Postjugoslovenski prostor i studije traume: između akademskog diskursa i političke stvarnosti, Sveske br. 157.

1

Sanja Lazarević Radak Balkanološki institut SANU Beograd Sveske, br. 157/ juni 2018.

POSTJUGOSLOVENSKI PROSTOR I STUDIJE TRAUME: IZMEĐU AKADEMSKOG OKVIRA I POLITIČKE STVARNOSTI

Apstrakt: Decenije koje su usledile nakon rušenja Berlinskog zida, u akademskim okvirima društvenih i humanističkih nauka Istočne Evrope, obeležene su dominacijom studija traume. Jugoistočna Evropa se od sredine devedesetih godina iznova upoznaje sa studijama slike (image studies), odakle u manjoj ili većoj meri proizilazi teorijsko koketiranje sa postkolonijalizmom. No, danas se ne može tvrditi da akademska javnost postjugoslovenskih država koristi pune potencijale jednog ili drugog pristupa. Razloge za ovo moguće je tražiti u: 1. Geosimbolikom obeleženim odnosom između Evrope i Balkana; 2. Političkim mitovima na kojima su zasnovane postjugoslovenske države; 3.Pozicijom viktimizovanog subjekta koja odlaže ili neretko onemogućava rad na traumi i pomirenju.

Dok su u zemlјama takozvane Istočne Evrope, studije traume danas paradigma izbora, opredelјenje za teorijski put koji bi vodio ka pomirenju sukoblјenih strana i razumevanju uzroka konflikta na postjugoslovenskom prostoru, izostaje i dvadeset godina po okončanju rata. Izgovor je jednostavan i teško mu je protivrečiti: društvene i humanističke nauke, u ovom kontekstu, ne tragaju za objektivnom istinom, već se bave reprepezentacijama i pojedinačnim „istinama“, te

2

ulogom njihovog prisustva u javnom diskursu. Složenosti ovog problema doprinose spatijalna značenja i činjenica da ni studije Balkana koje su do nedavno bile na putu prihvatanja postkolonijalne teorije ne uspevaju da pokriju ambicije i interesovanja usitnjenih identiteta danas samostalnih država koje su nekada ulazile u sastav SFRJ. Pitanje priklјučenja preostalih postjugoslovenskih zemalјa Evropskoj Uniji, relativizovalo je interesovanje za postkolonijalne studije i studije Balkana, naročito uzimajući u obzir da je do danas polovina zemalјa koje su činile Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju, postala članicama EU. Uprkos tome, ove zemlјe se u međunarodnim odnosima još uvek oslanjaju na političke mitove koji su bili konstitutivni za njihovu autonomiju i postizanje državnosti, a oni mahom, uklјučuju figure agresora i žrtve političke, klasne, ideološke, simboličke i ratne, neretko zadobijajući beneficije oslanjanjem na svoju ulogu. Bilo da je reč o širem kontekstu Jugoistočne Evrope kao geosimboličke žrtve anonimnih ili imenovanih velikih sila, ili pojedinačnim osećanjem da je „kultura“, „ekonomija“, „privreda“, ili apstraktnim jezikom, „budućnost“ ugrožena zarad onog drugoga, suseda, neprijatelјa i stranca, problem koji ovde iskrsava odnosi se najpre na ukrštanje pozicija koje su konstitutivne za autoreprezentaciju. Okončani rat je iz perspektive neutralnog postmatrača, pod uslovom da ga je moguće zamisliti, zapravo, rat svih protiv svih u kojem se neminovno, svako oseća ugroženim od svakoga, ne tek u jednom od ratova, već u istorijskog vertikali dugoj čitav vek. Pozicija žrtve se do danas odražava na političke odnose ovih zemalјa i prepoznaje kao jedan od klјučnih problema u primeni studija traume sa praktičnom mogućnošću suočavanja sa prošlošću, uzajamnog razumevanja i mogućeg pomirenja. Odusustvo ovakvog pokušaja uvodi region u circulus vitiosus stereotipno shvaćene balkanizacije i pričvršćuje postjugoslovenski prostor na geo-simboličku mapu ruba Evrope koji preti obrušavanjem i ugrožavanjem kontinenta.

