Maqomi kitob dar farhang

КИТОБХОНАИ МИЛЛИИ ТОЉИКИСТОН

БЕКНАЗАР АЊМАДОВ ЉЎРАБОЙ РАЉАБОВ

МАЌОМИ КИТОБ ДАР ФАРЊАНГИ МАРДУМИ ТОЉИК Маълумотнома

ДУШАНБЕ-2015

1

ТДК [002.2+02] (038) ТКБ76.11 (2 Тољик) Я 2 А-97

Зери назари умумии Гадобек Мањмудов

М у њ а р р и р: Э ш о н ќ у л Эшонќулов

Ањмадов, Б., Раљабов, Љ. Маќоми китоб дар фарњанги мардуми тољик: Маълумотнома /Зери назари умумии Г. Мањмудов; Муњаррир Э. Эшонќулов. – Душанбе, 2015.- 158с.

© Б. Ањмадов, Љ. Раљабов, 2015.

2

ПЕШГУФТОР

Маќоми китоб дар фарњанги мардуми тољик хеле бузург аст. Фарњанг њастии миллат аст ва китоб яке аз рукнњои он мебошад. Зеро тавассути китоб мо бо таъриху иќтисодиѐт, илму техника, фарњангу њунари гузаштаю имрўзаи мардуми тољик аз наздик шинос мешавем ва онњоро мавриди бањрабардорї ќарор медињем. Имрўз ин дурдонањо дар беш аз шаш њазор китобхонањои соњавии хурду калоникишварамон – Китобхонаи миллии Тољикистон, бачагонаи љумњуриявии Тољикистон ба номи М. Миршакар, мактабњои тањсилоти миѐнаю олїва шахсии мардумони китобдўст нигањдорї мешаванду аз онњо љомеаи тољикон ва тољикистониѐн – ањолии кишварамон истифода карда метавонанд. Дар шароити њозира, пас аз пайдо шудани техногогияи иттилоотию Интернет ва манобеи электронї, теъдоди мутолиакунандагони китоб коњишѐфтааст, аммо мавќеи китобро њељ як Интернет ѐ худ манобеи (захираи) электронї гирифта наметавонад. Китобдорон кишар кўшиш ба харљ дода истодаанд, ки њарчи бештар бо баргузории чорабинињои назаррас – сўњбату хулосањои библиографї, рўнамои китоб ва конфронси хонандагон, шабњои адабї ва саволу љавоб, рўзњои иттилоотии мутахассисон, ташкили намоишњои китобу матбуоти даврї ва омоданамоии дастурњои методию библиографї (рўйхату фењристњои адабиѐт ва китобномањои шахиятњои варзида ва дигар) ба тарѓибу ташвиќи китобу матбуоти даврї (рўзномаю маљаллањо) ва љомеа сањм гиранд ва дар баланд гардидани сатњи маълумотнокї, фарњангию маърифтї ва иттилоотии тољикону тољикистониѐн њиссаи арзандаи худро гузоранд. Дар ин кор онњобо воситањои ахбори умум (радиову телевизион, маљалаву рўзномањо) ва љомеа њамкорињо карда истодаанд. Дар баланд гардидани сатњи донишу маърифатї ва фарњангии љомеа бояд њамаи сохторњои давлатї – Њокимияњои иљроияи давлатии мањаллии вилоятњо ва шањру ноњияњо, сохторњои ќудратї, суду прократура, мактабу донишкадањо ва ташкилотњои љамъиятии кишвар низ сањми босазои худро гузоранд. Китоб офаридаи инсон аст ва он барои инсонњои имрўзу фардо тањия мешавад. Онро њар яки мо бояд њифзу истифода на3

моем ва тавассути он бо гузаштаю имрўзаи мардуми тољик ошно шавему барои ояндагон мерос гузорем, то ки дигарон аз он истифода баранд ва идомадињандаи давлати тољикон бошанд. Хат яке аз кашфиѐтњои бузурги инсоният мебошад ва воситаи иљтимоии ќонеъкунандаи эњтиѐљоти он ба шумор меравад. Агар хат намебуд,аз орзувуормон,маќсаду маром,андешаву ороъ, эътиќоду эътибор ва, аз њама муњимаш, аз таърихи милатамон бебањра мемондем. Лањзањои маъмули зинањои таърихи гузаштаи халќамон, ки дар навиштаљот акс ѐфтаанд, бароямон азизу муътабар мебошанд. Тавассути хат инсон китобро бавуљуд овард ва кайњонро кашф намуд.Аз ин љост, ки хат, санъати хатнависї ва хаттотї дар њаѐти инсон мавќеи калон мебозад. Китоб фарзанди эљодкор мебошад. Навиштани китобзањмати зиѐде талаб мекунад ва раванди онзањамот дар ин љо «Маќоми китоб дар фарњанги мардуми тољик» номгузорї шудааст. Муаллифон дар асоси маводи фаровон рољеъ ба пайдоишуистифодаихату ќалам, сангнавиштњо пажўњиши доманадоре ба анљом расондаанд. Маълумотномаи мазкур аз љињати моњият ва мазмун аз чор фасл–«Пайдоиши хат, ќалам, китоб ва масолењи хаттию осори аљоиб», «Дастхатњои беназир, хаттотон ва сањњофони гулдаст», «Нашрияњои чопї (китоб, таќвиму атласњои љуѓрофї ва рўзномаю маљаллањои кўњан)» ва «Китобхонањо – сарватњои бузурги маънавї» таркиб ѐфтааст, ки номи ин ќисматњо муњтавои китобро бозгў мекунанд. Дар фасли «Пайдоиши хат, ќалам, китоб ва масолењи хаттию осори аљоиб» мавзўњои«Масолењи хаттї ва осори аљоиб», «Папирус», «Лўлакитобњои папирусї», «Пергамент», «Китобњои пергаментї», «Пайдоиши ќоѓаз», «Пайдоиши хат», «Тавзењоти мухтасари баъзе хатњо», «Пайдоиши ќалам», «Бузургони адаб дар васфи ќалам», «Сангнавиштњо», «Донистан хуб аст», «Китоб-барг ва ѓайра», «Китобњои азим»,«Китобњои оњанин», «Китобњои гаронбањо», «Китобњои диќќатрабо», «Китобњои кўчак», «Алифбо ва хошниш», «Бузургон дар ситоиши китоб» «Бузургон дар ситоиши дониш ва банди илм» маводи нодир гирдоварї шудааст.

4

Дар фасли «Дастхатњои беназир, хаттотон ва сањњофони гулдаст»мавзўњои «Дастхатњои беназири ниѐгон», «Тавсифи мухтасари ќисме аз дастхатњои Китобхонаи миллии Тољикистон», «Хаттотони заринќалам», «Бузургон дар ситоиши хат ва хаттотї», «Сањњофони гулдаст», «Силсиланависон» њикояњои аљоиб аз сайри таърихии табъу нашр ќисса мекунанд. Дар фасли сеюми китоб оид ба«Нашрияњои чопї (китоб, таќвиму атласњои љуѓрофї ва рўзномаю маљаллањои кўњан)»масоили мавзўњои «Нашрияњои чопї…», «Таќвими рўзњои таърихї», «Атласњои љуѓрофї»ва «Рўзномаю маљаллањои кўњан» ба хонанда маълумоти мухтасар дода мешавад. Дар бораи сарвати бузурги маънавї, китобњои машњури кишвару љањон, китобхонањои шахсї дар фасли чоруми китоб батафсил наќл карда мешавад. Дар боби дигари китоб дар бораи пайдоишватанзими хронологии намудњои хат, аз љумла хатњои тасвирї, идеографї, мехї, пањлавї, хоразмї, суѓдї, арабї ва ѓайра батафсил маълумот дода мешавад. Ривоят мекунанд, ки он ба давраи садаи биринљии замони Сакоињо – њазораи якуми то мелод ва давраи садаи миѐна ва ѓайра тааллуќ доранд. Мардумон дар њар давру замон барои ѐфтани масолењи хат љустуљў ва кофтуковњо мекарданд. Масалан, тахтасанг, сангу сафол, чўбу баргњои дарахтони хурмову зайтун, пўсти дарахти тўсу папирус, пўсту пегамент ва нињоят ќоѓазро кашф карданд. Таърих гувоњ аст, ки 5500 сол ќабл китобњо дар папирус таълиф шудаанд. Соли 1855 лўлакитоби дар папирус навишташударо пайдо карданд, ки 405 см дарозї ва 42,5 см бар дошт. Лўлакитоби мазкур дар хусуси сохти шоњигарии Мисри Ќадим, Фиръавн РамзисиII ривоят мекунад. Њоло ин китоб дар китобхонаи Британияи Кабир(Лондон) мањфуз аст. Хонандаро китоби дигаре ба ваљд оварда метавонад, ки дар осорхонаи Британияи Кабир(Лондон) мањфуз аст. Он китоби ќадимаи буддоињо мебошад,ки дар 236 барги дарахти хурмо таълиф ѐфтааст. Мардум дар пайи љустуљўи масолењи бењтари навишторїбуданд ва нињоят баъд аз папирус пўстро дарѐфт карданд, ки то асри Xистифода мешуд.

5

Ибтидои аср аввал дар Чин, сипас дар нимаи дуюми асри VIII мелодї дар Самарќанд коѓаз пайдо мешавад. Коѓази Самарќанд дар љањон яке аз бењтарин ќоѓазњо ба њисоб мерафт. Бењуда нест, ки дар бораи сифатнокии ќоѓази Самарќанд шоир Мўњсини Таъсир чунин мегўяд: Чун нависам васфи лаълат, нома гулбандї бувад, Дафтаре бошад, агар коѓаз самарќандї бувад. Китоб хонандаро ба олами маънї њидоят мекунад ва маънавиѐти шахсро бою ѓанї мегардонад. Шояд шумо медонед, ки китоби калонњаљме њаст бо вазни 31 тонна, ѐ китоби кўчаке њаст, ки аз сўрохии сўзан мегузарад ва ѐ китобе њаст, ки матни он бо ресмон дар матоъ навишта шудаст. Хонандаи азиз! Ваќте ки Шумо китоби «Маќоми китоб дар фарњанги мардуми тољик»-ро мутоила менамоед, ба олами аљоиботи китоб, сайру такомули ин василаи муњими тамаддун инсоният аз наздик шинос мешавед,њамчунин,аз ганљинаи мероси ниѐгон, амсоли Абўабдуллоњи Рўдакї, Абулќосим Фирдавсї, Абўалї Ибни Сино, Низомии Ганљавї, Њофизи Шерозї, Саъдии Шерозї, Абдурањмони Љомї ва дигарон шоњбайтњои пурќимате нисори шумо мегардад. Дар њар як ќисмати маълумотномаи мазкур барои муќоиса маводи собиќ Иттињоди Шўравї (њоло ИДМ) ва хориљро низ пешкаш менамоем, зеро онњо хеле љолиб ваибратомўзанд. Дар охири маълумотнома рўйхати сарчашмањо пешнињод гаштааст, ки ќисми онњоро муаллифон дар омода намудани дастури мазкур мавриди истифода ќарор додаанд ва боќимонда барои омўзиши мавзўъ мусоидат хоњад кард. Инак, Шуморо ба сайри олами нопайдоканори китоб њидоят мекунем.Хонеду бањра бардоред!

6

ФАСЛИ 1. ПАЙДОИШИ ХАТ, ЌАЛАМ, КИТОБ ВА МАСОЛЕЊИ ХАТТИЮ ОСОРИ АЉОИБ МАСОЛЕЊИ ХАТТЇ ВА ОСОРИ АЉОИБ

Замонњои ќадим одамон бахши навиштани номањо, њуљљатњои расмї, таълифи китобчањо воситањои созу мувофиќ љустуљў кардаанд. Вале дар он замонњо дарѐфти масолењи хатнависїчандон осон набуд. Одамон бисѐр воситањоро санљиданд. Якеи ин воситањо њаљман вазнин ва дигаре душворнавису гаронбањо буд. Дар гузашта њамаи онњо њамчун масолењи хатнависї давра ба давра истифода шуданд: тахта, санг,чўбдаст, тахтачўбњои суфташуда, тахтачањои сафолї, сурбї, мисї,филизї, пустлохи дарахти тус, барги дарахтони зайтун,хурмо,растании патрус, пусти њайвонот ва ќоѓаз. Мардумони сершумори ќадим ва мамлакати хетњо рўи тахтасанг,тахтачањои сафолин, танаи деворњо, пештоќњо навиштањои тасвирї сабт мекарданд. Юнониѐн ќонун, актњои санадњои давлатиро дар тахтасанг, тахтачўб ва матни аввалини достони “Илиада”-и машњурро рўйи тахтаи сурбї навиштаанд. Амрикоиѐни Љанубї њамчун масолењи хатнависї дарахти Лифдор ва дигар зироатњои хосаро истифода мебурданд. Мисриѐн аввал дар барги зайтуну хурмо ва пас дар папирус, суриягињо дар пусти њайвонот, арабњои кучманчии садањои 1-уми милодї рўи устухон менавиштанд. Мардумони Чин, Корея, Япония, Арманистону Машриќзамин ва ѓайра аз ин ќабил асбобу абзоли хатнависї истифода бурдаанд. Миѐни њамаи масолењи хатнависї папирус ва пергамент, баъдтар ќоѓаз шўњрати калон пайдо мекунанд. ПАПИРУС

Папирус растании найсимо аст,ки замонњои ќадим дар резишгоњи дарѐи Нил мерўид. Мардумони баъзе минтаќањои Арабистон ин растании нодиру камѐбро «Берд», «Барбур», мисриѐн «Папирус» меномиданд. Дар замони мо њам растании папирус вуљуд дорад. Имрўзњо папирус дар соњили дарѐњои Судон ва Эфиопия мерўяд. Замонњои кадим барои дар папирус навиштан одамон зањмати зиѐде мекашиданд. Њамчун масолењи хаттї тайѐр кардани папирус ин тавр буд:одамони ба ин кор машѓул маѓзи танаи папирусро бурида мегирифтанд. Рахњои чокшударо рўи тахтаи суфта мегузоштанд. Сурохињои рахњоро бо рахњои дигар мањкам мекарданд 7

ва бо асбоби махсус рахњоро сахт тазъйиќ медоданд. Вараќи тазъйиќхурдаи папирусро дар офтоб хуш мекарданд. Ширеш орди бо њам часпондани рахњо маѓзи танаи папирусбуд, ки хеле часпак аст. Њамин тавр, баъди хушк шудан вараќњои суфтаю зебо ва пурбардор ба вуљуд меомаданд. Андозаи ѓафсии вараќњои папирус ба дањяки миллиметр баробар буд. Ба гуфти таърихшиноси Юнони ќадим Њеродот – мисриѐн аз маѓзи танаи папирус таомњои гуногун низ тайѐр мекарданд. Лекин папирус, пеш аз њама, дар рушду равнаќи осори хаттї, инкишофи фарњанги маънавии мардумони ќадим воситаи муњиме будааст. Папирус чун масолењи осори хаттї на танњо дар Мисри ќадим, балки дар Осиѐи Хурд, Африќо ва Аврупо истифода мешуд.Аксњои дар вараќњои папирусї таълифшудаи даврањои ќадим шаклан аз лўлакитобњо иборат буданд.Дарозии вараќи њар лўлакитоб ба чандин метр рост меомад. Дар як тарафи ин вараќњо чўбдаста баста мешуд. Муаллифону китобдорони замони ќадим дастхатњоро ба љўбдастањо печонида лўла мекарданд ва онњоро дар ѓилофњои махсуси чўбин ва ѐ ѓилофњои сафолинэњтиѐт мекарданд. Њамин эњтиѐткорињо буд, ки бисѐр лўлакитобњои папирусї то замони мо расидаанд ва онњо дар осорхонаю китобхонањои азими дунѐ нигоњдорї мешаванд. ЛЎЛАКИТОБЊОИ ПАПИРУСЇ

Лўлакитоби папирусии кўњан дар китобхонаи милли Фаронса (Париж) нигоњ дошта мешавад.Ин китоб бебањост:5500 сол ќабл таълиф шудааст! Матнаш дар папирус навишта шуда, дар ѓилофи ба худ хос нигоњ дошта мешавад. *** Ќисми зиѐди осори ќадимаи папирусї аз љињати санаи таълиф ба солњои 3350-уми пеш аз милод рост меояд. Инњо лўлакитобњое мебошанд, ки аз саѓонањои шањри Фив ѐфт шудаанд. Дар њамин шањр соли 1855 лўлакитоби папирусиеро дарѐфт карда буданд, ки дарозиаш 405 сантиметр ва бараш 42,5 сантиметр буд. Китоби мазкур аз сохти шоњигарии мисри ќадим – Фиръавн Рамзеси II ривоят мекунад. Њоло ин лўлакитоб дар осорхонаи Британияи кабир (Лондон) мањфуз аст. ***

8

Дар осорхонаи Британияи Кабир беш аз њазор лўлакитоби папирусї мављуд аст. Байни ин китобњо тањти унвони «Папирус Гариса»лўлакитоби муњташаме њаст. Андозаи дарозии вараќи яклухти вай ба 45 метр мерасад. *** Дар эрмитажи давлатии шањри Санкт-Петербург лўлакитобе њаст, ки таърихи сењазорсола дорад. Вай дар бораи ба фалокат дучор шудани маллоњон ривоят мекунад. *** Моњи августи соли 1960 дар љамъомади мисршиносон (ш.Москва) аз бисѐр мамолики дунѐ вакилон иштирок доштанд. Онњо дар ин љамъомад муњофизат ва кушодани рамзи ѐдгорињои адабии ќадимро баррасїкарданд. Шарќшиноси Иттињоди Шуравї М.А.Коростовцев оид ба интишори адабиѐти Мисри ќадим сухан ронда, ќайд кард,ки ў матни китоби папирусии Мисри ќадимро тарљума кардааст. Осори мазкур тањти раќами 127 дар Осорхонаи санъати тасвирии шањри Москва нигоњ дошта мешавад. Онро соли 1991 мисршиноси рус В.С.Голенцев бо чанд китоби дигар оид ба таърихи Миср ба даст оварда буд. Осори папирусї ахборест дар боби мактубњо ва он ба њазораи ХI-уми пеш аз мелод мансуб мебошад. *** Дар осорхонаи Лейдени Нидерландия тањти унвони «Папирус Лейден» китобе нигоњ дошта мешавад, ки наздикии соли 1330уми то милод аз рўи њикояти «Шўриши халќии мисриѐни ќадим» нусхабардорї шудааст. *** Аз љињати дарозии вараќ нисбат ба лўлакитоби папирус китобе мављуд аст болотар. Дарозии яклухти асари Гомери бузург «Илиада» ба 150 метр мерасад. *** Ин китоб бо номи «Папирус Турин» машњур буда, яке аз манбањои муњими хронологии Мисри ќадим мебошад. Китоб 9

садаи Х111-и то милод дар асосир манбањои ќадимтарин навишта шудааст. Он њоло дар осорхонаи Турин (Италия) нигоњ дошта мешавад. *** Соли 1963 ба осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) китоберо тўњфа карданд. Тањќиќотчиѐн ба муайян кардани номи китоб муяссар нашуданд. Онњо ба китоб «Китоби хомўш» ном гузоштанд. Ќатът назар аз мазмун ба китоб чунин ном гузоштан мувофиќ омад. Зеро «Китоби хомўш» се њазор сол дар яке аз соѓонањои санеии соњили дарѐи Нил (Миср) нињон будааст. ПЕРГАМЕНТ

Пергамент дар ављи инкишофи масолењи хаттии папирусї ба вуљуд омадааст. Вай ба муносибатњои доду гирифти байни Сурия ва Миср алоќаманд буд.Садаи 2-юми пеш аз мелод шоњаншоњи Сурия Евмани II дар пойтахти худ (шањри Пергам)барои кушодани китобхона ќарор баровард. Шоњаншоњ барои офаридани дастхатњо харидани папирусро аз Миср раво донист. Вале шоњаншоњи Миср аз маќсаду орзуњои Евман огоњ шуд. Ў нахост, ки шуњрати китобхонаи Искандарияро аз даст бидињад. Бинобар он, ба Сурия фурўхтани папирусро рухсат намедод. Пас, Евман роњи дигар љўст. Донишмандонро љамъ кард,ки роњу воситањои офаридани асарњо ва бунѐди китобхонаро биѐбанд. Инак, баъди љустуљўю озмоишњо масъала сари пусти њайвонот ќарор гирифт. Дар пўсти гўсфанду гўсола ва гавазну маркаб навиштани китобњо пешкаш шуд. Нисбати навиштану тайѐр кардани пўст ин тавр ќарор доданд: пустро дар оби мањлулшудаи оњакдор андаке хобонда, хушк мекарданд ва пас онро ба чорчўба кашида, њарду тарафашро харошида тоза мекарданд. Баъд пўстро зери санги сабук гирифта соиш медонанд. Билохир,ба рўи пўсти суфташуда ранги тунуки равѓанин мемолиданд. Њамин тавр, масолењи хаттї бо номи пергемент шурўъ мешавад. Китобњои нахустини дар пўст таълифшуда ба лўлакитобњои папирусї шабоњат доштанд. Онњоро мисли китобњои папирусї мепечонданд ва дар рафњои махсус нигоњ медоштанд.Навиштањо баътар ба њукми дафтар даромаданд. Сањњофї шўњрат гирифт. Сањњофон навиштањоро ба шакли дафтар љузъбандїмекарданд. Барои безарар нигоњ доштани матни китобњо сањњофон аз тахтачўби суфташуда истифода мебурданд ва пас, рўи муќоваро бо пўсти ошдодаи зебо ва ѐ бахмалу сатин мепўшонданд. Он даврањо чу10

нин китобњоро «кодекс»њам меномиданд. «Кодекс»-њо ба китобњои хозира монанд буданд. Азбаски аз пўст тайѐр кардани масолењи хаттї бори аввал дар шањри Ам расм шуда буд, китобњои дар ин ашѐ таълифшударо «Пергамент»номиданд. Бањсу бањодињї ба папирус ва пергамент садањои зиѐд тўл кашиданд. Нињоят садаи VI-уми мелодї ќонун мебарояд.Мувофиќи он пергамент бањои сазовор мегирад. Аз рўи ин ќонун минбаъд њуљљатњои муњими давлатї њам дар пергамент сабт мешуданд. Садаи IX истењсоли папирус рафта-рафта паст мешавад. Папирус аз байн меравад. Ин дар инкишофи фарњанги замон душворї пеш меорад.Зеро лўлакитобњои папирусї арзон буданд. Бо вуљуди пурбардоштии пергамент барои навиштани китобњои калон,љилдњои давомдор, нусхабардорї аз бањри рамаю пода баромадан лозим меомад. Дар 500-1000 пўст навиштани китобњо бањо надоштанд. Ин гуна китобњо фурўхтанамешуданд. Онњоро бештар ба гарав мегузоштанд ѐ њамчун моликияти давлатї боќї мемонданд. Баъзе чунин китобњоро дар ќатори рафњои китоб занљирбанд њаммекарданд. Замонњои ќадим китобњои дар пергамент таълифшуда љињатњои манфї њам доштанд. Эњтимол, ин ба ќимати арзиши пергамент алоќаманд буд. Аксаран таълифотњо пинњон мемонданд ва котибон ѐ навиштаљотро харошида нопадид месохтанду ба љойи он матни китоби навро менавиштанд. Баъдтар замони китобњои хеле боифтихору аљоиби пергаментї њам фаро расид. КИТОБЊОИ ПЕРГАМЕНТЇ

«Авасто» китоби мукаддаси зардуштиѐн аст. Вай дар ибтидо чун маљмўаи шифоњї шинохта мешуд. Китоби «Авасто»дар осори вазъњои пайѓамбари зардуштиѐн Зардушт (солњои 628-551то мелод) ба вуљуд омада буд ва замони Њахоманишињо бо хаттї мехї навишта шуд. Пеш аз њуљуми Искандари Маќдунї (334 то мелод), мегўянд, ки барои навиштани он гўѐ пўсти 1200 гов ва ба маънидоди дигар пўсти 12 њазор гов масрав шуда бошад. Дар натиљаи ба вуќўъ омадани љангу љидолњо «Ависто» хароб мешавад. Искандари Маќдунї онро месўзонад. Садаи якуми милодї бо фармони Шоњи Ашконї Волагеси I матнњои боќимондаи авастої ва маводи ба таври шифоњї байни мўбадон њифзгардида љамъоварї мешаванд. «Авасто» дертар ба алифбои авестої гардонда мешавад. ***

11

Ќаду бастиин дастхат ба дафтари оддї монандї дорад. Муќовааш пўсти ошдода ва он 13 вараќи пўстиро дар бармегирад. Санаи таълифоташ маълум нест. Навишти матн бо ранги сиѐњ ва забони навишта ивритист. Дастхати мазкур порчаест аз «Таврот» ва он дар фонди дастхатњои Китобхонаи миллии Тољикистон тањти раќами I нигоњ дошта мешавад. *** Муќоваи китоби «Инљили шайтон» аз тахтачўби булутї сохта шуда, 350 килограм вазн дорад. Барои ба анљом расондани муќоваи «Инљили шайтон» пўсти 100 њайвон истифода шудааст. Њоло китоби мазкур дар китобхонаи шањри Стокњолм мањфуз аст. *** Китоби «Њакиќати авлиѐ Ёхайн» аз љињати ќаду баст ва масраф шудани пўсти зиѐд машњур гардид. Китоб дорои 150 сањифа буда, аз пўсти 300 гўсфанд мураттаб шудааст. Муќоваи биринљии китоб 210 килограм вазн дорад ва бо пули шветсарї ду њазор франк арзиш дорад. *** Љандин сол ќабл кормандони Осорхонаи санъатшиносии Фаронса (Париж)«Апокалипсис» ном китоберо пайдо карда буданд. «Апокалипсис» аз љињати сањњофїва наќшу нигор њайратовару мафтункунанда аст. Вай 500 намуд зарнигори сарлавња, 93 њазор њуруфи хаттотї дорад. Муќовааш бо хўла, аќиќу зумуррад, чангакњои љилодор, 585 мехчаи пурљило ва дигар чакидањои афшонї тазйин ѐфтааст. «Апокалипсис» аз пусти 3000 гўсфанд тайѐр шуда, вазнаш ба 230 килограм мерасад. «Апокалипсис» бо лоињаи Салвадор Дали сањњофї шуда, дар корион 14 нафар сањњофони хушсалиќаи љањон иштирок кардаанд. Кормандони осорхона «Апокалипсис»-ро аз соњибаш –Жан Форэ ном шахс ба даст оварда буданд. Њанўз соли 1972 арзиши «Апокалипсис» дар намоишгоњи китобњои иттифоќњои миллї ба як миллион доллар хеста буд. *** Садаи IV- и пеш аз мелод «Тавроти нуќрагин» таълиф шуда буд. Китоби «Тавроти нуќрагин» дар пўсти сурх ба табъ расида,бо 12

санъати афшон нигориш ѐфтааст. Њоло ин китоб дар китобхонаи университети Упсаль (Шветсария) нигоњ дошта мешавад. *** Дар китобхонаи Матенадаран (Ереван) «Воизи дайри Муш» (Муш мањалаест дар минтаќаи љанубии Арманистон) соли 1200уми милодї дар наздикии Парона ном мањалле дар њаљми 600 сањифаи пўсти гўсола таълиф шудабуд. 27 килограм вазн дорад.Нуќси китоб дар он аст, ки 17 сањифааш намерасад. Тањќиќотчиѐн мављудияти 16 сањифаи онро дар Венетсия ва як сањифаашро дар Осорхонаи Вена муайян кардаанд. *** Овозаи ќонуни ќадимаи Эрон маълум буд. Вай аз љињати њаљму њашамат њамто надошт. Аљаб ќонуни давлатї,дар пўсти 1200 барзагов навишта шуда буд. *** Номаи аљоибу ѓароиб. Онро шоњаншоњи Эрон ба султони турк равон карда буд. Сабаби ба ганљинаи таърих фитодани ин нома дар он аст, ки вай дар пўсти дарозиаш 10 метр ва бараш 7 метр иншо шудааст. Нома ба садаи XVI-и милодї тааллуќ дорад ва њоло яке аз экспонатњои љолиби осорхонаи шањри Истамбул (Туркия) мебошад. *** Соли 1923 дар соњили дарѐи Евфратљустуљўи археологї гузаронида шуд ва бозѐфти нодири он њуљљате буд дар пўст навишташуда, ки ба солњои 196-195-и то милод тааллуќ дошт. *** Сокини шањри Агадеснии Нигерия Джошуа Канмейра пинадўз будааст. Боре писари ў аз ахлоттўда пораи чармеро дарѐфт карда, ба падараш медињад ва пинадўз ин чармро ба оби ширгарм тар тар мекунаду баъд онро аз об берун мекашад. Мехоњад, ки чармро тоза карда, истифода бикунад. Њамин маврид назараш ба навиштаљоти рўи чарм меафтад. Пинадўз чармро ба мутахассисон

13

нишон медињад ва онњо маълум мекунанд, ки рўи чарм катиба буда, ба садаи Х11 мутааллиќ аст. ПАЙДОИШИ КОЃАЗ

Таърихи коѓаз њам ба мисли дигар масолењи хаттї тўлонист. Истењсоли он њама масолењипешинаро ба танг овард ва шуњрати љањонї пайдо кард. Тањќиќотчии рус Н.П.Лихачевнавиштааст, ки «аз рўи ривоятњои интишоршуда коѓаз садаи II-уми мелодї аз љониби ихтироъкори Хитой Чай-Лун ба вуљуд оварда шудааст. Инро солноманависони Хитой ба асос гирифтаанд. Вале гуфтањои онњо ба якдигар на чандон алоќа доранд. Зеро ба ривояти яке соли 95, дигаре соли 105, сеюмин соли 153-и милодї мебошад. Байни ин солњо 60 сол фарќ њаст. Инчунин яке аз он солноманависон навиштааст: «Чай-Лун соли 105 ба императори Хитой тарзи тайѐр кардани коѓазро аз заѓирпоя, канаб, пўсти дарахти лиф, латтапора, бамбук ва пахол ѐфта буд». Аз ин ривоятњо ва далелњои дигар Н.П.Лихачев ба хулоса меояд, ки Чай-Лун эњтимол ба Туркистони Шарќї омада, бо касбу кори намадмолии мардумони ин кишвар шиносшуда бошад,зеро тарзи намадмолї заррае ба талќину ангезиши пайдоиши коѓаз мебошад. Аз њамин лињоз Н.П.Лихачев ватани аз латтапорањо тайѐр кардани коѓазро Туркистони Шарќї мешуморад. Бо вуљуди, ин Н.П.Лихачев дар Хитой аз бамбук ба вуљуд овардани ќоѓазро рад намекунад. Хитоињо тарзу воситањои тайѐр кардани ќоѓазро сирру асрори махфии давлатї медонистанд. Онњо намехостанд,ки ихтирои коѓаз ба дигар кишварњо пањн гардад. Вале онњо андешањои хаѐлї буданд. Тараќќиѐти инсоният ва фарњанг ў барои ба вуљуд овардани коѓаз ва истењсоли вай роњи васеъ мекушояд. Њанўз соли 650-уми мелодї дар шањри бостонии Самарќанд аз коѓаз истифода бурдаанд. Вале он коѓази истифодашуда дар куљо истењсол шуданаш маълум набуд. Дар боби ќоѓази истењсоли Самарќанд ривоятњои эътимоднок мављуданд. Ин ривоятњо чунинанд: соли 751 дар соњилњои дарѐи Палас (наздикии Љанбул) байни сарбозони арабњо ва хитоињо задухурд ба вуљуд меояд ва хитоињо дар он маѓлуб мешаванд. Истењсоли коѓазњам ба њамин задухурду маѓлубияти хитоињо бевосита алоќаманд будааст. Зеро асирафтодагони хитої сирру савдои тайѐр кардани коѓазро ба ѓолибон гуфтаанд. Њамин тавр, нимаи дуюми садаи VIII дар шањр корхонаи коѓазбарорї ба вуљуд меояд ва минбаъд тарзи тайѐр кардани коѓазаз Самарќанд ба дигар мамолик мегузарад.

14

Корхонаи ќоѓазбарории Самарќанд бисѐр кишварњои Машриќзамин ва Арабистонро бокоѓаз таъмин менамуд. Услуби коѓазбарорї аз Самарќанд (садањоиXII-XIII)ба Фаронса ва дигар мамолики Аврупо низ гузаштааст. Коѓази истењсоли Самарќандро баъзан «коѓази Самарќанд» ва «коѓази Хуросон» мегуфтанд. То садаи XVIIсе навъи коѓази Самарќанд маълум буд. Навъи бењтарини онро ќоѓази абрешимин мегуфтанд. Коѓази абрешимин зардчатоб, аз лоси шоњї тайѐр карда мешуд. Навъи дуввуми ќоѓази Самарќанд бо номи нимкатонї машњур гардида буд.Мавриди тайѐр кардани ин ќоѓаз нахи катон (нахи заѓирпоя) илова мекарданд. Нињоят, навъи сеюми ќоѓази Самарќанд аз хамираи латтапорањои пахтагин истењсол мешуд. Њар сеи ин навъи коѓазњо аълосифат, пурбардор ва хушнавис буданд. Мо дар бисѐр дастхатњои ќадимба китобњое рў ба рў меоем, ки дар ќоѓази Самарќанд таълиф шудаанд ва њоло њам ќиммату намуди худро гум накардаанд. Дар замони њозира манбаи истењсоли ќоѓаз љангалистонубешазорњои бузург аст. Коѓаз аз селюлозаи дарахтони гуногун варастанињои яксолатайѐр карда мешавад. Ба таркиби масолењи ќоѓаз моддањои кимиѐвї, елим (ширеши дуредгарї) ва оњар илова мекунанд. Ин барои сафед, суфтаю рангногузар баромадани ќоѓаз имконият медињад. Барои тайѐр кардани хамираи ќоѓаз масолењи онро аввал орд мекунанд. Пас, аз рўи навъи ќоѓаз ба хамира моддањои иловагї – ранг ва об меандозанд ва хамираро дар машинањо соф мекунанд… Коѓаз бо зањмати зиѐд ба вуљуд меояд. Танњо машинањо, дастгоњњоипуриќтидор ин зањматро осон карда метавонанд. Ќоѓаз ба тариќи вараќњои яклухти дароз ва лўлапечшуда истењсол мешавад. Ба рўи баъзе навъњои коѓаз моддањои равшанињискунанда (эмульсия) низ мемоланд.Коѓазњои хушсифат аз заѓирпоя ва коѓази маъмулии хатнависї аз маѓзи чўби дарахти сўзанбарг тайѐр мешавад. Дар собиќ Иттињоди Шўравї њар сол ѐздањ миллион тонна коѓаз ва коѓазњои ѓафси муќовабоб истењсол мешуд.Коѓаз аз рўи вазифаи худ ба навъњо људо мегардад. Ёздањ навъи асосии ќоѓаз мављуд аст: -коѓаз барои чопи китобњо, матбуоти даврї, харитањои љуѓрофї, расмњои ранга; - коѓаз барои мукотиба; - коѓаз барои наќшаю расмкашї; - коѓаз барои муњофизат аз таъсири барќ; - коѓази тунук барои саноати тамокубарорї; - коѓази обчинак; - коѓази нурпазир барои суратгирї ва нусхабардорї; 15

- коѓази махсуси суратгирї; - коѓази махсуси нусхабардорї; - коѓази дурушт барои печондани хўрокворї ва махсулотисаноатї; - коѓази саноати техникї. Коѓаз дар хочагии халќ ба ањамияти бузург моликаст. Аз ќоѓаз ва ќоѓази ѓафс (картон) беш аз 60 њазор асбобу анљом, аз љумла беш аз 200 намуд ќисмњои майдаи машинањои сабукрав, ѓилофисоат, калтусњои барќї, чалак, ќуттї, тугмањои ранга, асбобњои суратгирї, таљњизоти гуногуни саноати бофандагї ваѓайра тайѐр карда мешавад. Бо вуљуди ин, коѓаз пеш аз њама василаи муњимихаттї мебошад. Дар васфи коѓаз бузургон суханони бењамто гуфтаанд, аз љумлаШамсиддин Њофизи Шерозї: Бинвис, дило, ба ѐр ќоѓаз, Бифирист ба он нигор ќоѓаз! ПАЙДОИШИ ХАТ

Хат дар натиљаи ниѐзмандї, алалхусус сурат гирифтани ташвишњои рўзгордорї, хољагидорї, додугирифт, якдигарфањмї, робитањои одамон, ќабилањо, давлатњо ба вуљуд омада, дар раванди инкишофѐбии худ роњи тўлониро тай намудааст. Одамони ќадим дар ибтидо ин љилду љањро аз сангчапартої, гирењбандї, хатчањои мисли лиф ва баъдан сураткашї оѓоз кардаанд. Усули сангчапартої ќисман ба тарзи ривоят омада бошад, рўзњои мо байни баъзе зумраи одамон ба назар мерасад. Њељ кас аз љониби кї ва ба чї маќсад ба вуљуд овардани ин сангтўањоро наидааст, вале др ин бобат ба таври шифоњї ривоятњо мављуданд. Ар соњили дарѐчаи Оби мазори Ховалинг панљ сангтўда ба мушоњида мерасад. Дутои ин сангтўањо наздикии дењаи Чуќурак воќеъ гардидааст, ки болои яке чордањ чуќурї, дигаре њашт чуќурї мављуд аст. Сатњи сангтўдаи дењи Доробии њамин ноњия ба сад метр мерасад. Нисбати сангтўдањо ин тавр ривоятњоиљолибе арзи вуљуд доранд. Гўѐ замоне соњил туѓѐн бардошта сангњоро ба соњил баровардааст ва баъд одамон сангњоро аз селроња чида њарљоњарљо љамъ кардаанд ва заминро барои кишт омода сохтаанд. Ривояти дигаре њаст, ки баъди анљоми набард лашкари кадом яѓмогар ба соњили Оби-Мазор мерасад. Сарлашкар баъди набард хостааст, ки шумораи љанговарони боќимонаашро бифањмад. Ў амр кардааст, ки њар кас аз сангоба яктогї санг бигираду дар майдони канор ва љои таиншуда партояд. Бо њамин сарлашкар аз рўи 16

тўдаи сангњо сарбозони наљотѐфтаашро муайян кардааст. Ба њар њол сангтўдањои ноњияи Ховалинг бесабаб њам нестанд. Онњо асрори нињонї доранд ва ба даврањои ќадим мансубанд. То имрўз дар байни чўпонњо (дањмардањо) њисобе дида дида мешавад. Ин бештар дар мањаллањои ноњияи Панљакент мушоњида мешавад. Фрз бикунем, ки агар рамаи гўсфандон аз њазор сари борат бошад, пас чўпон барои фањмидани ин саршумор дањтогї сангча мегирад. Барои гум накардани њисоб, мавриди њисобкунї, ба њар сар гўсфанд яктогї сангча мепартоянд… Ривоятњои мардумї мушоњидаро андар хатчањои алифи танаи деворњо дар мањалоти кўњпораи Тољикистон аз замонњои ќадим то кунун анъанаи «Певоз» меномиданд. «Певоз» анъанаест дар байни занони ин ѐ он мањал. Вай ростќавлї, њалолкорї, покизакорї ва мењнатдўстї нисбати якдигар боваринокиро ифода менамояд. Занони мањаллањои кўњпора, онњое ки соњиби гову моли љўшої буданд, ба ин нъана шуѓл доштанд ва њар сањару бегоњ шири љўшиаашонро ба навбатдор медоданд. Навбати њар иштирокчї то 1ѐ0-15 рўз ва аз ин њам зиѐд идома меѐфт. Баъди анљоми мўњлат навбатдор зиѐфату базм ташкил мекард ва пас навбати «Певоз» ба дигар иштирокчї мегузашт. Додугирифти шир дар хурмаи махсуси сафолин бо чўбчаи нишондор, ки онро «пих» меномиданд, чен карда мешуд.Миќдори шири њар иштирокчии «Певоз» љои таиншудаи танаи девор бо хатчањои рост, яъне як-як ишора мешавад. Хатчањоро фаќат навбатдор ва шарикони ў мефањмиданд… Муддати давомоти «Певоз» њар навбатдор шири гирифтаашро ба шарикон навбаб ба навбат бар мегардонд ва соњиби захираи равѓани зарду ќурут мегардид. Одамони замони ќадим рўи асбобу анљомњои суфта – сафолу чўбдтањо, девору пештоќњо, сангу танаи ѓорњо, калфу ќамарњо бо тарзи сураткашї фикру зикри худро ифода кардаанд. Онњо бо ин тарз оид ба таѓйирѐбии шабу рўз, моњу фаслњои сол, олами набототу њайвонот ва паррандагон, маъракањои расмї, юришњо ва ѓайра ривоятњои аљоибу ѓоиберо сабт менамуданд. Муаллифи китоби «Таърихи ќоѓаз» М. Т. Малкин дар љараѐни тањлилу таснифи таърихи ќоѓаз ва пайдоиши хати пиктографї ба тасвирнигорї дахолат карда, андешањояшро чунин шарњ додааст, ќи «дар яке аз минтаќањои ИМА ѓоре воќеъ гардидааст. Дар танаи вай наќшњои ѓарибе сабт шудаанд. Наќшњо ба юриши њиндуѐни амрикої мансубанд. Њар яке аз наќшњо ба худ хос мазмуну маънои љолиб доранд.Солноманавис манзараро хеле фањмо ва дилкаш тасвир кардааст. Ў дар тасвири амалиѐти њиндуѐн панљ завраќ – њолати њаракат ва болои завраќњо аломати панљоњу як хатчаи алиф – шумораи сарбозон, перомуни наќши се офтоб – се 17

рўз идома ѐфтани њарбу зарб, наќши уќоб – хосияти љасурї ва нињоят наќши сангпушт-барори юриши њиндуѐнро ифода кардааст». Инњо хатњое мебошанд, ки бо зайли сураткашї ва баъдан онро хати пиктографї номидаанд. Калимаи «пиктография» аз ду ќисм иборат буда, ба ду забон хос аст. Маънои луѓавии ќисми аввал бо лафзи лотинї «пиктус» - тасвир, нафосат, љамил, рангкардашуда ва ќисми дуввум бо лафзи юнонї «графо» - нигоштан, навиштан мебошад. Асрњои гузашта ва даврони мо тадќиќотчиѐн бисѐр мавзењои сабти хати пиктографиро тањќиќ кардаанд. Намунањои хати пиктографї дар Амрико, Арабистон, Чин, Автралия, Исландия, Скандинавия, Сибир, Арманистон, Осиѐи Марказї, аз љумла тасвирњои рўи сангњо, сањроњои Саймолитоши Фрѓона, соњилњои Зарафшон, Бадахшони Тољикистон ва ѓайра ѐфт шудаанд ва бархе аз ин тасвирот ба замонњои скифу сарматњо хос мебошанд. Хати пиктографї замони мо њам ба таври васеъ истифода мешавад. Нмунањои ин хат дар тасвироти рассомон, кандакорон, наќќошон, ки ба воќеоти ѓариб, манзарањои рўњафзо бахшида шудаанд, намоѐн мегарданд. Тасвироти гузаргоњњои роњњои оњан, автомобилгард, дарњо, сутунњои барќї ба мисли косахонаи сар, суратњои зайли салиб омада, аз хатар эњтиѐткориро ифода менамоянд. Хати пиктографї ба алифбо алоќа надорад. Мазмун, ривоятњо ва забони вай нињон мебошад. Ба кадом воќеот хос будани тасвиротро бе хондану забондонї дарк кардан мумкин аст. Бо мурури гузашти замон навъ, сохту сози хатњо зиѐд ихтироъ шуданд ва ин хатњо шакл ба шакл, ном ба ном људо гардидаанд. Дар ин бобат дар «Эсиклопедияи советии тољик» (Љ.7. – С.613-619) ва дигар манбаъњо оид ба ќисме аз ин хатњо мисолњои љолиб оварда шудаанд. ТАВЗЕЊОТИ МУХТАСАРИ БАЪЗЕ ХАТЊО

Хати идеографї хатест, ки баъди хати пиктографї љои дуввумро ишѓол менамояд. Калимаи идеография низ аз ду ќисмат иборат аст. Вай бо лафзи юнонї «идеа» - фањмо, «графо» - навиштан мебошад. Хати идеографї бо аломатњои шартии маънидор, калимоти яклухт ва ѐ ќисмњои маънидори ин калимаро ифода менамояд. Хатњои шумери ќадим ва чинї намунаи хати идеографї мебошанд. Шаклњои ќадимаи хати идеографї дар асоси хати тасвирї (пиктографї) ба вуљуд омад ва аввалњо аз вай фарќ надошт.

