KONFERENCË SHKENCORE MBARËSHQIPTARE
130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare (përmbledhje materialesh)
Korçë, 6 Mars 2017
KOMITETI SHKENCOR I KONFERENCËS PROF.DR. ALI JASHARI, UNIVERSITETI I KORÇËS PROF. DR. BARJAM KOSUMI, UNIVERSITETI I GJILANIT PROF.DR. VALENTINA DUKA, UNIVERSITETI I TIRANËS PROF.DR.EDMOND RAPTI, UNIVERSITETI I TIRANËS PROF.DR. BEGZAD BALIU, UNIVERSITETI I PRISHTINËS PROF.DR. ZEQIRJA NEZIRI, UNIVERSITETI I SHKUPIT
KONFERENCË SHKENCORE MBARËSHQIPTARE KUSHTUAR 130-VJETORIT TË MËSONJËTORES SË PARË SHQIPE
Përgatitja për botim: Msc. EFTIONA JOSIFI (BYLYKBASHI) –Redaktor gjuhësor Msc. OLGER BRAME -Përgatitja kompjuterike
ISBN 978-9928-245-16-8 Botues: Triptik
Tetor 2017
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kronikë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë, Universiteti “Fan S. Noli” Korçë, në bashkëpunim me Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës, Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetit të Tiranës, Fakultetin e Edukimit të Universitetit të Prishtinës, Fakultetin e Edukimit të Universitetit të Gjilanit, Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Shkupit, Drejtorinë Arsimore Rajonale të Korçës, organizuan në datën 6 Mars 2017, Konferencën Shkencore Mbarëshqiptare me temë: “130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe-vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve”. Kjo konferencë u organizua në kuadrin e 130-vjetorit të hapjes së Mësonjëtores së Parë Shqipe të Korçës, pionierja e parë e arsimit kombëtar, si ngjarja me rëndësi madhore në përpjekjet e popullit shqiptar për të krijuar shkollën e vet kombëtare dhe me ndikim në hapësirën mbarëshqiptare. Fjala e mirëseardhjes u mbajt nga rektori i Universitetit të Korçës, Prof. dr. Ali Jashari. Konferencën e përshëndetën përfaqësues të pushtetit vendor Korçë, përfaqësues të Ministrisë së Arsimit dhe Sporteve, të Universitetit të Tiranës, të Universitetit të Prishtinës, Gjilanit dhe Gjakovës në Kosovë, të Fakultetit të Filologjisë në Universitetin e Shkupit, Universitetit “Nënë Tereza” Shkup, Universitetit Shtetëror të Tetovës, Maqedoni. Në këtë konferencë sollën prurje të reja dhe ndihmesa shkencore studiues, profesorë, si dhe kërkues të rinj në katër fusha kryesore: Histori, Gjuhësi, Letërsi dhe Edukim, në pjesën më të madhe të tyre të lidhura me përvjetorin e Mësonjëtores Shqipe, por edhe me aspekte të tjera të fushës së arsimit.