Studije traume i njihova primena na postjugoslovenski prostor

Činjenica da je Jugoslavija nekoliko godina po okončanju Drugog svetskog rata uspela da izbegne brojne teškoće koje je podrazumevala smeštenost iza gvozdene zavese, danas je jedan od

3

savremenijih mitova o ovoj državi. No, u njemu je smeštena istina koja neretko služi hvalisavom, postjugoslovenskom autoimidžu. Zavisna od stranog kapitala, a u manifestno dobrim odnosima sa većinom država, prikrivala je probleme koji su kulminirali nakon ukidanja blokovske podele. Za razliku od većine zemalјa Istočne Evrope koje su tada uspele da se na miran ili relativno miran način izbore sa unutrašnjim tenzijama, Jugoslavija je postala sinonim za ratove, humanitarne katastrofe, buđenje nacionalizma, osvetolјubivosti, resantiman. Devedesetih godina se traume koje su sažete u istorijski vakuum između okončanja Drugog svetskog rata i raspada zemlјe mogu tumačiti posredstvom heterohronije u kojoj razbacani, nepovezani istorijski događaji i narativi dobijaju novo mesto pravdajući konflikt. Oživlјeni i modifikovani politički mitovi u kojima pojedinačni narodi zadobijaju pravo na poziciju žrtve postaju podsticaj za neprijatelјstva. Okončanje rata donosi brojne uvide u opsenarski karakter političkih mitova, ali tenzija ostaje prisutna jer nije omogućen rad na njoj. Uvid u popularnu kulturu, političku poeziju, transparente, slogane, grafite, nacionalističke narative, u javnom diskursu prihvaćene mitove, karakterologije i drugi materijal svedoči o postupku sažimanja istorije. Ono se najpre može prepoznati kao nemogućnost asimilacije traume koja proizilazi iz unutrašnjih, prećutkivanih napetosti. Uostalom, jedno od obeležja traume i jeste odsustvo dijaloga o njoj. Činjenica o podelјenim vojskama, neujednačenim ideološkim stremlјenjima i unutrašnjoj, političkoj i klasnoj podelјenosti koja je obeležila Drugi svetski rat, praćena je tenzijama koje su usledile po okončanju Narodnooslobodilačke borbe, u popularnijem i javnom diskursu nazivanoj revolucijom. Podele nisu ukinute, besklasno društvo nije uspostavlјeno, a nacionalistički diskurs postao je tih, no ostao prisutan. Imajući u vidu iskorake u popularnoj kulturi, poput filma, moglo bi se zaklјučiti da je Jugoslavija o traumama govorila glasnije no što je to bio slučaj sa zemlјama iza Gvozdene zavese. No, klјučni problemi koji su postali konstitutivni činilac jugoslovenske ideologije poput jednakosti, bratstva i jedinstva, ostali su zaštićeni barijerom sakralnosti. Ova sekularna sakralnost onemogućila je produktivni dijalog o onome što se dogodilo u Drugom svetskom ratu i proizvela tinjajuće napetosti među narodima koji su živeli u jugoslovenskim republikama. Najveća zasluga za uspostavlјanje studija traume svakako pripada Frojdu koji je reč trauma od grčkog traumatikos, preneo sa fizičkog na psihološko polјe.

