeza ko barwana na FPR yacengeye mu murwa mukuru491. Igikorwa nk’icyo cyabaye mw’ijoro ry’uwa 6 Mata 1994 uwo mwanya nyuma y’ihanurwa ry’indege ya Perezida ubwo humvikaniraga icyarimwe urufaya rw’amasasu yarasagwa n’abasilikare bo mu kigo cya Kanombe. Hagenimana Jean-Marie Vianney. Icya kabiri. 11 Kanama 2008 . Izo ntwaro zabanje kumurikwa mu kigo cya Kanombe hanyuma zijyanwa mu cya Kigali ari ho Liyetena Injenyeri Munyaneza yaba yarazisuzumiye. 18 Gicurasi 2000 491 Kureba Jenerali Majoro Paul Rwarakabije. i Kigali. Kayonza 10 Gicurasi 2008 . igaragaza imwe mu nimero ihuye n’izo Filip REYNTJENS yatangaje. bishoboka ko misile zaba zitigeze ziraswa : kuri fotokopi z’amafoto. Rubavu 29 Gashyantare 2008 .urup. Kandi bari kubona n’amaso yabo ababirashe kuko aho hantu hagaragara neza ndetse na nijoro. ifoto y’iyo misile. urwo rufaya rw’amasasu rwatangiye hashize iminota ine yonyine indege ihanuwe : « ahagana i saa mbili n’iminota mirongo itatu n’ine. Nyaruguru 13 Kamena 2008 . ibipfundikizo iri mu mwanya wayo ku mpera z’igitembo. abasirikare n’abajandarume barinda bariyeri yo kuri Km19 bari kubyumva. igitembo kiracyahari. ibuye na batiri birahari493». hari amahirwe macye rero ko misile zerekanywe n’umwalimu wa kaminuza w’umubiligi zihura neza rwose n’izakoreshejwe mu guhanura indege ya Perezida Juvénal Habyarimana . Huye 13 Kanama 2008 . Ibisobanuro byuzuza ku mafoto ya za misile. Hakurikijwe inyandiko ya buri munsi y’amakuru ya KIBAT. Kayitare Didace. Byavuye mu ibaruwa ya Jenerali Mourgeon yandikiye M. 493 MIP. Birasobanutse ko iyo ibisasu birasirwa aho ngaho. mu gishanga hafi y’umugezi. Bari gushobora gukurikirana no gufata abarashe mbere y’uko bava aho ibisasu byarasiwe.kwemeza abantu ko bariho barasana n’abanzi ngo bari i Masaka nyamara nta cyashoboraga kwerekana ko aho hantu harasiwe amasasu. Masengesho Innocent.271 171 . Karasanyi François. Kayitare Gaëtan. Nyaruguru 13 Kamena 2008 . Icya nyuma. Marihinde Juvénal. Munyemana Godefroid. Kigali 4 Kamena 2008 . Huye 30 Kamena 2008 . H6 (iri i Kanombe) yerekanye ko haraswa amasasu amurika cyane mu kirere n’ay’ibibunda bya rutura hafi yaho ». Ibibazo byatewe n’amafoto y’ibibunda bitera za misile byashyikirijwe Ubufaransa na Liyetena Koloneli Ephrem Rwabalinda MIP yeretswe fotokopi y’amafoto y’ibibunda. Kigali 6 Kamena 2008 . iyo misile ntishobora na gato gufatwa nk’iyakoreshejwe mu guhanura indege ya Perezida Juvénal Habyarimana . 11 Ukuboza 1998. Nyaruguru 13 Kamena 2008 . hakwiye kwibutswa ko. Urufaya rw’amasasu yerekeraga i Masaka rwari nta shiti ishyirwa mu bikorwa rw’ibyo abasilikare b’u Rwanda bari babwiwe mbere y’igihe. MIP yanzura ko : « Ibiva mu isuzuma ryitondewe ry’ibyo yashyikirijwe nko kumva ubuhamya byakozwe kugira ngo isuzuma ryuzuzwe ari ibi bikurikira : « . Imigereka. muri metero 300 uvuye ku mazu ya CEBOL.ubwo bishoboka cyane ko misile yafotowe itarashwe. Ntoranyi Protais.Ikiboneka ni uko ibivugwa n’abasilikare bo mu Ngabo z’u Rwanda zari mu buhungiro (kureba inyandiko zatanzwe na Bwana MUNYANEZA aziha Bwana Filip REYNTJENS) Ntiryerinda Augustin. Nyirinkwaya Jean-Damascène. Sibomana Etienne. ku muhanda wa kabulimbo ugana i Rwamagana n’i Masaka. Bernard Cazeneuve. Kirehe 15 Nyakanga 2007 . Kigali 25 Kamena 2008 . Kigali 14 Werurwe 2008 . Kigali 18 Werurwe 2008 . Mudahunga Jean-Marie Vianney. Huye 1 Nyakanga 2007 . isanga : « ko nyuma y’isuzumanwa buhanga rya mbere ry’ayo mafoto. Iyo bariyeri yari muri metero 300 y’ahavugwa ko habonywe ibitembo bitera za misile n’igodora. yometse ku mugereka. Kubera ibyo. « . Kigali 6 Kanama 2008. Huye 24 Gicurasi 2008 . Zigirumugabe Grégoire. hari bariyeri itavaho y’abasilikare n’abajandarume kandi yarakoraga ku mugoroba w’uwa 6 Mata 1994 igihe cy’ihanurwa ry’indege. Siborurema Silas. Nsengiyumva Tharcisse. Gasana Jean-Marie Vianney. FPR na Uganda nk’abashobora kuba barahanuye indege (kureba amafoto n’urutonde rwa za misile ku mugereka). baba barabyohejwe na nde ? ». hari ikibazo cyo kumenya aho urwo rujijo ruva.R. bari bavuze ko ibyo nta shingiro bifite kandi ko « Ibyabonetse nta ruhare na rumwe rw’uwabikoze byerekana ku ihanurwa ry’indege ». nk’uko byemezwa n’ubuhamya bwa ba Bwana Bernard Debré.S. nta bushishozi. abadepite ba MIP y’Ubufaransa bari bize birambuye icyo kibazo.Kubera amakuru ahuye abadepite ba MIP n’abalimu bamwe ba kaminuza babonyen’ubwo bwose yagiye asakazwa binyuze mu nzira zinyuranye. 2) Umuhanda ujya aho hantu wabaga ucunzwe n’abajandarume ku manywa.agaragara nk’adakwiye kwizerwa bisesuye kandi akaba atashoboye kwerekana intwaro yahanuye indege. Iyo nzira ituma rero umucamanza Bruguière afata umwanzuro ko izo misile zari iza Uganda ntanashidikanye ko zaba zarahawe FPR kugira ngo amaherezo zizahanure Falcon 50. ntibaba barapfunyikiwe icyo babivugaho. muri icyo gihe rero. naho nijoro ugacungwa n’abasilikare b’Ingabo z’u Rwanda.S. wahoze ari Minisitiri w’Ubutwererane. mu myanzuro ye. cyane cyane muri icyo gihe ibintu byari bimeze nabi cyane . 