18

*** Дар Шумери ќадим – давраи њукмронии подшоњ Ашшурбанипали 2 (охирњои чањор њазор ва ибтидои се њазораи пеш аз милод) хати мехї эљод шуд. Баъдтар ин хат дар давлатњои шарќии њамсоя пањн гардид. Хати мехї дар асоси хати тасвирї (пиктографї) ба вуљуд омад ва хатчањои вай мењмонанд. *** Хатифиниќї – хатест, кионрофиниќињоэљодкардаанд. Аз ин хат тољирони Юнони ќадим, мардумони Сурия, Фаластин, ќисман Миср, љазираи Кипр ва чанде дигар мамлакатњо истифода бурдаанд. Осорњои хаттии финиќї ба нимаи дуввуми ду њазораи пеш аз мило два то садаи чањоруми пеш аз милод мансубанд. *** Хати ибронї – хатест аз яњудиѐни ќадим ва забони њозираи ибронї (ирвитї), идиш, ладино (абронї-испанї) мебошад. Бо ифодаи «Таврот» хати ибронї садаи ѐздањи пеш аз милод вуљуд доштааст. Осори ќадимтарини хати таќвими гизерист. Ин таќвим ба садаи Х пеш аз милод дахл дорад. *** Хати оромї – хатест хос ба овозњои њамсадо. Вай дар заминаи хати финиќї, љамоаи ќабилањои Ѓарбии Сомї – оромињо пайдо шудааст. Ќадимтарин осори хаттии оромї навиштаљоти Барњадод (Сурияи Шимолї, садаи 1Х пеш аз милод) ва Зокир аз Њамо (таќрибан солњои 800-уми пеш аз милод) мебошад. Баъдтар хати оромиро дигар халќњои Сомї – яњудиѐн, ошуриѐн, бобулиѐн ва ѓайрањо ќабул кардаанд. *** Хати портї – хатест барои сабти осорњои забони портї ва хати оромиро бо баъзе таѓйироташ дар бар мегирифт. Нишонањои хати портї аз харобањои Нисо, Камис, Ќўштеппа ба даст омадаанд. Хати портї ба садањои У1-111-и пеш аз милод рост меояд. ***

19

Хати бохтарї дар асоси хати юнонї ба вуљуд омадааст ва хати расмии давлатии кушониѐн буд. Хати бохтариро садаи 1У-ум њайтолиѐн ќабул кардаанд. Нишонањои ин хат аз харобањои Ќаротеппа, Кампиртеппа, урхкўтал ва сиккањо, катибањо ба ин хат алоќадор аз Ўрузгана, води Ѓочї ѐфт шудаанд. *** Хати пањлавї аз шохањои хати оромї ихтироъ шудааст. Вай садаи 3-ми пеш аз милод ихтироъ шуда, дар забони форси миѐна (пањлавї) ва бахши сабти осори ин забон истифода шудааст. *** Хати хоразмї – манбаи пайдоиши хоразмї хати оромї мебошад. Хати хоразмї ба навъи хатњои портї, суѓдї шабоњат дорад. Ќадимтарин осорњои он ба садањои 3-2 милод рост меояд. *** Хати суѓдї – дар заминаи хати оромї њазораи 1-и то милод дар Суѓди ќадим ихтироъ шуда, барои абти осори забони суѓдиѐн истифода мешуд. Ибтидои садаи У1-и милодї хати «Сутра» - хати номукаммали суѓдї ташаккул ѐфт. Вай то садаи Х маълум будааст. Хати шикастаи мукаммали суѓдї таќрибан миѐнањои садаи У111 ба вуљуд омадааст. Бо ин хат њуљљатњои ѐфтшудаи Кўњи Муѓ, катибањои Афросиѐби Самарќанд, Панљакент, осорњои дини буддої ва насронї навишта шудаанд. *** Хати арабї – дар Осиѐи Миѐна ва хеле кишварњои дигар баъди истилои арабњо (садањои У11-У111-и милод) ба вуљуд омадааст. Ба туфайли пањн гардидани хати арабї хатњои оромї, пањлавї, юнонї, суѓї, монавї аз байн рафтанд. Навъњои асосии хати арбї нашгона ва ситтаанд: хатњои сулс, насх, муњаќќаќ, райњон, тавќеъ ва риќоъ мебошанд. Заминаи њамаи ин хатњо хати Кўфї мебошад. Ќадимтарин хати арабиро кўфї меноманд. Хати кўфї соли 326-и милодї ихтироъ шуда, намунаш аз ќасри Ан-Намораи Сурия ѐфт шуда буд. Баъдан дар асоси хати кўфї навъи хатњои арабии таълиќ, настаълиќ, шикаста ва ѓайра пайдо шуданд…

20

*** Њуруфи «О» куњнатарин њуруфњост. «О» њанўз соли 1300-уми пеш аз милод дар алифбои финиќии ќадим истифода шудааст. ПАЙДОИШИ ЌАЛАМ

Ќалам њамкору њамзамони осори тасвирию хаттї аст. Вай дар забони тољикї бо калимањои килку хома низ маълум мебошад. Одамони ќадим барои тасвиру навиштан воситањои гуногунро истифода кардаанд ва пас аз най ќалам тарошидаанд. Ковокии миѐни най ангишт, ќурѓошим, графит (маъдани сиѐњ) ва ранги хушк мерехтанд. Пайдоиши найќалам ва баъзе хелњои дигари ќалам ба замонњои хеле ќадим мансубанд. Найќалам ќариб се њазор сол ва пар бештар аз 1200 сол ќабл дар истифода буданд. Ќалами истифодакардаи хаттотон аз найи махсуси ќаламбоб ба вуљуд оварда шудааст. Мардумони Машриќзамин масолењи найќаламро аз Васита (байни Басра ва уфа), соњилњои Љайњун, Миср ва Мозандарон меоварданд. Шоири арман Григор Нарикатси (951-1003) бо найќалами сиѐњидор менавишт. Сари ќалами ў махрўшшакл буд ва мавриди навиштан бо меъѐри муътадили лозимї сиѐњї метаровид. Њамин гуна найќаламро дар кишвари тољикон њам истифода бурдаанд. Њанўз солњои 1960-ум археологњо дар яке аз мавзењоиБадахшон асбобњои хатнависї - «Сиѐњидони сафолин» ва «найќалам»-и ѓалатиеро дарѐфт карда буданд. Археологњо баъди санљидани аломатњои берунї найќаламро ба ќисмњо људо карданд. Дохили найќалам шишача падид омад. Шишача њамчун рангдон хизмат карда, нўги найќалам таровидани рангро таъмин мекард. БУЗУРГОНИ АДАБ ДАР ВАСФИ ЌАЛАМ

Раќам аз мушк задї бар рухаш, эй котиби сунъ, Офарин бар туву бар хомаи мушкинраќамат. Бадриддини Њилолї *** Кашад хома дар дафтари обу гил, Зи дониш дињад зевари љону дил. Абдурањмони Љомї

21

Ќалам инак чу най ба лањни сарир, Ќиссаи ишќ мекунад таќрир. Абдурањмони Љомї *** Се соли дигар ба тањсил машѓул будам, то як рўз Ќадам аз мењбара баркашидам, сафед баромад. Абдурањмони Љомї *** Савганд хўрам бар њар чї дорам милко, К-аз ишќи ту бигдохтаам чун килко. Абдулмуайяди Балхї *** Дар ќалам овард Њофиз ќиссаи лаъли лабаш, Оби њайвон меравад њар дам зи аќломам њанўз. Шамсиддин Њофизи Шерозї *** Забони килки ту, Њофиз, чї шукри он гўяд, Ки гуфтаи суханат мебаранд даст ба даст. Шамсиддин Њофизи Шерозї *** Яке теѓ донад задан рўзи кор, Якеро ќаламзан кунад рўзгор. Шамсиддин Њофизи Шерозї *** Бузургии сар табоњї нињод, Аторуд ќалам дар сиѐњї нињод. Муслињиддин Саъдии Шерозї ***

22

Ќаламзан нигањ дору шамшерзан, Ки њаллољу дарзї чї марду чї зан Муслињиддин Саъдии Шерозї *** Зарурат аст, ки рўзе бисўзад ин авроќ, Ки тоби оташи Саъдї надорад ин аќлом. Муслињиддин Саъдии Шерозї *** Давоти љўшаи ў ѓунчаи гул, Ќаламдонаш бувад минќори булбул. Саидои Насафї *** Зи Бўрашиду зи Абдак масал занад шервон, В-агар ба даври монандї, давоткори монандї. Њоќонї *** Ё ќаламро зањра бошад, ки писар Барнависад бар саоиф з-он хабар. Љалолиддини Румї *** Ќалам далели салоњ теѓ рањбари љанг. Носири Хисрав *** Ќалам ба соате он корњо тавонад кард, Ки ољиз ояд аз он корњо ќазову ќадар. Абулњасани Фаррухї *** Гарчї хомўшаму ворастаам аз гуфтушунид, Ќоѓазе пеш нињодам, ќаламе сар кардам. 23

Валењи Њаравї *** Вирди забон аст савобу гизоф, Хат нависад ќалами бешикоф. Хусрави Дењлавї *** Гуфт: Бошад муроду љой висоќ, Дили зарроќу мењбари варроќ. Абдулмаљиди Саної *** Давот, эй писар, олами давлат аст, Бад-ў давлати тундро ром кун. Адиб Собир *** Урфї, њама лофї, ба дуо тезќалам шав, Бишитоб, ки макйдон нашавад танг ќаламро. Урфї *** … Он ќадар тезнавису чобукќалам буд, ки њангоми китобат дасту ќаламашро дида намешуд. Садри Зиѐ *** Лаби хомўши тасвири ќаламдон фош мегўяд, Ки аз њамроњии ањли сухан натвон мусаввир шуд. Мўњсини Таъсир *** Агар майли сухан дорї, бирав, Соиб, ќалам с ар кун, Касе ин уќдаро бе нохуни эъљоз накшояд. Соиби Табризї 24

*** Навиштан зи гуфтан хубтар шинос, Ба гоњи навиштан баљо ор њуш! Сухан бо ќалам чун ќалам рост дор! Ба некў ба бад дар сухан нек кўш! Маъсуди Саъди Салмон *** Агар зар бихоњї зи ман ѐ дирам, Фароз оварам ман нўки ќалам. Абўшакури Балхї *** Зуд маъни њукми гардунро њино бар каф нињанд, Дар њар он азме, ки ту нўги ќалам карди хизоб. Авњаддидини Анварї *** Ќалам ба дасти дабире бењ аз њазор дирам, Масал заданд дабирони муфулиси мискин. Сўзанї *** Чаро нусхае дар ќалам новарам, Ки аз ман дињад ѐд баъд аз сарам. Шамсиддини Шоњин *** Ќалам бармедоштам ва сафњањо сиѐњ мекардам, ки маънињои равшантар аз моњ дошт. Ањмади Дониш *** Баъд аз ин килки адаб аз чўби сунбул мекунам, Зулфи ў то гашт сармашќи парешони маро. 25

Наќибхони Туѓрал *** Анбари фикр рехт аз ќаламат, Анбарин гашт сафња аз раќамат. Мушфиќї *** Сурати наќшам наѐяд дар ќалам аз лоѓарї, Шарм медорад, кашад гар хомаи Монї маро. Наќибхони Туѓрал *** Тарњи айше гар кунам аз хомаи њайратнигор, Сад њумистон нашъа дар як соѓари гул бастаам. Савдо *** Њорунаррашид давоту ќалам талабиду ба дасти худ ин суханњоро бинавишт. «Ахлоќи Мўњсинї» *** Некўтарин изњо ќалами сањењест аз забони фасењ. *** Кори ќаламро шамшер накунад. *** Ќалам табиби ман аст. *** Ќалам гуфто, ки ман шоњи љањонам, Ќаламкашро ба маќсад мерасонам.

26

САНГНАВИШТЊО

… Замони ќадим одамон барои навиштани номањо, њуљљатњои расмї, таълифи китобњо воситањои мувофиќро љустуљў кардаанд. Якеи ин асбобу анљомњо њаљман вазнин бошад, дигаре душворнавису гаронбањо будааст. Тахтасанг, тахтачањои фузулї, мисї, сурбї, сафолї, тахтачўбњо, чўбдаст, пўстлоќи дарахти тўс, барги дарахти хурмо, растании папирус, пўсти њайвонот ва ќоѓаз давра ба давра истифода шудаанд. Мардуми Шумери ќадим, мамлакати хетњо рўи тахтасанг, тахтачањои сафолї, танаи деворњо, пештоќњо воќеотро мусавварї (сабт) мекарданд. Юнониѐни ќадим ќонун, санадњои давлатиро дар тахтасанг, тахтачўб ва матни авали достони «Илиада»-ро рўи тахтаи сурбї навиштаанд. Амрикоиѐни Љанубї дар навиштан дарахти лифдор ва дигар зироатњоро њамчун масолењи хатнависї истифода мебурданд. Мисриѐн аввал дар барги зайтуну хурмо ва пас дар папирус, суриягињо дар пўсти њайвонот, арабњои кўчманчии садањои У-1У-и милодї рўи устухон навиштаанд. Мардумони Чин, Корея, Япония, Арманистон, Машриќзамин ва ѓайра ба ин гуна анљому афзоли навиштанї сарукор доштанд. Байни њамаи анљомњои навиштанї папиру, пергамент ва баътар ќоѓаз писанд омад ва шуњрати љњонї пайдо кардаанд. *** Рўи тахтсангњо лањзањои шикоргањ – шикори говони вањшї сабт шудаанд. Шикорчиѐн рўи худро бо або (либоси остинкўтоњ) пўшонидан. Ба гуфтаи тањќиќотчиѐн тавироти рўи ин тахтасангњо ба замонњои неолиту энеолит таллуќ дорад. Баъзе он ќабатњои дури ин тасвирњоро ба замони мезолит тахмин мекунанд. Ањнаи говони вањшї дар яке аз минтаќањои мафтунгоњи Заравутсои Фрѓона воќеъ гардидааст. *** Гурўњи бостоншиносон дар кўњи Гегамии Арманистон ќариб сад намуд сурт, наќшњои рсангњоро ѐфта буданд. Рўи сангњо маросими раќс, селаи њайвонот ва набототи гуногун сабт шудаанд. Бостоншиносон таърихи тасвироти кўњи Гегамиро ба се-њафт њазор сол пеш нисбат додаанд.

27

*** Солњои муќадам бостоншиносон дар ќисми љанубии Урал, наздикии дарѐи Вишер, танаи сахрањо тасвирњоро мушоњида карда буданд. Ар ин сахрањо сурати гурўњи амон, хирс, гавазн, савсар (љонвари дарранда) наќш бастаанд. Тањќиќотчиѐн озѐфтро ба њазораи сеи ќабл аз милод тааллуќ додаанд. *** Дар тобеи Лангаркишти ноњияи Ишкошими Бадахшон беш аз 6 њазор тасвироти рўи тахтасангњо мављуданд. Илсилаи ин тасвирњо ба панљ майдон – дараи Кихнљаров, ќимати шарќии сои Чикордур, наздикии дењоти Лангаркишт, Исор људо гардидаанд ва дар масоњати шаш чаќрим тўл кашидаанд. Рўи тахтасангњо шикори нахчир бо саг, аспсаворї, ќутосњо тасвир ѐфтанд. Тасвирњои дигар ба мисли марди ќадаш 1,8 метр бузи калонеро ба њадаф гирифта, ду дарранда бо селаи бузњо, манзараи киштукор бо омоч (сипор), њуљуми одамони шамшердор, шикор бо милтиќи поядор ва ѓайра наќр шудаанд. Ќисмати Шимолу Шарќии шањри Мосулаи Ироќ вайронањои Найнаво – пойтахти империяи ќадим воќеъ гардидааст. Бостоншиносон бунѐд ѐфтани найнаворо ба њазораи панљуми пеш аз милод тахмин кардаанд. Тараќќиѐти Найнаво замони њукмронии шоњи Синахароб ба ављи боло расида будааст. Масоњати шањр 1800 акрро ташкил медод ва шањр 15 дарвоза дошт. Деворњои яке аз толори шањр бо сурати њайоноти одамсар, шерњои болдор, ки ба аќида ассириѐн ифодаи доногї,тавоної будааст, зебузинат ѐфта буданд. Матни зери ин тасвирот бо хати мехї анљом ѐфта, аз задухўрдњои лашкари ассириѐн бо душманонаш ва ѓалабањои онњо дарак медоданд. *** Дар Эрмитажи шањри анкт-Петербург тахтасанге нигоњ дошта мешавад ва то кунун чї гуна хат ва ба кадом забон тааллуќ доштани нвиштаљоти рўи он маълум нашудааст. Танњо њаминаш дастрас шудааст, ки навиштањо ба 3300 ќабл аз милод мансуб мебошанд. ***

28

Дењаи Фороби ноњияи Панљакент. Дар ин љо ду тасвироти нодирест рўи санг. Яке сурати љавонмарди зебоандоми юнонї бар болои булури тангашакл. Мегўянд, ки ин суратест таърихи зиѐда аз 2500- сола дорад. Сурати дигар њайвонест спмонанд бар болои аќиќ, ки таърихи онро беш аз њазорсола гўянд. *** Байни дењаи Хољаи Аъло ва Ворухи ноњияи Исфара сангест, ки танаи он навиштаба забони арабї мебошанд ва ин навиштањо ба соли 1041 мансубанд. Дар ин санг номи намояндаи сулолаи Ќарахониѐн Муиззуддавла Арслонтагин Абулфазли Аббос зикр ѐфтааст… Катибаи Ворух мнбаи муњими таърихии замони њукмронии сулолаи Ќарахониѐн дар Мовароуннањр мебошад. *** Бошандагони дењаи Оббурдони Масчоњ чашмаи «Озухак»-и дењаро ба тартиб меоварданд ва онњо дохили он сангеро пайхас карданд. Санг лаби чашма бароварда шуд ва пас аз тоза кардани танаи он навиштањо падид омаданд. Дар танаи он солњои 15111512 ва номи Зоњириддин Муњаммади Бобур маврии дар Мастчоњ шуданаш, сари чашмаи мазкур таваќќуф оварданаш сабт шуда буд. Ў он љо бо дасти худ танаи санг се байтеро аз «Бўстон»-и Шайх Муслињиддин Съдии Шерозї навишта, ки он чунин аст: «Шунидам, ки Љамшеди фаррухсиришт, Ба сарчашмае бар санге навишт. Бар ин чашма чун мо басе дам заданд, Бирафтанд, то чашм барњам заданд. Гирифтем олам ба мардию зўр, Валекин набурдем бо худ ба гўр». Соли 1953 муаррих Ањрор Мухторов санги катибаи Зоњириддин Муњаммад Бобурро ба Душанбе овард ва њоло ин санг дар Институти таърих ва босоншиносии ба номи Ањмади Дониши АИ Тољикистон нигоњ дошта мешавад. *** Ин осор бист чаќрим дуртари шањри Кирмоншоњи Эрон дар роњи корвонгузар ба сўи Баѓдод воќеъ гардидааст. Вай ба садаи У1-и пеш аз милод мансуб буда, аз сатњи замин дар баландии 105 29

метри танаи куњ љой гирифтааст. Катибаи бесутун дар панљ сутуни пањмии њар кадом ду метрї бо навиштањои хати мехї анљом ѐфтааст. Катибаи бесутун китобест аз корнамоињои шоњи Њахоманишиниѐн – Дорои 1 (522-486 то милод) њикоят мекунад. Навиштањои танаи сутунњо боа мри шоњ Доро ба забонњои форсии ќадим, бобулї ва эламї навишта шудаанд ва аввалин сарчашмаи хаттиест, ки дар бораи забони ќадимаи форсї ва эламї оиди гузаштагони тољикон – бохтарињо, хоразмиѐн, марвњо маълумот медињад. Бо ривояти ин осори бузург симои мардумони Бохтару Марв, Суѓду Сакокињо ва сару либоси онњо равшан мегардад. Афсари инглис Генри Фредрик Роулинсон катибаи бесутунро нусхабардорї карда, соли 1848 бо тавзењоташ дастраси олимони Аврупо гардонида буд. ДОНИСТАН ХУБ АСТ

Садаи XI-и мелодї дар Димишќ ва Баѓдод таомули аљоибе вуљуд дошт.Одамон баъзан гурўњ-гурўњ дар растањо, майдонњо љамъ мешуданд. Ќисме бар тан љомањои сурхи ќоѓазин доштанд ва аз рўи ин љомањо зуд шинохта мешуданд. Онњо одамони адолатљў буданд. *** Соли 1351дар њаѐти сокинони шањри Маскав навигариимуњиме ба вуќўъ омада буд. Њамон сол ба туфайли пайдо шудани ќоѓаз аввалин грамота – муоњидаи писарони Ивани Калита дар коѓаз сабт гардид. То ин давр пергамент (пўст) истифода мешуд. *** Дар Аврупо соли 1716 бори аввал дар Франсия пулњои коѓазинба муомила баромада буданд. Аз њамон давра сар карда баровардани пулњоикоѓазин ба дигар мамлкатњо пањн гардидааст. *** Якумин машинаи ќоѓазбарориро, ки мењнати дастии одамонро иваз кардааст, соли 1798 франсуз Луи Робар ихтироъ кардабуд. ***

30

Дар давраи љанги русу љопон (солњои 1904-1905) сарбозони љопон камзулњои коѓазин пўшида буданд. *** Чандин сол ќабл мебелсозони Прага (Чехославакия) ба баровардани мебелњои коѓазини пурбардошт ва хеле зебо машѓул буданд. Вазни њар яки ин курсињо 260 грамро ташкил медод. *** Ихтироъкорон дар Олмон (Германия) навъи коѓазеро ба вуљуд оварда буданд, ки таркиби вай аз ресмонњои нињоят мањину борики шишагї иборат буд. Ин гуна коѓаз ба њарорати балантарин тобовар буда, ба гузаронидани ќувваи барќ роњ намедод. Онро ќоѓази шишагїменомиданд ва онро дар навиштани хатњои махсус ва анљоми изоляторї истифода мебурданд. *** Дар собиќ давлати Шўравї њар сол барои истењсоли коѓаз беш аз 400 миллион кубометр чўб омода мешуд. Фаќат як дасгоњи ќоѓазбарорї њар даќиќа 350 метр ва дар зарфи рўз ќариб дањ вагон коѓазмебаровард. КИТОБ – БАРГ ВА ЃАЙРА

Дар љониби маѓрибии шањри Тирмизи Ўзбекистон вайронањои Кампиртеппаи ќадим воќеъ аст.Кампиртеппа шањри азими давлати Бохтар буд. Бунѐди вай ба садањои III-II-и пеш аз мелод мансуб аст ва то садаи II-и мелодї ободу ороста буд. Барои тањќиќи ин шањри вайронаи ќуњан, тобистони соли 1982 њафриѐти археологї гузаронида шуда буд. Зањмати археологњо зоеъ нарафт. Онњо аз зери деворњои фурўрафта бисѐр нишонањоро аз рўзгори одамони ќадим дарѐфт карданд. Дар байни бозѐфтњо осори хаттї њам буданд. Тањлилњои лабараторї нишон доданд, ки њуљљатњои хаттї осори бохтарињоянд. Онњо ба садањои I-II-и милодї тааллуќ доранд. Бозѐфтњои хаттии бохтарињодар барги дарахти нахл бо ранги сиѐњ хушхат навишта шудаанд. ***

31

Миѐнањои солњои 1960 коргарони яке аз совхозњои ногњияи Байрамалии Туркманистон замин њамвор мекарданд. Коргарон аз зери замин кўзаи сафолинеро дарѐфт карданд. Дар кўза бандчаи фишорхурдаи барг ѐфт шуд. Бандчаи барг,ки навиштањои зарњалин дошт, коргаронро ба ваљд овард. Онњо бандчаи баргро ба муаррихон нишон доданд. Бандчаи барг ба Институти мардумони Осиѐ (шањри Ленинград) фиристода шуд. Тањќиќотњо муайян карданд, ки бандчаи барг сањифањо азосори њиндуѐн будаанд.Навиштањои дар барги хурмо сабтшуда, ба садаи V мелодї мутаалиќ буданд. *** Дар осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) китоби ќадимаи буддоињо нигоњ дошта мешавад, ки дар 236 барги дарахти хурмо таълиф шудааст. Одамони ќадим бахши таълифоти китобњо, навиштани номањо ва њуљљатњои расмї пўсти дарахтро њам истифода бурдаанд. Ин гуна осор каму беш то рўзњои мо расидаанд. Холо дар китобхонаи Академияи фанњои собиќ Иттињоди Шўравї (ш. Москва) нусхае аз китобхои олами ќадим нигоњ дошта мешавад, ки дар пўстлохи дарахти тўс таълиф ѐфта, зебу зинати аљоиб дорад. *** Соли 1963 ба осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) китоби ќадимаеро тўњфа карданд. Тањќиќотчиѐнба он«Китоби хомўш» ном додаанд.«Китоби хомўш» таърихи ѓароибе дошта, се њазор сол дар яке аз саѓонањои сангини соњили дарѐи Нил хобида будааст. *** «Таврот» китоби муќаддаси яњудиѐн мебошад. «Таврот»-и ќадимтарин дар садањои VII-VI пеш аз милод бо забони ќадимаи яњудиѐн ва ќисман оромї таълиф шудааст. Садаи III пеш азмелод «Таврот» бо мадади Птоломей II (Миср)ба забони юнонї тарљума шуда буд. Тарљумаи юнонии«Таврот»-ро «септуагинта» меномиданд, ки маънояш «њафтод» мебошад, зеро бар болои тарљумаи «Таврот»72 нафар тарљумонњо иштирок намудаанд. «Таврот»-и навтарин садањои I-II-и мелодї ба забони юнонї таълиф шудааст. Дар таљрибаи нашрияњои чопии љањонї «Таврот»-и муќаддас нуфузи калон дорад. Фаќат соли 1981 нусхањои 32

мукаммал ва китобњои алоњидаи вай 202 маротиба ба забонњои англисї, фаронсавї,олмонї ва ѓайра интишор шудаст. Соли 1945 зумрае аз бошандагони Луксора (љанубии Миср) замин меканданд. Онњо ба чизе дакка хўрданд, пас заминро њалќавор кофтанд. Кўза намудор шуд. Онро бо эњтиѐт бароварданд. Дохили кўза даста-даста дастнависњо хобида буданд. Тањќиќотчиѐн ќисме аз ин даснависњоро ба садањои IV-III-и пеш аз милод мансуб донистанд. *** Дар мањалли Мавандўй, ќисмати шарќии Хунани Хитой, њафриѐти археологї мегузашт. Дар ин њафриѐт археологњо лўлакитоби абрешиминеро дарѐфт карданд. Аз рўи тањќиќотњо лўлакитоби мазкур маълумотномаи тибби Хитої будааст. Вай садањои пеш аз милод таълиф ѐфта,дар он воситањои табобатї, аз љумла сўзангузаронї ва рўйхати набототи шифобахш сабт гардидааст. *** Китоби ќадимтарини донишњои кимиѐвї «Китоби таѓйирдињї» номида мешавад. Муаллифи ин китоб олими Хитой Вай-ПоЯнг мебошад.Ў дар садаи II-уми мелодї зиндагї кардааст. *** Њангоми љустуљў археологњои Миср аз харобазорњои мавзеи Бени-Сеэф анљомњои рўзгори ба маромсимњои динї хос ва китоберодарѐф карданд. Китоб 490 вараќи њарранга дошт. Вай аз рўи санљиш «Таврот»-и муќаддас будааст. Санаи таълифоташ соли чањорсадуми милодї мебошад. *** Дар рўи њавлии мадрасаи Бибихонуми шањриСамарќанд болои суффа ду санги нигорин бо њам муќобил гузошта шудаанд. Баландии њар кадоми ин сангњо 2 метр ва дарозиашон 2 метру 25 сантиметр аст. Мењмонон, сайѐњон ва онњое, ки ба тамошои шањри бостонї меоянд, мадрасаро њам тамошо мекунанд. Ба сангњои суффа назар меафкананду ривояти ин сангњоро мешунаванду ба ваљд меоянд. Китоби боњашамате дар Самарќанд ба андозаи дарозии њамин сангњо вуљуд доштааст. Онњое, ки хоњиши ќироати ин китоб 33

мекарданд, аввал китобро болои сангњо мегузоштанд ва пас сари баландї нишаста, ќироат мекарданд. Ин китоб дар давраи тохтутозњо нопадид шудааст. То имрўз дар кадом китобхона, осорхонањои дунѐ мањфуз будани онро касе намедонад. Мабодо, ки абадан нобуд гардида бошад!Ва имрўз, њамчун нишон аз ин китоб, «Китобмонак»-и сангї боќист. КИТОБЊОИ АЗИМ

Китоби «Таърихи нимкураи љанубї» дар Штатњои Муттањидаи Амрико ба табъ расида буд. Дарозиаш 2 метру 8 сантиметр ва вазнаш 225 килограм аст. *** Ибтидои садаи ХХ љаноби амрикої, насабаш маљорї (венгерї) Лайош Райнай ба ѐрии литери махсуси резинї ва дастгоњи ченкунии оддї «Таврот»-и муќаддасро, ки баландиаш 3 метр, њаљмаш 8000 сањифа, вазнаш 500 килограм буд, чоп кард. Ќатъи назар аз овозањо, Лайош китобро фурўхта натавонист. Таќдири ин китоби азим номаълум монд. *** Дар намоишгоњи шањри Тулузи Франция китоберо ба намоиш гузошта буданд, ки дарозии он чањор метр,бараш се метр ва вазнаш ба њашт тонна мерасид. Китоби мазкур сї њазор сањифа дорад. Онро матбааи «Прива» ба истиќболи 150- солагии таъсисаш тайѐр карда буд. *** Дар яке аз китобхонањои шањри Нью-Йорк китобе мањфуз аст, ки баландии вай се метр ва ѓафсияш як метр аст. Вазнаш ба 125 сентнер мерасад. Вараќњои онро ба ѐрии дастгоњи махсуси барќї вараќ задан мумкин аст. *** Калонтарин маљмўаи бисѐрљљилда дарљањон «Њуљљатњои парламенти Британия»(солњои 1800-1900) мебошад. Маљмўаро университети Ирландия байни солњои 1968-1972 чоп кардааст. Маљмўа 1112 љилдро дар бар мегирад. Вазнаш 3640 килограм аст. 34

Агар кас њар рўз 10 соатї ин маљмўаро бихонад, пас шаш сол барои ќироаташ лозим аст. Барои сањњофии муќоваи маљмўа пўсти 34 њазор бузи њиндуї ва барои наќшу нигори муќова ќадри 22 миллион доллар тилло масраф шудааст. Адади нашри умумии маљмўа 500 нусха мебошад. *** Дар Штатњои Муттањидаи Амрико баробари анљоми љанги гражданї (солњои 1861-1865) боамри Конгресс нисбати ин љанг њисобот тайѐр карда, онро интишор карданд. Њисобот 130 љилд ва њарљилд њазор сањифаро ташкил намуд. Теъдоди нашри љилдњои њисобот 12600 нусха ва нархи нашрия 2,5 миллион доллар буд. Аз ин маблаѓ нисфаш њаќќи ќалам ва боќимондааш барои нашраш масраф шуд. *** Ќомуси «Ту-шу-Цзи-Чен» њаљман ќомусибузургтарини дунѐ мебошад. Вай дар Хитой солњои 1663-1723 интишор гардида буд. Ќомуси мазкур 5163 љилдро дар бар мегирад. Њамаи љилдњои вай аз 853456 сањифа ибора аст. *** Ќомуси дигаре бо унвони «Юнгло-Та-Тиен» машњур мебошад. Вай њам дар Хитой интишор гардидааст ва то њанўз ягон љилдаш боќї намондааст. Ин ќомусиазиму нодир дар натиљаи вуќўи шўриши муштзанони солњои 1899-1901 нест шудааст. *** Хабар дода буданд, киохирњои моњи марти соли 1989 нашриѐти шањри Оксфорд (Англия) луѓати бисѐрљилдаи забони англисиро дар њаљми 22 њазор сањифа интишор месозад. Андозаи вазни луѓат 62,5 килограм буда,616500 калимаро дар бар мегирад. Дар вай 2412400 иќтибос оварда шудааст. *** Солњои 19671977 нашриѐти «Художественная литература»силсилаи «Китобхонаи адабиѐти умумиљањонї»-ро дар 200 љилд бо адади 60 миллион нусха интишор карда буд. Дар 35

њамаи љилдњои ин нашрияи бузург 25800 асари 3235 нафар нависандагони 80 мамлакати љањон, аз даврањои ќадим то рўзњои мо, интишор ѐфтаанд.Ба гурўњи якуми вай 64 љилд адабиѐти садаи XIX ва гурўњи дигараш 73 љилд адабиѐти садаи XX дохил гардидаанд. Соли 1978 љилди 201-уми «Китобхонаи адабиѐти умумиљањонї» аз чоп баромад, кион тасвироти библиографии 200 љилд, нишондињандаи алифбоииноми муаллифон, нишондињандаи алифбоии номи рассомоне, ки дар њамаи љилдњо 3500 сурат ва тасвироти онњо чой гирифтаанд, дар бар мегирад. КИТОБЊОИ ОЊАНИН

Соли 1884 дар шањри Амстердам китобњои гунонунро намоиш дода буданд.Рўзњои намоиш тамошобинон ба сохт ва осори ин китобњои аљоиб таваљљўњ намуданд. Китобњоиаљоибро яке аз фирмањои (ширкатњои) англисї пешкаш карда буд. Сафњањои вай бо вуљуди он, ки аз оњан бунѐд шуда буданд, дар нафосат аз коѓаз фарќ надоштанд. *** Ин китоб њазор сањифа дорад. Онро китоби фулодин меноманд. Сањифањо мудом ялтарос мезаданд ва зангнорас мебошанд. Дар вай таърихи чањорсолаи шањри Сан-Пауларо (Бразилия) сабт гардидааст. Андозаи њар сањифаи он 35х50 сантиметр мебошад. Таѓйирѐбии њарорат ва алангаи оташ ба сањифањо таъсир надорад. Китоб дар толор ба таври амудї гузошта шуда, онро якбора чандин хонанда вараќгардонмекунад. *** Соли 1983 ба осорхонаи њаљвї-мазњакавии шањри Габровои Булѓор ѐдгории наву аљоибе дохил гардид. Рехтагар ва кандакор А.Костиков китоби оњанини тайѐркардаашро ба гавровоињо тўњфа кард. Китоби ў њамагї 22 сањифа дорад. Андозааш 18х22 сантиметр ва вазнаш чањор килограм аст. Дар китоб як силсила латифањо ва дигар осори мазњакавии мардумони Габрово кандакорї шудаанд. КИТОБЊОИ ГАРОНБАЊО

«Таврот»-и муќаддаси Гутенберг соли 1455 нашр шудааст. Соли 1926 як нусхаи ин нашрияро ба 350 њазор доллар фурўхта-

36

анд. Њоло «Таврот»-и нашркардаи Гутенберг дар китобхонаи Конгресси Штатњои Муттањидаи Амрико нигоњ дошта мешавад. *** Нархи ин китоб хеле гарон аст. Фаќат муќоваи вай 300 њазор доллар арзиш дорад. Дар наќшу нигори муќова ба ѓафсии 6 миллиметр тиллои тоза, 167 дона марворид, 639 дона лаъл ва алмоси аълосифат, инчунин дигар сангњои ќимматбањо истифода шудааст. Ин китоб «Ќуръон»-и бузург аст. Онро амири Афѓонистон ба шоњаншоњи форс тўњфа карда буд. *** Нарх ва маблаѓњои калонтарине, ки дар хариду фурўши дастхатњо ва китобњои чопии нодир маълуманд, ба нархи ин китоб баробар шуда наметавонанд. Чандин сол ќабл дар Британияи Кабир (Лондон) чунин савдои ѓайриоддї ба вуќўъ омада буд. Дар ин љо ба дастнависи «Инљили Олмонї»11.8 миллион доллар нарх гузошта буданд. *** Њанўз моњи августи соли 1980 дар матбуоти даврї «Аз Бомбай то Барсем» ном хабаре интишор гардида буд. Дар хабар чунин сатрњо оварда шудаанд: «…Дар китобхонаи шахсии сокини дењаи Барсеми ноњияи Шуѓнони Бадахшон Бокиршо Марањматшоев «Маснавї»-и Љалолиддини Румї (соли нусхабардориаш 1602) нигоњ дошта мешавад. Ба гуфтаи Бокиршо «Маснавї»-и Љалолиддини Румї соли 1914 аз Бомбай ба Бадахшон гузашта ва онро падари ў ба ду барзагов харидааст». *** Њафт њазор барзаговро сарфи китоб карданњаќиќатаст. Тафсилотивоќеа чунин аст:одамони ќабилаи муѓулњо аз ин савдои гарон пушаймон набуданд. Онњо њафт њазор барзаговро ба «Инљили Тибетї» иваз карда буданд. «Инљили Тибетї»аз 128 љилд ва њар љилд аз њазор сањфа иборат будааст. ***

37

Бо ривояти муалифони «Таърихи китоб» И.Е.Баренбаум ва Т.Е.Давидов њоким Волин Владимир Василькович «Салавот» ном китобчаи хурдакакро ба маблаѓи 8кун (80сум) харида буд. Ба назар ин маблаѓ калон нест.СадаиXI-уми мелодї як љамоа бо будаш 50 кун (500 сум) арзиш доштааст. Пас, ќимати нархи китобчаи «Салавот» маълум аст. *** Китоби «Таърих ва ѐдгорињои Византия» соли 1894 интишор гардида буд. Ин китоб аз љињати санъати наќшу нигор чопи мўъљизаи нодири русњо номида мешавад. Нархи вай 120 њазор сум мебошад. Њоло дар осорхонаи китобњои нодири китобхонаи Университети давлатии шањри Казон нигањдорї мешавад. *** Китобфурўше дар Британияи Кабир (Лондон) асари шоири англис Уилян Ленгленд «Хоббинии Рейер Плоумен»-роба маблаѓи 28 њазор фунт стерлинг харид. Арзиши баланди ин китоб мањз дар он буд, ки он ба таърихи замонњои ќадим мутаалиќ будааст. КИТОБЊОИ ДИЌЌАТРАБО

Соли 1872 дар намоишгоњи санъати бадеии Британияи Кабир (Лондон)бисѐр асарњои аз љињати сањњофию наќќошї арзишмандба намоиш гузошта шуда буданд. Дар ин намоиш тамошобинон махсусан нашрияи Академияи фанњои Россияро бо тавваљљўњ тамошо мекарданд. Китоби «Намунаи њуруфоти нашрияи Академияи фанњои Россия» соли 1870 дар СанктПетербург интишор шуда, њар љумлаи он ба 356 забони мардумони олам тарљума шуда буд. *** Дар Китобхонаи давлатии оммавии таърихии собиќ Иттињоди Шўравї (ш. Москва) китобтаќвиме мањфуз дошта мешавад.Вай шаклан ба ѓиљљак монанд аст. Китобтаќвим дар хусуси маъракањои бошукўњ, идњо, љашнњо ва вазъи бо мусиќї фарогирифта њикоят мекунад. Рўи муќоваи китоб-ѓиљљак аксњои мутрибони номии олам,ба мисли Бах, Бетховен, Гендель, Чайковский, Глинка,Рубенштейн, Даргомижский ва ѓайра тасвир шудааст.