Psihološki, ona podrazumeva

nasilјe, šok, povredu samopoimanja i stabilnosti, iznenadni gubitak kontrole nad spojašnjom i

4

unutrašnjom stvarnošću sa posledicama koje se odražavaju na telo i mentalno funkcionisanje. Već 1953. godine, usvojene su dijagnostičke kategorije koje tragaju za kriterijumom invalidnosti koju je izazvalo iskustvo rata. Za razliku od termina koji se koriste posle Prvog svetskog rata, poput psihoneuroze, neuropsihoastenije, muške histerije, ratna trauma se tretira kao poremećaj koji pogađa ne samo one koji su joj bili direktno izloženi, već se ispolјava u drugoj ili trećoj generaciji, među onima na koje je uticalo ponašanje, mišlјenje i koji su bili izloženi narativima direktnih učesnika i neposrednih žrtava. Tako nastaje i termin transmisija. Uočava se u porodicama žrtava nasilјa, gde se javlјaju depresija, anksioznost, nesanica i drugi simptomi, udruženi sa osećanjem da je nosilac transmisije direktno prošao kroz iskustvo traume.1 Narativi se transformišu u mentalne slike, nalik ispolјavanju iskustvu nepoznate hipermnezije, potisnuta osećanja žrtava ispolјavaju se kod njihovih potomaka. Uspostavlјanje definicija i rad sa pacijentima koji pate od posttraumatskog stresnog poremećaja, krajem osamdesetih godina dvadesetog veka i zvanično je postao deo, ne samo psihologije, već antropologije i sociologije, a imenovan kao studije trauma. Između 1948-1968., u vreme Hladnog rata, u javnosti se Drugi svetski rat prećutkuje. Totalitarizam se prepoznaje kao prošla i buduća opasnost po slobodna društva Evrope i Amerike. Po okončanju Hladnog rata, od 1968. do 1980. raste interesovanje za Drugi svetski rat, psihološke i kulturne promene ka demokratizaciji, emancipaciji i ispolјavanju emocija u javnom prostoru. Između 1980. i 2005. uspostavlјena je kulturna trauma. Prepoznavanje posttraumatskog stresnog poremećaja vodi ka sve brojnijoj identifikaciji pojedinaca sa žrtvom traume. Trauma se, u javnom diskursu, transformiše, tako što odbacuje stigmu sramote i kreće se ka procesu prepoznavanja. Promene u psihološkoj i medicinskoj nauci, njihovo okretanje ka kulturologiji omogućuje da se učesnici rata shvate uzimajući u obzir istoriju sećanja. Ovako trauma postaje jedan od termina koji omogućuje kretanje od medicine ka političkim naukama i obratno. Uprkos tome što su studije traume inspirativno i uvek otvoreno područje, a pojedinačne definicije jednako produktivne, nekoliko definicija danas zauzima najširi prostor u ovim studijama. Jedno od njih je Lakanovo. Za njega je trauma realno, neasimilovano iskustvo koje pruža otpor simbolizaciji i jeziku. Reč je o iskustvu koje nije postalo govor i nije istoricizovano u Maria Teresa Brancaccio, „From 'Deportation to Pathology' to 'Traumatismes Psychigues de Guerre', In: The Politics of War Trauma: The Aftermath of World War II In Eleven European Countries, ed. Jolande Withuis and Annet Mooji, ( Amsterdam: Aksant, 2010),pp.193-215, 1