494 Kureba impapuro 35 kugera 45 z’icyemezo cy’umucamanza 172 . yavuze ko nimero z’ibyo bibunda bibiri bitera za misile Ingabo z’u Rwanda zivuga ko zatoraguye aharasiwe ibisasu ( 04-87-04835 na 04-87-04814 ). Umucamanza Jean-Louis Bruguière. cyangwa François Léotard. Ni nako Komite ibibona. Ibyo byavuzwe na bamwe mu bayobozi b’Ubufaransa nta bushishozi barushije abandi. Umwanzuro ku bivugwa ko misile zarasiwe i Masaka Hatitawe ku magambo anyuranye atarimo ukuri aboneka mu buhamya n’ibindi bishaka kwerekana ko kuri CEBOL ari ho misile zahanuye indege ya Perezida zarasiwe. mu rwego rw’ubufatanye mu bucamanza maze Parike ya Moscou ikemeza izo nimero ebyiri ndetse ikavuga ko ziri muri misile 40 zo mu bwoko bwa SA 16 IGLA zahawe igihugu cya Uganda nyuma y’uko kizitumiza. gatuwe n’abantu hafi ya bose bakomoka mu karere k’amajyaruguru agana mu burengerazuba bari abayoboke bakomeye b’ingoma ya Habyalimana . bimwe ni ibi : 1) Masaka ni agasozi kagenzurwaga kose n’abantu ba guverinoma. wahoze ari Minisitiri w’Ingabo .bisa n’ibiri mu byamenyeshejwe MIP bigamije kwerekana. hari ibimenyetso nyabyo byerekana ko aho hantu hadashobora kuba ari ho harasiwe misile . zituma hamenyekana inkomoko yabyo n’inzira byakurikiye kugira ngo bigere kuri FPR494. Uruhare rw’abahoze mu ngabo z’igihugu bari mu buhungiro muri uko kugerageza kuyobya uburari batanga amakuru atariyo ntirwaba ruberekana nk’abantu bagerageje kugira icyo bazinzika ? Niba se bavuga ukuri. « . Umucamanza Bruguière yerekana ko yakoresheje iperereza mu cyahoze ari U. Nyamara. umusilikare w’indorerezi wa MINUAR watanze ubuhamya mu rubanza rwa Majoro Ntuyahaga i Buruseli. haba ku maguru cyangwa mu modoka. kuri 19. ikigo cya gisilikare n’aho Perezida Habyalimana yari atuye . mu kiraro cy’igeragezwa cyiswe CEBOL.3) CEBOL. inguni yarasiwemo za misile ya dogere 70. Koko rero. abandi nabo bagafatira ku cyerekezo cy’ibisasu babonye n’aho byaganaga. ku manywa y’ihangu. kugwa ku kibuga cy’indege isaa kumi n’imwe za nimunsi ku buryo bidashoboka ko abarashi na za misile zabo baba baragiye aho hantu. ku buryo butarimo gushidikanya cyangwa gucishiriza. 5) Nk’uko tuza kubibona hirya. 173 . cyangwa icy’abasirikare cyigeze kiba ngo aho hantu hagotwe kandi hasakwe . muri metero 300 uvuye kuri bariyeri y’Ingabo z’u Rwanda. Hakwiye gusobanurwa ko hari nijoro kandi ko ikigo cya Kanombe ari kinini cyane. hari abahera ku rusaku rw’amasasu n’ibyuka by’imbunda bumvaga hafi. bikaba ariyo mpamvu yatuma abatangabuhamya batabona ibintu mu buryo bumwe bitewe ahanini n’aho bari baherereye igihe ihanurwa ry’indege ryabaga. abakozi ba CEBOL ntibababone cyangwa impunzi zari ziharundanye. Bamwe bavuga ko aho ibisasu byarasiwe hagomba kuba ari mu kigo cya gisilikare cya Kanombe. Uri kuri iyo bariyeri. bitatu byonyine ni byo bigaragara ko bifite agaciro kurusha ibindi. ubusanzwe. Abatangabuhamya bavuze Kanombe nk’ahantu harasiwe za misile bashobora gushyirwa mu byiciro bitatu : abasilikare bahoze ari Ingabo z’u Rwanda. iri munsi y’umuhanda wa kabulimbo. buri wa gatatu wa mbere w’ukwezi . nta gikorwa na kimwe cy’abajandarume bari aho iruhande. ikuraho ibyo kuvuga ko misile zaba zararasiwe i Masaka. Icya mbere ni uko aho hantu ari mu kabande ka Masaka. nta reme gifite kubera impamvu zikomeye zavuzwe. ntibyumvikana ukuntu baba barahavuye amahoro bamaze kurasa za misile. abakozi bo ku kibuga cy’indege cya Kanombe n’abasilikare ba MINUAR hamwe n’abo mu butwererane mu bya gisilikare b’Ababiligi. 4) N’ubwo ibidashoboka byaba byarabaye. Ahantu hanyuranye ha Kanombe Mu bivugwa byose ku bijyanye n’ahantu indege ya Perezida yaba yararasiwe Komite yasuzumye. abarashe bakaba barageze aho hantu abasilikare n’abajandarume bo kuri Km19 batababonye. yari mw’isangano ry’imihanda : uwa kabulimbo n’uw’ibitaka ujya i Masaka unyuze kuri CEBOL. abandi bakavuga ahegereye ikibuga cy’indege. aba abona neza ibibera kuri CEBOL ndetse no hirya yayo kandi indege ya Perezida yari iteganirijwe. Icya kabiri n’icya gatatu biza gusesengurwa byo bifata Kanombe nk’ahantu harasiwe ibisasu byahanuye indege Falcon 50. Tuzabona mu gice cya kabiri ibindi bimenyetso bishimangira kurushaho ibi ngibi. maze abasilikare b’Ingabo z’u Rwanda bahacungaga ntibababone cyangwa ngo babonwe n’abaturage batahaga iwabo bavuye mw’isoko rya Mulindi ryabaga rihinda cyane. yagereranijwe na Nicolas Moreau. aho za misile zaba zararasiwe. kugira ngo bategereze ko indege ica hejuru yaho. Itsinda ry’inzobere ebyiri z’Abongereza mu by’ibibunda bya rutura no mu maperereza yo mu kirere ku ndege zahanuwe. Kaporali Turatsinze Samson (batayo parakomando Kanombe kuva mu mwaka w’i 1987 kugera mu w’i 1994) 497.A ikigo cya Kanombe kuva mu mwaka w’i 1984 kugera mu w’i 1994)495.A.Ku gipangu cy’aho Perezida yari atuye cyangwa hafi cyane yaho Abatangabuhamya Nsengiyumva Tharcisse (batayo L. ku wa 3 Kanama 2008 498 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kirehe. basuzumye ubu buhamya bajya ahavugwa bagerageza kujya aho abatangabuhamya bari igihe indege ihanurwa maze bafata umwanzuro w’uko ibyo bavuga bishobora kuba byo. imyanzuro