1
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Tabela e përmbajtjes
Kronikë................................................................................................................ 1 BARDHYL MUSAI MËSONJËTORJA– E PARA SHKOLLË LAIKE KOMBËTARE..................... 7 ANILA ÇEPANI ADELINA ÇERPJA ROLI I REVISTËS “GJUHA DHE LETËRSIA NË SHKOLLË” NË ZGJERIMIN E NJOHURIVE GJUHËSORE TË MËSUESVE ........................ 12 BAHTIJAR KRYEZIU AKADEMIKU I NJЁ SHEKULLI JETE E VEPRIMTARIE SHKENCORE ... 23 DHIMITRI BELLO SOTIR PECI PËR GJUHËN SHQIPE DHE TEKSTET SHKOLLORE ........... 32 MENTOR HASANI ARDIAN JASHARI DORAJET IMERI ROLI I NDRE MJEDËS DHE GJERGJ FISHTËS PËR GJUHËN KULTURËN DHE ARSIMIN SHQIP ..................................................................................... 40 ALJULA JUBANI "SHKOLLA SHQIPE, NJË TRADITË ARSIMDASHËSE DHE ATDHETARE DREJT MËSONJËTORES SË PARË SHQIPE NË KORÇË" .......................... 49 VALBONA SINANAJ ABETARET E PARA QË HAPËN PORTA E RILINDJES KOMBËTARE ... 62 RRIOLLZA AGOLLI SAMI FRASHËRI THEMELUES I KULTURËS KOMBËTARE.. “ABETARE E GJUHËSË SHQIP” DHE “SHKRONJËTORE E GJUHËSË SHQIP”, DY VEPRA ME KARAKTER SHPJEGUES NË GJUHËN SHQIPE ..................... 70 MAJLINDA BUSHAJ RRETH PËRVETËSIMIT TË NORMËS LETRARE NGA NXËNËSIT E SHKOLLAVE 9-VJEÇARE NË KRAHINËN E POSTRIBËS-PËRVOJA DHE ARRITJE ............................................................................................................ 77
2
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
KLEDI SHEGANI ALBANA TAHIRI VЁZHGIME RRETH KONTRIBUTIT GJUHЁSOR TЁ SHKOLLAVE TЁ PARA SHQIPE .................................................................................................. 98 JORINA KRYEZIU Ç’DO KOMB KA GJUHEN’ E VET. (“Abetarea Şqipe” dhe “Leçitjea”, 1887, nga Jovani Terova)........................................................................................... 104 MIHALLAQ ZILEXHIU NDIKIMI I GJUHËS AMTARE NË MËSIMIN E GJUHËS SË HUAJ. PRAKTIKË MËSIMORE DHE PËRKTHIMI NËN SHEMBULLIN E PRӒTERITUM-IT TË GJUHËS GJERMANE ............................................... 113 OLGER BRAME ALBINA PAJO GJENDJA E SHKOLLAVE DHE SHKRIMIT SHQIP PARA DHE PAS ÇELJES SË MËSONJËTORES ....................................................................... 124 EFTIONA BYLYKBASHI (JOSIFI) “ËVETARI” I NAUM VEQILHARXHIT- GUR THEMELI PËR MËSONJËTOREN E PARË SHQIPE ............................................................. 130 ZEQIRJA NEZIRI AGIM LEKA MËSIMI I GJUHËS SHQIPE NË UNIVERSITETIN E SHKUPIT ................ 138 MYRVETE DRESHAJ – BALIU BEGZAD BALIU EDITIMET HISTORIKO-LETRARE TË PROFESOR IDRIZ AJETIT - NJË FUSHË E PANJOHUR .................................................................................... 152 JONELA SPAHO GJERASIM QIRIAZI DHE KONTRIBUTI I TIJ NË LETRSINË SHQIPE PËR FËMIJË ............................................................................................................ 161 LINDITA XHANARI (LATIFI) TË DHËNA INTERESANTE MBI HISTORINË E HAPJES DHE MBARËVAJTJEN E SHKOLLËS SHQIPE TË KORÇËS NGA NUÇI NAÇI NË REVISTËN “DITURIA” ........................................................................... 172
3