38

*** Солњои ќабл яке аз ширкатњои Иѐлоти Муттањидаи Амрико барои баччагон китоб-патефонроихтироъ карда буд. Китоб-патефон на муњаррик дораду на муњтољи ќувваи барќ аст. Ваќтеки хонанда китобро ба даст мегираду ба сањифа ангушт мерасонад,сањфа давр задан мегирадусадо мебарояд ва матнро маънидод мекунад. *** Дар китобхонаи марказии Муѓулистон китобе мањфуз аст, ки матни вай бо духтахои риштаи абрешимї таърихи 700 сола дорад. *** Дар Китобхонаи давлатии оммавии таърихии собиќ Иттињоди Шўравї (ш. Маскав) китоби «Масалњо»-и Лафонтен нигоњ дошта мешавад. «Масалњо»-и Лафонтен соли 1894 дар Токио (Япония) дар матои аълосифат бофта шудааст. *** Дар Осорхонаи политехникии шањри Маскав китобчае ѓалатї нигоњ дошта мешавад. Вараќњои вай ба дўхтахои тори анкабут ба субут расидаст. Ѓафсии тори анкабут бошад,1 ба 0,002 миллиметр баробар аст. Чунин торе, ки ба масоњати дањ љаќрим мерасад, њамагї як грам вазн дорад. *** Маљмўи мусиќавїва сурудњои «Шашмаќом» бузургтарини асари санъат мебошад. Вай зиѐда аз 250 оњанги мусиќї ва вокалию овозхониро дар бар мегирад. Силсилаи пурраи «Шашмаќом»садаи XIIIшакл гирифта буд ва аз ќадимтарин суруду навоњои дилпазир иборат аст. КИТОБЊОИ КЎЧАК

Аввалин китобњои кўчак даснавис буданд. Онњо дар вараќчањои хурдакак бо њуруфоти хеле мањин навишта мешуданд. Яке аз љунин китобњои кўчакро дар пўчоќи чормаѓз љой додан мумкин аст. Дар љањон интишори аввалин китоби кўчак охирњои садаиXV 39

аз љониби ношири венесианї Алдо Мануцци шурўъ шуда буд.Садаи XVIIноширони голландї–бародарон Эльзевир «Маљмўаи номањоро» дар њаљми 65х45 миллиметр интишор карданд. Китобњои кўчак пас дар Франция, Итолиѐ, Швейтсария, дертар дар Англия, Олмон, 200 сол ќабл дар Россия пайдо шудаанд. Санъати чопи китобњои кўчаки њозира бошад, хеле шавќоварурангин мебошад. Китобњои кўчаки њозира мазмунан соњањои љаъиятї-сиѐсї, табиатшиносї, бадеї, њар гуна луѓатњо, фењристњо, маљмўаи харитањои љуѓрофї ва ѓайраро дар бар мегиранд. Ба гуфтаи коллексионери номї Янки Дьюли (сокини Маљористон) соли 1976 дар 137 чопхонаи љањон китобњои кўчак чоп шудаанд. *** Дар китобхонаи бостонии Матенадаран (Ереван) китоби хурдакаки дастнавис мањфуз дошта шудааст. Китобча соли 1434 ба забони арманї таълиф шудааст. Вай барои тољирон бахшида шуда, номаш њам «Таќвими тољирон» аст. «Таќвими тољирон» 30х40 миллиметр андоза дорад. *** Соли 1490-ум дар Милан бо унвони «Наставление св.Бенедикта» китобчае интишор ѐфта буд. Андозаи баландии вай 65 миллиметрро ташкил медод. Он давра китобчаи мазкур тааљљубовар ва яке аз китобчањои хурдтарин ба шумор мерафт. *** Соли 1788 дар Россия «Санъат-гуфтори дилхушї» ном китобча бо санъаткорињои нафис ба табъ расида буд. Андозаи њаљми вай 65х75 миллиметр буд. *** Николай Павлович Смирнов-Сокольский дар китобаш «Њикояњо дар хусуси китоб» навиштааст: «Дар осорхонаи кишваршиносии вилояти Запароже дар ѓилофи нуќрагин китобчаи «Назми Адам Мицкевич»бо дурбинаш нигоњ дошта мешавад. Рўи муќова пайкари Адам Мицкевич ва навиштаљоти љашнии «Љашннома 1798-1898» сабт ѐфтааст. Китобчаи шоири бузурги поляк Адам Мицкевич дар Варшава (Польша) ба забони полякї интишор ѐфта

40

буд. Андозаи вай ба 29 х 19 миллиметр ва ѓафсияш ба 10 миллиметр баробар аст. *** Бисѐр китобњои аз љињати хаттотию сањњофї нодир дар дасти шахсони људогонаанд. Ин китоби муќаддас ва машњур «Ќуръон»и мусулмонон аст ва дар шањри Гургони Мозандарон (Эрон) нигоњ дошта мешавад.Соњиби китоб донишљўи донишгоњи илоњиѐти шањри Гургон Њусайн Таваккалї мебошад.Тањќиќотчиѐн дастнависи «Ќуръон»-и мазкурро ба садаи XVII тахмин кардаанд. Андозаи вай ба 2,5х1,5 сантиметр баробар аст. *** Китобчае, ки бисѐр мухлисони худро љалб намудааст, соли 1896 дар шањри Падус бо теъдоди 6 нусха интишор шуда буд. Вай 477 сањифа дорад ва дар ин сањифањо 4000 калима љой дода шудааст. Китобча фикру зикри физик ва олими бузург Галилео Галилейро дар бар мегирад. Ќаду бари ин китобча 16х11 миллиметр мебошад. Вазнаш 1,5 грам аст. Њоло ду нусхаи он дар Итолиѐ мањфуз дошта мешавад. *** Соли 1899дар Варшава (Полша) достони А.С.Пушкин «Евгений Онегин»-ро дар њаљми 28х18 милиметр интишор карда буданд. Китобчаи мазкур бо пурбин таъмин буда, онро дар медалѐн (ќутичаи хурдакаки мудаввар) чой додан мумкин аст. *** Шоњаншоњи Виктория барои љамъ овардани китобњои кўчаку калонтарин мароќ дошт. Дар ин љода ў љидду љањди зиѐд мекард ва бисѐр китобњои аљоибу ѓароибро љамъ овард. Байни китобњои љамъкардаиў андозаи «Маљмўаи шеърњои шоирони англис» ба буѓуми ангушт рост меомад. *** Дар шањри Белград Исойа Стефанович ном шахс аз њисоби маблаѓи шахсии худ китоби хурдакакеро интишор карда буд. Китобчаи ў аз љињати матн ва сањифа китоби хурдтарини олам ба шу41

мор меравад. Онро ба як миљазадан мутолиа кардан мумкин аст. Китобча хамагї ду калима ваду сањифа дорад. Матни китоб «Љанг! Нест!» мебошад. *** Дар таърихи китобчопкунии Россия«Масалњо»-и И.А.Крылов мавќеи муносиб дорад. «Масалњо»-и И.А. Крылов соли 1856 дар Петербург интишор гардидааст. Дар 86 сањифаи он 25 «Масал» љо дода шудаанд. Шуњрати «Масалњо» пеш аз њама ба санъати баланди чоп алоќаманд мебошад. Андозаи ќаду басти «Масалњо» 28х22 миллиметр мебошад. *** Охирњои садаи XIX дар шањри Лейпсиг ба забони олмонї китоби «Таврот»-ро интишор карданд. Андозаи њаљми онба 5х5 миллиметр баробар буд. *** Дар шўъбаи дасхатњо ва китобњои нодириКитобхонаи миллии Тољикистон дохили ќуттичае китобчаи кўчак бо пурбинаш нигоњ дошта мешавад. Тахмин карда мешавад, ки ин китобча дар шањри Ќазон аввалњои садаи XX чоп шудааст. Муќоваи китобча аз чарми сурхи гулдор сањњофї шуда, ќоѓазаш сафедчаи тунук мебошад. Гирдогирди шерозааш зарњалбандист.Андозаи њаљмаш 1х1,5 сантиметр аст. Ин китобча«Ќуръон» буда, тавассути пурбин ќироат карда мешавад. *** Соли 1913 дар Англия нашрикуллиѐти пурраи В.Шекспир дар њаљми 40 љилд, куллиѐти Диккенс дар њаљми 5 љилд, «Китобхонаи класикони англис»дар њаљми 24 љилд ба анљом расида буданд. Њамаи ин асарњо китобчањои кўчак буданд ва њаљми њар љилд ба 34х42 миллиметр рост меомад. *** Соли 1921 матбааи шањри Кинешма «Конститутсияи РСФСР» -ро бо теъдоди 100 нусха дар њаљми 111 сањифа интишор карда буд ва њаљми вай 35х50 миллиметрро ташкил медод. 42

*** Соли 1953 дар намоишгоњи китоби шањри Амстердам дар ќатори бисѐр китобњои аз љињати сањњофї рангин китобчаеро намоиш дода буданд, ки андозаи вай аз маркаи муќаррарии почта дањ баробар хурд буд. *** Соли 1955 «Китобњои аљоиб» ном асари У.Г.Блюментал ба забони англисї интишор шуда буд. Блюментал дар асари худ оид ба бисѐр нашрияњои аљоиб, аз љумла 12 китобчаи хурдакак ривоят мекунад. Ў мегуяд, ки нисбати њаљми ин китобчањо хулоса баровардан мумкин аст, ки 12 љилди онро дар як ќошуќи таомхўрї љой додан кифоят мекунад. *** Соли 1957 маликаи Голландия Юлиана матбааи Заандамро тамошо карда буд. Кормандони матбаа маликаро пазирої намуданд. Ба малика ду китобчаеро тўњфа карданд, ки 14 миллиметрї андоза доштанд. *** Арафаи 50-солагии ташкилѐбии Њокимияти Советї дар Туркистон маљмўаи шеърњои шоир ва мутафаккири садаи XVIII-и туркман Махдумќулиро интишор намуда буданд. Дар маљмўа, киандозааш ба ќуттии гўгирд баробар аст,20 сурат љойдода шудааст. *** Дар Китобхонаи давлатии љумњуриявии (њоло миллии) Молдовадар ќатори асарњои нодир, ки муќовањояшон бо зарњалу нуќра, сангњои ќимматбањо ороиш ѐфтаанд, китобчањои кўчак њам мањфуз буданд. Яке аз ин китобчањо асари А.С.Пушкин буда,онро матбааи «Кратя Молдавенско» дар њаљми ќутии гўгирд интишор намудааст. ***

43

Ноширони Љумњурии Халкии Муѓулистон соли 1976 китобчаи кўчакеро тањти унвони «Шаступанљсолагии Сухэ-Батор» дар њаљми 29х35 миллиметр нашр карда буданд. Муќоваи ин китобчаи кўчак дар пўсти сурх, бо наќшбандињои зарњалин сањњофї шудааст. *** Дар Япония чанд сол ќабл китобчаеро чоп карда буданд, ки андозаи баландиаш ба 4 миллиметр, бараш 2,8 миллиметр ва ѓафсияш 1 миллиметр буд. Дар 24 вараќи китобча 100 шеър сабт ѐфтааст. *** Нашриѐти Япония «Топпан» барои интишори китобчањои кўчак борњо соњиби љойи аввали сатњи байналмилалї гардидааст. Моњи октябри соли 1980 нашриѐти мазкур боз соњиби љойи аввали байналмилалї шуд. Китобчаи навбатии «Топпан» бо теъдоди 250 нусха интишор шуда, андозаи калониаш ба 1,4х1,4 миллиметр мерасид. Китобча 10 сањифа дорад. Муќовааш аз пўсти сиѐњи гўсфанд сањњофї шудааст. *** Соли 1983 нашриѐти «Пальмя» (Минск) китобчаи «Ошхонаи мардумони ИЉШС»-ро дар андозаи 70х100 миллиметр интишор карда буд. Дар 142 сањифаи ин китобча тарзи тайѐр кардани таомњои маъмули љумњурињои собиќ Иттињоди Шўравї дарљ ѐфтааст. Китобчаи «Ошхонаи мардумони ИЉШС» бо суратњои нафису ранга зинат ѐфтааст. *** Соли 1972 дар Будапешт «Ќоидањои тайѐр кардани таомњо» ном китобчаеро чоп карданд. Китобчаи кўчак бо теъдоди ду њазор нусха дар њаљми 193 сањифа бо андозаи 41х58 миллиметр интишор шуд. Дар вай ќойдањои тайѐр кардани таомњои мардумони Маљористон сабт ѐфтааст. ***

44

Китобчаи кўчакеро барои хотира ва барои таомхўрони ошхонаи «Мархфелдер»-и Вена дар њаљми 136 сањифа бо андозаи 23х21 миллиметр интишор намуданд. Дар вай тарзи тайѐр кардани сад намуд таоми венагињо хотирнишон шудааст. *** Соли 1988 нашриѐти «Книга» асари машњури Владимир Ильич Ленин «Се манбаъ ва се ќисми таркибии марксизм»-робо андозаи 4,5х5,7 сантиметр интишор карда буд. *** Ибтидои соли 1950 дар шањраки Вусберги Штатњои Муттањидаи Амрико китобчаи Умари Хайѐм дар њаљми 28 сањифа интишор ѐфта буд, киандозаи вай ба 6,2х7,8 миллиметр рост меомад. *** Китобчаи дигари Умари Хайѐмро дар англия аз чоп бароварданд, ки 34 сањифа дошта,андозааш 6,3х4,5 миллиметр аст.Муќоваи китобча аз марогени сурх сохта шуда,вазнаш 0,064 грам мебошад. *** Ношири мюнхенї А.Валдман ба ноширони моњир пайравї карда, силсилаи китобчањоеро интишор карда буд. Садњо нусхаи ин ќабил китобчањоро дар кафи даст љойгир кардан мумкин аст. *** Меъмор ва ношири поландї Зигмунд Шкоса солњои зиѐдест, ки машѓули интишори китобчањои кўчак аст. Ў зиѐда аз чил номгўи ин ќабил китобчањоро офаридааст. Дар байни китобчањои Зигмунд тарљумаи њоли одамони машњур,силсилаи маљмўаи ѓазалиѐт низ мављуданд. Зигмунд тарљумаи њоли Коперникро ба андозаи 2х2,5 миллиметр интишор кардааст. *** Матбааи ба номи Яќуб Колас (ш.Минск) маљмўаи шеърњои классики адабиѐти Арманистон Ованес Туманянро ба теъдоди 6 45

њазор нусха интишор карда буд. Андозаи китобча ба ќутии гўгирд баробар аст. Матбаа, инчунин, асарњои Янка Купала, Яќуб Коласро бо андозаи њар кадоме 40х50 миллиметрї ванаќшу нигори хуб интишор кардааст. *** Дар осорхонаи матбааи шањри Майнс(Германия) китобчае ба намоиш гузошта шуд, ки матни он дар чањор сањифањоияк миллиметрїљой гирифтааст. *** Дар Монерал ЭКСПО-67 асарњои шоирону нависандагони Украинаро намоиш дода буданд. Дар намоишгоњ «Кобзар»-и Т.Г.Шевченко љолиби тавваљўњ буд. «Кобзар» 12 сањифаи њар кадом 8 сатрї ва сурати Т.Г.Шевченкородар бар мегирифт. Ѓафсии њуруфоти «Кобзар» 3,5 крон буда,30 маротиба аз тори мўй бориктар аст. «Кобзар»-ро Николай Сергеевич Сядристий зери пурбин њунармандї кардааст. АЛИФБО ВА ХОНИШ

Ќадимтарин китобе, ки то рўзњои мо мањфуз мондааст, китоби сарфу нањв аст. Онро олими Њинд Панини њанўз дар садаи IV пеш аз мелод мураттаб сохтааст. Китоби маъруф чањор њазор ќоидаро сабт кардааст. *** Омўхтану хондан ва навиштан миѐни мардуми тољик то истилои арабњо вуљуд дошт. Чи тавре,ки љустуљўњои њафриѐтї собит кардаанд, пайдоиши китоби дарсии алифбои арабї ба њудуди садањои VII-VIII рост меояд. Онро кї эљод кардааст, маълум нест. Баъдан бори аввалкитоби дарсии алифбои арабиро дар садаи XVI Мавлоно Яъќуби Чархї таълиф карда буд. *** Соли 1634 дар шањри Москва «Алифбои забони славянї» интишор ѐфт, ки онро манбаи дониши бачагон меномиданд. *** 46

То инќилоби Октябр китобњои алифбои забони тољикии«Баѐн-ул-њуруф»(1903), «Асбоби савоб»(1905), «Рањнамои савод»(1908) ва«Роњбари мактаб»(1913) навишта шуда буданд. *** Устод Садриддин Айнї дар Бухоро барои мактаби нав, ки худ таъсискунандаи вай буд, чанд китоби дарсї таълиф кардааст. Яке аз онњо китоби хониш «Тањзиб-ус-сибѐн» («Тарбияи кўдакон») ном дорад. Ин китоб бори аввал соли 1909 дар Бухоро, баъдан мукаммалан соли 1917 дар Самарќанд интишор шудааст. Муњаќќиќон китоби Садриддин Айниро аввалин намунаи насри адабиѐти нави тољик ва тасвири реалистии зиндагї мешуморанд. БУЗУРГОН ДАР СИТОИШИ КИТОБ

Ва он чї аз илми риѐзї андар ин китоб бихонем, ба охир гўем ва ба як љое гўем. Абўалїибни Сино *** Њељ ганље нест аз фарњанг бењ, То тавонїрўй бар ин ганљ нењ. Абўабдуллоњи Рўдакї *** Кунун, эй сухангўи бедормаѓз, Яке достоне биѐрой наѓз. АбулќосимиФирдавсї *** Биноњои обод гардад хроб, Зи борону аз тобиши офтоб, Пай афканам аз назм кохе баланд, Ки аз боду борон наѐбад газанд.

47

Абулќосим Фирдавсї *** Аниси кунљи танњої китоб аст Фурўѓи субњи доної китоб аст… Бувад бемузду миннат устоде, Зи дониш бахшадат њар дам кушоде… Дарунаш њамчу ѓунча аз вараќ пур, Ба ќимат њар вараќ з-он як табаќ дур. Абдурањмони Љомї *** Хубтар зи китоб дар љањон ѐре нест, Дар ѓамкадаи замона ѓамхоре нест. Њар лањза аз ў ба гўшаи танњої Сад роњате њасту њаргиз озоренест. Абдурањмони Љомї *** Хирад аз нома њарфи нахуст, Ки дебочаи нома з-он шуд дуруст. Абдурањмони Љомї *** Дебочанависи дафтари аќл, Рахшоишбахши гавњари аќл… Абдурањмони Љомї *** Баъд аз он људо шудем, аммо њамеша китобати вай ба ман меомад. Абдурањмони Љомї

48

*** Дониш дар кутуб, доност дар гўр. Абдурањмони Љомї *** Китобомўзгори бемуздусипос аст.Вай њамсуњбатест миѐни пўсткашидаю кораш нињонї, ривоятњои хомўшона дорад ва њар лањза ба ту хирадмандї мебахшад. Алишери Навої *** Хало, худ рањо кун ту рози сухан, Зи анљоми дебоча нав кун сухан! НизомииГанљавї *** Баѐзаш дар гузориш нест мавсуф, Ки дар Бардаъ саводаш нест маъруф! НизомииГанљавї *** Зи дасти гиря китобат наметавонам кард, Ки менависаму дарњол мешавад маѓсул. Саъдии Шерозї *** Китоб аз даст додан сустроист, Ки аѓлаб хуи мардум бевафоист. Саъдии Шерозї *** 49

Оби шавќ аз чашми Саъдї меравад бар дастхат, Лољарам, чун шеър меояд, сухан тар мешавад. Саъдии Шерозї *** Абѐт аз сафина чу симоб шуд равон, Тањрир аз сањифа чу хуноб шуд равон. Сайидои Насафї *** Сари савдои кас набуд маро, Љуз кутуб њамнафас набуд маро. КамолиддиниБиної *** Илм сайд омаду китобат ќайд, Бењ, ки дар ќайд баста бошад сайд. КамолиддиниБиної *** Ки мусоњиб бувад гању бегоњ, Роњафзои љону роњати дил, Њарчи дилхоњи туст, аз ў њосил, Инчунин њамдами латиф кї дид, Ки на ранља дињад, на ранљонид. Камолиддин Биної *** Маснавиро масњару машњур дењ, Сурати амсоли ўро рўњ дењ. Љалолиддини Румї 50

*** Ѓоратгари маонии маљмўаи Камол Дуздида, њар чї ѐфт сухан, дар љарида буд! Камоли Хуљандї *** Мавлиду маншаъ мабин дар хоки Њиндустон маро, Назму насрам бин, ки дар оби Хуросон омадаст. Авњадиддини Анварї *** Хурда бар гуфтаи Шоњин натавонанд гирифт, Нуктадонон, ки дам аз донишу фарњанг заданд. Шамсиддини Шоњин *** На сер ояд аз ганљу дониш касе, На кам гардад, ар з-ў бибахшї басе! Бењ аз ганљи дониш ба гетї куљост, Киро ганљи дониш бувад, подшост! Асадии Тўсї *** Китобам, дафтарам, таълими хатти «љим» -и абруям, Баѐзам, абљадам, машќам, саводам, мистари ишќам. Камоли Њисорї *** Њофизи Абру дар мусаннафи хеш оварда… «Равзат - ус-сафо»

51

*** Пайваста китоби ахбор ва ќисас ва таворих мутолиа кардї. «Маљмаъ-ул-ансоб» *** Китоб як рукни муњими тамаддуни башарї ва љузъи људонопазири зиндагии инсон аст. Эмомалї Рањмон *** Пас агар аз пешањо чунин ки гуфтам, толиби илме бошї, парњезгору ќонеъ бошу илмдўст… ва дерхобу зудхез ва њарис ба китобату дироса1 ва мутавозеу номалул аз кор ва њофизу муќаррари2 калом ва мутафањњиси3 сирру мутаљассиси4асрор ваилмдўсту мутаќќарриб 5 ва ба њурмат ва андар омўхтан њарисубешарм ва њаќшиноси устоди худ.Ва захиракардаи ту бояд, ки китобњою аљзоъ6 ва ќаламу ќаламдон ва мањбарату7 корду ќаламтарош ва монанди ин чизњо ба ту бувад ва љуз аз ин дигар дили ту ба чизе баста набошад ва чи бишнавї,ѐд гирифтан ва бозгуфтан ва камсухану дурандеш бош ва таќлид розї мешавад, ки њар толибилме, ки бад-ин сифат бувад, зуд ягонаи рўзгор гардад. Унсурулмаолии Кайковус. Ва андар кутуби порсиѐн чунон аст, ки вайду њазор сол зиндагонї ѐфтааст.

1

Дироса-китоб хондан, илмомўзї

2

Муќаррар ул-такрор

3

Мутафањхис-љўянда, њискунанда

4

Мутаљассис-љустуљўкунанда

5

Мутаќарриб-наздикон

6

Аљзоъ-дафтар

7

Мањбарат-сиѐњї, ранг

52

«Таърихи Наршахї» Сад хона китоб хондию нест ба ѐд, Бояд, ки китобхона дар сина бувад! Тошхўљаи Асирї … Тамоми њаѐти одамї дар китоб дарљ ѐфтааст. Одамон, ќабилањо, давлатњо аз миѐн рафтанд, вале китоб боќї монд ва аз авлод ба авлод гузашт. Дар китоб таълим, љињатњои муњталифи аќлу хирад ва дилро ба њаяљоноваранда, воќеоти бузурги њаѐти љамъиятї, ки одатан онро таърихи умумиљањонї меноманд, сабт гаштааст. Аммо китоб акси хушку холии њаѐти гузашта нест. Вай маљмўаи њуљљатњоест, ки тавассути он моро ба њаѐти имрўза ва њаќиќату кўшишњо, ки дар натиљаи азобу машаќќатњо ва баъзан хунрезињо ба даст оварда шудаанд, хубтар шинос менамояд. Китоб барномаи оянда аст. Биѐед, китобро дўст ва азиз донем. Александр Иванович Герцен Китоб аз њама муъљизањое, ки инсоният дар роњи бахту саодат ва тавоногии худ офаридааст, шояд муъљизаи аз њама мураккабу бузургтар бошад… Максим Горький *** Дўст медорам туро, эй њамдами љонам, китоб, Аз сањар то шом ман чун ошиќон хонам китоб. Аз ту мегирем моѐн дарси илму маърифат, Аз ту шоду хуррамам, эй марњами љонам китоб. Ман туро чун модари худ мекунам њурмат мудом, Аз сарат то охират сад барњо хонам китоб. Гулчењра Сулаймонї *** Як китоби хуб бењтар аз як хазинаи бузург аст. ***

53

Китоб-сарчашмаи дониш аст. *** Китоб-калиди илму дониш аст. *** Китоб-ѓизои маънавист. *** Ганљ магир, китоб бигир. БУЗУРГОНДАР СИТОИШИ ДОНИШВА ИЛМ

Дониш андар дил чароѓи равшан аст, В-аз њама бад бар тани ту љавшан аст. Абўабдуллоњи Рўдакї *** То љањон буд аз сар одамфароз, Кас набуд аз роњи дониш бениѐз. Абўабдуллоњи Рўдакї *** Тавоно бувад, њар кї доно бувад, Ба дониш дили пир барно бувад, Ба ранљ андар орї танатро, равост, Ки худ ранљ бурдан ба дониш сазост … Биѐмўзу бишнав зи њар донише, Биѐбї зи њардонише ромише. Абулќосими Фирдавсї *** Њунарманд бо мардуми бењунар Ба фарљом њам хок дорад ба сар, 54

Валекин аз омўхтан чора нест Кї гўяд, ки донову нодон якест? Абулќосими Фирдавсї *** Ба дониш бувад мардро обрўй, Ба бедонишї, то тавонї,мапўй, Ба коре, ки зебо набошад касе, На бояд, ки ѐд оварад з-он басе , Ки худро бад-он хира расво кунад, Ва гарчанд кирдори воло кунад. Абулќосими Фирдавсї *** Зи дониш дари бениѐзї биљўй, В-агарчанд аз ў сахт ояд ба рўй. Абулќосими Фирдавсї *** Чунин гуфт, к-ин пири донишпажўњ, Ки чандин сухан гуфт пеши гурўњ … Абулќосими Фирдавсї *** Ба гуфтан далеру тавоно бувад. Абулќосим Фирдавсї *** Шунида суханњо фаромўш макун, Ки тољ аст бар фарќи дониш сухун, Њар он кас, ки дониш фаромўш кунад, Забонро зи гуфтор хомўш кунад.

55

Абулќосими Фирдавсї *** Биѐрой дилро ба дониш, ки арз, Ба дониш бувад чун,бидонї, биварз. Абулќосими Фирдавсї *** Зи чизе, ки њаргиз надиду шунид, Ба дониш биѐвард онро падид. Абулќосими Фирдавсї *** Бале, њикмат он аст пеши њаким, Ки бар роњи дониш шавад мустаќим. Ба нури дили пок њикматпараст Барад рай ба њар чиз аз инсон, ки њаст… Абдурањмони Љомї *** Нахуст аз касби дониш бањраваршав, Зи чањлободи нодонї бадар шав… Вале по сўи дониш нењ дар ин роњ, Ки илм омад фаровон, умр кутоњ. Наѐбад њељ кас умри дубора, Ба илме рав, к-аз онат нест чора. Абдурањмони Љомї *** Чист зарри ноб-рангин гашта хоке з-офтоб. Њар кї кард афсар зи зарри ноб, хокаш бар сар аст. Гар надорад симу зар доно, манењ номаш гадо, Дар бараш дил бањри дониш, ў шањи бањру бар аст.

56

Абдурањмони Љомї *** Чу дониш ба сўи куниш рањбар аст, Куниш мояи дониши дигар аст. Абдурањмони Љомї *** Тавозўъ кун онро, ки донишвар аст, Ба дониш зи ту ќадри ў бартар аст. Абдурањмони Љомї *** Дилатро ба донишварї дор хуш, Чу донистї, он гоњ дар кор кўш. Абдурањмони Љомї *** Лек донад он кї худ донишвар аст, К-ин ќарор андар сарои дигар аст. Абдурањмони Љомї *** Ба таълими нокас забон кам кушой, Ки таълими ў нест донишафзої. Абдурањмони Љомї *** Санг дар дасту мор бар сари санг Не зи дониш бувад сукуну даранг. Саъдии Шерозї 57

*** Љањондидаю донишандўхта, Сафаркардаю сўњбатомўхта … Саъдии Шерозї *** Мушкиле дорам, зи донишманди маљлис бозпурс: Тавбафармоѐн чаро худ тавба камтар мекунанд? Њофизи Шерозї *** Бозмељуст дар вилояту шањр, Хабар аз мардумони донишвар. Хусрави Дењлавї *** Њавасе будаш аз дилафрўзї, Дар чї, дар кори донишомўзї! Хусрави Дењлавї *** Чун Шоњзодаро ба аќлу ба рой, Донишомўз диду размкушой… Низомии Ганљавї *** Далеру сухангўю донишпараст, Ба тиру ба шамшер густохдаст. Низомии Ганљавї

58

*** Сухангўи пешина–донои Тўс, Ки ораст рўи сухан чун арўс… Низомии Ганљавї *** Ѓофил манишин, на ваќти бозист, Ваќти њунар асту сарфарозист! Дониш талабу бузургї омўз! То бењ нигаранд рўзат аз рўз Љое, ки бузург боядат буд, Фарзандии ман надорадат суд… Низомии Ганљавї *** Ба дониш шод гардї аз дилу љон, Ки бедониш бувад љовид њайрон. Носири Хисрав *** Ба дониш гарою дар ин рўзи пирї Бурун афкан аз сар хумори шабона. Носири Хисрав *** Марг чањласту дониш зиндагї. Носири Хисрав *** Дафтар зи касе бувад, ки хонад, Нодон вараќу сабаќ чї донад.

59

Бадриддин Хилолї *** Донишо, чун дареѓам ої аз он-к Бе бањої, валек аз ту бањост. Бе ту аз хоста мабодам ганљ, Њамчунин зарвор бо ту равост. Шањиди Балхї *** Касе к-ў ба дониш барад рўзгор, На ў боз монад, на омўзгор. Љањонро ба дониш тавон ѐфтан, Ба дониш тавон риштану бофтан. Абўшакури Балхї *** Бад-он кўш, то зуд доно шавї, Чу доно шавї, зуд воло шавї. На донотар он кас, ки волотар аст, Ки волотар аст он кї донотар аст. Абўшакури Балхї *** Чу пухта шавад, талх ширин шавад, Ба дониш сухан гавњарогин шавад. Абўшакури Балхї *** Сипоњ андаку раъю дониш фузун, Бењ аз лашкаркаши берањнамун. Абўшакури Балхї

60

*** То бад-он љо расида дониши ман, Ки бидонам њаме, ки надонам. Абўшакури Балхї *** Чи некў сухан гуфт донишфазой, Бад-он, к-ат на кор аст, камтар гарой. Абўшакури Балхї *** Барнаѐяд ба муроди дили ман як нафасам, То хирад дод ба ман мансаби доноиро. Махфї *** Магў чизе, ки дар дониш нагунљад, Хирад ўро ба як љав барнасанљад. Фахриддини Гургонї *** Гўшт бар говарз накўтар, Зинати мард донишасту њунар. Абулмаљиди Саної Њар кї дорад донишу аќли тамиз Ањли аќлу илмро дорад азиз. Фаридаддини Аттор *** Зи мо донодилон маънї наљўянд, 61

Димоѓошуфтагон ошуфта гўянд. Убайди Зоконї *** Эй дода таноби дониш аз даст, Байни ману ту таноб бигсаст. Шамсиддини Шоњин *** Чаро в-арна донодили њушѐр Кунад шеваи шоирї ихтиѐр. Шамсиддини Шоњин *** Шикастам шишаи узровариро, Кушудам сар хуми донишвариро. Нозими Хисравї *** Доништеѓе буранда бошад, Њам љондењу њам кушанда бошад. Абулќосими Лоњут ї *** Њар кї нахонад, чї донад?Ва њар кї надонад, чї тавонад. *** Дониш чароѓи аќл аст. ***

62

Шояд ки андар љисме бувад ва шояд,ки васфи аќлї бувад, он илм илмибарин аст. Абўалї ибни Сино *** Ва садо шуд, ки илми инчунин њолњо ѐ илми табист ѐ илми риѐзї. Абўалї ибни Сино *** Ва сеюм, илми њайат ва нињоди олам њоли сурати љунбиши осмонњо ва ситорагон…боз намуда ояд. Абўали ибни Сино *** Тољи сари љумла њунарњост илм, Ќуфлкушои њама дархост илм. Абдурањмони Љомї *** Илм касир омаду умрат ќасир, Он чї зарур аст, ба он шуѓл гир. Абдурањмони Љомї *** То бувад љон даруни тан, зинњор З-иќтисоби улум даст мадор! Ба тани хастаю ба мўи сафед З-иктисоби фунун машав навмед! Пирию заъфро бањона масоз, Бош дар касби илм дар такутоз. То ба он дам, барнаѐмад љон, Тарки касби камол њаст зиѐн. 63

Камолиддини Биної *** Он кї дар касби илм ранљ барад, Ранљ набвад, ки пай ба ганљ барад. Камолиддини Биної *** Эй бародар, ба касби илм гарой, Пой бар љањл нењ, ба илм дарой. Маърифат љуз ба илм натвон ѐфт, В-ин сифат љуз ба илм натвон ѐфт. Камолиддини Биної *** Њаст илм он чї боќию абад аст, Њар чї љуз илм об дар сабад аст! Камолиддини Биної *** Њам забонро фасоњат аз илм аст, Њам баѐнро малоњат аз илм аст. Камолиддини Биної *** Илм барњамдињандаи зањри зиндагї ва нурбахши наљот аст. Камолиддини Биної *** Илм чандон ки бештар хонї, Чун амал дар ту нест, нодонї. 64

Саъдии Шерозї *** Кас наѐмухт илми тир аз ман, Ки маро оќибат нишона накард. Саъдии Шерозї *** Ман њам аз касби илм хурсандам, Лек бо маќсадест пайвандам, К-аз усули мадориљи њикмат, Оламеро барорам аз ѓафлат. Абдулќодири Бедил *** То фазлу њунар оинапардоз нашуд, З-иќбол даре ба рўи кас боз нашуд. Фўлод ба оњан шараф аз љавњар ѐфт, Бе илм зи љинси хеш мумтоз нашуд. Абдулќодири Бедил *** Илм, к-аз бањри хизмат омўзї, Њосилаш ранљ дону бад рўзї. Абулмаљди Саної *** Илми бокор судманд бувад, Илми бекор пойбанд бувад. Абулмаљди Саної *** 65

Илм дорї, зи кас мадор дареѓ, Дар дили ташнагон бибор чу меѓ. Рукниддини Авњадї *** Муфтии шаръ, ки аз рўи ту манъам фармуд, Зоњир он аст, ки дар илми назар доно нест. Камоли Хуљандї *** Чи тањзибу њикмат, чи илми калом, Зи њар як варо буд иззи тамом. Шамсиддини Шоњин *** Њикмати назарї ба се ќисм шавад: аввалро илмимобаъдаттабиа хонанд, дуввумро илми риѐзї, саввумро илми табиї хонанд. Насириддини Тўсї *** Савод мояи илм асту илм-айни њаѐт, Њаѐт агар талабї, њаст дар сарои савод. Абулќосими Лоњутї *** Илм хоњї, такрор кун, Њосил хоњї, шудгор кун. *** Илме, ки ба роњи рост набарад, гумроњист.