yabo iri ku migereka y’iyi raporo. Kapiteni Bwanakweri Isidore (Umunyamabanga muri Minisiteri y’Ingabo kuva mu mwaka w’i 1992 kugera mu w’i 1994)499 na Kaporali Habimana Gonzague (parakomando 1986-1994)500 bavuga ko ibisasu byahanuye indege Falcon 50 byarasiwe ku rupangu rw’aho Perezida yari atuye cyangwa hafi yarwo bakaba bashinja abasilikare barindaga Perezida bari bahari. Ikarita ikurikira yerekana ahantu izo nzobere zabonye ko ari ho hashobora kuba hamwe mu hashoboka ibisasu byahanuye indege Falcon 50 ya Perezida Habyalimana byaba byaraturutse. Aho hantu ni iherezo ry’ikibuga cy’indege ry’i Burasirazuba. ku wa 20 Ukwakira 2008 497 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kayonza. ku wa 03 Ukwakira 2008 174 . ku wa 13 Ugushyingo 2008 499 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rilima. igice kimwe cy’ikigo cya Kanombe n’ahegereye cyane urugo rwa Perezida. ku wa 08 Kanama 2008 500 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Muhanga. Kaporali Bicamumpaka Sylvestre (ikigo cya Kanombe kuva mu mwaka w’i 1993 kugera mu w’i 1994)496. 495 496 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Serija wa mbere Ntwarane Anastase (Abashinzwe kurinda Perezida wari wakoze ku kibuga cy’indege kw’itariki ya 06 Mata 1994)498. Abo batangabuhamya bari mu kigo cya Kanombe cyangwa hafi cyane yacyo. ku wa 04 Kamena 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rulindo. 175 . Naho Uwingabire Bernadette utuye i Kanombe. Avuga ko byarashwe bituruka mu nsi ya Nyarugunga507. ni nko muri metero 700 uvuye aho Perezida yari atuye. ku wa 21 Kamena 2008. ku wa 18 Mata 2008 502 501 176 . ibyo bisasu ntibyarasiwe imbere cyangwa inyuma y’indege. nabonye igisasu kimurika mu kirere. Nkurikije ibyo nitegereje. ku wa 30 Kamena 2008 503 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngoma (Kibungo). Kamali ni umwe mu basilikare barindaga Perezida winjiye ubwa mbere mu munara ucunga indege ako kanya nyuma y’ihanuka ry’indege. Abo ni Serija Nteziryayo Sylvestre (ikigo cya Kanombe. ku wa 28 Gashyantare 2008 507 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Ahegereye ikigo cya Kanombe Abatangabuhamya batari bacye. hagati y’aho Perezida yari atuye. Hakurikijwe inyigo ya gihanga yakozwe n’inzobere yavuzwe haruguru. ku wa 08 Ukwakira 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Huye. Nari mvuye aho abayobozi b’abasilikare bicira akanyota kureba televiziyo nsubiye mu nzu turaramo. avuga ko yumvise n’amatwi ye ndetse no muri we umurindi w’ibisasu byahanuye indege. ni uko ukurikije uko misile irasa. Ikindi kandi. Numvise urusaku rw’indege yerekezaga ku kibuga maze ndayireba.Nyarugunga na Nyandungu Abandi batangabuhamya nabo bavuga Kanombe nk’ahantu harasiwe ibisasu. Kanombe kuva mu 1983 kugera mu 1994)502. Uwo mwanya. 15 Nyakanga 2008 504 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru. aho atuye kuva mu mwaka w’i 1986. Silas Siborurema yabaga mu kigo cya Kanombe kuva mu 1992.A. Mutwarangabo Jean Bosco (ikigo cya Kanombe 1991-1994) yari mu kigo cya Kanombe igihe indege iturika akaba avuga ko ibisasu byaturutse hagati y’ikibuga cy’indege n’ikigo cya gisilikare : « Mu mugoroba w’uwa 06 Mata. Yavuze ko « indege yahanuwe n’ibisasu byaturutse hafi cyane y’ikigo [cya gisilikare] umaze kurenga akabande ka Nyarugunga. para-komando kuva mu 1990 kugera mu 1994) 501. ihanurwa ry’indege ryabaye hagati ya saa mbili na saa mbili n’igice.A. bikaba binyuranye n’ukuri. ahubwo byayiturutse ibumoso508». Nyarugunga no hejuru y’ikibaya cya Nyandungu. bavuga ko abarashe indege bari mu nsi ya Nyarugunga. bari mu bashinzwe kurinda Perezida bari ku kibuga cy’indege igihe ihanurwa ry’indege riba. inyuma yayo. akagari ka Kamashashi. ku wa 15 Ukwakira 2008 505 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Ngororero. ku wa 03 werurwe 2008 508 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyaruguru (Munini). Kaporali Nsanzabera Vedaste (L. bagwiriyemo abasilikare bahoze mu Ngabo z’u Rwanda babaga mu kigo cya Kanombe kimwe n’abakozi bo ku kibuga cy’indege cya Kanombe. umurenge wa Nyarugunga. bavuga ko ibisasu byarasiwe mu ntanzi z’ikigo cya Kanombe. Nyarugunga na Nyandungu ntihari mu hantu hashoboka kuba ari ho harasiwe ibisasu. Kaporali Munyerango Félicien (para-komando Kanombe kuva mu 1987 kugera mu 1994)503 na Serija Majoro Ngirumpatse Pascal (para-komando Kanombe kuva mu 1988 kugera mu 1994)504. Abatangabuhamya Elisaphan Kamali505 na Innocent Twagirayezu506. maze indege ihita izimya Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. 