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MERXHAN AVDYLI PELEGRINI DHE PËRTËRITJA POETIKE E DRITËRO AGOLLIT........... 179 NELI NAÇO KRISTOMACIA E GJERASIM QIRIAZIT SI TEKST DIDAKTIK .............. 186 BERTON SULEJMANI ARTIKUJT PËR MËSONJËTOREN E PARË SHQIPE TË BOTUARA NË GAZETËN “FLAKA E VËLLAZËRIMIT” – SHKUP (1950 – 1990) DHE (1991 – 2005) ................................................................................................... 193 NADA KALLÇIU LINDA MËNIKU 130 VJET-MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE. SHKOLLA SHQIPE DHE STATUSI I SAJ SOT ....................................................................................... 205 ILIR SHYTA MËSONJËTORJA E KORÇËS, SHKOLLA E DYTË SHQIPE NË POGRADEC DHE LASGUSHI. FAKTE DHE DOKUMENTE PËRCJELLË PËRMES LIBRIT “SHKOLLA SHQIPE E PORADECIT” SHKRUAR NGA L. PORADECI ...................................................................................................... 219 VIOLA DOLANI BELINDA MERO HULUMTIM MBI KONTRIBUTIN E MENDIMTARËVE TË RILINDJES NË SHKOLLËN SHQIPE ...................................................................................... 224 ERIS RUSI TRASHËGIMIA LETRARE E NAIM FRASHËRIT DHE IDENTITETI KULTUROR SHQIPTAR................................................................................ 231 ARDITA PRENDI PROFILI PSIKOSOCIAL I TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN ..... 242 BESNIK UKA LAVDIM KLINAKU KULTURA E KOMUNIKIMIT ...................................................................... 252 FATLINDA SHKURTI SULLTANA BILBILAJ PROCESI I TË PYETURIT NË LËNDËN DITURI NATYRE (GJEOGRAFI) TË ARSIMIT FILLOR..................................................................................... 261 4
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ELVIRA BOLLOBANI (DODOVECI) PËRDORIMI I METODËS DHE TEKNIKËS SË KRAHASIMIT NË MËSIMDHËNIEN E LËNDËS SË GJEOGRAFISË ...................................... 272 SABRI TAHIRI SISTEMI ARSIMOR PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË NGA PËRPJEKJA PËR MBIJETESË DREJT REFORMIMIT SUBSTANCIAL ......................... 282 SELAMI KLAIQI BASRI AHMEDI MËSIMI ELEKTRONIK BAZUAR NË CLOUD COMPUTING ................. 293 SULLTANA BILBILAJ FATLINDA SHKURTI EDUKIMI PARASHKOLLOR SI DOMOSDOSHMËRI PËR KURRIKULËN E RE- KLASA E PARË ................................................................................... 300 FATON KRASNIQI MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE (1887) DHE KONTRIBUTI I RILINDËSVE PËR ABECENË DHE SHKOLLAT SHQIPE......................... 326 BLERINA XHELAJ PAKTI BALLKANIK DHE PЁRJASHTIMI I SHQIPERISЁ ........................ 333 RUELA AGO PRINC VIDI DHE ESAT PASHË TOPTANI ................................................. 343 EDLIRA MENKSHI ANISA ZAKOLLI ROLI I MUZEVE NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT KULTUROR-MUZEU KOMBËTAR I ARSIMIT, KORÇË ................................................................ 355 AZIS POLLOZHANI AGRON KURTISHI NGA MËSONJTORJA E KORÇËS DERI TË UNIVERSITETI “NËNË TEREZA” NË SHKUP .................................................................................... 365 SEFEDIN RAHIMI FILLIMET E ARSIMIT TË LARTË NË KOSOVË ........................................ 373
5