66

*** Мояи бузургї илму адаб аст, на аслу насаб.

Ф А С Л И 2. ДАСТХАТЊОИ БЕНАЗИР, ХАТТОТОН ВА САЊЊОФОНИ ГУЛДАСТ ДАСХАТЊОИ БЕНАЗИРИ НИЁГОН

Дастњатњо доим љустуљў мешаванд. Ќисме аз дастхатњо, кидар пўст менавиштанду баъди муддате онротозамекарданд вадастхатидигар сабт менамуданд, ба нестї рафтаанд. Дастхат китоби чопї нест.Дастхатро агар аз даст бидињанд, онро барќарор кардан номумкин бувад. Мегуянд ки бисѐр осори ниѐгон пурра нестанд. Њиссае аз онњо дастрас шудаасту бас. Кї гуфта метавонад, ки бо иллати задухурдњои Искандари Маќдунї, арабњо, Чингизхон чїќадар дасхатњои нодир барбод рафтаанд? Аз њудудњои Машриќзамин берун шудани дасхатњои ниѐгон њам бесабаб нест. Ин ба тариќи торољгарї, тўњфагузорї, хариду фурўши тољирон ва ѓайра алоќаманд аст. Солњои 1871-1877 дар Туркистон маъракаи дасхатѓундорї гузаронида шуд. Бо амри Генерал-губернатори Туркистон К.П.Кауфман дастхатњои зиѐдеро љамъ карда, ба Россия фиристода буданд. Амири Бухоро њам дар навбати худ соли 1913, арафаи љашнгирии 300-солагии њукмронии оилаи Романовњо ба подшоњ Николаи Iмаљмўи калони дастхатњои форсию тољикиро љамъ карда, фиристода буд. Соли 1915 шарќшинос В. А.Иванов ба Бухоро сафар карда буд. Ў дар ин љо дастхатњои нодирро љамъоварї кард. Њоло дар шўъбаи Санкт-Петербургии Институти шарќшиносии Академияи фанњои ИЉШС бо унвони «Коллекцияи Бухорої» иборат аз 1057 љилд дастхатњои арабї, форсї ва туркии коллексияи љамъовардаи шарќшинос В.А.Иванов нигоњ дошта мешавад. Нусхањои дастхатњои ниѐгони моро имрўз дар китобхонаю осорхонањои калонтарини љањон, ба мисли китобхона ва осорхонаи Британияи Кабир (Лондон), китобхонаи љамъиятї-шоњии Осиѐ (Лондон), китобхонањои Хиндустон-офис, Фаронса (Париж), Вена,Миср, Коњира, Тењрон, китобхона ва осорхонаи Олмон, осорхонаи Краков (Полша) ва ѓайра дарѐфт кардан мумкин аст. 67

Дар Љумњурии Тољикистон яке аз аввалин муассисае, ки ба љамъ овардани осори хаттии гузаштагони адабиѐти классикии тољику форс машѓул шудааст, Китобхонаи давлатии љумњуриявии ба номи Абулќосими Фирдавсї(њоло Китобхонаи миллии Тољикистон) мебошад. Моњи марти соли 1933 Институти илмї-тањќиќотии назди Комиссарияти маорифи халќи Тољикистон ба ин китобхонаи навбунѐд як силсила дастхатњоро супорида буд. Дар бунѐди њамин дастхатњо кормандони китобхона минбаъд љустуљўйи дастхатњо ва китобњои чопи сангиро идома доданд.Њоло захираи дастхатњои китобхонаи мазкур беш аз 2250 нусхаро дар бар мегирад. Тазкирањо, баѐзњо, фарњангњои гуногуни тасвирї, дастхатњо рољеъ ба илмњои таъриху тиб, њуќуќшиносию љуѓрофї ва дигар соњањо, ки аз ќадим ба мо расидаанд, такомули таркибии луѓавии забони адабї, бойигарии фарњанги маънавии мардуми тољикро давра ба давра инъикос менамоянд. Бисѐрии ин дастхатњо дар натиљаи љустуљўњо ба даст омадаанд ва ќисмати дигар, ба мисли дастхатњои Исмоил бинни Ниѐзулмулк «Таъбири Султони»-ро Саидљонови Хуљандї 10-уми июли соли1957, «Таърихи фирўзшоњї»-и Зиѐвиддини Бараниро Шарифмахсум Дустмуњаммади Бухорої1-уми августи соли 1957, «Анвори Суњайлї»-иКамолиддин Њусайн бинни Алї ал-Воиз ал-Кошифиро Азиз Султонови Ќурѓонтеппагї 22-уми сентябри соли 1957, «Силсилаи-уз-Зањаб»-иАбдурањмони Љомиро Мањмудљон Муњаммадиеви Бухорої 22-уми июли соли1958, «Табаќот ушШуаро»-иМуњаммад бини ал-Њасан ал-Астарободиро Абдулхоља Ѓафурови Андиљонї2-уми июни соли 1962 ба захираи дастхатњои китобхона супоридаанд. ТАВСИФИ МУХТАСАРИ ЌИСМЕ АЗ ДАСТХАТЊОИ КИТОБХОНАИ МИЛЛИИ ТОЉИКИСТОН

«Таърихи Табарї» аслан ба забони арабїтаълиф шудааст.Санаитаълифоташ маълум нест. Онро соли 963 вазири давлатиСомониѐн Мир Абўалї бинни Муњаммад Балъамї ба забони тољикї гардонида, ба асар иловањо дохил кардааст. Аз њамин љињат тањќиќотчиѐн «Таърихи Табарї»-ро ба Балъамї њам нисбат медињанд. Садаи ХVI Вањиди Балхї«Таърихи Табарї»-ро ба забони ўзбекї тарљума карда буд. Тарљимаи франсавии «Таърихи Табарї» дар њаљми чањор љилд солњои1867-1874 дар Париж, матни арабиаш дар њаљми понздањ љилд солњои1879-1901 дар Лондон (Англия) интишор гардидааст. Якчанд чопи сангии «Таърихи Табарї» солњои 1879 ва 1916 дарЊиндустон ба табъ расида буданд. 68

Нусхаи «Таърихи Табарї», ки дар захираи Китобхонаи миллии Тољикистон мањфуз аст, аз рўи хату навъи коѓаз ва нусхабардориаш ба садаи ХIV тахмин шудааст. Ин нусха бо хатти насх нусхабардор шуда,сарлавњањои матн бо хатти сулс навишта шудаанд. «Таърихи Табарї» дар бораи таърихи улуми Осиѐи Миѐнадаврањои пешазисломї ва баъди он маълумот медињад. Муаллифи «Таърихи Табарї» Абуљаъфар Муњаммад бинни Љарир ат-Табарї (соли таваллудаш 838, вафоташ 922), ќонуншинос, донишманди «Ќуръон» ва муаррихи барљастаи замони худ буд. Ў асарњои «Тафсир-ул-Ќуръон», «Тазњаб-ул-осор», «Ихтилоф-ул-фиќњо», «Аќоид» ва «Хамса»-ро низ таълиф кардааст. Абулќосим Њасан бинни Исњоќ ат-Тўсї машњур ба Абулќосими Фирдавсї (соли таваллудаш 934, вафоташ 1020), достонњои «Шоњнома», «Юсуф ва Зулайњо» ва бисѐр шеърњои лирикї эљод кардааст. Фирдавсии бузург барои эљоди «Шоњнома» беш аз ними умри худро масраф намуд. Ў ба навиштани «Шоњнома» таќрибан солњои 975-976 шурўъ карда, таълифи онро соли 994 анљом додааст. «Шоњнома»-и Абулќосими Фирдавсї аз чањор ќисмат–муќаддима, мифология, васфи корнамоии пањлавонон ва воќеањои таърихї иборат мебошад. Бо гуфтаи Абулќосими Фирдавсї«Шоњнома» дорои 60 њазор байт буда, 120 њазор мисраъро дар бар мегирад. Бо ривояти муњаќќиќон адади нусхањои ќаламии достон зиѐд ва аз љињати миќдори байт гуногунанд. Баъзе агар 40 њазор байт дошта бошанд, ќисме аз нусхањо то 80 њазор байт, яъне 160 њазор мисраъро дар бар мегиранд. Агар баъзе нусхањо кўтоњ бошанд, гоње ба матни аслї байтњои илњоќї ба теъдоди то 20 њазор байт илова шудааст. Нусхаи «Шоњнома»-и Абулќосим Фирдавсї аз рўи хатту коѓазаш нимањои дуввуми садаиXVI ва ибтидои садаи XVII нусхабардорї шудааст. Хаташ настаълиќи зебо. Сарлавњањои матн бо санъаткорињои нафис оро ѐфтаанд. Бисѐр сафњањо минотурњои дилчасп доранд. *** «Сияри Шариф» дастхатест,ки аз тараккуфи Одам то Њотам, сабабњои пайдоиши одам ва сифатњои хоси ў, ба њаѐт омадани Муњаммад ва хислатњои хоси ў, даъвати хилофати Муњаммад барои тарафдории дини ислом, тохтутозњо ба Мовароуннањр ва дигар кишварњо њикоят мекунад. «Сияри Шариф» бо њусни хатти зебои настаълиќ соли 1872 нусхабардорї шудааст. Перомуни матн бо зарњал љадвалбандї шудааст. Оѓози њар ќисм (шаш ќисм) лавњањо бо заррањои тилло афшон ѐфтаанд. Муаллифи «Сияри Ша69

риф»Мавлоно Муиниддини Њиравї (соли таваллудаш 1486, вафоташ1556) мебошад. Профессори университети Рим Анджело Пьемонтезе аз захираи китобии китобхонаи миллии Флоренция нусхаи «Шоњнома»-и Абулќосими Фирдавсиро дарѐфт мекунад, ки он санаи 12-уми апрели соли 2012-ум нусхабардорї шудааст. Андозаи дастхат 47,5х30,5 сантиметр мебошад. Чи тавре,ки ў муќаррар кардааст, «Шоњнома» 400 сол ќабл дар дасти хонанда будааст. *** Соли 833-и њиљрї(баробар ба солњои 1429-1430 милодї) дар китобхонаи Бойсангур Мирзо нусхаи нодири «Шоњнома»-и Абулќосими Фирдавсиро ба дастраскарда буд. Нусхаи мазкур намоѐнтарин санъати баландтарини њунари ороиши китоб аст. Ин нусха дар замони мо дар китобхонаи салтанати собиќи Эрон дар љузъи «Нафої ва Захоир»(тањти раќами 4752) нигањ дошта мешавад. *** Абўалїибни Сино дар Аврупо бо номи Авитсенна машњур аст. Ў соли 980-ум дар дењаи Афшона (Лаглака)-и ноњияи њозираи Рометани Бухоро таваллуд ѐфтааст васоли 1037-ум дар синни 57 солагиаш дар Њамадон фавтидааст. Номи илмии ў Шайхурраис, номи худаш Њусейн ва номи падараш Абдулло ибни Синост. Бахшида ба њаѐти Абўалї ибни Сино дар китоби Бобољон Ѓафуров «Тољикон» ривоятњо хеле хуб сайќал ѐфтаанд. Абўалї ибни Сино њанўз дар синни њаждањсолагї њамаи илмњои замона, аз љумла тибро омўхта буд. Ў донишманди гуногунљабња - файласуф, табиб, шоир ва арбоби сиѐсїниз буд. Мутафаккири бузурги халќи тољик Абўалї ибни Сино асарњои зиѐде эљод кардааст ва аз онњо бархе ба рўзњои мо расидаанд. Дар китоби Моњирхўља Султонов «Ањамияти рисолаи саргузашт дар омўзиши ањвол ва осори Ибни Сино» нисбат ба кори ў раќамњои љолибе оварда шудаанд. Ў менависад, ки«Дар бораи осори Ибни Сино байни муаллифони манбаъњои асримиѐнагї ва тањќиќоти асрњои баъдинаю муосир ихтилофи аќида љой дорад. Онњо миќдори осори ўро ба ин тариќ муќаррар кардаанд: Ибни Кифтї48, Абдулњасани Байњаќї-39, Ибни Усайбиа-45,К.Броккельман250, А.Дењхудо-100, М.Бањоваддинов-300ѐ 274, С.Айни-77, Саиди Нафисї-479, А.Мирзоев-200, Р.Хошим-276,Герман Лей-107, Кановатї-276,Ю.Н.Завадовский-169, Шарафуддини Сомї-77, Забењулло Сафо-238ва амсоли он…Дар ин маънї рўйхати комилтарин 70

аз Саиди Нафисї мебошад…Ба аќидаи Саиди Нафисї, ки миќдори осори Ибни Синоро тањќиќ намудааст, 456 асари ў ба забони арабї ва 23-тоба забонифорсии дарї таълиф ѐфтааст». «Ал-ќонун фи-т-тиб»-и Абўалї ибни Сино китоби бузургтарини соњаи илми тиб мебошад ва дар олам шўњрати калон пайдо кардааст. «Ал-ќонунфи-т-тиб»соли1473 дар Милан ва њамон сол дар нуќоти мухталифи олам 15 маротиба, соли 1593 матни арабиаш дар Рим ва садаи XV дар шањрњои гуногуни олам 16 маротиба, садаи XVI 20 маротиба ба забони бисѐр халќњо интишор гардидааст. «Ал-ќонун» аз панљ китоб иборат аст: Китоби якум – ба фанни тиб, вазифањои он, сабаби ба вуљуд омадани касалињои гуногун,воситањои пањн гардидани беморињо, табобати онњо, воситањои нигањдории тандурустї бахшида шудааст. Китоби дуввум –ба олами набототи шифобахш бахшида шуда, дар он дар бораи 810 намуди доруворињо, хусусият ва тарзи истифодаи онњо сухан меравад. Китоби саввум–дар бораи пайдоиши беморињо дар узвњои алоњидаи организми ташхис ва табобати ин касалињо маслињатњои муфид медињад. Китоби чањорум – дар хусуси касалињои умумї, таб, табобати љароњатњо ва ѓайра ривоят мекунад. Китоби панљум – дар хусуси тайѐр кардани доруњои мураккаб маълумот медињад. *** Донишманди бузург Абўрайњон Муњаммад ибни Ањмади Берунї соли 917-ум милодї дар шањри Кот (маркази ќадимаи Хоразм) таввалуд ѐфта, соли 1048 фавтидааст. Ў оид ба номњои табиатшиносї, љамъиятшиносї ва дигар илмњо 150 асар таълиф кардааст. Дар офаридани китоби тиббии«Китоб-ус-Сайдана»ў беш аз якумин њазор адабиѐти илмиро истифода намудааст. Дар ин асар номи 250 муаллиф хотирнишон шудаанд. Дар китоби тиббии «Китоб-ус-Сайдана» 4500 номгўи наботот, њайвонот, маъданњо (1100-тои онњо номњои тољикї доранд) сабт ѐфтаанд. Даснатвиси тарљимаи форсї«Китоб-ус-Сайдана» дар осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) тањти раќами ОЧ 5849 нигоњ дошта мешавад. ***

71

Китоби «Њудуд-ул олам мин ал-Машриќ ило ал-Маѓриб» («Њудуд олам аз Машриќ то Маѓриб») соли 983-уми милодї дар вилояти Љузљони соњили чапи дарѐи Љайњун ба забони форсї-тољикї таълиф шудааст.Муаллифаш маълум нест. «Њудуд-ул-олам» 909 сол аз назарњопињон буд. Касе аз вуљуд доштани он тасаввуроте њам надошт. Тасодуфан ва бо мадади Абулфазли Гулпойгонї ном муллои зуфунуни Бухорої«Њудуд-улолам» рў зад.Баъди дарѐфти китоб Абулфайзи Гулпойгонї5-уми октябри соли 1892 ба шарќшиноси Санкт-Петербург нома мефиристад вааз дарѐфти дастхати «Њудуд-ул-олам» хабар медињад. Бањори соли 1893 ба туфайли њамин нома шарќшинос А.Г.Туманский ба Бухоро меояд. Абулфазли Гулпойгонї дастхатро ба ў тўњфа мекунад. «Њудуд-ул-олам» ба шарќшинос хеле хуш омад. Ў ин китобро китоби бемислу нодир донист. Пеш аз инќилоби октябр академик В.Бартолд ва шарќшинос А.Г.Туманский бахшида ба ин асари муњим маќолањо интишор карда буданд. Вале ба «Њудуд-ул-олам»боз омад накард. Соли 1920 А.Г.Туманский фавтид. Дасхат нињон шуд.Баъдтар њамсари марњум, ки дар Станбул (Туркия) истиќомат дошт, ба воситаи яке аз рўзномањо ба сокини Фаронса (Париж), шарќшинос Владимир Минорский хабар дода буд, ки«Њудуд-ул-олам» дар сандуќи ман аст. Сабаби бори дигар пайдо шудани «Њудуд-ул-олам» њамин хабар шуд. Пас «Њудуд-ул-олам»ба Париж гузашт ва онро Владимир Минорский ба Санкт-Петербург баргардонид. «Њудуд-ул-олам» баъдан дар шањри Тењрон (1935), ба забони англисї дар шањри Лондон (1937) ва бо ташаббуси Манучењри Сутуда дар шањри Тењрон (1962) бори дуввуминтишор гардид. «Њудуд-ул-олам» асари љуѓрофї мебошад. Дар вай шакл, љасомату таќсимоти замин, бањру дарѐ ва љазирањо, кўњу биѐбонњо, регзорњо инъикос ѐфтаанд. Дар онандар ноњияти Осиѐи Миѐнаи ќадим, Русия, Тибет, Хуросон, Араб, Рум, Шом, Судом барин шањрњо низ сухан меравад. Њоло нусхањои «Њудуд-ул-олам» дар хазинаи Китобхонаи миллии Тољикистонва китобхонаи Институти шарќшиносии Академияи илмњои Ўзбекистон ба номи Абурайњони Берунї мањфузанд. *** Нуриддин Абдурањмони Љомї (соли таваллудаш 1414, вафоташ1492) мутафаккир, шоир ва донишманди бузурги садаи XV ба њисоб меравад. Бештари асарњои ў оид ба ахлоќ, фалсафа, тасаввуф, тасфир, фиќњ, сарфунањви забони арабї, арузу ќофия, муси72

ќї, тарљумаи њол ва ѓайра навишта шудаанд. Асарњои адабияш аз назму наср иборат буда, ба шакли жанрњои гуногунанд. Аз Абдурањмони Љомї ба замони мо девонњои «Фотињат-уш-шубоб» (1479), «Воситат-ул-иќд» (1480), «Хотимат-ул-њаѐт» (1492), асари насрии «Бањористон» (1487), маснавињои њафтгонаи «Њафт авранг» ва дигар асарњояш расидаанд. Соли 1970 шўъбаи дасхатњои китобхонаи Университети давлатии Самарќанд ба номи Алишери Навої дасхати АбдурањмониЉомї «Муаммои кабир»-ропайдо карда буд. Ин дастхат 200 сол дар хонадони Бибисорои Самарќандї нигоњдорї шудааст. Соли 1914 Бибисорои 95 сола ба наберааш Абдурасул гуфтааст, ки«Ман акнун пир шудам, ба ту китобе, ки аз бобокалонат мерос мондааст, медињам. Онро эхтиѐт кун. Ин китоби устоди шоиронаст». Абдурањмони Љомї «Муаммои кабир»-родар синни 33-солагиаш, яъне соли 1452 таълиф кардааст. *** Амир Низомиддин Алишери Навої (соли тавалудаш 1441, вафоташ 1501), мутафаккир ва шоири барљаста, шогирд ва дўсти наздики Абдурањмони Љомї буд. Алишер Навої«Чањор девон»,«Майдони балоѓат»,«Хамса», маснавии «Лисон-уттайр»,«Панднома», «Чињил њадис», «Девони фонї», «Маљолис-улнафоис»,«Муншоот», «Муњокимат-ул-луѓатайн», «Мањбуб-улкулуб» ва асарњои дигар эљод кардааст. Њоло дар китобхонаи Институти шарќшиносии Академияи илмњои Ўзбекистон ба номи Абўрайњони Берунї яке аз девонњои шоир тањти раќами 2223 нигоњ дошта мешавад. Ин достонибе мислу монанди хазина мебошад. Њотамкорињо, наќшу нигори зарњалин, њусни хатти љамил, санъати наќќошию сањњофии вай њамто надорад. Маълумотњои анљомии дастхат шањодат медињад, ки девонро давраи дарњаѐт будани Алишери Навої хаттоти бузург Султон Алии Машњадї солњои 1492-1493 бо хатти настаълиќ нусхабардорї кардааст. Девони дигари Алишери Навої бо њусни хатти њамин хатот соли 1465 дар вараќњои шоњї, бо ислимкорињои беназир анљом ѐфтааства њоло он дар Китобхонаи давлатии ба номи СальтиковШедрин (њоло Китобхонаи миллии ФР)-и шањри Санкт-Петербург мебошад. ***

73

Муаллифи дасхати «Таскират-ул-авлиѐ» Шайх Фаридаддин Муњаммад Аттор (соли вафоташ тахминан 1230-1234) мебошад. Мегўянд, ки ў гўѐ 121 сол умр дидааст ва мероси адабиаш аз 114 то 190 номгўй мебошад. Аз Аттор мансавињои «Асрорнома», «Илоњинома», «Панднома», «Хусравнома»,«Мантиќ-ут-тайр»,«Девони ќасоид», ѓазалиѐт ва чанде аз асарњои дигари ў ба мо расидааст. «Тазкират-ул-авлиѐ» ягона китоби насриест, ки аз Аттор ѐдгор монда. Ин асар соли 1220 дар ду ќисм навишта шуда, аз намунањои хуби насри форсу тољик ба шумор меравад. «Таскиратул-авлиѐ» маноќиби суфия ва маќоми ахлоќи 75 нафар аз машоихи тариќатро ба сирати онњо (яъне, аз шарњи њоли Љаъфар бинни Муњаммад Содиќ то Имом Муњаммад Боќир) инъикос намудааст. Китоби мазкурро соли 1418 Њофизи Алоф дар Шероз ба номи Султон Иброњими Мирзо (писари Шоњрух Курагон) ба назм кашида, номи онро «Валинома» нињодааст. Нусхањои «Тазкират-ул-авлиѐ», ки охирњои садаи XVIII ва ибтидои садаи XIX нусхабардорї шудаанд, дар шўъбаи дастхатњо ва китобњои нодириКитобхонаи миллии Тољикистон мањфузанд. Нусхаи кадимтарини «Тазкират-ул-авлиѐ»(соли нусхабардориаш 1286) дар Китобхонаи донишгоњи давлатии Самарќанд ба номи Алишери Навої ва нусхањои дигари вай дар китобхонањои шањрњои Тошканд ва Берлин нигоњдошта мешаванд. Яке аз асарњои машњури Аттор «Мантиќ-ут-тайр» (соли нусхабардориаш 1483-1487) дар Осорхонаи санъати метрополитени Амрико маскан ѐфтааст. *** Мирзо Улуѓбек (соли тавалудаш 1394,вафоташ 1449) аз овони љавонїбо китобњо камол меѐфт. Ў њамроњи бобояш Амир Темур дар юришњои њарбї аз китобхонаи «юришї» мунтазам истифода мебурд. Осори бузургон ба љањонбинї ва эљоди асарњои минбаъдаи ў кумак мерасонданд. «Љадвали ситорашиносї»-и Мирзо Улуѓбек бењтарин асаре буд аз кашфи кайњонї, ки олимони дунѐро ба ваљм меовард. Мирзо Улуѓбек дар ин љадвал нуќтањои 1018 ситораро нишон дода, дар илми ситорашиносї муваффаќиятњои барљаста ба даст овардааст. «Љадвали ситорашиносї»-и Мирзо Улуѓбек рўзњои мо њам моњияти худро гум накардааст. Нусхаи нахустини вай соли 1456 ба Њирот гузашт. Онро бо амри Алишери Навої нусхабардорї карданд. Њоло нусхањои форсию арабии ин асар дар китобхонањои калонтарини собиќ Иттињоди Шўравї ва

74

китобхонањои Берлин, Париж, Оксфорд, Кембриљ, Ватикон, Коњира мављуданд. *** Аљаб осори парокандае. Оиди дастхатњои ѓарибу пароканда номзади илми филалогї Э.Шодиев навиштааст, ки«Авазмуњаммад Нозили Хуљандї (1790-1878) зиѐда аз љињил сол дар Ќуќандзиндагї кардааст. Ба рўзњои мо чањор нусха девони ў расидааст. Яке дар дасти сокини шањри Душанбе Саидумар Султонов, дуввумин дар дасти сокини шањри Ќўќанд Аскархон Акбаров, саввумин дар дасти аъзои колхози ба номи В.И.Ленини ноњияи Ўзбекистони вилояти Фарѓона Абуѓаффор-ота ва чањорумин дар китобхонаи шахсии яке аз сокинони шањри Самарќанд мебошанд. Девони Нозили Хуљандї дањ њазор мисраъ ѓазал, махаммас, ќасида, мустањзод, мувашшањ, маснавї, рубої ва марсияро дар бар мегирад». ХАТТОТОНИ ЗАРРИНЌАЛАМ

Хушнависї савияи баланди дониш, машќи мунтазам, тањамул, покизакорї, истеъдод ва нисбат ба хатту ќалам мењру муњаббати хаттотро талаб мекунад. Эљоди хатти хос ва санъати хаттотї на њунари њар кас аст. Мисли хатти арабїхатеро бо иннавъњои рангба ранг пайдо кардан мањоласт. Яке мегўяд, ки хатти арабї 30 навъ аст ва дигаре мегўяд ба 50 навъ мерасад. Дасхатњои ќадима муайян менамоянд, ки хатњои настаълиќ, насх, сулс, ларза, товусї, сунбулї, мусаввар, шаљарї, офтобї, сарвї, райњонї ва дигар хатњо бо санъати баланди хаттотї эљод шудаанд. Хаттотони хушнавис ба дастуру омилњо такя карда, аз устодони худ–хаттотони номвар сабаќ мегирифтанд. Дар гузашта бисѐр рисолањо, аз љумла «Љомеъ-ул-хутут»-и Исњоќхон, «Рисолаи њуруф ва хутут»-иШукруллоњи Ќарабоѓї, «Мадад-ул-хутут»-и Миралии Њиравї, «Одоб-ул-машќ»-и Миримоди Ќазвинї, «Рисолаи хат»-иСултон Алии Машњадї, «Фавоидул-хутут»-и Дарвешмуњаммади Бухорої, «Расм-ул-хат»-и Маљнуни Чапнавис таълиф шудаанд ва ва дар таълими хаттотї мавќеи сазовор гирифтанд. Хаттотон пеш аз шурўи навиштан тараддуд медиданд ва љањд мекарданд, ки осори навиштанашон бенуќсу зебо, љолиби тањсину лаззати дидагон бошад. Аз ин рў, онњо ќоѓазњои хушсифат– зардчаи абрешимин, нахудранги абрешимин, зардчаи шарќї, зардчаи 75

самарќандї, ќуќандї, мисрї, њаррангаиљойдорї,сиѐњидон, мењрак, мистар,рангњои сиѐњу кабуд, сабзу зангор, љўшањои сурх, найќалам, ќаламтарош, ќаламдон, ќаламкат ва ин ќабил анљому асбобњоро тайѐр мекарданд. Дастхатњои ќадимаро бикшоед, бўи атрогине њис мешавад. Ин сабаб дорад. Ривояте њаст, ки хаттотон ба сиѐњї, љушањои сурх моддањои хушбуйро омехта карда менавиштанд. Хатти арабї дар роњи такомули худ хаттотони бешумореро ба миѐн овард.Зумрае аз ин хаттотон ба мисли Ибни Мукла, Абўалї Муњаммад, Алїибни Њилол (Ибни Бовоб), Миралии Хаттот, Султон Алии Машњадї,Камолиддини Бењзод, Абдулљамил Котиб, Муломирзои Бухорої, Мањдихони Забѐнї,Мирзоабдуллои Савдо, Мирзокамар котиби Бухорої, Мирзоабдулфаттоњ Котиби Забѐнї, Абдурањмони Хоразмї ва писарњои ў Абдурањим ва Абдукарим хаттотони маъруфу шинохтаи замони худ буданд. Асарњои навиштаи ин хаттотон хеле хуб ва устокорона бо навъи хатњои зеботарин– настаълиќ, насх, таълиќи шикаста ба табъ расидаанд ва наќшу нигори њайратангезе доранд. Унвонњо, лавњањо, перомуни матн, миѐнањои матни сањифањо бо љушањои сурх, ранги сабзу кабуд ва зарњал нигорину љадвалбандї шудаанд. Асарњои шоирону мутафаккирони бузург Абурайњони Берунї, Форобї, Абўалїибни Сино, Муслињиддин Саъдии Шерозї, Абдурањмони Љомї Алишери Навої, Мирзо Улуѓбек ва бисѐр дастхатњои дигар бо њусни хатти зебо, ислимкорињо ва санъати афшони дилошўб анљом ѐфтаанд. *** Охирњои моњи июли соли 1977 олими тољик Ањрор Мухторов аз шањри Уротеппа (њозира Истаравшан) дастхатеро бо унвони «Таъдил ал-њайат-ал фалак» («Муќаррар кардани гумбази фалак») дарѐфт карда буд. Ин дастхат осори олими садањои миѐнагї Убайдулло бинниМасъуд аст. Онро дар шањри Самарќанд соли1447 хаттоти номї Абдулло Боязид бо хатти насх рўбардор кардааст.Абдулло Боязид хаттоти шоистаи дарбори Мирзо Улуѓбек буд. Ўзабони арабиро хуб медонист. Мирзо Улуѓбек ба хаттоти пурњунар боварї дошта, мегуфтааст, ки китобњои душворфањми ситорашиносиро ў бо љадвалњо, суратњои геометриаш бояд рўбардор бикунад. ***

76

Абдулќодирхољаи Пишакбоз-Мањдихони Бухорої (соли вафоташ 1900) аз љумлаи хаттотони бузургии замони амир Музаффархон буд. Номи ў бештар бо дастхати «Ќитъаот»маъруф аст. Мањдихон ќитъаоти зиѐди хаттотони мутаќадиминро љамъ оварда, дар ин роњ давлати маврусии падарро дареѓ надошт. Мањдихон ва писари ў Мирзо Абдулфаттоњ ќисми зиѐди умри худро ба хаттотї ва љамъ овардани силсилаи «ќитъаот» сарф карда буданд. Мирзо Абдулфаттоњ мисли падар ба машќи хат ва гирд овардани нусхаи«ќитъаот» машѓул буд ва хаттоти моњиризамони амир Абдулањадхон ва амир Олимхон ба шумор мерафт. Ба дасхати «Ќитъаот»-и Мањдихони Бухорої намунаи «Ќитъаот»-и хаттотони даврањои гуногун-Яњѐхољаи Ќуќандї, ШоњМањмуди Ѓуфрулло, Нуриддин Мањдуми Самарќандї, Муњњамад Хайруллои Рангинќалам, ал-Њусайнї, Абдулќодирхоља, Хољї Абдулвањњобхоља, Муњаммад Юсуф, Муњаммад Фоњир, ал-Муншї, Мирзо Абдулвоњид, Мулло Абдулрањим, Муњаммад Ниѐз, Мулло МуњаммадФозили Бухорої, Саримсоќ, Мирзо Ќурбони Шањрисабзї, Муњамад Амин ва дигарон дохил гардиданд. «Ќитъаот»-и Мањдихон солњои 18161935 дар шањрњои Бухоро, Самарќанд, Ќуќанд таълиф ва рўбардор шудааст. Хаташ насталиќи њархелаи зебо, гирдогирди сањифањо ва дохили матнбо рангњои гуногун љадвалкашида, навъи ќоѓазаш њам рангбаранги ѓафсу нафиси истењсоли Осиѐи Миѐнагист. *** Њољї Муњаммад Њусайни Хатлонї (Соли таваллудаш 1880, вафоташ 1918) яке аз олимони зуфунун, шоир, наќќош ва хаттоти маъруфи нимаи дуввуми садаи XIX ва ибтидоисадаи XXмебошад. Аз мероси адабии ў254 ѓазал, 19 мухаммас, 1 мусаддас, 4 марсия, 97 рубої, 13 манзумаи таърихї бахшида ба ќасрњои гуногун, ќалъањо ва тўю маракањои шахсони људогонаи Кангурт, Ќаротегин ва Њисор, 9 мактуби манзум, манзумањои «Василат-уннаљот», «Дабистони иброт», «Таърихи људа», рисолаи таърихии«Мунтахаб-ул-ахбор фи Табаќот-ус-салотин», маснавии «Комде ва Мадан» ва рисолаи «Ашколи њутути исломия» боќї мондаанд. Осори Њољї Муњаммад Њусайн дар «Куллиѐт»-аш њанўз соли 1913 интишор гардида буд. Ќайд кардан љоиз аст, ки фаќат ќисмати назмии он ба 13100 мисраъ мерасад. Аз рисолаи «Ашколи хутути исломияи»-и Њољи Муњаммад Њусайн дар хусуси намудњои гуногуни хат ва мањорати забон бањсу ривоятњо мекунанд. Дар ин асар 63 навъи хати арабї-сулс, ѐќу77

тї, насх, куфї, риќоъ, моњї, гулзор, нохунї, настаълиќи љалї, таълиќ, шикастаи таълиќ, настаълиќи таъфї, исрор, Ќуръони Бухорої,Ќуръони Кашмирї, ѓуборї ва ба мисли онњо намуна оварда шудаанд. Ин хатњо бо мањорати олиихаттотї навишта шудаанд.Намунањои хатњои номбурда нишон медињанд, ки Њољї Муњаммад Њусайн ба хушнависї мењру муњаббати беандозае доштааст. Ў дар рисолааш њарфњои људогонае кашидааст, ки њар яки онњо аз навиштањои майдаю мурракаб-њуруфњои аљоибу зебо ба вуљуд омадаанд. «Ашколи њутути исломия» соли 1906 дар шањри Бухоро ба ќалами худимуаллиф таълиф шуда, матнаш баъзан ба забони арабї омадааст. Ќоѓазашѓафси шарќї ва замонавии нафис мебошад. *** Ќорї Масењои Тамњиди Самарќандї (1891- 1776) дар растаи Мирзопўлоди Самарќанд зиндагї мекард. Мардуми Самарќанд ўро њамљун шоир, нависанда, таърихшинос ва хаттоти соњибистеъдоди замон мешинохтанд. Асари Ќорї Масењои Тамњид «Самария» аз хусуси топографияи таърихии Самарќанд ва перомуни он ривоят мекунад. «Самария» аз ѐздањ бобу хотима иборат аст. Муаллиф дар асари худ гуфтааст, ки«… аломатњое, ки дар таъини мазороти он соњиби китоби «ќандия» зикр кардааст, дар ин замон он аломатњо ва нишонањо мањв гашта ва лавњањо низ нобуд шудааст. Ин мухлис баъд аз тафтиши бисѐр нишонањои эшонро маълум карда, ѓубори остони эшонро ба дидаи худ тутиѐ кардааст, мехоњанд, ки аломатњо ва нишонањои мазороти эшонро дар ин китоб таъмин намояд ва он чї аз ањволоту маќомоти эшонро, ки маълум кардааст, дар аснои таъини мазороти эшон зикр кунад…». «Самария» соли 1957 таълиф шуда, бо ќалами худи муаллиф тааллуќ дорад ва дар шањри Самарќанд анљом ѐфтааст. Навъи хаташ настаълиќи зебо мебошад. Дар сањифањои 87 ва 91 панду насињатњои Ќорї Масењои Тамњид љой дода шудаанд. …Девони Манучењри Домѓонї-муалифаш Абулнаљм Ањмади Домѓонї мутањаллис ба Манучењрї (соли вафоташ 1102), шоири замони Султон Мањмуди Ѓазнавї мебошад. Дар девони Манучењрї ќасоид, мусамматот ва рубоиѐти ў гирд оварда шудаанд. Девони Манучењрї соли1947 аз љониби Ќорї Масењои Тамњиди Самарќандї рўбардор шудааст. Сарлавњањои ин асар дар ду сутун бо ранги сурх навишта шудааст. Њусни хаташ настаълиќи бемисл аст.

78

БУЗУРГОН ДАР СИТОИШИ ХАТ ВА ХАТТОТЇ

Бидон, эй писар, ки агар дабир бошї, бояд, ки бар сухангуфтан ќодир бошї ва хатти некў дорї ва таљовузкардан дар хат одат накунї, то моњир шавї… Унсурмаолии Кайковус *** Шуд насххати ѐќут, акнун њама раъноѐн Таълими хат аз лаълат гиранд ба мактабњо. Абдурањмони Љомї *** Он кас, ки ба лавњу хат напардохт, Њаргиз сияњ аз сафед нашнохт. Бадриддини Њилолї *** З-ин њуруфат шуд хирад борикрес, Насх мекун, эй адиби хушнавис. Љалолиддини Румї *** Хатти тарсову ихтирои хунуд Њамчунон тоби гесўи маќсуд. Абдулќодири Бедил *** Сабо саводи чаманро чу нусха карда бар об, Ба гул намуд, ки бингар хатти равони маро. Хусрави Дењлавї

79

*** Бе љома шарифї, аз он ки љонат Маъруф ба хат аст, не ба љома. Носири Хусрав *** Маро бар ошиќон дода яке маншури солорї, Ки тумораш гули зард асту мижгон аст варроќаш. Манучењрї *** То рикои макрамат гашт аз хатти сулсаш равон, Рубъи маскуни љањонаш зери фармон омадаст. Авњадиддини Анварї *** Расад зи гуфтани наъти ваю навиштани ў Ба фаркадон зи шараф шоиру Варроќ. Ломеї *** Кашида найи килки ман дар сухан Хатти насх дар нусхањои кўњан. Њотифї *** Њар навишта ба як хондан арзад. Абулфазли Байњаќї ***

80

В-ар аз фиќњ дармонам, оям ба мактаб, Нависамхатти насху сулсу рикої. Афзалиддини Њоќонї *** Аќли хурдадони тарроњон баъд аз мушоњидаи он хатти насху бутлон ба мутаќаддимин фан кашидї. Садри Зиѐ *** Баѐзи гардани ў дастро зи кор барад, Баѐзи хушќалам аз даст ихтиѐр барад. Соиби Табрезї *** Дигар дабири њумоюнхате, ки гоњи раќам Нињад зи хушќаламї бар рухи аторуд хол. Ањмади Дониш *** Эй хомаи тухикмату эъљознавис, Чун ту набувад њељ касе сознавис. Њар гањ раќами авфи касон бинвисї, Сархатти ѓубори мо дар оѓоз навис. Муњаммад Њусайни Хатлонї *** Мардуми бисѐре пеши ў меомаданд ва аз он љумлаМавлоно Маъруфи хаттот бо ў ихтилоти тамом мекард. «Равзат-ус-сафо» *** 81

Он љаноб … бо масоили аксари улум ошної дошт ва хатти насх ва сулс ва рикої хуб навиштї. «Таърихи Фаришта» *** Њусни хат бењ зи њусни дилдор аст, Њамчу моње, ки дар шаби тор аст. *** Агар хоњї шавї хушнавис, Бинавису бинавису бинавис. *** Хат навиштан фазилату њунар аст, Хондани хат зиѐда муътабар аст. Њар ки аз ин ду кор бехабар аст, Батар аз гову зишттар зи хар аст. САЊЊОФОНИ ГУЛДАСТ

Китобњоењастанд, ки асрњои зиѐд дар хизмати мардуманд ва ќимати худро то њанўз гум накардаанд. Мазмун, њолати хаттї, сањњофї онњоро азалї доштанд ва китобњое буданд, ки мазмуни хира, сањњофии хароб доштанду мисли ѓубори даргузар нопадид рафтанд. Санъати сањњофїна камтар аз санъати хаттотию наќќошист. Зебу зиннати одам хулќу одоби покиза ва сару либоси озода аст. Либос гуфтааст, ки«ту маро тањ бидор, ман туро шањ медорам». Зебу зиннати китоб мазмуни баланд, ќоѓази аълосифат, муќоваи мустањкаму ороста –санъаткорињои хуби сањњофист. Санъати сањњофїаз замони ќадим, аз замоне, ки одамон асбобу анљоми навиштан мељустанд ва навиштањоро ба тартиб меоварданд, шурўъ шудааст. Баъди ихтироъкорињои зиѐд аввалин китобњое, ки ба китобњои њозира шабоњат доштанд, тахминан садаи якуми милодї ба вуљуд омадаанд. Он китобњо аз тахтачањои чўбини суфташуда тайѐр карда мешуданд. Одамони ќадим барои навиштан аввал рўи тахтачањо муми сафед месоиданд. Сипас тахтачањоро хушк мекарданду бароиранг82

убор мањлул месохтанд ва бо ќалами филизин рўи тахтачањо сабт меоварданд. Баъдан тахтачањои навишта, чун сањфањои њосилшуда,ресмонбанду зайли китоб сањњофї мешуданд. Санъати сањњофї махсусан замони салтанати Темуриѐн- садаи XIV хеле инкишоф ѐфта буд. Сањњофони шариф ба мисли муаллифони асарњо, хаттотон,наќќошону љўяндагони илми адаб ќадру ќимати китобро аз њама авлотар медонистанд. Онњо кўшиш мекарданд, ки муќоваи дастхатњо бояд нигорину хушсифат бошанд ва осори бузургон асрњо боќї бимонанд. Сањњофон баъди анљоми љузъбандї ба љузъњо љомаи љамил мепўшонданд. Ба муќоваи дастхатњо, ки аз картони ѓавс сохта мешуданд, пўсти ошхўрдаи њайвонот ва ин ќабил пўстњои пурбардошт мекашиданд. Барои муќоваи дастхатњо рангбарангу дилкаш буданд. Бахши аксари дасхатњо муќоваи ќирмизї, зангорї, сурх, ќањваранг, зайнабї ва пистаранг истифода мешуданд. Сањњофон муќоваи дастхатњоро бо зару зевар, ѐќуту сангњои гаронбањо, мехњои нигиндори пурљило, сурати дасхатњои буттаю наргис, гулу булбул, шукуфа ва бањор, гулу парвона, тиру камон ва муќоваро бо ранги сурху перомуни онњоро бо ранги зарду зангор, сиѐњу лољвард ороиш медоданд. Муќоваро бо маътои хоса ва чармњои ранга шерозабандї мекарданд. Силсилаи дастхатњоиКитобхонаи миллии Љумњурии Тољикистон ба номи Абулќосими Фирдавсї (њоло Китобхонаи миллии Тољикистон) бо номи бисѐр устодонисанъати сањњофї алоќаманд аст. Онњо аз љониби Мавлоно Зотии Лорї, Ишрати Ќаландар, Рамазони Наботї, Мулло Муњаммад Њодии сањњоф, Мирсаид бинни Мирхољаи сањњоф, Мулло Абдураззоќи сањњоф, Мулло Исмати сањњоф, Мулло Маљиди сањњоф, Хоља Њошими сањњоф, Мулло Зиѐвиддини сањњоф, Мањмуд Шоњи сањњоф, Муњаммад Солењи сањњоф, Ќорї Мунир, Неъмати сањњоф, Мулло Муњаммад Наими сањњоф, Мулло Мансури сањњоф, Муњаммад Тариќи сањњоф, Муњаммад Шодии сањњоф, Мулло Мири сањњоф ва дигарон сањњофї шудаанд. Бо туфайли њамин санъаткорињои беназири сањњофони гулдаст буд, ки инъомоти бузургони гузашта садањою њазорањоро тай намуда, дар хазинањои умумимардумї сарпаноњ ѐфтаанд ва ба наслњои имрўзу ояндахизмат хоњанд кард. Собиќ корманди Китобхонаи миллии Тољикистон ба номи Абулќосим Фирдавсї, марњум Назира Кароматуллоева дар маќолааш (1981) баъзе луѓат ва истилоњот оид ба китобшиносї, китобхонашиносї, аз љумла оид ба асбобу анљоми сањњофї, љузъбандї ва дигар овардааст: дўбандї истилоњест мавриди љузъбандї истифодашаванда. Гуфтанд: 83

Ду навъ ояд тариќи љузъбандї, Яке якбандию дигар дубандї. Пероза – як навъ торкашї, ки дигар аќиби китоб мавриди љузъбандї ба рўи латтаи пушти китоб кашида мешавад. Гуфтаанд: … Бигирї бањри пероза китобаш, Ки баъд аз ин њамин бинам савобаш. Бидорї боз пероза њама фард, Ки зич оянд дар шероза, эй мард. Бидон з-онгањ, ки пероза бибандї, Ва шероза дигар гуна бибандї. Бигир инро салаф пероза гўянд, Пас аз итмоми ин шероза гўянд. Тата – навъи афшонест, ки тавассути асбоби ќилидум сохта шудааст. Онро ба мањлули тилло ѓутонда, аз рўи сафњои оњор бо пошондани мањлули тилло анљом меѐбад. Гуфтаанд:

… Ба ќоѓазњои рангин соз оњор, Барои таттаву афшон нигањ дор. Зи тарсимњои ноѐб аст афшон, Ба тата ќатрањо созанд афшон. Зи думи асп мўе чанд бояд, Бурида гашта чор ангушт бояд. Дастхатњоро бубинед хеле зебо, бо мањорати баланд љадвалбандї шудаанд. Ин мисрањо ба он касоне бахшида шудаанд, ки дар љадвалкашии сафњањои дастхатњо мањорат доштаанд: Каш се хатро ќариби якдигар, Дар тилло хаттти охирин бартар. Гўшањо кун нишон ба чор дуруст, То кашї рўбарўву пушт ба пушт. Ончи мобайни ин ду хат шояд, Камтар аз пушти корд мебояд. Дар миѐни њам ду хат бувад авло, То нагардад баѐзњо њама љо. Баъд аз он мўњракаш, макун таксир, То тавонї кашиданаш тањрир. Каш ду тањрир дар ду хат авло, Пас се тањрир каш хати уњро. 84