506 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. wegereye ikigo cya Kanombe n’inzu Perezida yari atuyemo. kwemera ubwo buhamya kwaba ari nko kuvuga ko misile zarasiwe aho indege yavaga. Faustin Rwamakuba. Nari hanze maze mbona indege iturutse kure mw’ijuru rya Masaka. ku wa 29 gashyantare 2008 513 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi. ku wa 09 Mata 2008 514 Hategekimana Jean-François. ku wa 08 Ukwakira 2008. yari iwe aruhuka. Inkomoko yabyo nyishyira ahantu hegereye cyane ikigo cya gisilikare cya Kanombe. Ku mugoroba w’uwa 06 Mata. ikindi gisasu cyarakurikiye. sinibuka ariko niba harabaye icya gatatu. ku wa 10 Ukwakira 2008 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali. Zaturukaga hepfo y’ikibuga cy’indege kandi zigana aho indege ituruka kugira ngo zihure nayo mu cyerekezo cy’aho ijya512». Mu mwanya muto. Iyamuremye Félicien yari umujandarume w’ikigo cya Kacyiru cyakukiraga Kompanyi y’ikibuga cy’indege cya Kanombe yari ishinzwe umutekano w’abagenzi ku kibuga cy’indege. Kubera intera Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Kigali (Shyorongi). Gicumbi ku wa 19 Nzeri 2008. Nyuma yaho gato. Hari ahantu hafi y’ikigo cya gisilikare. Nibyayiturukaga inyuma509 ». Huye ku wa 21 Kanama 2008 . Abasilikare bari bashinzwe kurinda Perezida bahise bajya mu birindiro byabo. ahatari kure y’imirima ya kawa yari ihari icyo gihe. ni uko numvise ibyo bisasu nko mu bilometero bibiri uvuye ku kibuga cy’indege. Ntagaranda Pierre-Claver. Yerekana ko ibisasu byarasiwe mu nsi y’ikibuga cy’indege : « Nari nakoreye ku kibuga cy’indege mw’ijoro ry’uwa 06 Mata 1994. Kapiteni Nsengiyumva Théogène wavuzwe mu gice cya mbere cy’iyi raporo. Ibyo bisasu byaturukaga ahantu hari intera yegereye cyane aho nari ndi. yari umwe mu bashoferi ba Perezida Habyarimana. Rwamakuba yari ku kibuga cy’indege ku mugoroba w’uwa 06 Mata akaba avuga ko ibisasu byarashwe bituruka i Kanombe : « Misile ebyiri zarashe ku ndege zikurikirana. Nyabagabo Félicien. watangiye ubuhamya i Gako ku wa 19 Kamena 2008 511 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Nyamagabe. ubuhamya i Nyamagabe ku wa 20 Kanama 2008 . neza rwose hagati y’ikigo n’ikibuga cy’indege.amatara. Uyu mutangabuhamya ntakwiye kwitiranywa n’undi ufite amazina yombi nk’aye. Ibisasu byagiye bihura n’indege biyiturutse imbere. uwo munsi yari yashinzwe gupakira no gutwara imizigo kuva aho perezida yari atuye kugera ku kibuga cy’indege. Yemeza ibi : « Numvise ibisasu bibiri birasiwe hafi cyane y’iwanjye »513. 510 509 177 . Heri Jumapili ni umugenzuzi w’ikirere wari wakoze mu ijoro ry’uwa 06 rishyira uwa 07 Mata kandi yari atuye mu nkengero z’ikibuga cy’indege. Yavuze ko ibisasu byahanuye indege byarashwe bituruka hafi cyane y’aho yari ari: « Numvise ibisasu bitatu biturika birasiwe hafi y’aho nari ndi. numvise igisasu cya mbere maze mpita ntekereza ko ari indege bahanuye. ari mu mpera z’ikibuga ahagana ku ruhande rufatanye n’ikigo cya Kanombe. igisasu cya mbere’ kiragenda. Abandi batangabuhamya bari mu kigo cya Kanombe cyangwa ahahegereye bahuriza ku kintu kimwe : ibisasu byarashwe bituruka hafi y’ikigo cya gisilikare cya Kanombe514. ku wa 17 Ukwakira 2008 512 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rubavu. gikurikirwa n’icya kabiri cyaturikije indege. Serija Nsengiyumva Théogène yari ku kibuga cy’indege ategereje umukuru w’igihugu. hepfo gato y’ikigo511 ». Hanyuma. Inkomoko y’ibyo bisasu byombi yari hafi y’ikigo cya gisilikare ahagana ku ruhande rw’amajyepfo. Ni ibintu nitayeho neza nk’umusilikare wari ushinzwe umutekano w’ikibuga 510 ». Icyo nibuka. mu gitondo agenda na ni mugoroba aje. nto iri hagati y’ahantu havugwa n’abatangabuhamya, ubu buhamya buvuga ko ibisasu byarasiwe hafi cyane y’ikigo cya gisilikare cya Kanombe bukwiye gushyirwa hamwe n’ubukurikira buhamya ikigo cya Kanombe ubwacyo. Mu kigo cya gisilikare cya Kanombe Kuri Cyprien Sindano, wategekaga ikibuga cy’indege ku mugoroba w’uwa 06 Mata 1994, ibisasu byaturutse mu kigo cya Kanombe cyangwa se mu ntanzi zacyo. Sindano ahuza abatangabuhamya ba mbere n’abakurikira, ku bijyanye n’ubuhamya bwe bw’umunyamwuga nk’umuntu wari ufite umurimo wo kumenya ibyerekeye indege zose zikoresha ikibuga cya Kanombe no kuba yaritegereje ibibaye kandi nk’umuntu umenyereye imiterere y’aho hantu. Atanga ubuhamya, Sindano yegaragaye ko yari umuyobozi uri mu rwego rusumba izindi ku kibuga cy’indege kandi ko ibyo avuga yabihagarayeho. Yasobanuye neza ko indege ya Perezida yari yamenyekanishijwe i saa mbili n’igice z’ijoro. Igihe amasaha yari yegereje, yabajije mu munara ucunga indege niba bavugana n’indege. Mu munara basubije ko indege igaragara. Sindano yahise asohoka mu biro bye kugira ngo arebe anakurikirane uko igwa. Yavuze ati : « Nagize ntya, mbona ikintu kimeze nk’ikibatsi cy’umuriro kizamuka kirenga inzira indege yari yafashe. Ako kanya, nyuma yaho, icya kabiri kirarasa gihamya indege iri mu kirere515». Ku kibazo cyo kumenya aho ibisasu byaturutse, Sindano yasubije atazuyaje : « Nta handi hantu hashoboka, hari rwose ahegereye cyane ikigo cya gisilikare, niba atari mu kigo nyirizina. Ibyo ari byo byose, ntabwo hari kure cyane y’ikigo cya gisilikare ». Hanyuma, ku byerekeye inzira ibisasu byakurikiye, Cyprien Sindano yasobanuye neza ko « ibisasu byombi byavaga ku butaka bigenda bisanganira indege kandi byavaga iburyo bigana ibumoso516 ». Naho umutangabuhamya Mathieu Gerlache, igisobanuro atanga cyo gisumbyeho, kandi kuri we, nta gushidikanya na kumwe kwemewe, yabonye