5

oviru simboličke mreže Označitelјa.2 Oslonjen na Frojdovo shvatanje traume, Lakan polazi od pretpostavke da, nakon traume Ja mora dovolјno ojačati da bi moglo da zameni Id. U traumatičnim sećanjima, prošlost neočekivano upada u svakodnevicu, ne uspevajući da se situira u okvirima linearnog narativa i svesti. Tako ostaje neasimilovana u narativni prostor svakodnevnih sećanja i vraća se u formama noćnih mora, flešbekova, opsesivno-kompulsivnog ponašanja, preteći potencijalnom mistifikacijom, mitizacijom i sakralizacijom traumatičnih sećanja.3 Upravo je sakralizacija traumatičnih sećanja ili proizvodnja istorije u sekularnomitološkom smislu, postala jedan od klјučnih problema sa kojima su se susrela postjugoslovenska društva kako u vreme rata i raspada SFRJ, tako u tranzicijskom i posttranzicijskom razdoblјu. Kao kamen spoticanja u pravcu pomirenja, ona su onemogućila produktivnu inplementaciju studija trauma i uspostavlјanja novih odnosa među republikama koje su učestvovale u sukobu. Jedna od varijanti ovih teorija podrazumeva mogućnost biranja traume. Po Vamiku Volkanu (Vamik Volkan), odabrana trauma se odnosi na zajedničke mentalne reprezentacije događaja u kojima je učestvovala velika grupa lјudi koja veruje da ima zajedničke pretke i na čemu temelјi kreiranje zajednice, suočivši se sa drastičnim gubicima, osećanjem beznadežnosti, iskustvom sramote i poniženja koji su udruženi sa nemogućnošću da se prođe kroz proces žalјenja. Ova formulacija se odnosi na nesvesni odabir prihvatanja mentalnih reprezentacija zajedničkog događaja koji omogućuje grupno povezivanje i uspostavlјanje identiteta. Iako su praktično sva društva iskusila velike traume u svojoj prošlosti, samo neke podrazumevaju mentalne reprezentacije koje uspevaju da prežive nakon decenija i vekova. Odabrana trauma dovodi do toga da se hilјade i milioni lјudi osećaju odabranima i povezanima preko mentalne reprezentacije zajedničke traume.4 Volkan paradigmatičnom odabranom traumom smatra Boj na Kosovu, uzdižući je na univerzalni nivo paradigmatičnog evropskog primera, a njegovu narativnu formu prepoznaje u kosovskom mitu o odabiru carstva nebeskog koji je iznova mobilisan 1989. godine, postajući jedan od pokretača destruktivnih i autodestruktivnih poteza srpskih političara.5 Druge Dori Laub, „Traumatic Shutdown of narrative and symbolization: a death instinct derivate“?, In: Lost In Transmission: Studies of Trauma Across Generations, ed. M. Gerard Fromm, (London: Karnac2012), 31-53. 3 Allek Meek, Trauma and Media, (New York, London: Routledge, Taylor and Francis Group, New York, London, 2010),pp. 7. 4 Vamik D. Volkan, “The Interwining of the internal and External Wars”, In: Lost In Transmission: Studies of Trauma Across Generations, ed. M. Gerard Fromm, (London:Karnac, 2012),pp. 75-99, 5 Ibid. 2

6

postjugoslovenske države temelјe pretpostavke o zajedništvu na vlastitim mitovima. U slučaju Makedonije reč je narativu o “nepriznavanja prava na nacionalnost” koji se grana i dotiče iskustvo internacije u Egejsku Makedoniju, otkrivajući cikličnost traume i dosežući do antike u kojoj je navodno smeštena slavna prošlost, a pravo na njenu istorizaciju postepeno otimano ili ukidano. Klјučni politički mit Bosne i Hercegovine umnogome se poklapa sa balkanističkim mitom koji se shvata kao porodično prokletstvo i postaje instrument za tumačenje docnijih trauma. Dominantni narativ o hrvatskoj državnoj samostalnosti i domovinskom ratu, oslonjen je na interpretacije prošlosti, a one tvore politiku identiteta koja, kao i u slučaju Srbije, postaje jedan od glavnih uzroka stagnacije i nazadovanja.6 Naime, svi ovi javni narativi i politički mitovi, sadrže figuru žrtve, što omogućava čvrsto prisvajanje traume, umesto njenog puštanja i omogućavanja da se proces žalјenja okonča i dovede do produktivnih rešenja, poput pomirenja, uspostavlјanja politike zajedničkih interesa i prevazilaženja dosadašnjih tenzija. Prisvajanje pozicije žrtve vrši se na više nivoa i smešta u brojna razdoblјa, gotovo neminovno dokazujući cikličnost istorija postjugoslovenskih država i tako ostajući uklopive u referentni okvir o Balkanu kao geopolitički “ukletom poluostrvu”.