Чун миѐнро кунї Мусанно њам, Чор тањрир бояд онро њам. Кунљњо магзарон зи якдигар, Љањд кун то нињанд сар ба сар. Дар миѐна ду хати аввал каш, Лољуварде, навбадаш марѓаш. Њаст пайваста он ду хат ба миѐн, Дар миѐн низ лољувард бирон. Боз порѐни он ду хати дигар, Хатти зарин бикаш, ва з-ин магзар. ДОНИСТАН ХУБ АСТ

Ибни Хайѐн Љобир (соли таваллудаш таќрибан 721, Тўс – соли вафоташ таќрибан 815, Хуф) олим, ќомусшиноси асримиѐнагии форсу тољик. Ў оид ба химия, тиб, ситорашиносї, математика, оптика ва фалсафа беш аз 500 асар таълиф кардааст. Њоло 85 номгин асарњо мављуданд. Аз асарњои Ибни Хайѐн бахусус асарњои кимиѐвии ў «Китоб-ус-сабъин» («Њафтод китоб»), «Китоб-ул-мизон» («Китоби тарозу»), «Китоб-ур-рањма» («Китоби шавќат») дар Шарќ ва Ѓарб машњур буданд. *** Абумуашшар Љаъфар ибни Муњаммад Балосї ќариб 100 сол умр дида, соли 886 фавтидааст. Ў аз маъруфтарин мунаљимон, олими ќарни 1Х ба шумор мерафт. Баъдан ў барои азхуд кардани донишњои илми нуљум мепардозад ва дар ин соња ќариб чил асар эљод менамояд. *** Абўзайди Балхї (850-934) љуѓрофияшинос, ситорашинос, табиб ва забоншиноси форсу тољик муаллифи 60 асари илмї мебошад. Аз љумла ў «Китоб оид ба фазилати илми риѐзиѐт», «Китоби сарфу нањв», «Њудуди фалсафа», «Китоби салоњии бандањо ва љонњо», «Китоб оид ба он чї сањењ аст аз ањкоми нуљум», «Китоби нодир дар бораи як ќатор фанњо»-ро таълиф кардааст. ***

85

Фаробї Абўнаср Муњаммад Тарњон (873, Фароб-950, Димишќ) олми ќомусшинос, файласуфи Шарќи Наздику Миѐна мебошад. Бино ба гуфтаи муњаќќиќон ў 160 асар офаридааст. Фаробї оид ба асарњои Арасту метафизика, этика, риторика, софистикаро тавсиф карда, масъалањои фалсафї-назарии худро баѐн намудааст ва имрўз асарњои ў «Китоб-фил-аќл-ис-саѓир», «Китобул-бурњон», «Мусиќа ва кабир» ва дигар ба мо маълуманд. *** Донишманди бузург Абўрайњон Муњаммад ибни Ањмад Берунї (Соли таваллуд 973, шањри Кот-маркази ќадимаи Хоразмвафоташ соли 1048, Ѓазна) оиди илмњои табиатшиносї, љамъиятшиносї, тиб ва ѓайра аз 130 то 180 асар таълиф кардааст, ки аз љумла 70 асараш ба илми ситорашиносї бахшида шудааст. Дар офаридани китоби тиббиаш «Китоб-ус-Сайдана» адабиѐти зиѐда аз якуним њазор сол таърих доштаро истифода бурдааст. Дар асар номи 250 нафар муаллифон номбар ва 4500 номгўи набототу њайвонот, маъдан ва хосияти онњо тасвир шудаанд, ки 1100-тои онњо дорои номњои тољикї мебошанд. Дастнависи ба забони форсї тарљумашудаи «Китоб-ус-Сайдана»-и ў дар осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) тањти раќами ОЧ 5849 нигоњ дошта мешавад. *** Хонандагон ба асарњои нависандагони барљастаи Фаронса Александр Дюма ва Оноре де Бальзакшиносанд. Оѐ медонед, ки ин бузургон чанд асар таълиф кардаанд? Александр Дюма 68 солу 4 моњу 12 рўз умр дидааст. Аз ин 8 моњу 19 рўз дар Россия буд. Александр Дюма 477 асар таълиф кардааст. Яке аз асарњои ў«Хотирањои ман» ном дорад, ки вай аз 22 љилд ва њар љилд аз 300 сањифаи чопї иборат мебошад. Оноре де Бальзак бошад, ќариб 100 раман ва новеллањои зиѐд ба вуљуд оварда буд. *** Њукуматдорони подшоњии Россия бо њар бањона пеши роњи эљодии нависандаи бузург Л.Н.Толстойро мегирифтанд. Ўро доим таъќиб мекарданд. Њоло дар архивњои собиќ Иттињоди Шўравї 1180 љузвгирњои муњрдори вазоратњо, идорањои људогона мањфузанд. Дар ин љузвгирњо барои манъи асарњои Л.Н.Толстой њар

86

гуна фармонњо, амру дастурњо, маълумотњои дорои муњри махфї дўхта шудаанд. …Баъди фавти Л.Н.Толстой (7ноябри соли 1910) дар осорхонаи шахсии ў ќариб 50 њазор мактуб ѐфт шудаст. Мактубњои нависанда 30 љилдро ташкил доданд ва ба мунтахаботи 90 љилдаи ў дохил гардиданд. Романи «Љанг ва сулњ»-и Л.Н.Толстой 559 персонаж дорад. Њар кадоме аз ин персонажњо бо хислату рафтори хоси худ ба якдигар монанд нестанд. Прототипи ќањрамони роман Василий Денисовро нависанда дар романаш бо номи Денис Давидов љой додаст. Денис Давидов шоир, нависандаи њарбї, иштирокчии фаъоли љангњои партизании муќобили лашкари Наполеон буд. *** Тарас Григорьевич Шевченко (соли таваллудаш 1814, фавташ 1861) 47 сол умр дид. Фаъолияти адабии ў хеле пурмањсулу бобаракат буд. Тарас Григорьевич Шевченко 1100 номгўй асар таълиф кардааст. *** Владимир Ивановия Дал тартибдињандаи луѓати тавсирист. Ѓайр аз ин ў 145 повест, маљмўаи њикояњо, 160 маводи таърихї барои маљмўаи «Фурсати дамгирии малоњон», 62 маводи таърихї барои њамин маљмўа шеърњои зиѐд навишта ва беш аз њазор афсонаро ба субут расондааст. *** Нависанда Жорж Сименон 1903 дар шањри Льѐже (Белгия) таваллуд ѐфтааст. Соли 1989 дар Лозани (Шветсария) фавтид. Жорж Сименон бо номи шахсияш 218 роман, бо номњои мустаори адабиаш (17 ном) 200 роман ва 1500 повест, њикояњои љолиб таълиф намудааст. Жорж Сименон истеъдод, ќудрати тавонои табиї дошт. Ў дар зарфи 7 - 15 рўз ва ѐ то як моњ романи саркардаашро анљом медод. Асарњои Жорж Сименон ба забонњои 55 миллати 39 мамлакати олам, бо теъдоди 500 миллион нусха интишор гардидаанд. Нависанда дар бораи комиссари полис - Мегрэ 80 роман навиштааст. Романњои Жорж Сименон хонданибоб буда,аз рўи онњо 52 кинофилм, 211 филми телевизионї ба навор гирифта шудаанд. Дар ин филмњо 22 нафар актѐрон наќши ќањрамони романњоМегреро иљро намудаанд. 87

*** Англисзан Урусу Блюм дар синни 91 солагї фавтид.Урусу Блюм 560 роман навиштааст. Асари нахустини ў роман-афсона «Паланг» ном дошт ва онро нависанда соли 1990-ум дар синни њафтодсолагиаш нашр карда буд. *** Романнавис ва ношир Никола Ретиф де Ля Бретони (17431806) муаллифи 203 роман буд. Нависанда 152-тои ин романњоро њељ гоњ таълиф накардааст. Лекин аз љониби вай ба вуљуд овардани њамаи романњояш аз њаќиќат холї нест. Зеро Никола Ретиф аксари романњояшро дар матбаа тайѐр мекард. Ў романњояшро рўи коѓаздар як ваќт нонавишта, эњсосоту андешањояшродар матбаа бо њуруф мечинд. *** Нависандаи Япон Куинг-те-Бакин ба таълифи романи бисѐрљилдааш соли 1852 шурўъ карда буд. Ў романро соли 1892 анљом дод. Роман 106 љилдро дар бар мегирифт. Њар љилди роман њазор сањифа дошт. Дар њар сањифа 30 ќатор сатр ва љамъи љилдњо 3 миллиону 180 њазор сатр доштанд. Њамаи љилдњои роман 32 миллион калимаро ташкил медод. Андозаи вазни романба 60 килограм мерасад. *** Владимир Иванович Даль тартибдињандаи луѓати тафсирии русї мебошад. Ѓайр аз ин Даль 145 повест ва бисѐр њикояњо, 160 маводи таърихї барои маљмўаи «Фурсати дамгирии маллоњон», 62 маводи таърихї барои маљмўаи «Фурсати дамгирии сарбозон», шеърњои зиѐд навиштааст ва беш аз њазор афсонаро ба сабт расонидааст. *** Аќиќо ном япондухтар дар синни 16- солагиаш нобино шуд. Ў баъди зањмати зиѐд дар зарфи 16 сол барои ќориѐн бо њуруфоти Брейли (њуруфоте, ки бо ангушт мутолиа мешавад) луѓати англи-

88

сию япониро тартиб дод. Луѓати Аќиќо 71 љилд ва њамаи љилдњо 13 њазор сафњаро ташкил намуд. *** Нависанда ва таърихшиноси Эквадор Хосе Румасо «Парусия» ном достони фалсафии манзумашро 13 сол навишта, онро соли 1886 анљом дод. Достон аз 7 љилд иборат буд. Дар њар як љилд њазор мисраъ шеър љой гирифтааст. *** Нависандаи франсавї РоменРоллан соли 1935 ба ИЉШС сафар карда буд. Ў њангоми дар Китобхонаи давлатии ИЉШС ба номи В.И.Ленин буданаш ќуттиеро тўњфа кард. Номи онро нињон дошт ва хоњиш намуд, ки тўњфаро баъди бист сол бикшоянд.Кормандони китобхона хоњиши Ромен Ролланро ба љо оварданд. Тўњфаи ўро баъди бист сол кушоданд. Тўњфа дастхати Ромен Роллан буда, бар љанги якуми љањонї ва воќеоти то соли 1919-ро дар бар мегирифт. Ин дастхат ба махзани китобии китобхона зам шуд. *** Дар Британияи Кабир (Лондон) иштирокчиѐни љамъияти «Шекспирдўстон» хабари ѓалатиеро интишор сохтанд ва дар он гуфта мешуд, ки«дар љањон тахминан 800 њазор мухлисонеанд, ки бо мадади даромади асарњои Шекспир зиндагї мекунад. Онњо аз ин асарњо илњом мегиранд ва бо туфайли ин асарњо кор мекунанд. Инњо шекспиршиносон аз зумраи нависандагон, бастакорон, актѐрон, тарљумонњо, ноширон ва фурўшандагони китобњо мебошанд. *** Бобоюнус Худойдодзода (1870-1946) дар дењаи Косатароши љамоати Садаи-Бардаи ноњияи Балљувони вилояти Кўлоб таваллуд ѐфтааст. Падару модари ў њофизу њофиза ва бадењагўй буданд. Бобоюнус камол ѐфт. Шоири халќї ва достонсарои номї шуд. Ў шеърњои бешумореро навишта, зери оњангњои рангбаранги достони «Гуруѓлї» равон мекард. Бобоюнус зиѐда аз 150 њазор мисраъ достони «Гуруѓлї»-и машњурро аз ѐд медонист. Ў ин достонро хеле бо шавќу завќ, бо оњангњои дилпазир месароид. Аз ин љињат шоири номвари тољик Мирзо Турсунзода њанўз соли 1937 гуфта 89

буд, ки«Бобоюнус энсиклопедияи фолклори тољик, шоири барљастаи бадењагў мебошад». *** Нависандаи маъруфи Олмон Леон Фейхтвангер (1884-1958) соли 1935 менависад, ки«Нависанда Л.Ф. охирњои садаи ХIХ дар шањри Мюнхени Бавария таваллуд ѐфтааст. Пас, ба ў омўзгорон аз 211 соњаи мустаќили илм дарс гуфтаанд. Нависанда барои аз хотир берун кардани 172-тои ин соњањо 19 сол кўшиш кард. Солњои тањсил омўзгорони ў 14203 маротиба номи Платон, 22614 маротиба номи Фридрихи бузургро такрор намуданд. Онњо боре номи Карл Марксро нагуфтанд. Нависанда Л.Ф. 14 сол ваќти худро дар мактабњои таълими умумї, донишгоњњои Берлин, Мюнхен гузаронд. Ў дар хизмати њарбї 5,5 сол, асирї 17 рўз ва дар Мюнхен 11 сол буд. Боќии њаѐт озод. Солњои нашъунамоѐбї ќомати нависанда Л.Ф. 1 метру 65 сантиметр, вазнаш 61 килограм, 29 дандон дошт. Чанд тои дандонњояш ба пеш баромада. Мўи сараш ѓафсу малланамо ва ба чашмонаш айнак гирифта мегашт. Шиновари хубу раќќоси ўњдабаро, дилбохтаи чой. Ба нўшокињои шаробї, ќањва њавас надошт. Дар њаѐташ як бор соњиби хона ва як бор хонаашро сахт тагурў гардондаанд. Нависанда Л.Ф. шаш бор соњиби молу мулки зиѐда буд. Дар бисоташ 28 асари дастнавис, 10248 нусха китоб, 1 мошинаи сабукрав, 1 гурба, 2 сангпушт, 9 тубаки гул, 4212 адад чизу чораи дигар дошт. Њамаи чизу чорањояшро гитлерчиѐн нест ва ѓорат карданд. Нависанда Л.Ф. як бор соњиби зан ва як бор духтаракеро аз ѓарќшавї рањо дод. 11 драма навиштааст. Чањор романи нависанда дар Олмон бо теъдоди 527 њазор нусха интишор гардид. Нависанда Л.Ф. китоби Гитлер «Муборизаи ман»-ро омўхт. Дар вай 164 њазор бор вайрон кардани ќоидањои сарфу нањвї, услубиро ташхис намуд. Нависанда Л.Ф.-ро таъкиб мекарданд. Фашистон 20 асари ўро ба таври тантанавї сўзонданд ва онњоро мардумони Олмон чун зањр эълон намуданд». *** «Изњори самимии хонуми њамболин» ном повестро амрикозан Адели Гариссон таълиф кардааст. Адели Гариссон соли 1957 дар синни 82 солагї фавтида буд. Повести ў аз љињати интишор

90

дар таърих љои аввалро соњиб аст. Вай бар иловаи яке аз њафтаномањои Амрико 41 сол интишор гардидааст. *** Китоби нависанда И.Вайслингер бо унвони «Њаќиќати муттасил» соли 1726 чоп шуда буд. Вай 618 сањифа дошт. Аљибаш он аст, ки 470 сањифаи ин китобро муќаддима пур кардааст. *** Волтер ном нависандаи хориљї дар як ваќт якчанд китоб менавишт. Ў асарњои нонавиштаашро ном ба ном рўи миз мегузошт ва аз чї сар карданашро намедонист. Бо њамин Волтер ба кайфияташ нигоњ мекарду корашро давом додан мегирифт… *** Бисѐр шоирону нависандагон тахаллуси адабї доранд. Нахустин шахсе, ки ба тахаллус асарњо таълиф кардааст, ин комедиографи Юнони Ќадим Аристофан (ќариби солњои 450-384 пеш аз милод) мебошад. Тахминан аз чињил асари мазњакавии Аристофан ѐздањ то боќї мондаанд. *** Нависандаи бузурги тољик Садриддин Айнї (1878-1954) шеъри аввалини худро соли 1895 навишта, онро «Гули Сурх» номида буд. Сипас, Садриддин Айнї асарњои аљоиберо ба мисли «Шарорањои инќилоб», «Ѓуломон», «Љалладони Бухоро», «Одина», «Дохунда», «Марги судхур», «Каромати Мирзодомулло», «Ёддоштњо» ва ѓайрањо таълиф намуд. *** Нависандаи франсавї Жюл Верн дар замони худ бахшида ба соњањои гуногуни дониш картотека тартиб дода буд. Картотекаи Жюла Верн зиѐда аз 20 њазор барга (карточка)-ро дар бар мегирифт. Ба аќидаи донишмандон аз ин картотека замони мо њам муассисањои илмї бибояд њасад бибаранд. ***

91

Ин воќеа дар Саксония рўй дода буд. Фаъолияти нависанда Иобаста Вайсбордт омад накард. Њаљвномаи ў ба амалдорон хуш наомад. Нависандаро ба суд доданд. Мувофиќи њукми суд Иобаста ба азоби сахт дучор шуд. Ў миѐни љомеа чорзону зада нишаст. Сањифањои њаљвномаашро, ки хеле бешумор буданд, то охир хурда соф кард. *** Васиятнома равшан набуд. Њељ кас ба кушодани лифофањо љуръат накард. Болои њар кадоми лифофањо навиштањо сабт буданд: «То рўзи бистсолагии фавтам накушоед–Томас Ман». Вассалом. Лифофањои Томас Манн дар архиви давлатии мактаби олии техникии Цюрих бист сол эњтиѐт шуд. Баъди ин муддат хазинадор, профессор Вислинг бо иштироки нотариус лифофањоро кушод. Аз чањор лифофаи Томас Ман 32 дафтар, китобча ва рўзномањо баромаданд. Навиштаљоти дафтарњо ба вазъияти Мюнхени солњои 1918-1920, навиштаљоти рўзномањо ба воќеъоти 15-уми марти соли 1933 то 29-уми майи соли 1955 дахолат доштанд. Дар ин навиштањо њукуматро ба даст овардани Гитлер, сўзондани Рейхстаг, аз тарафи Гебельс сўзондани китобњои бењтарин, бадарѓа ва ѐ нобуд кардани озодфикрону мулоњизањои дигари нависандаи Олмон сабт ѐфта буданд. *** Анри Дюран ном нависандаи франсавї пули њаќќи ќалами гирифтаашро гум кард. Њодиса ба интишор сохтани асари навбатии ў алоќа дошт. Зеро асари охирини Анри Дюран «Аз кисабурон эњтиѐт бошед!» номдошт. *** Нависандаи маъруфи франсавї Франсуа Рабле муаллифи китоби «Гаргантюа ва Пантагрюэль» мебошад. Ў васиятномаи аз њама кўтоњ тартиб додаст, ки матнаш чунин аст: «Ман њељ чиз надорам, ќарздорам, боќимондааш аз они хешу таборон». *** Ин њодиса ягона нест. Одам ба чунин ќудрат ноил аст. Баъзан илњому дониши модарзодї аз эњтимол холї нест. Англисзан Урусу 92

Блюм њам нахустинроманашро дар синни њафтсолагиаш интишор сохта буд. Замони мо боз як нависандаи хаѐлотнавис (фантастик) ба миѐн омадааст. Мегуянд, ки аз рўи иттилооти рўзномањои Британияи Кабир нависандаи хаѐлотнавис Алекс Уильями англис њафтсола мебошад. Ў оид ба роботњо роман таълиф кардааст. Романи Алекс Уильям бо тањриру ислоњи сарфу нањв интишор шуда, зуд ба фурўш рафтааст.

ФЕЊРИСТНАВИСОН

Фењрист тавсироти њастии дастхатњо, тафсироти китобњои чопї ва маводи матбуоти даврї аст. Фењристњо аз рўи вазифаи худ мазмуни њар асар, љилдњои давомдор ва маводи матбуоти давриро соња ба соња мураттаб месозанд. Дар фењристњо тарзу усулњои таълифот на ба мисли таълифи асарњои бадеї мебошанд ва дар онњо персонажњо дида намешаванд. Фењристњо тарзу ќоидањои људогонаи ба худ хос доранд. Онњо маълумоти мухтасари њар китоб, материалњои матбуоти давриро инъикос менамоянд. То садаи XVII фењристро ба маънии њозира «Китобхона», «Нишондињанда», «Репертуар», «Каталог» меномиданд. Калимаи библиография (фењрист) миѐнаи садаи XVII шўњрат ѐфт ва маънии луѓавии вай бо лафзи юнониѐни ќадим «Библио - китоб», «Графо- навиштан» аст. Замони ќадим дар мавриди афзоиши номгўи китобњо, ба вуљуд омадани китобхонањо ва барои ба низом овардани китобњо фењристнависї расм шуда буд. Аввалин фењристнавис олим ва шоири Юнони ќадим Каллимах (солњои 310-240 то милод) китобдори китобхонаи Искандарї буд. Каллимах беш аз 800 асари таърихї, сарфу нањвї, назмї таълиф кардааст. Вале асарњои ў ба рўзњои мо нарасидаанд. Онњо аз рўи маъхазњо маълуманд ва баъзе порчањои онњо боќї мондаанд. Хизматњои бузурги Каллимах дар он аст, ки ў дар асоси хазинаи китоби китобхонаи Искандарї фењристи китобњои онро мураттаб сохт ва фењристи 120 љилдаро ба вуљуд овард. Каллимах дар фењристаш на танњо рўйхати китобњоро гирд овард, балки ў дар хусуси муаллифони ин китобњо маълумоти равшану мукаммал дода буд. ***

93

Владимир Измайлович Межов (1831-1894) бисѐр фењристњо тартиб додааст. Асарњои ў «Фењристи таърихи рус» аз II љилди дорои 100 њазор тафсироти фењристї, «Адабиѐти љуѓрофї, њисобот, этнографї» аз 9 љилди дорои 85 њазор тафсироти фењристї иборат мебошанд. Дар њамаи асарњои В.И.Межов беш аз 400 њазор китоб, материалњои матбуоти даврї тафсир шудаанд, ки ин љустуљўи бардавом, мењнати пурмашаќќати фењриснависро талаб мекунад. Дар навбати худ яке аз асарњои бузурги В.И.Межов «Маљмўаи Туркистон» мебошад, кион620 љилдро ташкил медињад. В.И.Межов 416 маљмўаро дар зарфи солњои 1867-1887 тартиб додааст. Тањияи «Маљмўаи Туркистон» идома дошт. Баъди фавти ў љилдњои минбаъдаи онро Н.В.Дмитриевский ва А.А.Семенов ба субут расонидаанд. Љилди охирини «Маљмўаи Туркистон» соли 1916 анљом ѐфта буд. Њоло дар Китобхонаи давлатии Љумњурии Ўзбекистон ба номи Алишери Навої (њоло Китобхонаи миллии Ўзбекистон ба номи А.Навої) 591 љилд ва дар Китобхонаи давлатии ИЉШС ба номи В.И.Ленин (њоло Китобхонаи давлатии ФР-и ш. Москва) 29 љилди он нигоњ дошта мешаванд. Дар «Маљмўаи Туркистон» асосан аз маводи матбуоти даврии тоинќилобии Туркистон истифода шудааст. Маљмўаи материалњои таърихї, иќтисодї, этнографї, њаѐти мадании кишвари Туркистон, аз љумла хонигарии Хева (Хоразм), аморати Бухоро ва мамлакатњои Шарќи њамсояро дар бар мегирад. *** Нимаи садаи XIX Михаил Дмитриевич Хмиров дар СанктПетербург зиндагї мекард. Ў 42 сол умр дидааст. Таърихшинос М.Д.Хмиров дар зарфи 20 сол бисѐр маљаллаю рўзномањои 110солаи Россияро љустуљў ва харид мекунад. Пас аз онњо материалњои камѐбу муњимро бурида мегирад. Материалњоро дар љузъгирњо соња ба соња мураттаб месозад ва аз њисоби ин материалњо 1288 албом тартиб медињад. Байни ин албомњо албомњое низ мебошанд,ки ба давраи њукмронии Пѐтри I, фаъолияти адабии А.С.Пушкин ва дигар олимон, шоирон, нависандагон, њаѐти фарњангиютаърихии Россия бахшида шудаанд. Љустуљўњо ва зањмати М.Д.Хмиров бењуда масраф намешуданд. Азбаски амсоли ин албомњо дида намешуд, дар минбаъда онњо комѐбу нодир дониста шуданд. Соли 1873 дар шањри Москва осорхонаи таърихї кушода шуд ва ин албомњодар он љой гирифт. Баъдан вай ба китобхонаи мустаќили давлатии таърихї-оммавї табдил ѐфт, ки асоси захираи китобии онро китобњо, албомњои М.Д. Хмиров ташкил намуданд. 94

*** Номзади илми филология Абдуллољон Юнусов аз ибтидои соли 1959 инљониб мудирии бахши дастхатњои Шарќ ва китобњои нодири Китобхонаи миллии Тољикистонро ба ўњда дорад. Абдуллољон Юнусов дар ин хазина ба љамъоварї, њифз ва таблиѓи осори ниѐгон хеле ва хеле сањмгир мебошад. Ин марди маъруф дар тўли солњои хизмат 500 маќолоти илмию оммавї ва ахборї рољеъ ба кори китобхона ва таблиѓи китоб интишор кардааст. Солњои мухталиф ў бештар аз 30 фењристи калонњаљму хурдро ба табъ расонидааст. Инњо ќариб 35 њазор китобу маќолоти матбуоти давриро дар бар мегиранд. Абдуллољон Юнусов њанўз соли1965 бо њамкории корманди китобхонаи мазкур Р.О. Талман (марњум) фењристи «Рўдакї»-ро тартиб дода буд. Солњои баъд фењристњои тартибдодаи ў, ба мисли «Фењристи дастнависњои тољикї-форсии китобхонаи давлатии РСС Тољикистон ба номи Абулќосим Фирдавсї», фењристњои адабиѐт бахшида ба њаѐт ва фаъолияти адабии Абулќосим Фирдавсї, Њофизи Шерозї, Ањмади Дониш ва бузургони дигар низ ба табъ расиданд. *** Якумин осори чопии љањонї маљмўаи афсонањои динии њиндуѐн «Алмоси Сутра» шинохта шудааст. «Алмоси Сутра» аз шаш вараќ иборат буда, ба забони хитоињо низ тарљума шуда буд. Онро ихтироъкори Чин Ван Чи II-уми маи соли 868-уми милодї дар тахтачањои чўбин интишор карда буд. Ван Чи рўи муќоваи «Алмоси Сутра» суратњои буддоињоро сабт кардааст. *** Маълумотњои таърихї шањодат медињанд,ки китобњо дар тахтачањои чўбин хеле инкишоф ѐфта буданд. Аз ибтидои садаи XI сар карда, дар зарфи 80 сол њунармандони Корея «Маљмўаи калони нигоришѐфта»-ро, ки оназ 6 њазор љилд иборат буд, ба вуљуд оварданд. Баъдтар дар Корея «Маљмўаи муќаддаси нигоришѐфтаи буддоињо» пањн гардид. Барои бавуљуд овардани ин асар ќариб 80 њазор тахтачаи чўбинро истифода кардаанд. Њоло ќисме аз ин асар дар ибодатхонаи буддоии Пхенян мањфузаст. Пас кореягињо аз кандакорињои чўбин ба њуруфрезии физилин гузаштанд. *** 95

Тањќиќотчиѐн равшан сохтаанд, ки яке аз китобњои аввалини бо њуруфоти физилин тайѐршуда ба замони мо расидааст. Вай 75 сол ќабл аз ихтирои Иоган Гутенберг чоп гардида буд. *** Замонњои ќадим дар кишварњои Осиѐ дар тахтачањои суфта сабт гардондани њуљљатњо, номањо, китобњо расм шуда буд. Боре мавриди гузаронидани њафриѐт археологњо аз Тўпроќќалъаи Хоразм њуљљати дарбории њокимро дарѐфт карда буданд. Њуљљати мазкур дар тахтачаи дастадор бо навиштањои номаълуми ќадима анљом ѐфта буд. *** Ношири арманињо Акоп Мегапарт соли 1512 чопи китобњои арманиро оѓоз карда буд. Акоп Мегапарт бори аввал дар Венетсия «Парзатумар» ном китоби арманињоро интишор сохтааст. Аз чопи ин китоб сар карда, то соли 1920 дар олам 460 чопхонањои арманињо вуљуд доштанд. *** Шоир ва донишманди маъруфи Украина Оѓатангел Кримский (1871-1941) тањќиќотчии адабиѐти араб, форсутољик ва турк буд. Оѓантангел Кримский осори шоирони тољик, аз љумла соли 1895 порчањоро аз осори Саъдии Шерозї, соли 1896 порчањоро аз достони «Шоњнома»-и Абулќосим Фирдавсї ва соли 1922 маљмўаи калонеро, ки силсилаи шеърњои Абўабдуллоњи Рўдакї, Абўалї ибни Сино, Абдурањмони Љомї, Умари Хайѐм, Њофизи Шерозї, Љалолиддини Румї, Саної, Авњадиддини Анварї, Абўмансури Даќиќї ва дигаронро дар бар мегирифт, ба забони украинї тарљума ва интишор намуда буд. Шогирди ў Е.Ребрик кори устоди худро давом дод ва соли 1931 асари Садриддин Айнї «Одина»-ро аз тољикї ба забони украинї баргардон кард. *** Соли 1957 яке аз шуморањои маљаллаи «Курьер»-и ЮНЕСКО ба мавзўи «Олами китобњо» бахшида шуда буд. Дар ин шумора раќамњои љолибе оварда шудаанд: Њар сол дар дунѐ ќариб 5 миллиард китоб интишор мешавад. Агар ба њисоби миѐна ѓафсии њар 96

китоб 2 сантиметр бошад, пас китобњои интишоршудаи њарсоларо дар як ќатор бичинанд, андозаи дарозии ин китобњо ба 100 њазор чаќрим расиданаш мумкин аст. Вале китобњо якхела нестанд. Дар чанде мамлакатњои љањон њаљми миѐнаи китобњо муќаррар шудаанд. Масалан дар Итолиѐ, Монако, Шветсария китобњо 100 сањифагї, Дания 60 сањифагї, Ливан ва Африќои Љанубї 51 сањифагї, Штатњои Муттањидаи Амрико, Канада, Норвегия, Германия, Финландия 49 сањифагї, Голландия 33 сањифагї, Исландия 17 сањифагї муйян шудааст. Мувофиќи тавсияи ЮНЕСКО асарњои на камтар аз 48 сањифаи чопї китоб номида мешаванд. ЮНЕСКО тањти унвони «Индекси тарљума» китоберо таълиф кардааст. Дар сањифаи 1181-уми ин китоб асарњои тарљумашудаи дањсоли охир саддаи ХХ тањлил шудаанд. Дар зарфи дањсола њолати тарљумаи китобњо ба забонњои гуногун чунинанд: таърихи асосии ќањрамонони филмњои мултипликатсионии Мукки – Маус – 284, асарњои В.И.Ленин – 276, Агата Кристи – 262, «Таврот»-и муќаддас– 219, асрњои баччагонаи Жюл Верн – 205, бародарон Грим – 161, Андерсен – 149, асари хуфиягии Конан Дойл «Шерлоки Холмс»– 205, асарњои рўњонии калони католикњои Рим – 198, Карл Маркс – 123, осори адабии Шекспир – 123, Л.Н. Толстой – 98, Диккенс– 78, Балзак – 70, Хемингуэй – 64, Маркес – 62, М.Горкий– 50 маротиба тарљума шудаанд. *** Асарњои В.И.Ленин 11500 номгўйро дар бар мегиранд. Ин асарњо солњои Њокимияти Шўравї (1918-1984) 17052 маротиба ба 125 забони мардумони ИЉШС ва хориљї бо адади 653 миллион нусха ва асари људогонаи ў «Як ќадам ба пеш, ду ќадам ба аќиб» 171 маротиба бо адади 10 миллион нусха интишор шудаанд. *** Мувофиќи маълумотњои моњи январи соли 1989-и Палатаи Умумииттифоќии китобњо дар давраи Њокимияти Шўравї асарњои Александр Сергеевич Пушкин 3205 маротиба бо адади умумии 407 миллиону 259 њазор нусха, ба 107 забони мардумони ИЉШС ва хориља интишор шудаанд. ***

97

Ќаблан дар собиќ Иттињоди Шўравї соле бо теъдоди 2 миллиарду 500 миллион нусха китобњо интишор мешуданд. Аз соли 1988 сар карда ин раќамњо пайваста паст шудан гирифтанд. Соли 1989 дар мамлакат бо теъдоди 2 миллиарду 200 миллион ва соли 1990 бо теъдоди 2 миллиард нусха китоб интишор гардид. *** Ин муассиса аз њамаи он муассисае, ки ба захираи китоб, хизматрасонии китобхонон, хариду фурўши китоб дахлдоранд, фарќ мекунад. Вай китобхона, анбор ва маѓозаи савдои китоб нест, валедар захираи китобии худ њамаи нусхањои чопї-китоб, брошюра, дастурњои библиографї, корњои тањќиќотї, маљаллањо, рўзномањо, вараќањои суратдор, лавњањо, даъватномањо ва амсоли онњоро, ки дар матбаањо чоп мешаванд, барои абад нигоњ медорад. Ин муассисаро Палатаи китобњо меноманд. Бо маќсади эњѐи библиографияи давлатї ва нигањдории мањсулоти чопии љумњурї моњи октябри соли 1935 бо ќарордоди Шўрои Комиссарони халќии ЉШС Тољикистон Палатаи давлатии китобњои Љумњурии Тољикистон таъсис ѐфта буд. Дар ибтидо ба ин ќасри навбунѐди китобњо аз Љумњурии Ўзбекистон 900 нусха китоб, солонаи маљаллањо, рўзномањоро оварданд, кионњо ба тањкурсии мањсулоти чопии палата асосгузошт. Палатаи давлатии китобњои љумњурї минбаъд бо хазинаи бузурги тољикон табдил ѐфт. Дар даврони ИЉШС зиѐда аз 12,5 њазор нусха мањсулоти чопї хазинаи палатаи китобњоро ѓанї мегардонд ва аз соли 1922 инљониб дар ин хазина беш аз 2,5 миллион нусха мањсулоти чопї љамъоварї шудаанд. Онмањсулоти чопие, ки дар матбаањои љумњурї интишор мешавад, як нусхагї ба тариќи ройгонба палатаи китобњо дохил мегардид. Дар ин љо нашрияњои чопии солњои аввал бо њуруфоти арабї, рўзномањои «Овози тољик», «Бедории тољик»низ нигоњ дошта мешаванд. ФАСЛИ 3. НАШРИЯЊОИ ЧОПЇ (ТАЌВИМЊО, АТЛАСЊОИ ЉУЃРОФЇ ВА РЎЗНОМАЮ МАЉАЛЛАЊОИ КЎЊАН) НАШРИЯЊОИ ЧОПЇ

Китоб мўъљизаи бузурги тарбия ва тараќќиѐти љамъият аст. Китоб тафаккур, дониш, образу ѓояњои олии инсониро аз насл ба насл мебарад. Одамон мањз бо ќироати китоб ѓояњои пешќадам, ба мисли инсондўстї, дўстии халќњоро аз худ мекунанд ва шуурнокии ахлоќию маънави онњоро инкишоф медињанд. 98

Нашри чопї дар сурати ба вуљуд омадани китобњо, афзоиши талаботи одамон ба китоб, сабук кардани азияти нусхабардории дастї, чопи бештари нусхањо, фароњам омадани шароити мусоиди чопї - пайдоиши коѓаз бевосита алоќаманд аст. Садаи VI-уми милодї дар Хитой бори нахуст матни китоб ва суратњои онро дар тахтачўб кандакорї кардаанд ва пас матн, суратњоро рўи коѓаз гузарондаанд. Пас, садаи У111дар Хитой чоп кардани китобњо бо усули ксилографї шурўъмешавад. Соли 1050-ум пешавари дигари Чин (Хитой) Би Шен аз тахтачањои сафолин асбоби њуруфчиниро ихтироъ карда буд. Садаи XIII дар Хитой ба ихтирои ќолибчањои чопкунии физилин мегузаранд ва соли 1392 кореягињо дар ќолибчањои физилин гузаронидани матни китобњоро низ аз худ карданд. Солњои 1400-1445 ихтироъкори олмонї (Германия) Иоган Гутенберг (1400-1468) ќолибњои фузулини мутањаррики чопкуниро ихтироъ намуд. Иоган Гутенберг вараќа ва брошюрањои људогонаро навбати аввал дар дастгоњаш чоп мекард ва пас ў ба чопи китоби «Таврот»-и калон мегузарад. Ў дар дастгоњаш чопи «Таврот»-ро се солидома медињадва нињоят онро соли 1451 ба итмом мерасонад. Њамин буд ихтирои дастгоњњои аввал ва њамин буд шаклу усулњои чопї, ки баъдтар дар Аврупо пањн гардид. Китобчопкунї соли1468 дар Чехославакия ва Шветсария, солњои 1470 дар Фаронса, 1473 дар Венгрия, 1474 дар Испания, 1476 дар Полша ба вуљуд омадааст. Китобњои чопии аввалинро, ки то соли 1501 чоп шудаанд, инкунабула меноманд. Инкунабула ба маънои лотиниаш гањвораи солњои кудакї номида мешавад. Китобњои аввалини чопї чандон ба рўзњои мо нарасидаанд. Баъзеи онњо,ба монанди«Ахбороти Нюнбергии олам», «Алќонун»-и Абўалї ибни Сино, «Таврот» ва чанде китобњои дигаре, ки дар дастгоњи чопии Иоган Гутенберг чоп шудаанд, ба мо маълуманд. Дар натиљаи ба вуљуд омадани дастгоњњои озмудашудаи китобчопкунї пайдоиши чопхонањои нав ављ гирифтанд ва то охири садаи XV дар 246 нуќтаи ањолинишину шањрњои Аврупо зиѐда аз 1000 чопхона ба кор даромаданд, ки баъзеи ин чопхонањо то 24 дастгоњи китобчопкунї доштанд. Китобчопкунї дар Россия ба мобайнњои садаи XVI рост меояд. Тахминан соли 1553 дар Москва чопхонаи аввалин ба кор шурўъ карда буд. Ин чопхона китоби «Инљил»-ро аз чоп баровард ва баъди 12 сол дар натиљаи сўхтор корхона барњам хурд. Пас боамри Ивани XV дар шањри Москва чопхонаи дигаре кушода мешавад. Њоло дар назди он биное, ки чопхона љой мегирифт, њайкали ношири якуми рус Иван Федоров гузошта шудааст. Дар њамин 99

чопхона Иван Федоров ба ѐрдамчии худ Петр Мстиславес 1-уми апрели соли 1563 ба чиндани њуруфи китоби «Апостол» сар карда буд. «Апостол» баъди як сол–якуми марти соли 1564 пурра аз чоп баромад. Ин нашрия намунаи аввалини санъати китобчопкунии рус ба шумор меравад. Санъати чопи «Апостол» нисбат ба чопи дигар китобњои пешина,номи ноширон ва соли чопашон номаълум, фарќи калон дошт. «Апостол» бо љўшањои сурху ранги сиѐњ дар ќоѓази хушсифат интишор ѐфта, бо наќшунигори хуб сањњофї шудааст. Минбаъд дар давлати собиќ Иттињоди Шўравї барои вусъат додани нашри чопї диќќати љиддї дода шуд. Чопхонањои пуриќтидор ба вуљуд омаданд ва онњо бо дастгоњњои серњаракати чопкунї таљњизонида шуданд. Шумораи нашрияњо аз рўи адади номгўйи китобњо ин тавр мебошад: Садаи XVI – 50 Садаи XVII – 1000 Садаи XVIII– 15000 Садаи XIX ва саршавии садаи XX-500000. Соли аввали ташкилѐбии Њокимияти Шўравї дар мамлакат 7 њазор номгўй китобу брошюрањо бо адади ќариб 70 миллион нусха интишор гардида буд. Дар зарфи то соли 1987 дар ИЉШС зиѐда аз 65,6 миллиард нусха китобу брошюрањо бо 165 забон, аз љумла 92 забони мамлакатњои хориљї интишор шуданд. Дар њамон давра дар ИЉШС зиѐда аз 219 нашриѐт кор мекард. Ин нашриѐтњо соле 80 миллион номгўй китобу брошюрањоро бо адади 2,5 – 2,8 миллиард нусха интишор менамуданд. Вазъияти китобчопкунї дар Туркистони пешазинќилобї хеле вазнин буд. Дар ин кишвар нашри чопї нисбат ба дигар мамлакатњо дер суратгирифтааст.Соли 1868 дар Тошканд аввалин чопхона кушода шуд, ки асбобу анљоми онро аз маркази Россия оварда буданд. Дар ин чопхона нахустин китоби олими њайвонотшинос Н.А.Северцев интишор шуда буд, ки он «Хотирањо оиди кишвари кўњпора» ном дошт. Охирњои соли 1870 дар шањри Хева (Хоразм) чопхонаи тарзи литографї (чопи сангї) ба кор шурўъ кард. Дар ин чопхона аввалин маротиба асарњои Алишери Навої «Хамса», Муниси Хоразмї «Девони Мунис» ва «Девони Розї» чоп шуданд. Солњои баъдина дар шањрњои Самарќанд, Бухоро ва Ќуќанд чопхонањо кушода шуданд ва нашриѐти давлатии Осиѐи Миѐна ташкил ѐфт. Баъдтар ин нашриѐт, яъне соли 1924 ба забонњои ўзбекї бо адади 296 ња100