ibisasu biva ku butaka bw’ikigo cya gisilikare bigana ku ndege. Koko rero, Mathieu Gerlache yari mu basilikare b’Ababiligi ba MINUAR kandi yari ku munara ucunga indege wa kera ubwo indege ya Perezida yahanurwaga. Abajijwe ubwa mbere n’abasilikare b’Ababiligi bari mu Rwanda ku itariki ya 13 Mata 1994, mu rwego rw’iperereza ku rupfu rw’abasilikare ba Loni b’Ababiligi, yasobanuye ko, ku itariki ya 06 Mata 1994, yari ku izamu kuri radiyo, mu munara ucunga indege wa kera. Yabonye ko amatara yerekana inzira y’indege yari amaze kwaka kandi mbere yari yahoze azimye, bituma abona neza ibyabaga. Mathieu Gerlache yahise asohoka muri wa munara, yishingikiriza ku kabaraza kugira ngo arebe indege yari igiye kugwa. Igihe indege yegeraga ikibuga, yarabutswe ikintu kimurika kivuye ku butaka kandi mbere yo kwerekana ko ari igisasu cya misile, asobanura neza ko « Icyerekezo cy’aho icyo kintu cyaturutse cyari ikigo cya gisilikare cya KANOMBE517 ». Ubu buhamya ni igisobanuro cy’ingenzi mw’itahurwa ry’aho ibisasu byarashwe bituruka kandi bukwiye guhabwa agaciro bukwiye. Ku ruhande rumwe, kubera ko uwabutanze azi neza ahantu Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Rusizi, ku wa 08 Mata 2008 Ibidem 517 Kumva ubuhamya bwa Mathieu Gerlache, Iny. Mvug. N°759/94, 30 Gicurasi 1994, Burigade ya Jandarumori Ishami ry’Ubutabera ry’i Buruseli. Gerlache yari yarumviswe ubwa mbere ku wa 13 Mata 1994 n’ishami ry’ubugenzacyaha rya MINUAR-Kigali kandi yari yatanze ubuhamya busa n’ubu. 516 515 178 avuga n’intera iri hagati y’ahantu havugwa hose (ikibuga cy’indege, ikigo cya gisilikare cya Kanombe na Masaka ) kubera inshingano ze n’ubumenyi bwa gihanga bujyanye n’umwuga we yari afite. Ku rundi ruhande, umutangabuhamya Gerlache yari ahantu hirengeye, mu munara ucunga indege, uri hejuru y’ikigo cya gisilikare cya Kanombe kiri mu nsi y’ikibuga cy’indege, hakaba ari ahantu haruta ahandi hose ho kwitegerereza indege ziri hafi kugwa. Ubuhamya bwa Mathieu Gerlache bushimangirwa n’ubw’undi musilikare wa MINUAR, Nicolas Moreau, wavuze ko izo misile ebyiri zarashwe zituruka ibumoso zigana iburyo kandi ko inguni zarasiwemo ari nk’iya 70°, bikaba byerekana ko inkomoko y’ibisasu byarashwe ari mu gikingi cy’ikigo cya gisirikare cya Kanombe mu mipaka yacyo ubwacyo : « Sinigeze mbona indege kuko hari umwijima mu kirere, hari mu ma saa mbili z’ijoro. (…) Ndashaka gusobanura ibyo ari byo byose ko uhereye ahantu nari ndi, ibisasu byombi byavaga ibumoso bigana iburyo mu kirere. Inguni yarasiwemo yari nk’iya 70° 518 ». Naho nk’uko bigaragara kuri karita, inguni yo kurasiramo uturutse muri CEBOL ifite dogere 30, bikaba byaratumye Komite yemeza ko kurasira mu kigo cya Gisilikare cya Kanombe ari byo byonyine bihura n’izo degrés 70. Ubuhamya bwa Sindano, Gerlache na Moreau buhura n’ubwa Dogiteri Pasuch Massimo (Liyetena Koloneli), umutangabuhamya wiyumviye kandi akibonera ibyabaye wari umuganga mu bitaro bya gisilikare bya Kanombe kandi wari utuye ku mpera z’amajyaruguru agana mu burasirazuba z’ikigo cya Kanombe muri metero nka 500 uvuye aho Perezida yari atuye. Dogiteri Pasuch yavuze ko yumvise « urusaku ‘’rw’icyuka’’ kandi akabona urumuri rwihuta ‘’rufite ibara nk’iry’icunga rihishije’’ (…) rwakurikiwe n’imyoromo ibiri ». Kuva icyo gihe, Dogiteri Pasuch ntiyongeye « kumva urusaku rw’indege519». Iyo igisasu cyahanuye indege kiza kurasirwa i Masaka, Dogiteri Pasuch n’umushyitsi we, Dogiteri Daubresse Daniel, na we w’umusilikare w’umuganga w’Umubiligi (majoro ) wari kwa Dogiteri Pasuch, ku mugoroba w’uwa 06 Mata 1994, ntibaba barashoboye kumva icyuka cy’ibisasu bari hagati mu kigo cya gisilikare cya Kanombe aho Pasuch yari atuye. Nta shiti, ibisasu byarasiwe ahantu hatari kure y’aho uyu muganga yari atuye. Undi muntu utari umutangabuhamya kuri ibyo bintu byabaye ariko wakoze amaperereza y’umwugakw’ihanurwa ry’indege Falcon 50, Kapiteni Sean Moorhouse, yageze ku mwanzuro uvuga ko ibisasu byarasiwe mu kigo cya gisilikare cya Kanombe. Koko rero, Sean Moorhouse yahoze ari umusilikare mukuru w’ingabo z’Ubwongereza wakoze mu Rwanda kuva mu kwezi kwa Nzeri 1994 kugera mu kwa Werurwe 1995 mw’itsinda rya MINUAR II ryari rishinzwe gukusanya amakuru, riyobowe na Jenerali Guy Toussignat, wasimbuye Dallaire. Sean Moorhouse yabwiye Komite ko kuva yagera mu Rwanda, Jenerali Toussignat yamushinze gukusanya amakuru by’umwihariko kw’ihanurwa ry’indege ya Perezida no kuri Jenoside. Kugira ngo uwo murimo utungane, hashyizweho itsinda ry’inzobere enye mu by’amaperereza, rigizwe n’abantu bane barimo Sean Moorhouse ubwe, umunyakanada, umunyaositaraliya n’umunyamerika. Sean Moorhouse yasobanuye neza ko mu kazi kabo, bakusanyije amakuru aturuka ahantu henshi yaje gusuzumwa, akayungururwa, akanasesengurwa kugira ngo bagumane gusa afite ukuri kurusha ayandi. Ku bijyanye n’ihanurwa ry’indege, Sean Moorhouse yavuze ko Urubanza rwa Ntuyahaga, inyandiko mvugo. N° 805/94 yo ku wa13 Kamena 1994, Urukiko rwa gisilikare Buruseli 519 Iny. Mvug. y’ubuhamya bwo ku wa 9.5.1994 Pasuch Massimo yahaye urukiko rwa gisilikare rw’i Buruseli. 