Istorijska trauma i heterohronija

Termin istorijska trauma se odnosi na događaje koji su prepoznati kao traumatični za jednu grupu naroda. Oni su najčeće značajni za uspostavlјanje i održavanje nacionalnog identiteta, te se mogu odnositi na revolucije, osvajanja, kolonizaciju, genocide, ropstvo ili prirodne katastrofe. Sećanje na traumu može ali ne mora uklјučivati literarnu, pismenu ili usmenu reprezentaciju traumatičnog iskustva. Bilo koja osoba se može identifikovati sa žrtvom istorijske traume čak i ako nije bila direktno uklјučena u događaje koji su doveli do nje. Ovaj concept traume ima filozofske korene u “Adornovim meditacijama posle Aušvica”. Naime, narativi o kojima je bilo reči su uprkos svom mitskom karakteru shvaćeni kao istorijske traume i uspostavlјeni kao kvazilegitimno sredstvo kojim se pravda i obrazlaže strah od drugoga i agresija usmerena na njega. No, iza ovih trauma koje se narativno oslanjaju na davno prošle događaje smešten je i Drugi 6

V. Dejan Jović, Rat i mit: politika identiteta u suvremenoj Hrvatskoj,( Zagreb:Faktura, 2017).

7

svetski rat koji u postjugoslovenskom slučaju igra ulogu dvostrukog narativnog transmitera i interpretativnog instrumenta prošlosti u kojoj je Jugoslavija prestala da postoji kao administrativni entitet, a za najveći deo njenih stanovnika i kao socijalna utopija. Drugi svetski rat je u udžbenicima generacija koje su se školovale u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, naravno, bez eksplicitnog imenovanja, ali uz sve do sada navedene karakteristike, predstavlјen kao istorijska i kulturna trauma. No, činjenica da su narodi koji su je činili neretko bili suprotstavlјene vojske, uglavnom je prećutkivana. U tom smislu, istorijska i kulturna trauma dobija još jedno obeležje - ćutanje. Kada je reč o odnosu između okupiranog i okupatora, on je bio obrađen u javnom diskursu od ratnih filmova, preko autentičnih snimaka stradanja civilnog stanovništva koji su “prenosili neprenosivo” i narativa o pravednosti Narodnooslobodilačke borbe do kreiranja nove državne tvorevine koja je predstavlјena kao kulminacija slobode i pobede dobra nad zlom. U prvi plan je isticana činjenica da je Jugoslavija bila takozvana Saveznica, dok je potpisivanje sporazuma sa silama Osovine smešteno u mitske okvire borbe između dobra i zla. Ovako nastaje jedan od oslonaca koji omogućuje dalјe kreiranje političkih mitova o žrtvama i agresorima, a koje će nastupiti u godinama pred raspad Jugoslavije. Zapravo istina, da se stanovništvo Jugoslavije osećalo ugroženim od suseda kao stranca i Drugog obeležiće nemogućnost da se studije traume primene na postjugoslovenski prostor bez ponovnog otkrivanja bolnih narativa o žrtvama i agresorima koji su državnost Jugoslavije oslanjali na veliki narativ o uzajamnoj borbi protiv sila zla. Nemogućnost da se prihvate i asimiluju neprihvatlјivi aspekti istorije i uklјuče u mrežu Govora, postaje kako prepreka razumevanju konflikta i potencijalnom pomirenju sukoblјenih strana, tako prepreka akademskoj primeni studija trauma. Stoga se danas studije traume u postjugoslovenskom kontekstu mahom odnose na rad sa žrtvama rata, a u smislu masovnih migracija, izbeglištva, gubitka volјenih, bespovratno izgublјenih imanja i osećanja da su vrednosti i ideali na kojima je zajednica građena a socijalizacija uspešno okončana, iznevereni u više navrata. Naime, pedesete godine dvadesetog veka su obeležene osećanjem da dolazi vreme pravde i socijalnog napretka. Migracije, sumiranje štete koje je okupator naneo, unutrašnje osećanje pojedinačnih republika da su žrtve kako kreiranja Jugoslavije, tako vlastitog suseda postaju onaj deo traumatičnog iskustva koji se prećutkuje iščekujuči transmisiju. Međutim, transmisija se odlaže dovolјno dugo, da u istorijskom vakuumu od četrdeset godina nastaje heterohronija, te se