зор, ќазоќї 104 њазор, туркманї 29 њазор, тољикї 9 њазор, ќирѓизї 8 њазор нусха китобњоро интишор намуд. Дар Тољикистон њамин солњо чопхона вуљуд надошт ва аз њамин сабаб китобњои тољикї дар Самарќанд, Санкт-Петербург, Бухоро ва Ќазон чоп мешуданд. Аввалин дастгоњи чопиро Абулќосим Лоњутї бо ароба соли 1924 аз Самарќанд ба Душанбе овард ва њамроњи аробакаш онро аз лой бароварданд. Моњи октябри соли 1925 «Нашриѐти давлати Тољикистон» ташкил мешавад. Ин нашриѐт солњои 1925-1926 аз 35 љузъи чопї, 8 номгўй иборат китобњоро интишор карда буд. Соли 1980 фаќат нашниѐти «Ирфон», «Маориф» ва «Дониш» 590 номгўи китобро бо теъдоди 4 миллион нусха ва аз рўи баъзе маълумотњои соли 2007 нашриѐтхои «Адиб», «Ирфон» , «Маориф ва фарњанг» ва ЉС «Матбуот», СИЭМТ 237 номгўи китобњоро бо теъдоди 1млн. 87 њазор нусха интишор карданд… ТАЌВИМИ РЎЗЊОИ ТАЪРИХЇ

Инро њафриѐтњо собит кардаанд. Одамон дар мавзеи Ачинскии Сибир 18 њазор сол ќабл, дар мавзеи Гонсии Украина 12-17 њазор сол ќабл, наздикии бањри миѐназамин 9-10 њазор сол ќабл аз таќвими рўзњои таърихї истифода бурдаанд. Таќвимњои номбурда ба њаракати моњ ва офтоб мансуб буданд. *** Боре археологи Булѓор Стефан Чохаджиев дар мањалли Слатини Кюстендия њафриѐти археологї мегузоранд. Он љо ў асбоби сафолини ба уту монандро пайдо кард. Дар танаи бозѐфт навиштањои рах-рахи азњамљудо мушоњида шуд. Маълум гардид, ки бозѐфт таърихи њафтњазорсола доштааст. Дар вай аломатњои њаракати 360 рўзу дувоздањ моњ сабт шуда буд. *** Таќвими рўзњои таърихии мардумони Рум њам маълум аст. Вай ба соли 354-уми милодї таалуќ дорад. *** Дар Россия аввалин таќвими рўзњои таърихї соли 1709 чоп ва дастраси умум гардида буд. 101

АТЛАСЊОИ ЉУЃРОФЇ

Дар осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) атласи подшоњ Карли 2 мањфуз аст. Андозаи вай 176х97 сантиметр буда, зебу зинати аљоиб дорад. Барои тайѐр кардани муќоваи он пўст, чити гулдор, сангњои ќиматбањо, нуќра, устухони фил истифода шудаанд. Аввалин харитаи љуѓрофї соли 2500-уми пеш аз милод тартиб дода шуда буд. Онро харитакашњои дунѐи ќадим аз лой сохта буданд. Њоло ин харитаи кўњан дар осорхонаи Стамбул (Туркия) нигоњ дошта мешавад. *** Дар китобхонаи давлатии Берлин (Олмон) атласи «Курфюристаи бузург» нигоњ дошта мешавад. Атласи мазкур 300 сол ќабл тартиб дода шуда буд. Андозаи баландии он 2 метру 70 сантиметр, бараш 1 метру 70 сантиметр ва вазнаш 125 килограм мебошад. Атласро њокими мулкдори Бранденбург Фридрих Вильгельм ба њоким Насусский Иоган Марис тўњфа карда буд. *** Якумин харитаи моњро 350 сол ќабл Галлилео Галлилей тартиб дода буд. Ў барои мушоњидакорї телескопии оддитаринро истифода бурдааст ва тавассути он ўдар рўи харита якчанд минтаќаи олами њастии моњро ќайд карда тавонист. Њоло дар атласи нави тарафи дигари моњ ќариб 500 ном ќайд шудаанд. *** Дар китобхонаи кишваршиносии Ростови лаби-Дон атласи нодире нигоњ дошта мешавад. Ин атлас аз рўи лоињаи Петри I ба сохтмони нањри байни дарѐњои Волга ва Дон бахшида шудааст. Аввалин атласи љуѓрофии генералии империяи умумироссиягиро љуѓрофишинос ва харитакаш Иван Кирилов тартиб дода буд. Ин атлас соли 1734 интишор гардидааст. *** Ноширони матбааи «Росток»-и Олмон ѓайринашри китобњои муќаррарї ба интишор намудани китобњои кўчак мароќ зоњир на102

мудаанд. Онњо чанд сол ќабл силсилаи китобњои кўчаки љуѓрофиро интишор карда буданд. Ноширони матбаа «Атласи љањонї»-ро моњирона ва бо сифати оростаи сањњофї ба табъ расондаанд. «Атласи љањонї» 26 харитаи ранга дорад ваандозааш ба 7х6,8 сантиметр баробар аст. РЎЗНОМАЮ МАЉАЛЛАЊОИ КЎЊАН

Садаи I-уми пеш аз милод императиори Рим Юлий Сезар фармуд, ки илољи эълон кардани њуљљатњои сенатро љустуљў бикунанд. Амри Юлий Сезар сабаб шуд, киихтироъкорон рўйи тахта гулганљ молиданд ва дар он сабти њуљљатњои сенатро ќарор доданд. Боин усул њуљљатњои сенат эълон шуданд. Ин рўзномаи аввалин ба шумор мерафт. *** Калимаи «Газета» бори нахуст дар Венетсия (Итолиѐ) ба вуљуд омадааст. Бо лафзи итолиѐї «Газета» номи тангачаи хўрдакак мебошад. Дар Итолиѐ газета бори аввал дар вараќњои кўчак интишор мегардид. Одамон ин вараќњоро бо тангачањо мехариданд. Пас вараќњои њаррўза бо унвони тангача «Газета» пањн гардид. *** Газетањо дар Олмон бо унвони «Авизо» ва «Релясион» (1609), дар Белгия бо унвони «Ньюве тийдиген» (1605) ва дар Фаронса«Ла газетта» интишор ѐфта, бо тангачањо харида мешуданд. *** Дар Рассия рўзномаи аввалинро «Куранты» меномиданд. Рўзномаи «Куранты» то садаи XVII дар вараќњои дароз-дароз дастнавис мешуд. Давраи њукумронии Петри I якумин рўзномаи чопии Россия соли 1709 бо унвони «Ведомости» аз 200 то 4000 нусха интишор мегардид. Дар Россияи подшоњї њамагї 856 рўзнома интишор мешуд. Аз рўи маълумотњои соли 1989 дар собиќ Иттињоди Шўравї шумораи рўзномаю маљаллањо ба 10 њазор номгўй расида буданд. ***

103

Замони њукумронии Вильгельм (Олмон) рўзномаи императорї дар њаљми 10 нусха ба табъ расида, танњо дастраси аъзоѐни император мегардид. Рўзномаи императорї ахбороти охирини љањониро, ки њамон рўз бо мадади телеграфи махсус гирифта мешуд, зуд дар сафњаи худ љой медод. *** Таърихи журналистикаи Перу ба воќеоти аљибе алоќаманд аст. «Ориенте» ном рўзномаи ин давлат дар шањри Пуэрто Макдональдо њафтае ду маротиба интишор меѐфт. Соли 1915 рўзнома ќоѓази муносиб наѐфт. Њамин сабаб шуду кормандони рўзнома баяк ќарор омаданд ва рўзномаро дар матои абрешимин интишор намуданд. *** Ќуввањои опозитсионии Чили, ки зидди диктатураи хунта мубориза мебурданд, рўзномаи њармоњаи «Резистенсиа демократика»-ро чоп ва пањн менамуданд.Рўзнома 20 сањифа дошт. Андозаи ин сањифањо ба 3х4,5 сантиметр баробар буданд. Рўзномаи мазкурро дар ќуттии гугирд љой додан мумкин буд. *** Боре рўзномаи англисии «Обсервер»номаи ѓалатї гирифт. Муаллифи нома изњор медошт, ки«Љанобон! Хабари дар рўзномаатон дарљѐфта маро ба ваљд овард. Гап дар болои песаи љаноби Самуэл Бекетти «Нафасгирї» меравад. Песаи олиљаноб. 30сония давом мекардааст. Ягон иштироккунанда ва диалогнадоштааст. Хабарро ќироат кардам. Илњомам рў зад. Зуд рангу борро ба тоб овардам. Ба даст мўќалам гирифтам. Сурат кашидам. Ба сурати кашидаам њољати чорчўба нашуд. Сурати кашидаам «Шамол» ном дорад. Узр мехоњам. Андозаи сурати кашидаам њамагї 50 миллиметр аст. *** Маљаллаи аввалини чопї– маљаллаи адабї-академии Шведсия мебошад вараќамаш соли 1645 интишор шуда буд. ***

104

Маљаллаи аввалини Россия бо унвони «Комментарии СанкПетербургской Императорской Академии наук» соли 1728 интишор гардида буд. *** Аввалин маљаллаи русї барои баччагон соли 1785 пайдо шудааст ваонро «Детские чтение для сердца и разума» меномиданд. *** Аввалин рўзномаи тољикї бо њуруфи форсї тањти унвони «Бухорои шариф» соли 1911 дар шањри Бухоро ба табъ расидааст. Рўзномањои тољикии дигар бо унвонњои «Шўълаи инќилоб» (1919), «Овози тољик» (1927) ва «Роњбари дониш» (1928) бо њуруфи форсї дар шањри Самарќанд интишор шудаанд ва онњо имрўз дар шўъбаи дастхатњои Шарќ ва китобњои нодири Китобхонаи миллии Тољикистон нигоњ дошта мешаванд. Ф А С Л И 4. КИТОБХОНАЊО – САРВАТИ БУЗУРГИ МАЪНАВЇ САРВАТИ БУЗУРГИ МАЪНАВЇ

Китобхонањо сарвати бузурги фарњангию маърифатї, илмию хизматрасонї мебошанд. Онњо дар захирањои худ њазорњо, миллионњо нашрияњои чопї, дастхатњои ќадимаро оид ба њамаи соњањо нигоњ медоранд ва барои истифодаи одамон онњоро омода месозанд. Владимир Ильич Ленин тадбирњои ба омма дастрас намудани китоб, вусъат додани кори китобхонањоро зарур ва ба маврид медонист. «Владимир Ильич, -менависадАнатолий Луначарский, ба китоб… ањамияти калон медод. Ў аз рўзњои аввалини инќилоб ба масъалаи китобхонањо низ диќќатиљиддї медод. Баъди гирифтани Ќасри зимистонї (Бошишгоњи њукумати муќуватии буржуазї) шаби дуввум, тахминан соатњои 4 ѐ 5, баъд аз он ки маро ба вазифаи комиссари маориф таъин карданд, ўмаро ба канор бурда гуфт:Ба китобхонањо ман диќќати махсус медињам. Шумо бояд болои ин масъала кор бикунед, ба китобхонањо диќќат бидињед… Китобхонашиносонро даъват намоед… Китобро зуд дастраси омма гардонидан лозим». Владимир Ильич Ленин китобхонањоро њамчун муассисањои бузурги мардумию љамъиятї медонист. Зиѐда аз 270 маќола, маъ-

105

рўзаю нутќњо, мактубу телеграммањо, ќайдњою ислоњоти ба лоињањои кори китобхонањо бахшидаи ўбарномаи бузург аст. Солњои Њокимияти Шўравї дар мамлакати Шўроњобарномаи ленинии тараќќиѐти китобхонањо амалї гардид. Маљмўю доираи кори онњо инкишоф ѐфт. Агар соли 1914 дар Россия подшоњї 14 њазор китобхонањои дорои 9 миллион китоб мављуд бошад, пас баъди инќилоби Октябр дар мамлакат шумораи китобхонањо (1987) ба 329 њазор, адади захираи онњо ба 4, 7 миллиард нусха китоб расид. *** Китобхонањо бо мисли китобњои ќадима таърихи тулонии аљоибу ѓароиб доранд… Миѐнањои садаи гузашта ба сарварии археологи англис О.Лэйярд пойтахти Ассирияи ќадим-Ниневия (соњили дарѐи Даљла) њафриѐти археологї гузашт. Дар ин љо археологњо китобхонаи дорои 22 њазор китобро дарѐфт карданд. Инњо китобњое, ки бо хатти мехї дар тахтачањои сафолин таълиф ѐфта буданд. Баландию бари ин тахтачањо 32х 32 сантиметр ва њар кадом 2,5 сантиметрї ѓафсї дошт. Маълум гашт, ки китобњои сафолин 2600 сол зери њуљрањои валангор хоб будаанд. Тањќиќотњои сањењ собит карданд, ки ќисме аз китобњо таърихи панљњазора доранд. Байни онњо китоби «Таърихи подшоњии Ашшурбанипал» ва достони нодири љањонии«Достони манзум дар бораи Гилгамеш» мављуд буданд. Китобхонаи Ниневия ба давраи подшоњии Ашшурбанипал (2600 сол ќабл) нисбат дода шудааст. *** Нимрањаи байни шањродон Халеб ва Хома (Сурия) вайронањои маркази тиљоратию сиѐсии Эблииќадим воќеъ гардидааст. Њангоми кофтуков археологњо аз вайронањои Эбл китобхонаи дорои 15 њазор китобро дарѐфт карданд. Ин китобњо њам дар тахтачањои сафолин бо хатти мехї таълиф шудаанд. Тањќиќотчиѐн пайдоиши китобхонаи Эблро ба 4200 сол тааллуќ донистаанд. *** Дар ќисми Шимолии Сурия (сарзамини Туркия) хетњо зиндагонї мекарданд. Њазорсолањо боз аз ному нишони хетњо дарак набуд. Соли 1907 олими олмонї Г.Винклер дар сурати гузаронидани њафриѐти археологии мавзеи Богазке (аз Анкара 145 чаќрим) 106

китобхонаи хетњоро пайдо карда буд. Дар ин љо зери валангорњо 10 њазор китоб ѐфт шуд. Китобњо дар тахтачањои сафолин бо хатти мехї таълиф ѐфта буданд. Вале дар ин љо кори љустуљў анљом наѐфт. Њафриѐти археологї давом кард. Баъди дањсолањои минбаъда аз харобањои Богазке боз 6 њазор китобњои сафолин ѐфт шуданд. Тањќиќотњо муайян карданд, ки садаи ХII пеш аз милод пойтахти давлати хетњо дар натиљаи сухтор батамом нобуд шуда буд ва номи бисѐр муаллифону китобњои ѐфтшударо онњо муайян намуданд. Яке аз китобњои ин китобхона «Дастуруламали асппарварї» ном дошта, аз 1000 сатр иборат мебошад. Санаи таълифоти вай ќаблан 1400 соласт. *** Чандин солњо пеш бостоншиносон ќасри Фиръавн (Миср)-ро љустуљў карда буданд. Онњо дар гўшае тахтасангеро диданд,ки дар болои вай навиштаљоти «Дорухонаи њаѐт» сабт ѐфта буд. Бостоншиносон тахтасангро бардоштанд. Ковокие падид омад. Онњо оташдасте афрўхтанд. Дохили ковокїшуданд. Дар он љо паси њам њуљрањои пур аз равоќњои китоб мушоњида шуд. Тањќиќотњо нишон доданд, ки «Дорухонаи њаѐт» ба давраи Рамаеси II мутааллиќ буда, 3000 сол пеш созмон ѐфтааст. Навиштањои болои санг бесабаб набуданд. Мисриѐни ќадим китобхонаро на камтар аз дорў шифобахш медонистанд. *** Соли 47-уми пеш аз милодва 273-уми милодї китобхонаи Искандарї (Мисри Араб) дар натиљаи задухурдњоибеамон сўзонда шуд ва баъдан барќарор гардид. Соли 415 бошад китобхонаро руњониѐни насронї батамом нест карданд ва њољати барќарор гардонидани он намонд. Лўлакитобњои вайро тўли шаш моњ дар љањор њазор танўри њаммомњои шањр барќарор карданд. *** Пергам солњои 284-133 пеш аз милод њамчун давлати мустаќил 150 сол вуљуд дошт. Замони подшоњии Евмани IIПергам аз њар љињат ба дараљаи баланд нашъунамо ѐфта буд. Дар шањри Пергам китобхонаи бузург вуљуд дошт. Захираи китобии вай асосан дар «Пергамент» (пўсти гову гўсола, меш) таълиф ѐфта буданд. Пас императори Рим Марк Антони ба китобхонаи мазкур соњиб шуд ва онро ба Рим кўчонд. Баъдтар - соли 31-уми пеш аз 107

милод император осори нодири мардумони Пергамро ба маликаи Миср Клеопатра тўњфа мекунад. Дар натиља аз 200 њазор лулакитоби китобхонаи Пергам нишоне боќї намонд. *** Садаи I-уми пеш аз милод дар назди ибодатхонањои Рими ќадим кушодани китобхонањо анъана шуда буд. То садаи V-уми милодї шумораи онњо ба 30 адад расиданд. Аммо ин китобхонањо фаќат ба доираи мањдуди хизматрасонии бошандагони ибодатхонањо ва ѓуломдорони донишманд сару кор доштанд. *** Китобхонаи Институти дастхатњои ќадимаи Матенадаран (Ереван) ба номи Месроп Маштос садаи V-уми милодї ташкил ѐфтааст. Дар ин китобхона 17 њазор дастхати ќадима ва 100 њазор њуљљатњои бойгонї (архивї) гирд оварда шудаанд. Аз љумла 11 њазораш дастхатњои арманї мебошанд. Дар захираи китобхона асарњои олимон, таърихшиносон, солноманависони садаи V-уми милодї арман-Корюн, Лазар Парбесы, Егише, Мовсес Хоренасы, Агафонгель,Фавстос Бузанд, тарљумаи «Воќеанома», «Таърихи калисо»-и муаррихи юнонї Евсевий Кесарийский (264-340), ки ќадимтарин осори тарљумавї мебошанд,низ мањфузанд. «Таърихи калисо» солњои 416- 420 аз суриѐнї ва баъдтар «Воќеанома» аз юнонї ба арманї тарљима шуда буданд. *** Китобхонаи амири Бухоро Нўњ ибниМансур бузургтарин китобхонаи замони худ буд. Захираи китобии вайро дар зарфи 200 сол љамъ оварда буданд. Дастхатњои китобхона ба даврањои хеле ќадим тааллуќ доранд. Вале соли 999-уми милодї ќарахонињо ба Бухоро њуљум оварданд ва шањрро хароб карданд. Китобхонаи амир Нўњ ибни Мансурро низ пурра сўзонданд. *** Мегуянд, ки Муѓул чун оњанги Баѓдод кард,нахуст дар сари роњаш китобхонаи нафиси Исмоилиѐнро барбод додва онгоњ дар Баѓдодкитобхонаи хулафои аббосиро торољ кард ва китобњоро

108

даста-даста ба Даљла ба њадде рехт, ки садде дар миѐни об ба вуљуд омад. *** Ин воќеа ибтидои садаи ХХ дар резишгоњи дарѐи Арис– Сирдарѐ ба вуќуъ омада буд. Он рўз дар онљо рамаи чўпони ќазоќ Нурмагамбет мечарид. Саг аккосзанон ва бо шиддат дар пастхамии хомањо ба љондоре дарафтод. Онљо ў сурохиеро бидид ва њис кард, ки саг пушти љондоре ба сурохї даромадааст ва аз онљо дур нарафт. Баъди чанд муддате сари хоколуди саги чўпонї намудор шуд. Саг хаш-хашзанону нолон китоби чарминеро бадар овард. Њамин тариќ китоби чармин солњои зиѐде дар дасти Нурмагамбет монд ва баъдтар мавриди кўчокўч китоб нобуд шуд. Гап бар болои шањри Утрори ќадима меравад. Китоби чармин њам аз њаминљо ба даст омадааст. … Њанўз соли 1903 археологи маъруфи рус А.Черкасов дар Утрори ќадим њафриѐти археологї гузаронда буд. Ў аз рўи махазњо муќаррар карда буд, ки охирњои садаи ХII китобдори китобхонаи Утрор аз авлоди Сунак Њисомиддин дар рўзњои муњосираи Утрор китобњоро дар љои эътимоднок пинњон доштааст. Аммо он солњо экспедисияи хурди археологии А.Черкасов китобхонаи Утрори ќадимро ѐфта натавонист. Археологњо аз Утрор фаќат тиру туфанг,порањои шамшер, сару либоси љангї пайдо карда буданд. … Утрори ќадимї наздикии резишгоњи дарѐи Арис -дар Сирдарѐ садаи I-уми милодї бунѐд ѐфта, вай ба њайати давлати Хоразм дохил мегардид. Утрор маркази калони тиљоратї буд ва китобхонаи азиме дошт. Соли 1219 урдуи Чингизхон Утрорро ба хок яксон кард. Дертар харобањои Утрорро регзори Сирдарѐ покиза пўшонд. *** Садаи Х-уми милодї аз бисѐр кишварњо донишмандон ба пойтахти Мовароуннањр–Бухорои Шариф меомаданд. Он давра Бухоро ба маркази илму тамаддун табдил ѐфта буд. Шањрњои Самарќанд, Марв, Урганљ, Фарѓона ваБалх њам хеле пешќадам буданд. Садањои Х-ХIII дар ин шањрњо китобхонањои дарбории назди мадрасагї вуљуд доштанд. Баъдтар урдуи Чингизхон, феодалњои љоњил китобхонањои ин шањрњо, аз љумла китобхонањои масљиди љомеи Азиззиѐ, мадрасаи Маъруф-ул-Мулк, хобгоњи дарвешони шањри Марвро нест карданд.

109

*** Муаррих Насавї оиди китобхонаи хоразмиѐн ривоят менамояд, ки«Садаи ХIII сардори хољагии ќасри Урганљ (пойтахти Хоразм) Шањобиддини Хевагї аз њисоби худ китобхонаи калоне созмон дода буд, ки ин гуна китобхона њељ гоњ дида нашудааст». *** Нимаи дуввуми садаи ХV дар шањри Њирот китобхонаи дарбории писари Амир Темур–Шоњрух шўњрати калон дошт. Ба ин љо барои аз китобњо бањрабардорї кардан илмљўѐн аз кишварњои Эрону Мовароуннањр меомаданд. Дар њузури китобхона чињил нафар хаттотон, наќќошон ва сањњофони моњир ба нусхабардориидастхатњо, наќшу нигорбандї васањњофї машѓул буданд. *** Њаѐти фарњангии шањри Самарќанд дар давраи њукмронии Мирзо Улуѓбек (1409-1449) нашъунамо ѐфта буд. Мирзо Улуѓбек перомуни худ донишмандону њунармандони номиро гирд оварда, ба равнаќи илм, адабиѐту санъат,бунѐди расадхона, китобхона ва дигар иншоотњо њиссагузорї мекард. Аз рўи иттилои маъхазњо дар Самарќанд китобхонаи мўњташами дарборї вуљуд доштааст. Дар ин китобхона асарњои Платон, Птоломей, Аристотел, Абўалї ибни Сино, Абўрайњони Берунї, Абўабдуллоњи Рўдакї, Абулќосим Фирдавсї ва китобњои дигар соњањои дониш мављуд будааст. 27-уми октябри соли 1449 Мирзо Улуѓбек бо кирдори писари љафокораш Абдулатиф аз дасти Аббос ном шахсмаќтул шуд. Њамон рўзи фољиа буд, кикитобхонаи дарбории Мирзо Улуѓбек ѓайб зад. Њеч кас сиру асрори онро надонист. То њанўз олимон, муаррихони самарќандї ин китобхонаро љустуљўй мекунанд. Тањќиќотчиѐн дар ин хусус ривоятуаќидањои њархела доранд. Ба фикри А.Э.Хатимов гўѐ китобхонаи Мирзо Улуѓбек дар наздикии њазрати Башоро нињон бошад. Аммо А.М.Белениский ин тахминро беасос мешуморад. Профессор Б.Розенфельд бошад, бо ду хулоса сухан меронад. Ў мегуяд, ки китобњои Мирзо Улуѓбек дар дасти мардум аст. Бо таври дигар мегуяд, ки китобњои Мирзо Улуѓбек дар перомуни ѐдгорињои этикии Самарќанд эњтимол ни-

110

њон бошанд. Ќисми дигаре гумонбаранд, ки Алї-Ќушчї дастхатњоро бо худ бурдааст. Марњум Фахриддини Маъруфи китобдўст аз зумраи маърифатпарварони Самарќанд дониста мешуд. Ў солњои 1960 мудири шўъбаи шарќшиносии китобхонаи Донишкадаи давлатии Самарќанд ба номи Алишер Навої буд. Он солњо мо бо ў мусоњиб гашта будем. «Гузашта,- мегуфт Фахриддини Маъруфї, -одамони беномус китобњою китобхонањоро нест карданд. Ман бисѐр дастхатњои ќадимаро ќироат мекунам ва ба њар навиштаљот диќќат медињам. Хона ба хона дастхатњои ќадимаро мекобам. Дар хусуси китобхонаи Мирзо Улуѓбек ягон маълумоти тозае нест. Њар касе дар хусуси ин китобхона шунидаашро ривоят мекунад. Ривоятњо ба АлїЌушчї дахл доранд. Зеро ў китобдори китобхонаи дарбори Мирзо Улуѓбек буд. Ў баъди фавти Мирзо Улуѓбек маљбур шуд, ки гурезад. Ба фикри ман Алї-Ќушчї дар вазъияти бошитоб бо худ хонахона китобњоро аз Мовароуннањр берун бурда наметавонист. Боварї њаст, ки ў китобњоро дар ягон љое пинњон кардааст. Магар дар шањр ва ѐ боѓоти Самарќанд? Касе намедонад». *** Шањри Мая (Амрикои Марказї) соњиби китобхонаи боњашамат буд. Соли 1549 гурўњи сарбозон роњиби Испанї Диего де-Ланда шањри Маяро ишѓол намуданд. Сарбозон ба ибодатхонаи шањр зада даромаданд ва бо амри Диего дастхатњои китобхонаро ба майдон бароварда оташ заданд. Дар натиљаи чунин ќабоњат аз мероси адабии мардумони Мая фаќат се нусха дастхат боќї монд. *** Дар Андалусия (Испания) Ибни Носир ном шахс китобхона бунѐд карда буд. Бино ба гуфтаи Ибни Халдун дар ин китобхона 400 њазор љилд китоб мањфуз будаст. Дар Ќоњира бошад, Азизуллоњ китобхонаи «Хизонат-ул-кутуб»-ро созмон додааст, ки вай дорои 100 њазор љилд китоб будаст. *** Дар шањри Гейтингени Олмон китобхонаест бе мислу нодир. Захираи китобии вай њамагї 5373 нусха дастхатро дар бар меги111

рад. Ин дастхатњо ба замонњои хеле ќадим мансубанд ва њамаи дастхатњо дар барги дарахти нахл таълиф шудаанд. *** Дар шањри Амритсари Њиндустон бинои бошукўње љолиби таваљљўњ аст. Бино аз санги мармар бунѐд ѐфта, бо зарњалу мис наќшу нигор шудааст. Дар ин бинои бошукўњ китобхона љой дода шудааст. Вале захираи китобии вай аз як нусха китоби муќаддас иборат мебошад. *** Дар Британияи Кабир (Лондон) китобхонаи ѓалатї вуљуд дорад. Вай соли 1926 бо номи фаъолзани њаракати занони Англия Милисенти Фосет созмон ѐфта буд. Њоло китобхона дорои беш аз 20 њазор љилд китоб мебошад. Љамъи захираи китобии он ба фаъолияти наљибонаи занони номвари њамаи ќитъањои олам бахшида шудааст. *** Соли 1974 дар шањри Нораки Љумњурии Тољикистон китобхонаи «Дўстии халќњо» созмон ѐфта буд. Захираи китобии вай аслан аз асарњои бо соядаст (автограф) асос ѐфтааст. Ба ин китобхонашоиру нависандагон М.Шолохов, К.Симонов, К.Ќулиев, Г.Марков,М.Танк,Э.Межелайтис, М.Турсунзода аввалин шуда асарњои худро фиристонда буданд. Ташаббускори ин китобхона муњаррири маљаллаи «Дружба народов» Сергей Алексеевич Баруздин буд, ки ќариб шаш њазор китобњои китобхонаи шахсиашро ў ба ин махзан тўњфа карда буд. Дар байни китобњои бо соядасти китобхона асарњои ходимони намоѐни давлатии мамлакатњои гуногун, ба мисли Индира Гандї (Њиндустон), У.К.Кекконен (Финландия), шоирону нависандагони хориљї Ян Козак, Андрей Плавка (Чехословакия), Камен Калчев, Галина Лида (Булѓория), Х.Зинка,Ш.А.Дойнаш (Руминия), Ярослав Ивашкевич (Полша), Д.Радо (Маљористон), Велия Бош, Э.Г. Мансера (Венесуэла), Ганс Бауман, Вилли Ферман (Олмон) ва дигарон мањфузанд. ***

112

Китобњо чї зарар доранд? Бубинед, китобњоро чї гуна мањв сохтаанд. Дар давраи инќилоби соли 1905 њукуматдорони Россияи подшоњї 49 миллион китобро оташ задаанд. Солњои Љанги Бузурги Ватанї (1941-1945) фашистони гитлерї зиѐда аз 100 миллион захираи китобии китобхонањои оммавиро нест ва ѓорат карданд. Онњо 82 њазор мактабњои ибтидоию миѐнаро валангор ва торољ намуданд. Пеш аз сар задани љанг њамаи ин мактабњо соњиби китобхонањое буданд, ки њар кадом аз 2 то 25 њазор нусхагї китоб доштанд. Фашистон тамоман ва ѐ ќисман 334 донишкадањои олиро низ вайрон карда, ќисми зиѐди китобњояшро несту ѓорат намуданд. Онњо китобхонањои шањрї, вилоятии Смоленский (дорои 646 њазор нусха китоб), оммавї-давлатии Украина (дорои 300 њазор нусха китоб), донишкадаи Киев (дорои Iмиллиону 300 њазор нусха китоб), китобхонањои шањри Каленин (564 њазор нусха китоб), инчунин китобхонањои вилоятии Ростовро сўзонданд. Фашистон дар Украина бештар аз 4 миллион китобро ѓорат намуданд ва 320 њазор нусха китобњои китобхонаи Академияи илмњои Украина, 700 њазор нусха китобњои китобхонаи донишкадаи Воронежро ба Олмон бурданд. Дар шањрњои Орѐл фашистон китобхонањои марказии бачагонаи дорои 20 њазор нусха китоб, ба номи А.С.Пушкин дорои 25 њазор нусха китоб, ба номи Тургенев дорои 22 њазор нусха китобро ѓорату оташ заданд. Фашистони гитлерї бинои китобхонаи вилоятии Орѐл ба номи Н.К.Крупскаяро ба ќароргоњи њарбиѐн табдил доданд. Захираи китобии он ва китобхонаи техникии роњи оњани Орѐлро ѓорат карда, ба Олмон бурданд. КИТОБХОНАЊОИ НОМВАР

Китобхонаи оммавию давлатии ордени Байраќи Сурхи Мењнатдори Санкт-Петербург ба номи Салтыков-Щедрин (њоло Китобхонаи миллии ФР) соли 1795 созмон ѐфта, 14-уми январи соли 1814 ба хизматрасонии хонандагон шурўъ карда буд. Соли 1932 китобхона номи Салтыков-Щедринрогирифт. Дар фаъолияти китобхона, аз љумла барои љамъ овардани осори нодир ва нигоњдории он арбобони илму фарњанг И.А.Крылов, А.Х.Востиков, В.В.Стасов, библиографњои номии Россия В.С.Сопиков, В.Г.Анастасевич ва В.И.Межов сањмгузорї кардаанд. Боигарии бузурги китобхонаи мазкур дар он аст, ки вай захираи азими осори ќадимаро нигоњ медорад ва онро манзури табаќањои гуногуни хонандагон мегардонад. Мувофиќи маълумотњои соли 1980 дар захираи китобии ин китобхона таќрибан 22 миллион нусха китоб, аз љумла 1 миллиону 300 њазор китоб ба забони 113

мардумони ИЉШС, 375 њазор дастхат, беш аз 121 њазор харитаю наќша ва атласњои љуѓрофию кайњонии садањои ХV-ХХ мањфузанд. Дар ин китобхона лўлакитобњои Мисри ќадим (садаи Х-и пеш аз милод), лўлакитобњои юнонї (садаи II-уми милодї), дастхати «Остромирово Свангелис» (солњои 1056-1057), китобњои чопии Аврупои Ѓарбї то соли 1500, «Апостол»-и чопи Иван Федоров (соли 1564), «Ал-ќонун»-и Абўалї ибни Синои чопи Рим (соли 1593), китобњои чопии Венетсия (садањои ХV-ХVI), Голландия (садањои ХVI-ХVIII), асарњои классикони форсу тољик–Абулќосим Фирдавсї, Умари Хайѐм, Носири Хисрав, Муслињиддин Саъдии Шерозї, Шамсиддин Њофизи Шерозї, китобхонаи файласуфи Фаронса Вольтер (иборат аз 6814 нусха китоби Екатеринаи II харида), китобњои чопии давраи Петри I, нашри аввалини асарњои А.С.Пушкин, Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Владимир Илич Ленин, китобхона ва бойгонии шахсии Плеханов ва ѓара нигоњ дошта мешаванд. Китобхонаи мазкур дар таърихи худ борњо зери хавфу хатар мондааст ва яке аз он хавф хеле мушкил ва тањдидовар буд. … Тирамоњи соли 1812 Наполеон ба Москва њуљум овард. Он ваќт ба љойњои бехатар кўчондани мардуми Санкт-Петербург шурўъ шуд. Захираи китобии китобхонаро њам аз хатар эмин доштан лозим омад. Ин вазифаро В.С.Сопиков (1765-1818) њамроњи њамкасбон ба зимма гирифт. Китобхонаи Санкт-Петербург ба шањри Петрозаводск кўчонида шуд. Наполеон љангро бохт вадар остонаи Москва ќушунњои ў торумор гардиданд. В.С.Сопиков аз Петрозаводск 3000 пуд китобро бе ягон талафот ба Санкт-Петербург баргардонд. *** Николай Петрович Румянсев (1754-1826) сенатор, мансабдори олимартабаи њукумати подшоњии Россия буд. Ў ба љамъ овардани китобњои камѐби этнографї, нумезматикї, наќошї ва илмии табиатшиносї шуѓл дошт. Баъди фавташ аз ў 81 љевони дорои 28512 љилд китоб боќї монданд. Соли 1862 китобхонаи шахсии Румянсевро аз Санкт-Петербург ба Москва кўчонданд ва онро дар бинои осорхона љой доданд. Дар асоси китобњои Н.П.Румянсев ва тўњфањои шахсони дигар китобхонаи давлатии ИЉШС ба номи В.И.Ленин (њоло Китобхонаи давлатии ФР) таъсис ѐфта буд. То арафаи инќилоби Октябр захираи китобии вай ба 1,2 миллион нусха китоб расида буд. Мувофиќи ќарори Њукумат 6-феврали соли 1925 китобхонаи Румянсев ба китобхонаи ба номи В.И.Ленин табдил дода шуд. 114

Китобхонаи давлатии ИЉШС ба номи В.И.Ленин (њоло китобхонаи давлатии Федератсияи Россия) дар њаѐти љамъиятї, инкишофи кори китобхонањои мамлакат мавќеи бузург дошт. Дар захираи китобии вай аз замонњои ќадим то имрўз ба 247 забони мардумони олам дастхатњо, нашрияњои чопї гирд оварда шудаанд. Дар шўъбаи китобњои нодири китобхона 330 њазор китобу маљаллањо ва дар шўъбаи дастхатњои он 350 њазор нусха асарњои ќадима мањфузанд. Дар ин даргоњи илму дониш 14 њазор нусха китоб ба забони тољикї низ гирд оварда шудаанд. *** Дар давраи шоњигарии Карли VIII китобхонаи подшоњии Фаронса ба вуљуд омада буд. Соли 1377 ин китобхона 910 нусха дастхат дошт ва пас азИнќилоби бузурги Фаронса(соли 1781) вай моликияти давлатї эълон гардид ва њоло он китобхонаи миллии Фаронса номида мешавад. Захираи китобии вай (мувофиќи маълумотњои соли 1985) 10 миллион нусха дастхатњо, нашрияњои чопиро дар бар мегирифт. Китобхонаи осорхонаи Британияи Кабир (Лондон) соли 1753 созмон ѐфта буд ва имрўз он вазифаи китобхонаи миллиро ба ўњда дорад. Аз рўи маълумотњои «ЮНЕСКО» (марти соли 1985) захираи китобии китобхонаи мазкур 8 миллиону 750 њазор нусха дастхатњо ва дигар нашрияњои чопиро дар бар мегирифт. Дар китобхона 200 њазор дастхат ба забонњои аврупої, 38 њазор ба забонњои мардумони Шарќ, 3 њазор лўлакитобњои дар папируси мисрї, юнонї ва лотинї таълифшуда, 250 њазор китобњои чопї, 500 њазор харитањои љуѓрофї ва 1 миллион нусха нотањо гирд оварда шудаанд. Соли 1980 сохтмони бинои нави китобхона шурўъ шуда буд ва он аз рўи наќша соли 1993 ба анљом расонида мешуд. Харољоти умумии ин бинои мўњташам 157 миллион фунт стерлингро ташкил мекард. Китобхона солњои тулонї дар 20 бинои аз њам људои ќитъањои гуногуни Лондон љойгир аст. *** Китобхонаи оммавии шањри Нью-Йорки Штатњои Муттањидаи Амрико соли 1895 таъсис ѐфта, дорои 40 миллион нусхањои воњиди нигоњдории соли 1985, аз љумла 13 миллион нусха китоб аст. Вай дар шањри Нью-Йорк 82 шўъба дошта, њар сол ба 1,5 миллион нафар толибилмон хизмат мерасонад. *** 115

Китобхонаи Конгресси Штатњои Муттањидаи Амрико ибтидои садаи ХIХ таъсис ѐфтааст. Вай соли 1814 дар натиљаи ба вуќўъ омадани љанг аз тарафи сарбозон ва маллоњони англис оташ зада шуд. Соли 1851 бошад, ќисмати дигари боигарии китобхонаро боз оташ даркашид. Захираи китобии китобхона минбаъд, яъне охирњои садаи ХIХ такмил ѐфт. Њоло захира дар 57 толор љой гирифта, 19 миллиону 578 њазор нусха китоб ва дигар њуљљатњои хаттию чопиро дар бар мегирад. *** Мувофиќи маълумотњои «Курьер ЮНЕСКО» (марти соли 1985) китобхонаи донишкадаи Говарди Кембриљ (штати Массачусетс, ИМА) дорои 10 миллиону 620 њазор китоб, китобхонаи миллии Љумњурии Халќии Хитой (Пекин) дорои 10 миллион нусха, китобхонаи донишкадаи Иелаи Нью-Хейвен (штати Коннектикут) дорои 7 миллиону 402 њазор нусха, китобхонаи ба номи А.М. Горький (Москва) дорои 7 миллиону 222 њазор нусха китоб мебошанд. *** Китобхонаи миллии Тољикистон соли 1933 дар заминаи захираи китобии китобхонаи шањриипойтахт – шањри Сталинобод (њоло Душанбе) таъсис ѐфта буд. Соли нахустини таъсисѐбї захираи китобии он 37089 воњиди нусхањои нигањдориро ташкил медод. Њоло ин маркази дониш ќариб 7 миллион воњиди нусхањои нигањдорї, аз љумла дорои дастхатњои беназири садањои ХIIIХIХ, чопи сангї ва нашрияњои чопї мебошад. Дар ин љо асарњои бузургони адаби форсу тољик – Абулќосим Фирдавсї, Абўалї ибни Сино, Абўабдуллоњи Рўдакї,Низомии Ганљавї, Муслињиддин Саъдии Шерозї,Шамсиддин Њофизи Шерозї, Љалолиддини Румї, Умари Хайѐм, Бадриддини Њилолї, Камоли Хуљандї, Абдурањмони Љомї, Алишери Навої ва дигарон, шуморањои рўзномаи «Овози тољик» (соли 1924) ва маљаллаи «Барои адабиѐти сотсиалистї», асарњои чопии М.В.Ломоносов (соли 1785), А.С.Пушкин (солњои 1838-1841), Муллониѐз Муњаммадов «Таърихи Шоњрухї» (соли 1885), Садриддин Айнї «Таърихи амирони манѓития» (соли 1923), повести «Одина» (соли 1927) ва ѓайра нигоњ дошта мешаванд. Китобхона барои бо адабиѐти комѐб ќонеъ гардонидани талаботи хонандагон аз хазинаи эњтиѐтии худ мунтазам истифода 116

мебарад. Китобхона дар ин љода бо бисѐр китобхонањои собиќ Иттињоди Шўравию дигар мамолики љањон, аз љумла Амрико, Англия, Њиндустон,Афѓонистон,Эрон ва ѓайра њамкорї дорад. КИТОБХОНАЊОИ ШАХСЇ ВА ДИГАР ШУЃЛЊО