518 179 amakuru bakusanyije yatumye iryo tsinda risanga « indege ya Perezida w’u Rwanda yarahanuwe n’abazungu batatu babifashijwemo n’abasilikare barinda Perezida kandi ibisasu byayihanuye byararasiwe mu kigo cya gisilikare cya Kanombe520 ». Ibivugwa ku batangabuhamya n’inkuru zabo Abatangabuhamya bahoze mu ngabo z’u Rwanda batera amakenga kubera ko abenshi mu bari bagize igisilikare barimo abari kw’isonga y’abakoze Jenoside n’ubundi bwicanyi, kimwe no kugerageza guhirika ubutegetsi kwazahaje inzego nkuru z’igihugu. Ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyalimana ni kimwe mu bikorwa bikomeye by’uwo mugambi wo guhirika ubutegetsi. Ku rundi ruhande, amacenga y’abahoze ari ingabo z’u Rwanda ashaka kwemeza ko bavumbuye ibibunda birasa za misile, i Masaka, yari agamije nta shiti gushyira kure y’ ikigo cya gisilikare cya Kanombe n’ahacyegereye ahakekwa kuba hararasiwe ibisasu byahanuye indege. Ndetse mbere bari bavuze ko yasiwe CND aho FPR yari iri ndetse na Kabuga ariko baza kuhareka kuko bitashobokaga kubera ko ari kure cyane y’aho ibibunda birasa misile bishobora kugeza ibisasu byabyo. Ku byerekeye abatangabuhamya bahoze mu Ngabo z’u Rwanda bemeza ko aharasiwe misile ari aho Perezida yari atuye nyirizina cyangwa ahegereye urupangu rwaho cyangwa se mu gice cy’ikibanza Perezida yari atuyemo, ikintu ubu buhamya bwabo bwerekana ni uko buhurira ku mwanzuro ko ahantu haturutse ibisasu byahanuye indege ya Habyalimana ari mu ifasi yegereye cyane aho Perezida yari atuye n’ikigo cya gisilikare cy’i Kanombe, bizwi ko hacungwaga ku buryo bukomeye n’imitwe yihariye y’abasilikare bahoze mu ngabo z’u Rwanda, by’umwihariko abari bashinzwe kurinda Perezida na batayo para-komando. Naho impuguke mu by’indege bari ku kibuga, muri bo Komanda w’Ikibuga cy’Indege Cyprien Sindano n’umugenzuzi mukuru mu by’indege Heri Jumapili, icyiza cyabo ni uko ari abanyamwuga bamenyereye ikibuga cy’indege no hafi yacyo, ahari ikigo cya gisilikare cya Kanombe n’aho Umukuru w’Igihugu yari atuye kandi bakaba bafite ubumenyi bujyanye n’ingendo z’indege. Ubuhamya bwabo buri mu bufite ireme kugirango bwizerwe ku bijyanye n’aho misile zarashwe zituruka. Ku basilikare ba MINUAR bavuzwe mbere, ubuhamya bwabo biraruhije kubushidikanyaho. Nk’abantu bari bazi neza ikibuga cy’indege n’ahagikikije, n’abatangabuhamya bari mu mirimo yabo y’indorerezi igihe indege ihanurwa kandi babonye neza uko ibintu byagenze. Mathieu Gerlache yari ahantu hirengeye ha metero nk’esheshatu, hahanamiye ikigo cya gisilikare cya Kanombe kandi yari ariho areba indege. Gerlache avuga ko yabonye ibisasu bya misile biva ku butaka bikagera ku ndege. Yakurikiye inzira yabyo n’icyo byakoze ku ndege maze asobanura neza ko byaturutse mu kigo cya gisilikare cya Kanombe. Gerlache yahise akorera raporo abayobozi be kandi akorera raporo igipolisi cya MINUAR gishinzwe ubutabera ; hanyuma yatanze ubuhamya mu rukiko rwa gisilikare rw’Ababiligi, i Buruseli, kw’itariki ya 30 Gicurasi 1994, ukwezi kumwe gusa nyuma y’ibyabaye akaba kandi yarabivuze mbere rugikubita ndetse no kubitangira ubuhamya mu gipolisi cya MINUAR . 520 Ubuhamya bwakiriwe na Komite i Cotonou, ku wa 04 Ukuboza 2008 180 kudashobora kumenya gutandukanya aho hantu hatatu asanzwe azi kandi abona cyane cyane ko hafite ubutumburuke bunyuranye no kumenya aharasiwe misile. Ntibishoboka rero. ababirebaga kandi biboneye ubwabo ibyabaye. nk’uko biboneka ku gishushanyo cyabikorewe kiri ku mugereka521. muri icyo gihe cy’imidugararo ikomeye kubera intambara hagati ya FPR n’ingabo z’u Rwanda yari imaze imyaka ine. ku muntu ureba (n’iyo byaba mu ijoro) ari ku kibuga cy’indege.Ubuhamya bwa Nicolas Moreau na bwo burakomeye kuko. bajyaga kumenya nta kwibeshya ko ari ho ibisasu byarashwe bituruka. noneho anarebera mu munara ucunga indege witegeye aho hantu hose. yahise abara ibipimo by’inguni misile zarasiwemo. Agasozi ka Masaka kaboneka kurushaho iyo umuntu ari mu munara wa kera ucunga indege ureshya na metero 6 ku buryo umuntu abona amanuye amaso igice cyose cyo ku mpera z’inzira indege zinyuramo (icyerekezo cy’i Burasirazuba). butuma abahanuye indege Falcon 50 ya Perezida Habyalimana bagaragara. Rero. Kigizwe n’amazu y’abasilikare. ibitaro. mu cyerekezo kimwe cy’i Burasirazuba cy’inzira indege zinyuramo zigwa ku kibuga. Agasozi kose ka Masaka (kuva mu kabande kugera mu mpinga) kari kure (ibirometero 10 uvuye ku kibuga cy’indege. ku bwa Komite. Iyo misile iza kurasirwa i Masaka. by’umwihariko ubwavuye ku batangabuhamya bari ku kibuga cy’indege. kugeza ku gasozi ka Masaka haruguru. Komite irahamya ko abasilikare b’Ingabo z’u Rwanda ari bo bahanuye indege ya Perezida Habyarimana. Umubande wa Nyarugunga wo uri munsi y’icyo kigo cya gisilikare. nta gushidikanya ko ibisasu byarasiwe mu gikingi cya gisilikare cya Kanombe aho abantu batabifitiye uruhushya batashoboraga kwinjira. Kubera izo mpamvu. 