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ALBA KREKA KONTRIBUTI I QIRIAZËVE PËRGJATË HISTORISË DHE VUAJTJET E TYRE NË KOMUNIZËM ............................................................................... 386 MIMOZA KORE PËRPJEKJET E MUNDIMSHME PËR ÇELJEN E SHKOLLËS SHQIPE NË QYTETIN E GJIROKASTRËS, DUKE ECUR NË RRUGËN QË ÇELI PIONIERJA E ARSIMIT SHQIP TË KORÇËS .............................................. 392 LORENC AGALLIU PËRPJEKJET E QEVERISË SHQIPTARE DHE MINORITETIT ÇAM NË GREQI PËR MËSIMIN E GJUHËS DHE ÇELJEN E SHKOLLAVE SHQIPE GJATË MBRETËRISË SHQIPTARE ............................................................. 399 ROZANA RUSHITI MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE- KONTRIBUTI I ATDHETARËVE KOLONJARË PËR MËSIMIN E GJUHËS SHQIPE...................................... 414 MUSTAFA IBRAHIMI SHKOLLAT E PARA SHQIPE NË RAJONIN E PELAGONISË. (MANASTIR, PRESPË, PRILEP DHE KRUSHEVË) ................................... 424 RAMADAN ASLLANI MBIJETESA E ARSIMIT SHQIP NË KAÇANIK NË MASAT E DHUNSHME SERBE ............................................................................................................. 433
DION TUSHI KONTRIBUTI I ANASTAS LAKÇES DHE AMBIENTIT ARSIMDASHËS KORÇAR NË HAPJEN E SHKOLLËS SË PARË SHQIPE........................... 443 IRENA NIKAJ KOMBI, SHTETI DHE EDUKIMI: MËSONJËTORJA SI BAZA E KRIJIMIT TË SISTEMIT FORMAL TË EDUKIMIT SHQIPTAR..................................449
6
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
BARDHYL MUSAI Universiteti i Tiranës MËSONJËTORJA– E PARA SHKOLLË LAIKE KOMBËTARE Lumja ti, moj Korç'o lule, Q'i le pas shoqet' e tua! Si trimi në ball'u sule, Ta paçim përjetë hua! Këto vargje të Naimit, të cilat recitohen anekënd trojeve shqiptare, emocionojnë çdonjerin nga ne, i vogël apo i madh, na bëjnë krenarë për atë akt heroik të atyre që sakrifikuan edhe jetën për gjuhën shqipe dhe arsimin kombëtar, e që në respekt të tyre jemi mbledhur për ta përkujtuar sot në këtë konferencë jubilare. Sot është një nga ditët më të shënuara në historinë e arsimit të kombit shqiptar, në përkujtim të Mësonjëtores shqipe, 130 vjet që nga ajo ditë kur burrat e shquar të kombit shqiptar, si Pandeli Sotiri, Thanas Sina, Thoma Avrami, Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi, Janko Minxha, Kristaq Vaja etj., mes sakrificave të shumta, hapën më 7 mars 1887 shkollën shqipe të Korçës. Hapja e Mësonjëtores, kësaj çerdheje shkollarësh, kishte rëndësi të madhe historike, kulturore e politike për jetën dhe të kaluarën e popullit shqiptar. Sot është rasti të nderojmë ata qindra dhe mijëra burra dhe gra, të cilët nëpër shekuj bënë përpjekje për t’u mësuar gjuhën e bukur shqipe djemve dhe vajzave të këtij kombi, nga më të lashtët e kontinentit. Dokumentet historike, të zbuluar nga historianët tanë por edhe të huaj, dëshmojnë se populli ynë ka bërë përpjekje qysh në lashtësi për të ndërtuar institucionet e tij arsimore. Në qytetet ilire, Nikaja (Mallakastër) dhe Antigone kanë ekzistuar gjimnazet, e provuar nga mbishkrimet, dhe këto përpjekje kanë vazhduar edhe më vonë. Shkollën shqipe është e nevojshme ta shohim të pandarë nga gjuha shqipe; nga ajo shkollë ku mësimet zhvilloheshin në shqip dhe të tilla në trojet e banuara nga shqiptarë nuk kanë munguar, duke filluar që nga fundi i Mesjetës. 7