Китобхонањои шахсї моликияти шахс аст. Ќимати захираи китобии китобхонањои шахсї ба шуурнокї, эътиќод, касбукори њар соњибкитоб вобастагї дорад. Соњибони ќисме аз ин китобхонањо бо андешаю пухтакорї захираи китобии худро созмон медињанд. Барои дарѐфти китобњои камѐфт ба чандин маѓозањои китобфурўшї ќадам ранља мекунанд вааз байни китобњои бешуморякеро хоста мегиранд. Ин маъно дорад, ки мазмуни захираи китобии китобхонањои шахсї нисбат ба дигар китобхонањо дар пояи баланд меистад. Дар захираи ин китобхонањо китобњои фалсафї (ахлоќ, мантиќ, нафосат), њар гуна ќоммусу луѓатњо, дастуруламалу китобњои касбї, бадеї ва ѓайра љамъ оварда мешаванд. Њатто дар китобхонањои шахсї дастхатњои ќадима, китобњои кўчак, дастурњои библиографиро пайдо кардан мумкин аст. Фонди китобии китобхонањои шахсї якхела нестанд. Баъзеи онњо мукаммалан инкишоф ѐфтаанд ва дигаре ба ягон соњаи махсус нигаронда шудааст ва аз бисѐр илмњо мањдуданд. Онњо бояд ба шарту шароити хуби нигањдорї молик бошанд. Хуб мебуд, ки захираи китобї дар хонањои ѓайри нишаст дар љевону рафњо бо тартибу низом гузошта мешуданд. Барои дар љевонњо, рафњо дуруст љойгир кардани китобњо љадвали таснифоти китобхонавию библиографиро истифода бурдан лозим аст. Масалан, дар ин љадвал агар шўъбаи умумии санъат «85» бошад, ќисмњои таркибии вай ин тавр људо мешаванд: 85.1. Санъати тасвирї ва меъморї. 85.2. Санъати мусиќї. 85.3. Санъати раќс (хореография), сирк, эстрада. 85.4. Санъати театрї. 85.5. Санъати кино. 85.6. Радио ва телевизион. 85.7. Санъати худфаъолиятии бадеї. Љадвалро аз китобхонањои оммавии давлатї дарѐфт кардан мумкин аст. Масъалаи муњими дигари китобхонањои шахсї бенуќсону тоза ва озода нигоњ доштани китобњо мебошад. Ин амал барои дарозумрии китобњо муњим аст. Барои дароз кардани умри китобњо 117

ва ба тарзи аслиаш нигоњ доштани онњо чи корњоро бояд бикунем? Ба ин суол бояд њаминро бигўем, ки њељ набошад дар зарфи як сол ду маротиба китобњоро бо чанггирак ѐ бо латтаи хушк тоза кардан лозим аст. Агар љевони китобмонї муддати дароз мањкам бошад, пас намнокї бавуљуд меояд ѐба китобњо таъсири намї мерасад. Агар хоњед, ки чунин ногуворињо сар назанад, њар сари чанд ваќт шишањои љевонњоро муддате кушода монед ва китобњоро дар рафњо озодона љойгир кунед. Гурўњи дигари китобхонањои шахсї аз силсилаи китобњои махсус иборатанд. Њар кадоме аз соњибони чунин китобхонањо дилбохтаи ягон љузъи соњаи таркибии китобњо мебошанд. Китобхонањои шахсие њастанд, хазинаи китобии онњо фаќат аз дастхатњои нодир ва ѐ китобњои кўчак, силсилаи адабиѐти ѐддоштию тасвирињаѐти одамони наљиб ва дигар иборат мебошанд. Дар таърих бисѐр китобхонањои шахсї сабт гардидаанд. Онњо дар раванди баландбардории сатњи фарњангию маънавї ва иттилоотии мардум сањми босазое гузоштаанд ва то имрўз махзани китобии онњо дар китобхонањо ва осорхонањои бузурги љањон нигоњ дошта мешаванд. *** Њаѐти фарњангї, ободонии шањри бостонии Самарќанд дар даврони њукмронии Мирзо Улуѓбек (њукмрониаш 1409-1449) хеле густариш ѐфта буд. Мирзо Улуѓбек донишмандону њунармандони номиро гирд оварда, ба равнаќи илм, адабиѐту фарњанг, бунѐди расадхона, китобхона ва дигар ќасрњои муњташами шањри бостонї њисса мегузошт. Махазњо собит месозанд, ки дар ин макон ў китобхонаи нодири илмиро ташкил карда буд. Вай 15 њазор љилд китобро дар бар мегирифт. Дар он асарњои Афлотун, Батлимус, Арасту, Абўалї ибни Сино, Абўрайњони Берунї, Абунасри Форобї, Абўабдуллоњи Рўдакї, Абумансур Муњаммад ибни Ањмади Даќиќї, Абулќосим Фирдавсї, Абўмуаттар Љаъфар ибни Муњаммади Балхї, Абўљаъфар Муњаммад бинни Љарир ат-Табарї ва дигар уламову шуаро мањфуз буданд. 27 октябри соли 1449 Мирзо Улуѓбек бо кирдори писари љафокораш Абдулатиф аз дасти Аббоси ќотил кушта мешавад. Олимону муаррихон то кунун китобхонаи ўро љустуљў мекунанд, аммо љои нињонгоњи онро намеѐбанд. Дар ин бора ривоятњои гуногун љо доранд. Ба аќидаи А. Э. Њатимов дастхатњои китобхонаи Мирзо Улуѓбек гўѐ дар минтаќаи Маќбараи Муњаммад Башоро (Панљакент) нињон аст. Аммо А. М. Беленитский ин аќидаро беасос мешуморад. Профессор Розенфелд баъзе 118

манбаъањоро ба асос гирифта, мегўяд, ки дастхатњои китобхонаи Мирзо Улуѓбек дар дасти мардум аст ва ѐ дастхатњо дар њудуди ѐдгорињои атиќаи Самарќанд нињонанд. Ќисми дигари тањќиќотчиѐн гумонбаранд, ки гўѐ китобдори китобхонаи Мирзо Улуѓбек Алї Ќушчї китобхонаро бо худ бурдааст. Ба аќидаи мудири шўъбаи шарќшиносии китобхонаи Донишгоњи давлатии Самарќанд ба номи Алишер Навои Фахридин Маъруфї «байни мардум баъзе ривоятњо мављуданд, ки онњо бештар ба Алї Ќушчї мансубанд, зеро ў китобдори китобхонаи мазкур буд. Алї Ќушчї баъди фавти фољиавии Мирзо Улуѓбек маљбур шуд фирор кунад. Ў дар вазъияти ногувор китобњорофавран аз Мовароуннањр берун бурда наметавонист. Боварї њаст, киАлї Ќушчї китобхонаро дар ягон минтаќаи-ќитъаи шањри Самарќанд пинњон кардаст. Шояд дар атрофу акнофи ѐдгорињои меъморї ва ѐ боѓоти беруни шањр – Боѓи Майдон, Боѓи Бланд, Равонак, Хаймар…». *** ОлимифорсутољиквазирСоибмиѐнањоисадаиXзиндагїмекард. Соибдилбохтаикитобњобуд. Китобхонаишахсииў 117 њазордастхатимасоилиилмифалсафа, риѐзиѐт, фиќњ, нуљумвадигарсоњањородарбармегирифт. Соиб њар сари чанд ваќт ба юришњои њарбї мебаромад ва дар њар њолат ў аз китобњо људо намешуд. Китобњоро бо худ мебурд. Барои дар юриш гирифта гардондани китобњо беш аз 400 уштур побанди ин китобхона буданд. Дар китобхонаи юришї Соиб дар каљовањо дастхатњоро соња ба соња људо карда буд. Њар соња аз рўи тартиби алифбоии муаллифон тафриќа доштанд. Сорбон вазифадор буд, ки њангоми њаракати уштурњо назорат бикунад, то ки онњо љои худро дигар накунанд. Ин тартиб ба Соиб имкон медод, ки ў бо зудї китобњои лозимаро аз каљовањо ѐфта гирад. *** Олими машњур Д.И.Менделеев дар китобхонаи шахсиаш оид ба илмњои кимиѐ, физика, кишоварзї, љуѓрофї, иќтисодї, наќлиѐт ва адабиѐти бадеї зиѐда аз 20 њазор китоб љамъ оварда буд. Ба ѓайр аз инњо дар китобхонаи ў беш аз 600 нусха дастхат вамаќолањои ў боќї монда буданд. ***

119

Дар Россияи пешазИнќилоби Октябр китобхонаи шахсии тољири Красноярск Геннадий Васильевич Юдин яке аз калонтарин ба шумор мерафт ва ў сї сол ба љамъ овардани китобњо машѓул буд. Дар тўли ин солњо ў ба маблаѓи 200 њазор сум китоб харид ва адади китобњояшро ба 80 њазор љилд расонид. Дар хазинаи китобии китобхонаи вай китобњо оид ба таърих, бостоншиносї, њуљљатњои дастнавис бахшида ба табиати Сибир, нашрњои аввалини асарњои А.С.Пушкин, маљмўи пурраи маљаллањои нодири саддаи XVIII мањфуз буданд. Дар китобхонаи мазкур Владимир Ильич Ленин аз моњи март то 30-уми апрели соли 1897 ва аз 11 то 20уми сентябри соли 1898 ќироат кардааст. Њанўз дар давраи љанги якуми империалистии љањон Г.В.Юдин китобњояшро барои дар Россия нигоњ доштан ба фурўш мемонад. Њукуматдорони подшоњї таклифи ўро рад мекунанд. Пас ў китобхонаи шахсиашро ба китобхонаи Конгресси Штатњои муттањидаи Амрико ба маблаѓи 40 њазор доллар мефурўшад. Њоло дар собиќ Иттињоди Шўравї аз ин китобхонаи бузурги шахсї баъзе дастхатњо боќї мондаанд. Г.В.Юдин баъди фурўхтани китобњояш боз ба љамъоварии китобњо машѓул шуд. Ў то фавташ (соли1912) боз 15 њазор нусха китоб љамъоварї намуд ва ин китобњо соли 1920 ба китобхонаи шањри Красноярск супорида шуданд. *** Сокини шањри Санкт-Петербург Александр Николаевич Неустроев (1825-1902) ба таври худомўзї донишманд шуд. Ў дар таърихи библиографияи пешазинќилобї бо асараш «Љустуљўи таърихи нашрияњои даврии Россия ва маљмўањои тасвири библиографїхронологии солњои 1703-1802» маълум аст. Хизматњои шоѐни А.Н.Неустроев боз дар он аст, ки ў љамъкунандаи осори нодири гузаштагон ва њамзамонони худ аст. А.Н.Неустроев дар китобхонаи шахсиаш 70 њазор љилд китобњоро гирд оварда буд ва баъдан ў ин китобњоро ба тариќаи тўњфа ба китобхонањои Санкт-Петербург, Румянсеви (Москва) ва баъзе донишкадањо супоридааст. *** Николай Александрович Рубакин 1-уми июли соли 1862 дар Ораниенбауми губернияи Санкт-Петербург таваллуд ѐфтааст. Модари ў Лидия Перентьевна соли 1873 аз Ораниенбаум ба Санкт Петербург мекўчад ва 22-уми октябри соли 1875 ќисман ба пули 120

наќду ќарз 600 љилд китоб мехарад. Ў китобхонаи шахсиашро созмон медињад ва захираи китобии он (соли 1900) ба 57 њазор љилд китоб мерасад. Ин китобњо дар љањонбинї ва фаъолияти минбаъдаи писари ў Н.А.Рубакин мавќеи муњим мебозанд. Н.А.Рубакин аз овони наврасї ба мутолиаи китоб дилбохта буд. Дар синни 9солагї рўйхати асарњои ояндаашро тартиб медињад. Ў њамин тавр номи асарњояшро дар сурати омўхтани маљаллаи «Эпоха» хулоса кард. Соли 1871 (дар синни 9 солагї) луѓати љуѓрофиро тартиб дод ва дар луѓат эзоњ овард, ки онро дар асоси китобњо, материалњои маљаллањо тартиб додааст. Ба чопи асарњо ўаз синни 13- солагиаш шурўъ карда буд ва дар тўли њаѐташ 350 маќолаи илмїназариявї, беш аз1000 таќризњо(солњои1928-1931) навишт ва дар матбуоти даврї чоп кард. 280 китобу брошюрањои Н.А.Рубакин дар матбаањои гуногун бо теъдоди калон ба табъ расиданд. Назоратчиѐни подшоњї 47 асари ўро сўзонданд ва 7 асарашро барои чоп иљозат надоданд. Ѓайр аз ин Н.А.Рубакин барои худомўзон 15 њазор барнома, 20 фењристи навъи тавсиявї ва «Дар байни китобњо» ном фењристи сељилдаро тартиб дод. Дар тартиб додани фењристи «Дар байни китобњо» Н.А.Рубакин 60 њазор китобро аз назар гузаронд. Рўйхати 20 њазори ин китобњоро дар асараш тасвир намуд. Соли 1907 Н.А.Рубакин китобхонаи шахсии модараш, ки он солњо ба 130 њазор љилд расида буд, ба тариќи тўњфа ба ихтиѐри Иттифоќи маорифи Санкт-Петербург гузаронд. Азбаски Н.А.Рубакин зери назорати полисњои њукумати подшоњї буд, илољи рўзгор наѐфт ва соли 1907 дар хориља муњољир шуд. Ў дар Лозан (Шветсария) зиндагї мекард.Минбаъд Н.А.Рубакин дар ин љо китобхонаи шахсиашро барпо намуд, ки вай дорои 100 њазор љилд китоб буд. Н.А.Рубакин њамчун соњиби китобхонаи шахсї тамоми фаъолияти худро бањри хизматрасонї ба табаќањои васеъи хонандагон нигаронда буд. Ў аз њисоби маблаѓи худ мунтазам ба хонандагон китоб мефиристонд ва барои тарзу усулњои мутолиаи китоб ба онњо маслињатњо медод. Солњои Љанги Бузурги Ватанї китобхонаи шахсии Н.А.Рубакин мададгори асирон буд ва ба онњо рўњан ѐрї мерасонд. Дар ин давра ў ќариб ба 10 њазор асир мукотиба дошт. Солњои 19431944 зиѐда аз 2 њазор асирон мунтаззам аз китобхонаи шахсии вай истифода мебурданд ва ба онњо ќариб 10 њазор китоб фиристода шуд. Солњо гузаштанд. Нишонањои пирї эњсос шуданд. Саломатии Н.А.Рубакин вазнин гашт. Ў пеш аз фавташ ба чунин арз васият-

121

нома навишт:«Ман мемирам. Љасадам, китобњоям, архивамро ба Ватанам ИЉШС бибаред…». Н.А.Рубакин соли 1946, дар синни 84 солагї дар Шветсария фавтид. Васияти ўро ба љо оварданд. … Дар ќабристони «Ново-Девичьев»-и ш.Маскав мадфанест, ки болои он китоби сангин гузошта шудааст. Ќабати ин китоби сангин хокистари мањрум Н.А.Рубакин љой дода шудааст. Соли 1948 китобхонаи шахсї ва 400 ќуттї њуљљатњои Н.А.Рубакин ба Маскав оварда ва дар яке аз толорњои китобхонаи давлатии ИЉШС ба номи В.И.Ленин љой дода шуданд. Байни њуљљатњо дастнависи романњои Н.А.Рубакин «Виљдони серќабата» ва«Оилаи Каиновњо» ва дигар асарњои ў мављуданд. *** Соли 1910 рўзномаи «Субњи Россия» ахбори ѓалатиеро интишор карда буд, ки дар оншуѓли беинтињои миллионери амрикої Љемс Калтон Юнг љамъ овардани китобњо таъкид шудааст. Адади китобњои китобхонаи шахсии ў ба 400 њазор нусха мерасид. Байни китобњои Љемс китобњои бо соядаст (автограф)-и шоирону нависандагон, аз љумла Л.Н.Толстой, А.Ф.Кани, А.Сунбери, М.Твен, А.Франц, Ф.Шпилгаген, мављуд буданд. *** Китобхонаи шахсии нависанда Жорж Сименон њайратовар буд ва онба ягон соњаи илму воќеоти китобњо дахолат надошт. Љои шубња нест. Њамин гуна китобњо њастанд. Нависанда барои љамъоварии ин ќабил китобњо эњтиѐт дошт. Ин баъди он ба вуќўъ омад, ки Жорж Сименон 100 романашро анљом дода, бахши дарѐфти персонажњо душворї мекашид. Ў ќарор дод, ки китобхонаи махсуси шахсї созмон бидињад. Инак, Жорж Сименон оид ба телефонњои шањрњои дунѐ китобњои маълумотдињандаи зиѐдро гирд овард ва баъдан аз рўи ин маълумотномањо номњои хостаашро дар романњояш истифода мебурд. *** Бошандаи Итолиѐ Рио Казелли китоберо ќироат карда, дилгир шуд. Пас ба хулоса омаду барои љустуљўи нусхањои дигари он китоб бирафт. Оќибат ў њамаи 10 њазор нусхаи ин нашрияро харида гирифт ва онњородар китобхонаи шахсиаш нигоњ дошт. Му122

аллифи китоби дилгиркунанда аз њодисаи чї гуна ба савдо рафтани китобаш воќиф гардид. Ў ба њаяљон омад ва аз њуш бирафт. *** Нависандаи англис Даниэл Дефо (1658-1731) сездањ соли њаѐташро ба таълифоти романњояш гузаронд. Байни романњои садаи ХVII-и англис Даниел Дефо бо нўњ романаш њиссагузорї кардааст. Романи машњуртарини ў «Робинзон Крузо» мебошад ва он ба бисѐр забонњои мардумони олам тарљума ва интишор гардидааст. Китоби «Робинзон Крузо»-ро бори аввал дар сањфањои рўзнома аз 7-уми октябри соли 1719 то 17 октябри соли 1720 ќироат кардаанд. Коллексионери амрикої Вильям Ллойд бошад 300 нашрияи даврањои гуногуни «Робинзон Крузо»-ро ба 133 забони мардумони олам дар китобхонаи шахсиаш љамъ оварда буд. *** Ношири маљористонї (Венгрия) Дьюли Янки чандин сол боз ба љамъ овардани китобњои кўчак машѓул аст. Ў дар китобхонаи шахсиаш 2400 нусха ин ќабил китобчањоро гирд овардааст. Њаљми китобчањои Дьюли ба 5х5 миллиметр баробар мебошад. Чунин китобчањоро дар маркаи оддии алоќавї печондан мумкин аст. Байни китобчањои Дьюли нашрияњои Англия, Чехославакия, асарњои Шекспир, Диккенс, Гѐте ва дигар шоирону нависандагонро пайдо кардан мумкин аст. *** Сокини мањаллаи Горловка В.Разумов солњои Љанги Бузурги Ватанї китобхонаи шахсиашро талаф дода буд. Ў баъди љанг аз сари нав ба љамъ овардани китобњо шурўъ кард ва оќибат дар китобхонаи шахсиаш 8000 нусха китобро љамъоварї намуд. Ин дафъа китобњои љамъкардаи В.Разумов аз аввала дида фарќ доштанд. Њоло дар хазинаи вай китобњо ба 13 забони мардумони ИЉШС, хориља ва беш аз 1000 нусха китобњои кўчак мањфузанд. *** Сокини мањалли Берданск М.Горпиченко дар зарфи 20 сол бештар аз 600 нусха китобчаи кўчакро љамъоварї кардааст. Барои љойгир кардани ин адад китобњо асбобу анљом–љевонњои махсус лозим нестанд. Танњо як љомадон лозим њасту бас. Њаљми китоб123

чањоро аз китобчаи зерин дарк кардан мумкин аст:калонии достони В.Маяковский «В.И.Ленин» ба 16х16 миллиметр баробар мебошад. *** Зану шавњар Шатковскийњо (Полша) силсилаи нодири китобњои алифборо гирд овардаанд. Дар китобхонаи шахсии онњо 260 намуди китобњои алифбо, ки дар 30 мамлакати љањон интишор шудаанд, мањфузанд. *** Солњои ќаблї дар шањри Дрезден намоиши аљибе созмон дода шуда буд. Дар ин намоиш асосан коллексионерон иштирок доштанд. Дар намоиш корманди мењмонхонаи «Турист-отель» Эгон Штраух низ 500 њазор латифаи љамъкардаашро намоиш дода буд. Латифањои Эгон Штраух мухталифу рангбаранг буданд. *** Академик Александр Александрович Семѐнов сокини шањри Душанбе буд. Аз соли 1951 то охири умраш (1958) дар растаи «Истаравшан», хонаи раќами 18 зиндагї мекард. Њоло дар ин љо китобхонаи шахсии ў љой гирифтааст. Китобхонаи А.А.Семѐнов дорои 7500 нусха китоб аст. Ќисмати нодиртарини ин китобхонаро 450 нусха дастхат, аз љумла «Мунтахабот»-и Њољї Муњаммад,«Таърихи Табриз», «Мунтахаб-ат-таворих»-и Њакимхон Муњаммад Њољї Ањрор, «Миръот-ул-футуњ» ва«Девони мушфиќї», дастхатњои љуѓрофшиносони араб (садаи IХ-Х) ва ѓайра ташкил медињанд. *** Аввалњои садаи ХХ Муллосаиди Балљувонї (номи мустаориаш Шоњболту) байни мардум њамчун устои сангтарош, табиби худомўз, дорандаи китобхонаи шахсї маъруфу машњур буд. Ин олими хирадманд баъди хатми мадрасаи Бухоро ба зодгоњаш Балљувон бо осори зиѐди ниѐгон баргашт ва баъдан теъдоди китобњояшро бештар ба 1000 љилд расонд. ***

124

Муборакќадам Абдуллоњ (соли тав. 1843-вафоташ 1902, дењаи Ямги ноњияи Ишкошим) ва Шоњзодамуњаммад ибни Сайид Фаррухшоњ (соли тав. 1870- вафоташ 1935, дењаи Поршнѐви ноњияи Шуѓнон) китобхонаи шахсї доштанд. Онњо ва ќисми дигари хаттотони Бадахшон дастхтњоро рўйбардор карда, аз нобудшавї эмин медоштанд. Манбањо далолат медињанд, ки Муборакќадами Абдуллоњ шоир, хаттот, наќќош, сањњоф, ихтироъкори ќоѓаз, иторашинос, њофиз будааст. Аз осори хаттии ў «Тарљумат-ул-баѐн», рисолаи «Чињил дунѐ», достонњои «Ќањрат-ул-њољат» ва чанде дигар асарњояш боќї мондаанд. Китобхонаи шахсии ў дорои хеле дастхатњои нодир будааст. Њоло ќисме аз ин дастхатњо дар дасти наберагони ин бузургвор нигоњ дошта мешаванд. *** Тањќиќотчї Амирхон Саидзода дар очеркаш «Ховалинг – чашмаи мењр» (нашриѐти «Адиб», 1995), аз љумла дар бораи китобхонаи шахсии Мулло Барот навиштааст, ки «Мулло Барот солњои тўлонї дар Бухоро тањсил карда буд. Шоир, олим, соњибдевон аст. Соли таваллуд ва вафоташ маълум нест. Аз рўи гуфтаи њамдиѐрони шоир Мулло Барот садаи Х1Х дар зодгоњаш дењаи Момаии ноњияи Ховалинг дар сини 99- солагї фавтидааст. Мулло Барот дар њудуди 1500 љилд дастхатњои нодир дошт ва баъди фавташ дастхатњо ба писараш Муллошариф ѐдгор монд. Муллошариф соли 1944 фавтид ва дастхатњо байни њамдиѐрон таќсим шуданд… *** Адабиѐтшиноси шинохтаи тољик Соњиб Табаров њанўз соли 1939 ба љамъоварии китобњо шурўъ карда буд. Њоло дар китобхонаи шахсии ў ќариб 30 њазор нусха китобњо љамъоварї шудаанд. Дар байни китобњои ў «Луѓати русї-тољикї» (интишори соли 1932), китобњои Бобоюнус Худойдодзода «Тўпчї Муњаммад Иброњимов» (1942), Ягалло И. Д. «Луѓати мукаммали форсї, арабї, русї» (1910), ќомуси тиб, китобњо оид ба таърихи Тољикистон ва дигар мардумони Осиѐи Миѐна, осори ниѐгон ва дигар нигоњ дошта мешаванд. ***

125

Ин ќадар китоб љамъоварї намудан кори осон нест, зеро барои љойгир кардани китобњо асбобу анљоми зарурї ранљу зањмати зиѐд кашидан лозим меояд. Ба гуфти Ибни Халдун (27.05.1332, Тунис – 17.03.1406, Ќоњира) дар Андалусия (Испания) Ибни Носир ном шахс китобхонае доштааст, ки дорои 400 њазор љилд китоб будаст. Бино ба гуфти муаррих Насавї садаи Х111 сарвари ќасри подшоњии Хоразм (пойтахташ ш. Урганљ) Шањобиддини Хевакї аз њисоби даромади худ китобхонаи бузург бунѐд карда буд, ки ба мислаш дар таърих кам ида шудааст… *** Олими шинохта ва омўзгори Донишкадаи давлатии шањри Самарќанд ба номи Алишер Навої Рањим Муќимов солњои тўлонї ба љамъоварии китобњо шуѓл дорад. Китобхонаи шахсии ў яке аз китобхонањои шахсии бойтарини Самарќанди бостонист вадар он беш аз 20 њазор китобњои соњањои гуногуни дониш гирдоварї шудаанд. *** Дотсенти кафедраи китобхонашиносии Донишкадаи давлатии санъати Тољикистон ба номи Мирзо Турсунзода Ислом Љўраев аз соли 1947 ин љониб ќариб 8000 нусха китоб љамъ овардааст. Дар захираи китобии ў асарњои Њофизи Шерозї, Љалолиддини Румї, Абдурањмони Љомї,намунаи адабиѐти бадеии тољик, таърихи Тољикистон, силсилаи китобњои кўчак вакасбии китобдорї мањфузанд. Аз китобхонаи шахсии Ислом Љўраев омўзгорон ва донишљўѐни донишкадаи номбурда истифода мекунанд. *** Омўзгори дењаи Тўдаи ноњияи Њисор Сайфуллои Њайдар солњо боз дилбанди гирдоварии осори ниѐгон ва шоирону нависандагони муосир аст. Китобхонаи шахсии ў беш аз 12 њазор китобро бо забонњои тољикї, русї, ўзбекї дар бар мегирад. Дар вай дастхатњои ќадимаю китобњои чопї ва сангї, аз ќабили «Нигористон»-и Љувайнї, девонњои Њофизи Шерозї, Саъдии Шерозї ва дигар китобњои нодир нигоњ дошта мешаванд. Ў ба љамъоварии катибањо њам шуѓл меварзад. Катибањои љамъкардаи ў, ба мисли катибањои оромгоњњои Абўабдуллоњи Рўдакї (Панљакент), Абул126

ќосим Фирдавсї (Тўс), Саъдии Шерозї (Шероз), Абдурањмони Љомї (Њирот), Алишери Навої (Њирот), Зиѐуддин Юсуф-писари Абдурањмони Љомї (Њирот), Љањонгир (Лоњур), Љањоноро–духтари Шоњи љањон (Дењлї), Зебуннисо (Лоњур), Мирзо Абдулќодири Бедил (Дењлї), Бадриддини Њилолї (Њирот) ва амсоли онњо, мебошанд. *** Китобхонаи шахсии муаллими хизматнишондодаи мактабњои Љумњурии Тољикистон, директори мактаби миѐнаи раќами 35 ноњияи Ѓончї Абдулло Ќайюмов«Маскани Зиѐ» ном дошта, дорои зиѐда аз 5 њазор адабиѐти гуногуннусха мебошад ва њар соле ба сесад толибилми мактабњои миѐнаи раќами 18 ва 35, истиќоматкунандагони дењањои Басманда, Янгиариќи Боло, Сурхоб, Шоњон ва коркунони хољагии ќишлоќ, нафаќахўрон, соњибхоназанон, донишљўѐни донишкадањои олї хизмати беѓаразона мерасонад. Дар китобхонаи шахсї-љамъиятии ин марди барўманд асарњои адибони тољику ўзбек бо соядасташон мањфуз мебошанд ва вохўрии мутолиакунандагон бо шоирону нависандагон ба њаводорони каломи бадеъ як љањон рўњи тоза бахшида, онњоро ба мутолиаи мунтаззами адабиѐт њидоят мекунад. Китобхонаи Абдулло Ќайюмов аз соли 1982 дари худро барои китобдўстон боз намудааст. *** Омўзгори фанни физикаи мактаби миѐнаи раќами 7 ба номи С.Айнии дењаи Бободархони совети ќишлоќи Понѓози ноњияи Ашт Мамадљон Халилов бисту чор сол инљониб ба ташвиќи илму дониш ва китоб машѓул аст. Китобхонаи шахсии ў аз соли 1987 амал мекунад ва «Кошонаи Пайрав» ном дошта, аз утоќи китобнигањдорї ва толори ќироатии орододашуда иборат мебошад. Бештар аз 4000 адад адабиѐти китобхонаро ќариб њазор мутолиакунандагони касбу кори гуногун истифода мекунанд ва ба кас эњсоси гуворо мебахшанд. Омўзгор Халиловро мутолиакунандагони китобхонааш бо мењрубонї китобдўст, китобдору китобшинос ном мегиранд. *** Китобхонаи коргари совхози «Роњи Ленин»-и ноњияи Ўротеппа (њоло Истаравшан) Тољинисо Абдуљалилова бо номи «Кошонаи Дилшоди Барно» аз 20 феврали соли 1981 дари худро ба исти127

фодаи умум боз кардааст ва њоло 7500 адад адабиѐти соњавиро дар се њуљра љой намудааст. Соле 650-700 мутолиакунандагон аз ин кошона истифода мекунанд. Дар ќатори асарњои соњавї дар ин љо онњо бо шоњасарњои шоирону фозилони асри X-XX Рўдакї, Зебуннисо,Иќбол, Айнї, Пушкин, Ѓамзатов, Думбадзе, Айтматов, Пабло Неруда, Б.Ѓафуров ва дигарон, Шашмаќому Борбаднома ва дастнависњои ќадима низ шинос шуда метавонанд. Дар «Кошона» ќатори дигар чорабинињои гузаронидашуда дањњо конфронси хонандагон, ду семинарии республикавии дўстдорони китоб гузаштааст. Шахсони барўманди Душанбеву Хоруѓ, Маскаву Ленинград, Кракову София, Прагаву Лондон ва Тошкандмењмонони он буданд вааз вай бештар занњои дењаи «Бобо таѓои Валї»адабиѐт мутолиа мекунанду дар рўзњои иди «Наврўз» идро хушу хурсандона дар ин љо мегузаронанд. ХОТИРАИ

РАСО

Усулњои китобхонї гуногунанд. Њар кас мувофиќи ќобилият, шуурнокї ба таври худ китоб мехонад. Вараќ гардондани китоб, тамошо кардани суратњои вай, парокандаю хомўшона, бо овози баланду оњиста-оњиста ва бо суръату равон хондани китоб аз тарзњои китобхонї мебошанд. Китобхонї аслан аз овони кўдакї шурўъ мешавад. Ин айѐм кўдак њуруфњоро дарк карда натавонад њам, суратњои китоб ба вай шавќу завќ мебахшад ваба китоб майлу њавас пайдо мекунад. Бисѐр кўдакон аз синни шашу њафтсолагї китобхон мешаванд ва аз њамин давра мухлисони китоб шуда мемонанд. Чун аз хусуси китобхонон сухан биронем, бояд бигўем, ки агар одам аз синни дањсолагї сар карда, њар рўз ба њисоби миѐна то 50 сафња китоб бихонад, пас вай дар зарфи сол 18250 сафња ва дар тўли 60 соли умр (агар умри миѐнаи одам 70 сол бошад) 1095000 сафња китоб хонда метавонад. Ин раќам такрибан 3650 нусха китобро ташкил медињад. Масъалаи китобхонии мунтазам диќќати библиографи машњур Н.А.Рубакинро њам љалб карда буд. Н.А.Рубакин китобхонии мунтазамро ба њисоб гирифта, ваќт ва меъѐри онро муайян кардааст. Ў аз рўи тањќиќотњояш гуфтааст: «Њар кас барои китобхонї рўзњои ѓайриистироњат яксоатї ва рўзњои якшанбе сесоатї ваќт људо карда метавонад… ва дар зарфи сол 469 соати китобхонї њосил мешавад…». Дигаре китобхониро ин тавр фарз кардааст:«Агар њар њафта шашрўзї, њар рўз њаштсоатї ва барои ќироати як сафња шаш да-

128

ќиќа ваќт масраф бишавад, пас барои ќироати як миллион сафња китоб чињил сол лозим аст». Китобхонии мунтазам албатта одати хуб аст. Лекин китобхононе њам њастанд, ки агар як хона китоббихонанд, чизе дар ѐдашон намемонад. Дар ин миѐн гапу хаѐлотест, ки танњо «китобхонї барои дам гирифтан ва на аз худ кардани матни он, аз љониби дигар зењни буро металабад». Зумраи дигар матни китобњои хондаашонро дар хотир нигоњ медорандва дониши замкардаашонро дар њаѐт истифода мебаранд. Алломањои гузашта ќадру ќимати китобро аз њама болотар медонистанд вадар ин љода донишу умри худ масраф кардаанд. Дар тарљумаи њоли Абўалї ибни Сино наќле нисбати китобхонаи амири Бухоро баѐни мухтасар ѐфтааст. Соли 995-уми милодї амири Бухоро Нўњ ибни Мансур бемор мешавад. Табибони номдори Бухоро, аз зумра омўзгори Абўалї ибни Сино – Абўмансури Ќамарї њам илољи табобати амирро намеѐбад. Азбаски овозаи табиби њабдањсола Абўалї ибни Сино пањн шуда буд,табиби љавонро ба дарбори амир оварданд. Абўалї ибниСино амири беморро муоина ва дардашро муайян кард. Пас шабона ў дорую дармони лозимиро тайѐр сохт. Фардои рўзи дигар ба муолиљаи амир шурўъ намуд. Ба бемор дору хўронд вабо њамин дард рафтарафта сабук шуд. Оќибат амир шифо ѐфту гап дар бораи њаќќи хизмат бирафт. Амир Нўњ ибни Мансур аз Абўалї ибни Сино пурсид, ки барои хизматаш чї инъоме мехоњад? Абўалї ибни Сино на давлат хосту на савлат вахоњиш кард, ки ўро бахши истифода ба китобхонаи дарборї рухсат бидињанд. Амир инъоми ѓайри чашмдоштро шунид ваќадре андеша кард. Зеро аз китобхонаи дарборї фаќат амир ва наздикони ў бањрамандмешуданд. Бовуљуди ин, амир хоњишу матлаби шифобахшандаи худро рад карда натавонист. Абўалї ибни Сино рољеъ ба истифодаи китобхонаи дарбории Сомониѐн дар «Рисолаи саргузашт»-аш ривоят кардааст:«Пас чун дохил гаштам, чандин хона дидам, дар њар хона чандин сандуќ болои якдигар чида. Як хона кутуби адабиѐт ва шеър, дигар фиќњ, дигарї кутуби њадис ва њамчунин њар илмеро хонае људогона буд. Пас, фењристи кутуби ќудаморо ба назар даровардам ва он чї аз онњо мехостам, бардоштам ва бисѐр китоб ѐфтам, ки аксари мардум номи онњо нашунида буданд. Ва ман њам ќабл аз он надида будам. Ва баъд аз он њам назди касе надидам. Пас, маљмўи он кутубро хондам ва бар фавоиди онњо зафар ѐфтам. Ва мартабаи њар мардум ва бар фавоиди онњо зафар ѐфтам, мартабаи њар марду ва њар илм маро маълум гардид».

129

*** Бояд кайд кард, ки бузургон ба мисли Карл Маркс ва Владимир Ильич Ленин нисбат ба худ низ хеле серталаб буданд. Онњо на танњо њар китобро бо диќќат мехонданд, балки оид ба китобњо маъхазњоро пурра меомўхтанд. Карл Маркс бисѐр забонњои мардумони аврупоиро медонист.Забондонї дар корњои эљодии ў бевосита ѐрии калон мерасонд. Карл Маркс танњо дар офаридани асари бузургаш «Капитал» 1500 китобро муфассал ба забонњои гуногун хонда, конспект кардааст. В.И.Ленин њанўз овони хурдсолї ба мутолиаи китоб мењр баста буд ва минбаъд бо вуљуди серкорињо тамоми умр дилбохтаи китоб буду асарњои бузургу шўњратдор ба вуљуд овард. Дар асарњои В.И.Ленин рўйхати китобњо, маводи матбуоти даврии бешумор дарљ ѐфтаанд. Ў фаќат барои таълифи асари машњури худ «Тараќќиѐти капитализм дар Россия» аз 583 китоб истифода бурдааст. В.И.Ленин баробари ќироати асарњои илмии фалсафї, иќтисодї, њуќуќшиносї ва дигар соњањои дониш, асарњои А.С. Пушкин, Н.А.Некрасов, Л.Н.Толстой ва дигар нависандагону шоиронро бо мароќ ќироат мекард. Мувофиќи навиштаи тањќиќотчиѐн В.И.Ленин хонандаи беш аз 100 китобхонањои љањон, аз љумла 80 китобхонањои илмї, оммавї, донишкадањо ва шахсї будааст. Ў дар мавридњои гуногун аз захираи китобхонањои Академияи фанњои Санкт-Петербург, Британияи Кабир (Лондон), подшоњии Стокгольм, Мюнхен, донишкадаи Краков, донишкадаи халќии ба номи А.Мискевич (Польша), Берлин, Париж, Швейцария, Берн, Женева, Норвегия, шахсии Г.В.Юдин (ш. Красноярск), М.В.Фофанова (Санкт-Петербург), К.Ф.Вийка (Финляндия) ва ѓайрањо истифода бурдааст. В.И.Ленин ба таври махсус китобњоро ќироат мекард. «Ваќто ки ман, - њикоят мекунад В.Д.Бонч-Бруевич,-ба Владимир Ильич назар меандохтам, гумон мебурдам, ки ў китобро тез-тез вараќ гардонда, ба сафњањо назар меандозаду бас. Ин баръакси њол буд. Владимир Ильич китобро бодиќќат ќироат мекард. Баъди фурсате ў сатрњои хондаашро аз ѐд навишта мегирифт». К.Маркс, А.С.Пушкин ва Н.Г.Чернишевский њам њамин гуна мањорату ќобилияти олии китобхонї доштанд. О.Бальзак бошад, аз љињати равону тезхонї њамзамонони худро ба ваљд оварда буд. Ў байни ним соат ба хондани пурраи роман нуќта мегузошт. Сарлашкари Фаронса Наполеон ќувваи бузурги китобхонї дошт ва њар даќиќа ў то 2000 калима ќироат карда метавонист. 130

Ин таври китобхониро «Китобхонї бо андозаи метр» мегўянд. Маънии бо андозаи метр хондани китобњо, матни рўи сафњаро дар як лањза аз худ кардан аст. *** Одамоне њастанд, ки соњиби хотири хеле расоянд. Мегўянд, ки мардумони олам ба 3000 забон сухан меронанд. Бо якеи ин забонњо чандин миллион ва ба дигаре шумораи ками одамон суханронї мекунанд. Одамони хеле забондон кам нестанд. Љањонбинии забондонњо васеъ аст. Онњо ба њар забон ба эътиќод менигаранд вафарњанги дигар мардумонро хуб мефањманд. Кардинал Миссофанти (1774-1849) зиѐда аз 100 забон ва Л.Г.Шютс (аз Франкфурт-Майн) 270 забонро медонистанд. Њамзамони А.С.Пушкин аз Копенгаген Р.Х.Раск тамоми оламро давр зада буд ва 230 забонро медонист. Ў оид ба ин забонњо 28 луѓат тартиб додааст. Соли 1961 дар Германия (Олмон) профессор Гестерман фавтида буд. Ў 132 забони мардумони оламро медонист. 20-уми июни соли 1970 дар Ќоњира профессори Донишкадаи исломии «Ал-Ањзар» Шайх Муњаммад Абўиброњим дар синни 150-солагиаш фавтида буд. Ин кас 105 соли умрашро ба муљаррадї гузаронидааст вабаъд хонадор шудаастусоњиби фарзанд гардидааст. Аз ў ду писар ва се духтар боќї мондаст. Шайх Муњаммад Абўиброњим ѓайр аз забони арабї, забонхои форсї, юнонї, туркї, итолиѐвї ва дигарро хуб медонист. Хотири равшан дошт вашеър менавиштусарояндагїниз мекард. Мегўянд, ки Шайх Муњаммад Абўиброњим њељ гоњ воситањои наќлиѐтро истифода намебурд, ў се маротиба ба зодгоњаш – Ливан пойи пиѐда сафар карда, њазорњо чаќрим роњро паймудааст. *** Муаррихон исбот кардаанд, ки Юлий Цезар ва Искандари Маќдунї то 30 њазор нафар сарбозони худро мешинохтанду номи онњоро медонистанд. *** Э.Гвон ном шахс дар њаѐти худ 2500 китоб хондааст. Ў њамаи китобњои хондаашро аз ѐд медонистааст ва аз ин китобњо порчањо гуфта метавонистааст.