521 Reba haruguru. nta gushidikanya ko. abasilikare batari ab’ingabo z’u Rwanda baba barashoboye gucengera ngo bahanure indege bari mu gikingi cy’ikigo cya gisilikare cy’i Kanombe kandi harinzwe n’imitwe y’ingabo ikomeye kurusha iyindi uretse no kuba muri metero nkeya z’ingoro y’Umukuru w’Igihugu. ntibishoboka ko. Koko rero. ibirometero bibiri urebeye mu kirere). amacumbi y’abaterankunga mu bya gisilikare. ndetse n’imirima n’ikindi gice ahari irimbi ry’abasilikare hamwe n’ishyamba rinini bihagije aho abasilikare bamashiraga bakahakorera n’iyindi myitozo ya gisilikare. karaboneka neza iyo umuntu ari ku kibuga cy’indege. akareba ikigo cyose cya Kanombe n’umubande wa Nyarugunga.68 181 . umubare wa degrés 70 zapimwe werekana ko mu gikingi cy’ikigo cya gisilikare cya Kanombe ari ho hantu harasiwe misile zahanuye indege Falcon 50 yaguyemo Perezida Habyalimana n’abo bari kumwe. Dusobanure neza ko igikingi cy’ikigo cya gisilikare cya Kanombe kigizwe n’inkambi ya gisilikare nyirizina n’ibindi bice bigikubiyemo. nk’umusirikare ubihugukiwemo. ntihabe harabayeho na gato kurwanya uwateye! Kubera ibyo. ikibuga cy’indege cy’i Kanombe kiri ku murambi uri haruguru y’ikigo cya gisilikare cya Kanombe uboneje rwose neza ukurikiye inzira indege zicaho ugana i Burasirazuba. uretse ko Masaka-CEBOL yaretse kuba mu hantu hashobora gukekwa ko ari ho ibisasu byarashwe bituruka. Byongeye kandi. Ikindi kandi. Abahanuye indege Ubuhamya bwavuzwe haruguru. akabona degrés 70. Kugira ngo bagere ku cyo bashakaga. gucuruza magendu n’izindi nyungu babonaga kubera ubutegetsi bari barihariye mu Rwanda kuva mu 1973. Icyabibateraga ni ukumva ko abasilikare b’Ababiligi bamaze kugenda.L. FPR. nka Georges Ruggiu. MINUAR yasigara nta ntege maze Ingabo z’u Rwanda zikaba zahangana nayo iramutse ishatse kubabuza guhirika ubutegetsi no gukora Jenoside. Guhera mu kwezi kwa Mutarama 1994. Koko rero. ishyirwaho ry’inzego zari ziteganijwe mu Masezerano y’Arusha ryari gutesha izo ntagondwa inyungu nyinshi nko gusonerwa ku mahoro binyuranyije n’amategeko.M. barimo Théoneste Bagosora. Ubwo bwoba bari bafitiye FPR bwari bushimangiwe n’uko abenshi mu basilikare b’ingabo z’u Rwanda bari bagiye kujya mu kiruhuko cy’izabukuru maze imyanya yabo bakayisigira abasilikare n’aba ofisiye b’Inkotanyi (A. birimo ikinyamakuru Kangura na Radiyo Televiziyo Libre des Mille Collines (R. abari kw’isonga rya Hutu power n’iry’AMASASU batangiye ibikorwa byinshi bitaziguye byo gushotora ku mugaragaro abasilikare b’Ababiligi kandi batunganya uburyo bwo gukwirakwiza inkuru zo gusebya Ababiligi babinyujije ku bitangazamakuru bari bamaze gushinga birangwa no gushyushya imitwe. Valérie Bemeriki. mu mboneko z’ukwezi kwa Mata 1994. Perezida Habyarimana yarashyize.R. Noël Hitimana na Gaspard Gahigi. Ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano y’Arusha ryabonwaga kandi nk’urwaho ruhawe umwanzi wabo. Irimburwa ry’Abatutsi n’iyicwa rya Perezida Habyarimana byahise bihurizwa mu mushinga umwe wo kugundira ubutegetsi bihariye. Mbere na mbere. abahanuye indege ya Perezida Habyarimana bakoresheje uburyo bubiri: ubwa politiki n’ubwa gisilikare.UMWANZURO RUSANGE Ibimenyetso byinshi byakusanyijwe mw’iperereza no mw’isuzuma ry’ibintu bifatika ku byerekeye ihanurwa ry’indege Falcon 50 ya Perezida Habyarimana.). naho mu rwego rwa gisilikare bakoresheje ishyirahamwe AMASASU ryategekwaga na Koloneli Bagosora bitaga Komanda Mike Tango. bakiriye icyemezo cya Perezida cyo kuyashyira mu bikorwa nk’intambwe ya nyuma itakwihanganirwa mu kubangamira inyungu zabo muri politiki no mu bukungu. yemera ubutegetsi bushingiye kuri demokarasi no gushyira mu bikorwa ibyari bikubiye mu Masezerano y’Arusha byagombaga kugaragarira mw’irahira ry’abagize Guvernoma y’Inzibacyuho Yaguye n’abagize Inteko Ishinga Amategeko y’Inzibacyuho. Nyuma yo kwisubiraho inshuro nyinshi. Ni uko abanyamakuru ba RTLM.P. inzego z’iperereza za MINUAR zerekanye ko 182 .T. bari barwanyije bimazeyo ayo masezerano.). Anatole Nsengiyumva. mw’ijoro ry’uwa 06 Mata 1994. bahagurutse n’ingoga nyinshi bakikoma Ababiligi banasaba abaturage gufata abasilikare ba MINUAR b’Ababiligi n’Ababiligi muri rusange nk’ibyitso bya FPR n’abanzi b’igihugu kimwe n’Abatutsi. abayobozi b’intagondwa bibumbiye muri Hutu power bateganije ibikorwa byo kuburagiza abasilikare b’Ababiligi bo muri MINUAR kugira ngo babananize bave mu Rwanda maze MINUAR ibure abasilikare b’abahanga kandi bafite ibikoresho bikomeye. ibyo bakaba barabonaga atari ibyo kwihanganirwa. Intagondwa z’abari bamukikije. Ku itariki ya 27 z’ukwezi kwa Mutarama 1994. Mathieu Ngirumpatse na Joseph Nzirorera. rwo kwinjira muri politiki no mu gisilikare ndetse no kugabana ubutegetsi. maze kuva ubwo bemeza gukuraho Perezida Habyarimana bafataga nk’umugambanyi. byatumye Komite igera ku mwanzuro w’uko ari Ingabo z’u Rwanda zagize uruhare mw’itegurwa ry’umugambi mubisha no mw’ishyirwa mu bikorwa ryawo. bavuze ko hari uwo mwuka mubi wo kwibasira Ababiligi kandi berekana ko ari abanyapolitiki b’Abahutu b’intagondwa nka Ferdinand Nahimana n’abakuru b’abasilikare nabo b’intagondwa barimo Theoneste Bagosora bari kw’isonga ry’iryo