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shkollat shqipe, si institucione arsimore, sipas dokumenteve historike janë hapur të paktën 255 vjet përpara Mësonjëtores së Korçës. Hulumtimet shkencore kanë dokumentuar, se shkolla e parë shqipe është çelur në Kurbin më 1632, edhe pse kishte karakter fetar, atje mësohej shqip. Më pas shkolla shqipe janë hapur më 1638 në Pllanë dhe në Shkodër, më 1639 në Troshan dhe në Himarë, më 1671 hapet në Janjevë të Kosovës dhe pas vitit 1700, priftërinjtë françeskanë organizuan mësimin shqip për fëmijët edhe në Zym, Pejë e Gjakovë. Më 1846, dëshmohet veprimtaria e shkollës shqipe të Stubllës dhe në vitin 1860 hapet në Labovë shkolla shqipe dhe që nga viti 1880, pranë kishës, një shkollë e ngjashme ka ekzistuar edhe në Shkup. Në këto shkolla përveç shkrim-leximit, fëmijët mësonin edhe gramatikën shqipe, ku përdoreshin librat e Frang Bardhit, Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit e të ndonjë tjetri. Programi mësimor nga shkrimkëndimi, nga gramatika dhe letërsia shqipe ishin në lidhje edhe me historinë e Shqipërisë, me gjeografinë etj., kurse tekstet ishin libër këndimi, historia e pëgjithshme, numratorja etj. Shkollat e hershme shqipe ishin rezultat i nivelit të kahershëm arsimor, fryt i idealeve e vetëdijes së lartë kombëtare, i ngulmimit të shqiptarëve për emancipim dhe për mbrojtjen e kultivimin e vlerave të identitetit kombëtar. Pra, shkollat shqipe janë hapur më parë pothuaj në të gjitha trevat shqiptare, nga veriu e deri në jug, dëshmi kjo e dashurisë së paepur të kombit tonë për arsim në gjuhën shqipe. Gjatë kësaj periudhe shkollat shqipe hapeshin dhe mbylleshin, pasi pushtuesit nuk lejonin që kombi ynë të arsimohej në gjuhën e bukur shqipe, por ato i kanë qëndruar rrebesheve të historisë. Historiografia jonë në periudhën e regjimit të diktaturës nuk i ka marrë marrë parasysh këto shkolla, kur është hartuar kronologjia zyrtare e arsimit shqip. Arsyeja kryesore është se këto shkolla kanë patur natyrë fetare dhe regjimi kurrsesi nuk mund ta pohonte një gjë të tillë. Por në periudhën kur u hapën këto shkolla, ideale të jetës ishin feja dhe kombi, që siç thotë gjuhëtari ynë i nderuar Eqrem Çabej, "fe dhe atdhe", janë dy terma me kuptim të një nocioni, çka do të thotë se njëherazi je edhe atdhetar dhe shqiptar i mirë, kurse të pranosh 8
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mënyrën e jetesës së pushtuesit, nuk largohesh vetëm nga feja dhe kombi yt, por edhe nga gjithë qytetërimi europian. Bazuar në dokumentet historike, vërejmë se shkollat e hapura përpara 7 marsit të vitit 1887, nuk kanë vijuar rregullisht, por me ndërprerje dhe nuk mundën të krijojnë traditë, pasi pushtuesit nuk pajtoheshin me mësimin e gjuhës shqip. Prandaj 7 marsi duhet marrë si hapje e shkollës së rregullt shqipe. Kjo datë ka simbolikën e saj dhe do të përkujtohet si e tillë. Mësonjëtorja e Korçës ishte shkolla e tolerancës, e diturisë moderne, e lirisë dhe dinjitetit kombëtar. Ajo shënon edhe fillimin e shkollës laike shqiptare. “Mësonjëtorja” paraqitej me fizionomi kombëtare dhe njëkohësisht u shndërrua në model për shkollat shqiptare që u çelën më pas. Nga struktura dhe përmbajtja e mësimit “Mësonjëtorja e Parë” ishte shkollë e strukturuar dhe e përparuar, veprimtaria e saj përshkohej nga fryma patriotike, nga dëshira për dije dhe edukata e punës. Tekstet e përdorura në shkollë si; abetarja e gramatika e Sami Frashërit, aritmetika e Jani Vretos, historia e Naim Frashërit dhe vepra të tjera të rilindasve tanë të shquar, dalloheshin për frymën e tyre të shëndoshë dhe përmbajtjen atdhetare. Si rrjedhojë e punës së palodhur të mësuesve e