131

*** Арлинин сокини Неополитанї 157350 мисраъ шеърњои Дантеро азѐд дам нагирифта мегуфтааст. *** Спиноза ном баччае ба ќироати китобњои љиддї мењр баста будааст. Ошнои падари Спиноза ба рафти китобхонии ў таваљљўњ намуда, мепурсад: - Спиноза, бигўй, њоло худат бачча, чаро китобњои баччагонаро намехонї? - Навиштањои китобњои баччагона, -љавоб медињад Спиноза, фалсафиянд. *** Ин воќеаи ногувор аз доираи аќлу одоби инсонї берунаст. Гап дар хусуси он меравад, ки соли 215-уми пеш аз милод бо амри императори Хитой ЦИ-ШИ-ХУАН ва канслери ў китобњои бешумореро бо 460 нафар донишмандон сўзондаанд. Сабаби ин вањшоният дар он будааст, ки донишмандон китобњои сўзондаро аз ѐд медонистаанд ва онњо фикру зикр ва мулоњизањои худро бо њамин китобњо асоснок мекардаанд. *** Томас Эдисон маълумоти ибтидої дошт. Падару модари ў аз Голландия ба Штатњои Муттањидаи Амрико кўчида буданд. Онњо барои Томаси наврасро хонондан маблаѓ надоштанд. Солњо мегузаштанду Томас љўяндаи дониши худ буд. Баъд ў ќарор дод, ки худомўзї бикунад. Китобхонаеро кофта ѐфт ва он љо саргарми ќироати китобњо шуд. Томас назди рафи китоб нишаста, чандин рўз китобњои дар он гузоштаро аз як сар ќироат кардан гирифт. Китобдор рафтори Томасро пайхас кард ва аз ў пурсид: -Бигўед Томас, бо чї сабаб аз як сар ин китобњоро ќироат мекунед? -Мехоњам, -љавоб дод Томас, - китобњои оламро бихонам. -Њамаи китобњои оламро, -гуфт китобдор, - хондан муњол аст… Дар воќеъ китобхонии Томас њайратангез буд. Оѐ њамаи китобњои оламро хондан мумкин аст? Аз ўњдаи ин баромадан ба њар кас даст на хоњад дод. 132

Томас њам бовуљуди љидду љањдаш аз раъяш даст кашид. Ў фаќат як соњаи мустаъќили техникаро хоста гирифт ва оид ба ин соња китобњои зиѐдро ќироат кард. Бо њамин Томас њамчун муњандиси машњур ба камол расид. *** Дар «китоби рекордњои Гинес» дар ќатори номњои зиѐд номи актѐри Британияи Кабир Кен Додд сабт шудааст. Ў бањри он ба ин мушарраф шудааст, ки дар сањнаи театри «Ройал- Корт»-и Ливерпул се соат дам нагирифта 200 латифаро бапуррагї гуфта дод. Кен Додд як чанд бор аз ин зиѐд латифањоро аз ѐд медонистааст. ДАР ЊАР ХУСУС

Се њазор сол ќабл, замони њукмронии Рамзеси III (Миср), ду нафар китобдори дарбориро айбдор карданд. Онњо мањз барои он айбдор дониста шуданд, ки гўѐ китобњои соњириро эњтиѐт намекардаанд. *** Замони ќадим дар давлати Инкњо муносибат ба осори хаттї тарзи дигар буд. Њокими ин давлат бахши барњам додани осори хаттї бањона мељуст. Баъд дар дарбор касалие сар зад. Аз њоким пурсиданд, ки барои пеши касалиро гирифтан чї чорае бояд љуст? Њоким гуфт: Осори хаттї барњам бихўрад! Пас, њоким ќонун баровард. Мувофиќи он касе ба зинда кардани осори хаттии инкњо мекўшид, ќатл мешуд. Яке аз фидоиѐн ин љуръатро кард ва ўро сўзонданд. *** Тољири хориљие ба Маскав китоб овард вадар ин бобат ба Иван Грозный хабар доданд. Хариду фурўши китобњои тољирро яке аз њамзамонони Иван Грозный чунин тасвир кардааст: «Русњо харидани китобро кори хайр мефањманд. Вале подшоњ аз китоб тасаввуроте надорад. Подшоњ фармуд, ки китобњои тољирро ба дарбор биѐранд ва њаќќи ўро бидињанду китобњоро сўзонанд». ***

133

Садаи XVIII дар Россия барои эљоди асарњои адабї њаќќи ќалам додан мумкин набуд. Он давра таълиф ва интишори ин ќабил асарњоро фаќат иззату эњтиром кардани муаллифон медонистанд. *** Дар персонажњои адабї одамони зиѐд вомехуранд. Онњо аз љињати синну сол, касбу кор ва њаракатњои манфию мусбат њархелаанд. Дар китобњо аз њама дида персонажи Наполеон зиѐд аст. Наполеон ба бештар аз 10 њазор номгўи китобњо дохил гардидааст. *** Донишмандони Маљористон (Венгрия) њисоб кардаанд, ки њар одам ба њисоби миѐна њар рўз яксоатї сухан меронад. Ин раќам дар тўли њаѐти одам ба 2,5 сол рост меояд. Агар дар ин муддат њамаи суханони як шахсро рўи коѓаз бигиранд, њазор љилд ва њар љилд чањорсад сафњаро ташкил медињад. *** Боре ношир ба Жорж Сименон занг зад. -Ало!... -Гўш мекунам, -аз гўшаки телефон овози хонум шунида мешавад. -Мўњтарам Жорж лозим буданд. -Он кас, -гуфт хонум, -банд.Навакак ба навиштани романи навашон шурўъ кардаанд. -Њељ боке, - маънидод кард ношир, - то анљоми романи навашон гўшакро намегузорам… *** Калимаи «вараќ» зуд-зуд такрор мешавад. «Вараќ» чї маънї дорад? …Дар ибтидо барги дарахт њам масолењи хуби осори хаттї ба шумор мерафт. Одамони ќадим навиштањояшонро дар вараќњои барг сабт мекарданд. Аз њамин лињоз маънии луѓавии «вараќ» аз калимаи «барг» ба вуљуд омадааст. Одатан мактаббаччагон иншоро аз сарсатри сурх сар карда менависанд. Медонед сарсатри сурх кай ва барои чї пайдо шудааст? 134

То садаи XV дар Россия то шурўъ шуданба нашри чопї китобњо ба шакли дастнавис буданд. Хаттотон ва наќќошон сарсатри даснависро бо љўшањои сурх наќшу нигор медоданд. Њоло ин ќоида вуљуд надорад, вале ифода ва тартиби сарсатри сурх боќї мондааст. *** Нуќта хурдакак аст,вале маънии вай хурдакак нест. Нуќтагузорї босаводию солимии фикриро талаб мекунад. Ба нуќта зебогии сухан, зебогии суханњои бомантиќ ва эњсоси дурусти ин суханњо ба сохти љумла вобастааст. Махсусан дар матни китобњо, матбуоти даврї нуќтањо зиѐданд. Агар бихоњед донед, ки њар нуќта чї ќадар вазн дорад, бубинед: вазни нуќта ба 0,002 грам баробар аст. *** Собиќ корманди китобхонаи марказии шањри Душанбе ба номи Абулќосим Лоњутї Мария Алексеевна Шустова (марњум) 7-уми августи соли 1941 ба ќароргоњи хунгузаронии љумњуриявї меравад ва ба сафи донорњо ќабул мешавад. Ўњар соле барои маљрўњони љабњагї шаш маротиба ва дар зарфи солњои Љанги Бузурги Ватанї 45 литр хун месупорад. Мария Аликсеевна баъди љанг њам хунсупориро давом медињад. Хуни супоридаи ў ба 100 литр мерасад. Ин адад ба вазни одами фарбењ рост меояд. Њол он ки Мария Алексеевна Шустова њамагї 60 килограм вазн дошт. *** Кормандони китобхонаи Гаррисберги штати Пенсиьванияи Иѐлоти Муттањидаи Амрико азбайни китобњои баргардондаихонандагон маљмўаиќонунњои Британияи Кабир (Лондон) садаи XVII-ро дарѐфт карданд. Тахмин шуд, ки ин маљмўа миѐнањои солњои 1823 - 1900 ба хонанда дода шудааст, аммономи ў маълум карда нашуд. Китобдор Э.Шелкрот гуфтааст, ки агар хонанда дарњаѐт мебуду ѐфт мешуд, вай барои нигоњ доштани ин китоб чандин њазор доллар љарима месупорид. *** Рўзе аз рўзњо кормандони китобхонаи Стартфорд ном шањр барои онњое, ки китобњои аз китобхона гирифтаашонро баргардонанд, авфи умумии сењафтаина эълон карданд. Санљиши љамьбаст 135

нишон дод, ки бисѐр хонандагон китобњои мўњлати дароз нигоњ доштаашонро ба китобхона баргардонданд. Байни китобњои баргардонда китобе дарѐф намудаанд, ки 57 сол дар дасти хонанда хобидааст. *** Њамин гуна њодиса соли 1957 дар китобхонаи шањрии Шефельд ба вуќўъ омада буд. Ба китобхона китоберо тањти унвони «Њунарњои дастии занон» баргардондаанд. Китоби мазкур 47 сол дар дасти хонанда мондааст. *** Кормандони китобхонаи Сидней-Сасекси коллељи Кэмбриљ аз як сокини шањр китоберо кабул кардаанд, ки вай дар хусуси азкї ва аз кадом китобхона будани китоб тасаввурот надошт. Албатта хонандаи китобро муайян кардан кори осон набуд. Зеро аз рўи навиштаи вараќаи баргардонї китоб 300 сол ќабл ба хонанда дода шудааст. *** Захираи китобии китобхонањо моликияти давлатї ва ѐ худ љаъиятї буда, њар китоб ќатъи назар аз њаљм, мазмунунарх гаронбањоянд. Аз њамин љињат доду гирифт ва муносибат нисбат ба китоб эњтиѐткорию ѓамхории њар корманди китобхонаю хонандаро талаб мекунад. Дар Мисри ќадим агар хонанда ба муќоваи китоб ва ѐ сањифаион нуќсоне мерасонд, пас ўро 200 тозиѐна мезаданд, аммо дар китобхонаи Фиръавн (Миср) барои гум кардани китоб ба хонанда њукми ќатл тањдид мекард. *** Мувофиќи талаби нахустин асосгузори китобхонаи Британияи Кабир (Лондон, 1752) Самуэл Фанкорт хонандагонеро, ки сањифањои китобро ќатъ мекарданд, берањмона калтаккўб менамуданд ва ба муддати то њафт сол дар зиндон нигоњ медоштанд. ***

136

Дар китобхонаи давлатии Олмон (Собиќ РДГ) осорхонаи махсуси китобњо созмон ѐфтааст. Дар толори људогонаион аз соли 1953 ин љониб беш аз 6000 силсилаи болопўши муќоваи нигорину рангбаранги китобњо нигоњ дошта мешаванд.

137

РЎЙХАТИ САРЧАШМАЊО

Амонов, Њ. Походи зидди бесаводї [Матн] //Комсомоли Тољикистон. – 1976. – 5 декабр. Ардаева, Э. Музеи Толстой – ба љашни нависанда[Матн] //Маориф ва маданият. – 1978. – 26 август. Ањмадов, Б. Китоб ва пайдоиши он [Матн] // Китобдор.– 2007.– №1.– С.34-35. Ањмадов, Б. Китобхонаи нахустин [Матн] //Маориф ва маданият. – 1977. – 10 март. Ањмадов, Б. Ба симои барљаста [Матн] //Комсомоли Тољикистон. – 1980. – 19 сентябр. Ањмадов, Б. Ихтироъ ва ривоят [Матн]: Аз таърихи ќоѓаз // Тољикистони советї. – 1982. – 20 апрел. Ањмадов, Б. Доњии мањбуб ва ганљинае гарон аз ганљњо [Матн] // Роњи ленинї. – 1988. – 22 апрел. Ањмадов, Б. Сайри олами китоб [Матн] //Роњи ленинї. – 1988. – 16 июл. Ањмадова, М. Махзани дурдонањои мо [Матн] //Занони Тољикистон. – 1966. – №2. – С.11. Ашрафї, М. Куљо рафтед дастхатњои бостонї? [Матн] // Маданияти Тољикистон. – 1982. – 5 октябр. Богдановский, Г. Китобхонаи нодир[Матн] //Маориф ва маданият. – 1975. – 12 июн. Вавилов, В. Рўзномањои Томас Манн [Матн] //Маориф ва маданият. – 1975. – 4 сентябр. 138

Дар олами аљоибот [Матн] / Тартибдињанда М. Мањмудов. – Душанбе: Ирфон, 1966. – 154 с. Дар олами аљоибот [Матн] /Китоби 3; Тартибдињанда М. Мањмудов. – Душанбе: Ирфон, 1974. – 195 с. Ѓафуров, Б. Ѓ. Тољикон: таърихи ќадимтарин, ќадим ва асри миѐна [Матн] / Китоби якум. – Душанбе: Ирфон, 1983. – 701 с. Ѓоибназаров, С. Ќасри дониш [Матн]: Китобхонаи давлатии республикавии ба номи Абулќосим Фирдавсї 50- сола шуд // Маданияти Тољикистон. – 1983. – 11 феврал. Ёќубов, Ю. Катибаи бесутун [Матн] // Энсиклопедияи советии тољик. – Душанбе, 1981. – Љ.3. – С.273. Зебони Фрада. Муњофизони хоки пок [Матн] //Комсомоли Тољикистон. – 1988. – 14 сентябр. Земмель, Ю. Китобхонаи… «Китобсангин» [Матн] //Маориф ва маданият. – 1979. – 30 декабр. Земмель, Ю. Њикояти «Китобхои сангин» [Матн] // Тољикистони советї. – 1980. – 4 январ. Каримов, Њ. А. Алифбои тољик [Матн] //Маориф ва маданият. – 1977. – 30 июн. Кароматуллоева, Н. Њунари сањњофї дар асрњои Х1У-ХУ [Матн]: Материалњо аз таърихи китоб //Баъзе масъалањои китобшиносии тољик: Маљмўаи маќолањо. – Душанбе, 1973. – 141 с. Кашфиѐти шарќшиносони советї [Матн]: Дар ќуллаи кўњи Муѓ // Маориф ва маданият. – 1959. – 23 июн.

139

Келдиев, И. Махзани хирад ва заковат [Матн] // Тољикистони советї. – 1964. – 22 апрел. Китобхонаи ба номи Фирдавсї 50- сола [Матн]: Маљмўаи маќолањо. – Душанбе: Ирфон, 1983. – 159 с. Кузьминов, Г. Сањифањои «Китоби сангин» [Матн] // Тољикистони советї. – 1984. – 17 октябр. Ќосимов, Н. Нахустин китобхонаи љамъиятї [Матн] // Маориф ва маданият. – 1970. – 17 ноябр. Латифї, О. Аз ќаъри асрњо [Матн] // Тољикистони советї. – 1978. – 1 декабр. Латифї, О. Тахти ќањрамони «Шоњнома» [Матн] // Маориф ва маданият. – 1979. – 20 ноябр. Летописи китобњои солњои 1938-1948 ба 20- солагии Республикаи Советии Сотиалистии Тољикистон бахшида мешавад [Матн]. – Сталинобод, 1949. – 213 с. Малов, В. Асрори китобхонаи бостонї [Матн] //Њаќиќати Ўзбекистон. – 1978. – 21 октябр. Манучарьянс, Ш. Дар китобхонаи Влаимир Ильич [Матн]. – Душанбе: Ирфон, 1968. – 115 с. Матбуоти РСС Тољикистон 1928-1958 [Матн]: Материалњои статистикї. – Сталинобод, 1959. – 74 с. Матѐшина, З. Бозѐфтњо дар Ниневия [Матн] // Маориф ва маданият. – 1971. – 28 сентябр. Мањмудов, Г. Њомиѐни «Шўълаи инќилоб» [Матн] //Адабиѐт ва санъат. – 1988. – 5 май.

140

Мухторов, А. Катибаи Ворух [Матн] //Энсиклопедияи советии тољик. – Душанбе, 1981. – Љ.3. – С.273. Мухторов, А. «Њудуд»-и њазорсола [Матн] // Маданияти Тољикистон. – 1983. – 21 октябр. Набиев, А., Ќодирова, Л. Китоби нахустин [Матн] // Комсомоли Тољикистон. – 1978. – 5 апрел. Намунањои адабиѐти тољик [Матн]. – Сталинобод, 1940. – С.583-594. Ниѐзї, Њ. Њ. Зинда бош, Шўро [Матн]. – Душанбе: Ирфон, 1968. – 88 с. Нуралиев, Ю. Ёдгори пуршукўњ [Матн]: Назария ва моњияти тибби «Авесто» // Маориф ва маданият. – 1974. – 9, 12 феврал. Оќилов, Э. Навъњои хат [Матн] // Маданияти Тољикистон. – 1983. – 28 июн. Палкин, М. Аз найќалам то авторучка [Матн] // Комсомоли Тољикистон. – 1974. – 11 август. Панду њикматњо [Матн] /Гирдоваранда М. Фозилов. – Душанбе: Ирфон, 1961. – 348 с. Пругер, В. Дастнависи суѓдиѐн [Матн] //Газетаи муаллимон. – 1986. – 28 январ. Ранов, Р., Отахонов, Г. Дар Тољикистон ќароргоњи калони асри сангин ѐфт шуд [Матн]:Дар шањри Норак // Тољикистони советї. – 1964. – 21 август. Рањимов, М. «Археологњо њикоят мекунанд» [Матн]: Тањлили љўстуљўњои археологї аз тарафи олимони љумњурї…// Маориф ва маданият. – 1960. – 14 май.

141

Раљабов, Љ., Юнусов, А. Љамъияти дўстдорони китоб ва китобхонањои шахсии Тољикистон дар матбуот [Матн]: Нишондињандаи адабиѐт. – Душанбе, 1986. – 48 с. Сивинцов, А. Китобхона дар портфел [Матн] // Маориф ва маданият. – 1976. – 9 декабр. Соболев, О. Вараќњои сангин [Матн] // Тољикистони советї. – 1978. – 3 сентябр. Султонов, М. Ањамияти «Рисолаи саргузашт» дар омањвол ва осори Ибни Сино[Матн]. – Душанбе: Дониш, 1980. – 76 с. Султонов, С. Маълумоти тоза оид ба Њољї Њусайн [Матн] // Маориф ва маданият. – 1976. – 6 май. Тилавов, Б. Ќадри китоб [Матн] // Комсомоли Тољикистон. – 1983. 11 май. Унсурулмаоли Кайковус. Насињатнома [Матн] /Ба чоп тайѐркунанда А. Девонаќулов. – Душанбе: Ирфон, 1968. – 143 с. Фарњанги забони тољикї (Аз асри Х то ибтидои асри ХХ) [Матн] /Иборат аз ду љилд. – М.: Сов. энсиклопедия, 1969. – Љ.1. – С.114, 388-389, 473-474. Фирдавсї, А. Шоњнома [Матн]. – Душанбе: Адиб, 1987. – Љ.1. – С.7. Холов, Р. Ганљ аз ганљинаи дўстон [Матн] // Маориф ва маданият. – 1975. – 14 август. Њазратќулов, М. Махзани ганљинањо [Матн] // Маданияти Тољикистон. – 1983. – 20 сентябр.

142

Њафизова, Њ. Асрори сангњо [Матн] // Тољикистони советї. – 1980. – 2 ноябр. Њусейнов, М. Ганљинаи Семѐнов [Матн] // Тољикистони советї. – 1980. – 5 октябр. Шарифов, Ш. Китобњои сангин [Матн] // Маориф ва маданият. – 1983. – 26 июн. Шарифов, Ш. Маъхазњои нави таърихї [Матн] // Маориф ва маданият. – 1980. – 4 ноябр. Шарофзода, Р. Нигоње ба таърихи китоби Аљам [Матн] // Фирўза. – 1990. – №7. – С.24-25. Шодиев, С. Китоб ва нашриѐт [Матн] // Тољикистони советї. – 1964. – 13 март. Юнусов, А. Дастнависњои Њофиз дар китобхонаи давлатии РСС Тољикистон ба номи Абулќосим Фирдавсї [Матн]: Фењрист. – Душанбе, 1971. – 22 с. Юнусов, А. Фењристи дастнавињои тољикї-форсї [Матн] /Љ.1. – Душанбе, 1971. – 296 с. Юнусов, А. Аввалин ганљинаи дониш [Матн] // Маориф ва маданият. – 1972. – 13 май. Юнусов, А. Мубодилаи байналхалќии китобњо [Матн] // Маориф ва маданият. – 1974. – 8 август. Яъќубов, Ю. Чанд њуљљати нави суѓдї [Матн] // Тољикистони советї. – 1962. – 27 июл. Ба забони русї

143

Абрамов, К. И., Васильченко, В. Е. История библиотечного дела в СССР до 1917 года [Текст]. – М.: Сов. Россия, 1959. – 199 с. Алескеров, Ю. Н. Самарканд [Текст]: Сраницы истории. – Ташкент: Узбекистан, 1967. – 228 с. Алексеев, В. Реликвия [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 17 февраля. Бабич, С. В. Нью-Йоркской публичной библиотеке (Лучше один раз увидет…[Текст] // Книжное обозрение. – 1989. – 19 мая. Баженов, Л. В. Средняя Азия в древний период [Текст]. – Ташкент: Госиздат, 1937. – С.37. Баренбаум, И. В., Давидова, Т. Е. История книги [Текст] /Часть первая. Книга России до 1917 г.: Учебное пособие. – М.: Сов. Россия, 1960. – 200 с. Барков, Я. Новые сувениры [Текст]: Обзор миниатюрных книг // Книжное обозрение. – 1976. 29 октября. Барков, Я. Мини-книги [Текст] / 5 том // Книжное обозрение. – 1983. – 11 февраля. Барков, Я. Странички истории [Текст] // Книжное обозрение. – 1968. – 7 сетября. Барков, Я. Минатюры [Текст] // Книжное обозрение. – 1977. – 9 сентября. Барков, Я. Новые миниатюры [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 23 июня. Баруздин, С. Он – моя память [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1986. – 26 октября.

144

Библиография [Текст]: Общий курс. Рекомендовано управлением учебных заведений Минкльтуры РСФСР в качестве учебника для библиотечных факультетов культуры. – М.: Книга, 1959. – 599 с. Библиотеке 4200 лет [Текст] // Книжное обозрение. – 1984. – 18 мая. Большаков, В. Последнее интерью Ж. Сименона [Текст] // Правда. – 1989. – 8 сентября. Большаков, В. В гостях у «Мегре» [Текст]: Наш зарубежный собеседник Ж. Сименон // Правда. – 1989. – 14 апреля. Бондренко, В. Бумага [Текст]: Беседа 1-1У // Книжное обозрение. – 17, 31 марта, 14 апреля, 5 мая. Бородина, В. Секреты скорочтения [Текст] // Библиотекарь. – 1979. – №10. – С.47- 49. Бутенко, В. Жемчужины культуры [Текст]:Сокровища наших библиотек // Библиотекарь. – 1979. – №12. – С.31. Бушинский, В. Судьба Тургеневской библиотеки [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 13 июня. Васильченко, В. Е. История библиотечного дела в СССР [Текст]: Учебник для библиотечных институтов. – М.: Сов. Россия, 1958. – 216 с. Выдашенко, М. Еще один экземпляр «Апостола» [Текст] // Книжное обозрение. – 1968. – 27 июля. Гарбовский, А. Загадки древнейшей истории [Текст]: Книга гипотез. – М.: Книга, 1971. – 97 с.

145

Глезѐр, Л. Издано в Кинешме [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 20 октября. Глухов, А. Из глубины веков [Текст]: Очерки о древних библиотеках мира. – М.: Книга, 1971. – 110 с. Глухов, А. Рукопись из библиотеки Улугбека [Текст] //Книжное обозрение. – 1980. – 16 мая. Глухов, А., Лавринович, И. Юним друзьям книги [Текст]. – М.: Молодая гвардия, 1965. – 92 с. Гусев, О. «Кобзарь» под микроскопом [Текст] // Правда. – 1979. – 14 марта. Джонбабаев, Н. Из Бомбея в Брюсель [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1980. – 8 августа. Додхудоева, Л. Иследователь древних надписей [Текст] //Коммунист Таджикистана. – 1980. – 30 мая. Долгополов, Н. Прошай Сименон [Текст] // Комомольская правда. – 1989. – 8 сентября. Жуковский, Л. Из глубины веков [Текст] // Книжное обозрение. – 1983. – 9 декабря. Зайцев, В. Государтвенная библиотека Китайской Народной Республики [Текст] // Библиотекарь. – 1989. – №9. – С.56-69. Здобнов, Н. В. История русской библиографии до начала ХХ века [Текст]. – М.: Госкультпросветиздат, 1955. – 607 с. Исмоилова, Э. Древнее искусство Бухары [Текст] // В мире книг. – 1976. – №12. – С.31.

146

Кабанов, П. И. Очерки культурно-просветительной работы в СССР в послевоенные годы: 1946-1953 [Текст]. – М.: Госкультпросветиздат, 1955. – 134 с. Каримов, Х. Вечно молодой «Алифбо» [Текст]: Страницы истории // Коммунист Таджикистана. –1982. – 7 февраля. Касымова, А. Г. Библиотеки в Туркестане [Текст]: Краткий исторический очерк развития библиотечного дела в дореволюционном Туркестане и Туркестанской АССР. – Ташкент: Фан, 1966. – 33 с. Клименко, Н. Книги на ладони [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 26 сентября. Клименко, Н. Книги на ладони [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1980. – 17 сентября. Книгоиздание страны Советов [Текст] // Книжное обозрение. – 1987. – 22 мая. Кобрин, В. Бесценные коллеции… [Текст]: Рукописей // Библиотекарь. – 1982. – №6. – С.56-60. Кузьминов, Г. Гордость Нурека [Текст] // Книжное обозрение. – 1985. – 14 июня. Кузнецкий, Р. Редкое издание «Станционного смотрителя» [Текст] // Книжное обозрение. – 1981. – 23 января. Куликов, Б. Библиотека на ладони [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 17 февраля. Кликов, Б. Лучшие миниатюрные издания [Текст] // Книжное обозрение. – 1981. – 20 марта.

147

Кунижев, С. На языках народов – братьев [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 12 сентября. Кушнер, Г. Университет «Книга». Верит ли глазами своим [Текст]: Ёще раз о размерх книги // Книжное обозрение. – 1984. – 14 сентября. Лазарева, Т. В поисках кижных редкостей [Текст]: Судьба библиотеки русского дипломата // Книжное обозрение. – 1980. – 31 октября. Латифи, О. Библиотека… из камней [Текст]: Поиски, находки // Правда. – 1979. – 15 июня. Лебедева, М. Тома из библиотеки братства [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1983. – 17 февраля. Ленинские принципы библиотечного дела [Текст]: разработка советским библиотековедением ленинского наследия / К 110летию со дня рождения В. И. Ленина: Обзорная информация. – М., 1980. – 40 с. Лихачев, Д. С. Подвиг первопечатника [Текст] // Книжное обозрение. – 1983. – 9 декабря. Лосев, А. Ф., Сонкина, Г. А., Тахо-Годы и др. Античная литература [Текст]. – М.: Просвешение, 1980. – 494 с. Любимов, Г. Письма из Х1 столетия [Текст]: Ветры веков // Коммунист Таджикистана. – 1978. – 2 сентября. Любименко, Л. Прикаснуться к вечности [Текст]: В стороне от репортерских троп // Вечерний Душанбе. – 1989. – 25 апреля. Любин, В. Письмо, которому две с половиной тысячи лет [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1973. – 7 марта.

148

Львов, С. Конткамера книжника [Текст] // Библиотекарь. – 1980. – №5. – С.52-53. Малов, В. Тайна древной библиотеки [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1978. – 5 октября. Малкин, И. Т. История бумаги [Текст]. – М.: Изд-во АН СССР, 1940. – 198 с. Марин, А. Возьврашение папируса [Текст] // Правда. – 1984. – 28 января. Махкамов, Р. Страницы каменной книги [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1980. – 13 сентября. Милов, Н. «Книга» – древных [Текст]// Коммунист Таджикистана. – 1973. – 13 июня. Миловский, А. На языке «Небожителей» [Текст]: Сокровища книгохранилищ // Книжное обозрение. – 1975. – 17 января. Миловский, А. Под небом старого Мерва [Текст] // Советская культура. – 1977. – 11 марта. Мирсаидова, М. Первая народная [Текст]: Библиотека и учитель // Коммунист Таджикистана. – 1982. – 24 июля. Мишина, Н. Дороже всех богатств [Текст]: Сегодня исполняется 125 лет Государственной библиотеке СССР имени В. И. Ленина // Правда. – 1987. – 1 июля. Мухтаров, А. Где искать библиотеку Улугбека [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1977. – 3 сентября. Мухтаров, А., Негматов, Н., Ранов, В. и др. Путешествие в Согдиану [Текст]. – Душанбе: Ирфон, 1962. – 134 с.

149

Назаров, А. И. Книга в советском обществе [Текст]. – М.: Наука, 1964. – 261 с. Нальский, Я. Песни Хафиза [Текст]: К 110- летию со дня рождения Бобо Юнуса Худойдодзода // Коммунист Таджикитана. – 1960. – 16 декабря. Немировский, Е. Великий изобретатель [Текст] // Книжное обозрение. – 1968. – 3 февраля. Немировский, Е. Л. Идеография [Текст] // Книжное обозрение. – 1962. – 12 февраля. Немировский, Е. Перелистывая страницы кодекса [Текст] // Книжное обозрение. – 1975. – 7 марта. Немировский, Е. Библия [Текст] /Выпуск первый; Книги, изменение мира // Книжное обозрение. – 1989. – 19 мая. Николич, Д., Жукова, П. Гордость мировой литературы [Текст]: Дни памяти Л. Н. Толстого в клубах республики. – АлмаАта, 1960. – 44 с. Ниселич, Л. Сувенирное издание [Текст] // Книжное обозрение. – 1981. – 17 июля. Общетва любителей книги и личные библиотеки Таджикистана в печати [Текст]: Аннотированный указатель литературы / Составители Д. Раджабов, А. Юнусов. – Душанбе, 1986. – 46 с. Овечкин, Ф. Письмо из старучиечьего холма [Текст]: Ветры веков // Коммунист Таджикистана. – 1983. – 4 марта. Осипов, В. Книга в нашем доме [Текст]. – М.: Книга, 1967. – 144 с.

150

Пайкова, А. Уникальная находка [Текст] // Коммунист Таджикистана. – 1973. – 21 ноября. Паль, Р. Из истории письменности [Текст] // Книжное обозрение. – 1985. – 26 июля. Пекелис, В. «Твои возможности человек» [Текст] /Библиотека «Знание»; Изд. 4-е, перераб. и доп. – М.: Знание, 1984. – С.31117. Пересада, В. Уникальный папирус [Текст] // Правда. – 1981. – 28 июня. Пересада, В. Секрет папируса [Текст]: Из блокнота журналиста // Правда. – 1984. – 19 февраля. Персианова, О. М. Государственный эрмитаж [Текст]: Краткий путеводитель /2-е изд. – Л.: Советский художник, 1969. – 168 с. Пирожков, А. Бумага, бумагою, о бумаге [Текст]: Проблемы отрасли // Книжное обозрение. – 1989. – 1 сентября. Попова, В. Что читает абонемент №9534 [Текст]: Меридианы дружбы // Коммунист Таджикистана. – 1983. – 6 октября. Почтовик, П. Как они есть [Текст] // Книжное обозрение. – 1977. – 2 декабря. Пшеничный, Б. Сокровищница книг [Текст]. – Душанбе: Ирфон, 1966. – 108 с. Раджабов, Д. Библиотека в доме: это важно знать [Текст] // Вечерний Душанбе. – 1984. – 2 августа. Раджабов, Д. Какой должна быть личная библиотека [Текст]: Советы в помощь любителям книг. – Душанбе: Ирфон, 1985. – 32 с.

151

Разумов, В. Сувенирные издания Монголии [Текст] // Книжное обозрение. – 1981. – 12 июня. Разумов, В. Миниатюрное издание [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 13 июня. Розен, Б. Бумага из камня или… стекла [Текст] // Комсомолец Таджикистана. – 1980. – 11 мая. Рубакин, А. Посветитель [Текст] // Книжное обозрение. – 1977. – 7 января. Саяпин, В. Итория книги [Текст] // Вечерний Душанбе. – 1973. – 20 февраля. Сигрист, А. Создатель музея [Текст]: Странички истории // Книжное обозрение. – 1981. – 11 декабря. Смирнова-Ракитина, В. Авиценна [Текст]: Абуали ибн Сина /Вип. 18. – М.: Мол. гвардия, 1958. 233 с. Смирнов-Сокольский, Н. Рассказы о книгах [Текст] /Изд. 3-е. – М.: Книга, 1978. – 448 с. Смоляренко, Я. Кобзарь воюет [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 30 мая. Соболев, О. Коллекция «говорящих» камней [Текст]: Вернулась экспедиция // Коммунист Таджикистана. – 1979. – 18 сентября. Соскин, Л. Редкая? Ценная? Дефицитная? [Текст] // В мире книг. – 1976. – №12. – С.76-78. Спектор, У. Читатели о книгах миниатюрный «Холстомер» [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 1 февраля.

152

Спивак, Л. Львовская находка [Текст] // Книжное обозрение. – 1983. – 18 марта. Сурмило, В. Враги книги [Текст] // Книжное обозрение. – 1987. – 2 октября. Тихомиров, С. Знал бы Гутенберг… [Текст] // Правда. – 1989. – 3 декабря. Тэрнит, Э. Б. Микро «Кобзарь» [Текст] // Книжное обозрение. – 1970. – 1 мая. Утков, В. Дороги «Конька – горбунка» [Текст]. – М.: Книга, 1970. – 112 с. Фейхтвангер, Л. Готов повторить! [Текст] // Книжное обозрение. – 1984.– 12 января. Фонотов, Г. П. В. И. Ленин о библиографии [Текст]. – М.: Кн. палата, 1962. – 55 с. Фрадкина, З. Мастер библиографии [Текст] /К 150- летию со дня рождения В. И. Межова // Книжное обозрение. – 1980. – 30 мая. Халатова, К. Возвышать человека [Текст] // Книжное обозрение. – 1989. – 2 июня. Челноков, Г. Миниатюрные и свенирные издания [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 6 октября. Ченышев, В. Письма из ХХ века [Текст] // Комсомолец Таджикистана. – 1972. – 17 августа.

153

Шайхиева, Р. Книжная планета в автографах [Текст]: Привлекает всех, кто приезжает в Нурек // Коммунист Таджикистана. – 1988. – 8 января. Шаховнин, Н. Узелки на память [Текст]: Клуб «Библиография» // Книжное обозрение. – 1987. – 13 ноября. Шаховнин, Н. Узелки на память [Текст]: Рисуют читатели // Книжное обозрение. – 1987. – 23 октября. Шевченко, З. Библиотекарь в боевом строю [Текст] // Комсомолец Таджикистана. – 1965. – 28 апреля. Шербина, В. 200 томов «БВЛ» [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 6 января. Шилов, Л. Достояние [Текст] // Правда. – 1980. – 3 апреля. Шушанский, Н. Тоньше паутини [Текст] // Книжное обозрение. – 1984. – 6 июля. Щенников, В. Возвращение папируса [Текст] // Комсомолец Таджикистана. – 1974. – 24 февраля. Эльзон, М. Ученый, издатель, библиограф [Текст] // Книжное обозрение. – 1980. – 3 октября. Юнусов, А. Бесценные реликвии [Текст]: К 575- летию А. Джами // Комсомолец Таджикистана. – 1989. – 20 октября. Юнусов, А. Сокровищница восточных рукописей [Текст] // В мире книг. – 1975. – №10. – С.88. Юсин, А. Такая станция… [Текст]: Репортаж из дома, давшего последний приют Л. Н. Толстому // Правда. – 1978. – 5 сентября.

154

Яковлева, И. Миниатюры в миниатюрном исполении [Текст] // Книжное обозрение. – 1978. – 17 сентября. Ба забони ўзбекї Бобохонов, А. Ноширлар ва нашрлар[Матн] // Гулшан. – 1979. – №5. – 29 б. Муниров, Ќ. Шарќ ќўлѐзмалари [Матн]: Фан ва турмуш кутубхонаси. – Саккизинчи китобча. – Тошкент, 1962. – 38 б. Расулев, А., Њасанов, Њ. Ќадимий ќулѐзмаларни вараќлаганда… [Матн]. – Тошкент, 162. – 26 б. Собиров, Њ. Р. Мамлакатимизнинг йирик кутубхоналари [Матн]. – Ташкент, 1956. – 32 б. Султонов, И. Робинзон Крузо оромли [Матн]: Афсона њаќиќати // Совет Тожикистони. – 1974. – 14 июл. Транис, Л. Китоблар оламига саѐњат [Матн]. – Тошкент, 1964. – 46 б. Њамдамов, П. Ўрта Осиѐда совет китоб нашриѐтининг пайдо булиш ва ривожланиши [Матн]. – Тошкент, 1966. – 27 б.

155

Замима: НАМУНАИБАЪЗЕ ХАТУ ДАСТХАТЊО

Намуна аз дастнависи Мавлоно Муиниддини Ҳиравӣ “Сияри Шариф” соли 1872, вазнаш 14 кг.

156

Яке аз саҳифаҳои дастхати ниёгон, ки дар захираи шуъбаи дастхатҳои Китобхонаи миллии Тоҷикистон нигоҳ дошта мешавад.

Намунаи ҳусни ҳати Ҳоҷӣ Мир Ҳусайни Балҷувонӣ дар асараш “Ашколи хутути исломия” с 1906, Бухоро.

157

Китоби нодир: “Ќуръони кўчак”-и соли 1908, Ќазон

Муќоваи дастхати садаи XVIII 158

МУНДАРИЉА

Пешгуфтор ………………………………………………………………. ФАСЛИ 1. ПАЙДОИШИ ХАТ, ЌАЛАМ, КИТОБ ВА МАСОЛЕЊИ ХАТТИЮ ОСОРИ АЉОИБ

Масолењи хаттї ва осори аљоиб………………………………… Папирус………….……………………………………………….. Лўлакитобњои папирусї ………………………………………… Пергамент ………………………………………………………….Китобњои пергаментї…………..……………………………….. Пайдоиши ќоѓаз …………………………………………………… Пайдоиши хат ……………………………………………………… Тавзењоти мухтасари баъзе хатњо ………………………………. Пайдоиши ќалам ………………………………………………….. Бузургони адаб дар васфи ќалам ………………………………… Сангнавиштњо ……………………………………………………… Донистан хуб аст …………………………………………………. Китоб-барг ва ѓайра ……………….............................................. Китобњои азим………..…..……………………………………….. Китобњои оњанин …………………………………………………. Китобњои гаронбањо ………………………………………………Китобњои диќќатрабо ..…………………………………………… Китобњои кўчак …………………………………………………… Алифбо ва хониш …………………………………………………. Бузургон дар ситоиши китоб ………………………………………Бузургон дар ситоиши дониш ва банди илм …………………… ФАСЛИ 2. ДАСТХАТЊОИ БЕНАЗИР, ХАТТОТОН ВА САЊЊОФОНИ ГУЛДАСТ

Дастхатњои беназири ниѐгон …………………………………………

159

Тавсифи мухтасари ќисме аз дастхатњои Китобхонаи миллии Тољикистон ………………………………………………………………. Хаттотони зарринќалам ……………………………………………….. Бузургон дар ситоиши хат ва хаттотї ………………………………..Сањњофони гулдаст ……………………………………………………. Донистан хуб аст ……………………………………………………….. Фењристнависон ………………………………………………………… ФАСЛИ 3. НАШРИЯЊОИ ЧОПЇ (КИТОБ, ТАЌВИМУ АТЛАСЊОИ ЉУЃРОФЇ ВА РЎЗНОМАЮ МАЉАЛЛАЊОИ КЎЊАН)

Нашрияњои чопї ………………………………………………………… Таќвими рўзњои таърихї ……………………………………………….. Атласњои љуѓрофї ……………………………………………………….. Рўзномаю маљаллањои кўњан …………………………………………… ФАСЛИ 4. КИТОБХОНАЊО – САРВАТИ БУЗУРГИ МАЪНАВЇ

Сарвати бузурги маънавї ………………………………………………. Китобхонањои номвар …………………………………………………... Китобхонањои шахсї ва дигар шуѓлњо ….……………………............ Хотираи расо …………………………………………………………… Дар њар хусус ……………………………………………………………... Тарѓиботчиѐни китоби Љумњурии Тољикистон РЎЙХАТИ САРЧАШМАЊО

Ба забони тољикї ………………….……………………………………... Ба забони русї ……………………………………………………………. Ба забони ўзбекї …………………………………………………………. Замима: Намунаи баъзе хату дастхатњо ………….……………………

160

БЕКНАЗАР АХМЕДОВ ДЖУРАБОЙ РАДЖАБОВ

МЕСТОКНИГИ В КУЛЬТУРЕ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА

Справочник

На таджикском языке

Под общей редакции ГадобекаМахмудова Редактор: Эшанкул Эшанкулов Компютерный набор: Парвина Кадимова

161