8

podsticaj za pokretanje napetosti nalazi u potrebi ispolјavanja tuge, besa, nezadovolјstva. Dok su osamdesete godine kojima je neposredno prethodila smrt harizmatskog lidera Josipa Broza Tita obeležene anksioznošću, devedesete godine obeležava agresija, da bi po okončanju ratova, dominantna emocija postala depresija. Ona se prepoznaje kao tranzitorno stanje, a njeni nosioci su mahom pripadnici treće generacije u transgeneracijskom iskustvu traume. Odložena transmisija udružena je sa heterohronijom koja omogućuje da se iskustvo razočaranja zapravo prenese na suseda, umesto da bude rešeno na produktivan način. Problem iskrsava po okončanju sukoba jer je praćen postkonfliktnim simptomom akumulacije i odlaganja agresije koje se, u akumulaciji, transformiše u depresiju. Odsustvo govora o traumi ide u prilog prisustvu osećanja nemogućnosti da se postane jedno sa narativima o prošlosti, ali i iskustvima poput uspona, padova, razočaranja i podela. Uostalom, sva ona jesu konstitutivna za brojne zajednice, društva i države.

Literatura 1.

2. 3. 4. 5. 6.

Brancaccio Maria Teresa, „From 'Deportation to Pathology' to 'Traumatismes Psychigues de Guerre', In: The Politics of War Trauma: The Aftermath of World War II In Eleven European Countries, ed. Jolande Withuis and Annet Mooji, ( Amsterdam: Aksant, 2010). Jović, Dejan, Rat i mit: politika identiteta u suvremenoj Hrvatskoj,( Zagreb:Faktura, 2017). Laub Dori,, „Traumatic Shutdown of narrative and symbolization: a death instinct derivate“?, In: Lost In Transmission: Studies of Trauma Across Generations, ed. M. Gerard Fromm, (London: Karnac2012). Meek, Alek, Trauma and Media, (New York, London: Routledge, Taylor and Francis Group, New York, London, 2010) Volkan, Vamik, D, “The Interwining of the internal and External Wars”, In: Lost In Transmission: Studies of Trauma Across Generations, ed. M. Gerard Fromm, (London:Karnac, 2012). Jović, Dejan, Rat i mit: politika identiteta u suvremenoj Hrvatskoj,( Zagreb:Faktura, 2017).

Summary Post-yugoslav Space and Trauma Studies: Academic Frame and Political Reality After the ending of Block division, trauma studies became the paradigm of choice in the countries of Eastern Europe. In post-Yugoslav societies these studies were not implemented to achieve concrete solutions towards understanding the conflict. By relying on some of the key concepts of trauma, from Lacan to the present, I point out three reasons for not paying enough attention to this paradigm: 1. The relationship between the Balkans and Europe has been marked

9

by a network of symbolic meanings, where the first is understood in repetitive and rigid frames that involve a series of long-lasting sterotypes. These sterotypes are accepted internally and have become the basis for patterns of political behavior; 2. Post-Yugoslav countries are based on political myths in which the position of the victim plays a key role. According to them, trauma is not a consequence of conflict, but a constitutive factor and statehood support; 3. The position of the victimized subject postpones or disables work on trauma and reconciliation. Key words: The Balkans, Post-yugoslav space, Trauma Studies, Political Myths, Heterohronia