sebanya. Abasilikare bakuru b’Ababiligi bo muri MINUAR n’abo mu butwererane 183 . yajyaga kenshi mu kigo cya gisilikare cya Kanombe akahatanga inyigisho z’ubukangurambaga abasaba kwitegura kwirukana burundu FPR igasubira muri Uganda aho kwemera igisilikare kivanze no kugabana ubutegetsi. mu gihe yivumburaga mu mishyikirano y’Arusha mu mwaka w’1993. bafite ubutumwa bwo guteza imvururu bafatanije n’insoresore z’Interahamwe n’Impuzamugambi. avuga ko atashye mu Rwanda gutegura umunsi w’imperuka w’Abatutsi. Abatangabuhamya banasobanuye neza ko Koloneli Bagosora. cyane cyane ku byerekeye ivangwa ry’igabo z’impande zombi. umujyanama mw’itumanaho wa Perezida Habyarimana kugera mu kwezi kwa Mata 1994. by’umwihariko Majoro Ntabakuze. umuyobozi w’ubutwererane mu bya tekiniki ya gisilikare mu Rwanda yasabye abayobozi b’u Rwanda gukuraho iryo sebanya ariko ntiyagira igisubizo abona. nka Jean-Marie Vianney Mvulirwenande. ku cyicaro cya MRND. ryabaye indunduro y’ibyo bamamazaga kandi ryabagejeje ku cyo bifuzaga: gutaha kw’ abasilikare b’Ababiligi. Liyetena Koloneli Anatole Nsengiyumva we. ku wa 07 Mata 1994. yabwiye Perezida Habyalimana ko bazamwica naramuka ahirahiye agashyira mu bikorwa Amasezerano y’Arusha. bacengezaga mu basilikare babo kutemera Amasezerano y’Arusha. bamaganaga bivuye inyuma imishyikirano y’Arusha maze bagasaba abasilikare bayoboye kwitegura intambara aho kugira ngo abasilikare ba APR binjizwe mu ngabo z’u Rwanda. ni ukuvuga ko 23 600 muri bo bagombaga kuvanwa mu gisilikare cya Guverinoma. Ubutasi n’abo mu mutwe w’Abarwanya indege. ku mugaragaro kandi ku buryo butaziguye. Abo batangabuhamya barahuza bemeza ko abategekaga ibyo bigo. Koloneli André Vincent. abashinzwe kurinda Perezida. Umugambi wacuzwe wari ufite kandi ishami rya gisilikare. kugira ngo bashoze intambara hagati yabo n’abasilikare b’Ababiligi bo muri MINUAR. ku ruhande rwe. RTLM yari yatanze itangazo mu kinyarwanda rikangurira abantu. Abasilikare bo mu bashinzwe kurinda Perezida n’abo muri batayo para-komando batoranijwe na ba Majoro Mpiranya na Ntabakuze. guhohotera Ababiligi. Abatangabuhamya benshi bavuga ko abasilikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda bayoboraga ibigo bikomeye kurusha ibindi nka za batayo parakomando. boherezwa. Abatangabuhamya benshi b’Abanyarwanda. n’ubwo yari yarashyizwe mu kiruhuko cy’izabukuru mu gisilikare. Birazwi ko mu bihe bya nyuma mbere ya Mata 1994. Ni ngombwa kwerekana ko aya masezerano ya nyuma yagombaga gusiga igisirikare kivanze gifite abasilikare 13000 n’abajandarume 6000 barimo 40% ba FPR na 60% ku ruhande rwa Guverinoma yagombaga kugira abasilikare n’abajandarume 11400 naho FPR ikagira 7600. ibi rero byatumaga abenshi muri bo bahagarika umutima bakarwanya Amasezerano y’Arusha n’icyemezo cya Perezida cyo kuyashyira mu bikorwa. bambaye gisivili. ryashishikarije imitwe ya gisilikare yihariye y’Ingabo z’u Rwanda uburyo bwo kurwanya FPR n’Imishyikirano y’Arusha nk’ibikorwa byihutirwa kandi bikenewe cyane. mu gitondo cy’uwo munsi. Ni nako kandi byari bimeze mu basilikare bakuru. bihwanye na 67%. Iyicwa ry’abasilikare 10 ba Loni b’Ababiligi. abasirikare ba Guverinoma bageraga ku mubare wa 35 000. mu myigaragambyo y’amashyaka ya politiki.nyuma y’inama yari yabereye ku Kimihurura. Umunyamabanga Mukuru wa MRND. Intambwe za nyuma zo gusohoza uwo mugambi zatewe nyuma y’inama yo ku wa 02 Mata 1994. Koloneli Bagosora yatangiye gukora ibishoboka we na bagenzi be ngo bahirike ubutegetsi. yahuje Perezida Habyarimana.mu bya tekiniki ya gisilikare. yabereye ku Gisenyi. mu Ngabo z’u Rwanda. babonye na bo ayo matwara y’ubutagondwa bw’abasilikare bakuru bo mu ngabo z’u Rwanda n’ukuntu bari biyemeje. bari bafitanye ubucuti n’abayobozi b’igisilikare cy’u Rwanda. aribyo byavuyemo igikorwa cyo kwica Perezida Habyarimana. Ibintu byagiye irudubi ku wa 04 Mata 1994 igihe Perezida Habyalimana ahaye amabwiriza Umuyobozi w’Ibiro bye. n’ibindi bikomererwa byo muri MRND no mu gisilikare birimo Joseph Nzirorera. yarangiye Perezida Habyalimana yiyemeje gukuraho inzitizi zose z’ishyirwaho ry’inzego z’inzibacyuho. mu cyumweru cyabanjirije ihanurwa ry’indege.NN yaguyemo Perezida Juvénal HABYARIMANA n’abari kumwe nawe. atitaye ku babirwanya barangajwe imbere na Bagosora na Nzirorera. 184 . tariki ya 6 Mata 1994. ari bo bahanuye indege Falcon 50 N° 9XR. ni uko intagondwa z’abasirikare bari. nyuma yo gusesengura ibikubiye muri iyi Raporo. umugambi wo kumwica wacuzwe igihe bigaragaye ko agiye kuyashyira mu bikorwa nta yandi mananiza. Jacques Roger Booh-Booh. Mu gusoza iri perereza umwanzuro Komite yagezeho. N’ubwo yari yarabwiwe kuva kera ko naramuka yemeye amasezerano y’Arusha bazamukuraho. Uwari uhagarariye Umuryango w’Abibumbye mu Rwanda. yaraye avuye mu nama i Dar-es-Salaam. Higaniro Alphonse n’abandi. Ni bwo rero kuri iyo tariki ya 4 Mata 1994. Enock Ruhigira. yo kwandika itangazo rimenyesha ko abagize Guverinoma n’Inteko Ishinga Amategeko by’inzibacyuho bazarahira ku itariki ya 08 Mata 1994. kuburizamo Amasezerano y’Arusha.