drejtorit të saj të parë, Pandeli Sotiri, mbështetjes së fuqishme të popullsisë arsimdashëse korçare dhe angazhimit serioz të patriotëve, brenda dhe jashtë vendit, shkolla filloi të ecte ashtu si e kërkonin interesat kombëtare. Vetëm një ditë pas kësaj ngjarjeje të shënuar, patriotët e Korçës u shkruanin bashkëluftëtarëve të tyre të Bukureshtit, se, “dëshira jonë u plotësua, shkolla shqipe u hap, druri që vumë në dhet, këtu e dy vjet, sot lulëzoj dhe dha pemët e ëmbla”. Duke qenë një fitore e rëndësishme arsimore e politike e krejt lëvizjes sonë kombëtare, shkolla shqipe e Korçës u bë pishtar dhe shembull i rrugës së ndjekur nga rilindasit shqiptarë. Si e tillë ajo pati ndikimin e vet jo vetëm në krahinat përreth Korçës, por në krejt vendin. Gazeta “Drita” e patriotëve të mërgimit shkruante se “e para dritë, e cila e zbukuron Korçën, gëzon edhe tërë Shqipërinë, u jep shpresë tërë mëmëdhetarëve zemër-djegur”. Kështu, vetëm 7 ditë pas saj, u çel shkolla shqipe në qytetin e Pogradecit. Shkolla shqipe u çelën në Ersekë e në Ohër, si dhe u 9
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shtuan përpjekjet për çeljen e tyre në krahinat e tjera. Në 23 tetor të vitit 1891, në Korçë u çel Shkolla e Vashave, me ndihmën e Naim Frashërit dhe kontributin e familjes së qiriazëve, veçanërisht Gjerasim Qiriazi dhe motrat e tij Sevasti dhe Parashqevi. “Mësonjëtorja e parë” hyri në histori si pionierja e arsimit tonë kombëtar dhe dita e çeljes së saj si festë historike e tij. Hapja me shpejtësi e shkollave shqipe, evidentoi nevojën për mësues dhe për këtë arsye, 21 vjet më vonë, mendjet e ndritura të kombit, pasi përcaktuan në Manastir alfabetin e gjuhës shqipe, vendosën që përpjekjet dhe vëmendjen e tyre ta përqendronin në hapjen e shkollës së parë për përgatitjen e mësonjësve të ardhshëm mbi bazën e një platforme të mirëpërcaktuar, ashtu sikurse shprehej, Luigj Gurakuqi, drejtori i parë Normales se, “Kur flasim për shkollën shqipe, nuk duhet të kemi parasysh vetëm ato ku mësohet shqipja, por më tepër ato ku mësimi të jetë gjithnjë shqiptar dhe t’u përgjigjet nevojave të kombësisë sonë”. Në këtë rrugëtim 130-vjeçar, nga Mësonjëtorja e deri në ditët e sotme, arsimi ynë është ndeshur me vështirësi të shumta, por përpjekjet e parreshtura që nga rilindasit e deri te mësuesit dhe akademikët e ditëve të sotme, kanë shënuar progres të jashtëzakonshëm. Ndonëse kemi arritje të mëdha, në këtë rrugë ne sërish kemi vështirësi reale, por e vërteta është që mundësitë tona, potencialet tona, janë shumë e shumë herë më të mëdha se vështirësitë. Nëse rilindasit na lanë trashëgim gjuhën shqipe dhe shkollën kombëtare, detyra jonë është ta zhvillojmë më tej atë, në përputhje me kërkesat e shekullit të ri. Shqipëria do të jetë vend i zhvilluar kur arsimi të jetë i tillë. E nëse e mendojmë seriozisht këtë, përgjegjësia jonë është e madhe, andaj të mos rreshtim përpjekjet për të zhvilluar më tej arsimin dhe gjuhën tonë të bukur shqipe. Rroft' e qoftë Shqipëria, Dhe kombi e gjuha jonë! Lulëzoftë dituria, Edhe ndihmës paçim zonë.
10
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SEKSIONI I
11
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ANILA ÇEPANI Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë ADELINA ÇERPJA Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë , Tiranë ROLI I REVISTËS “GJUHA DHE LETËRSIA NË SHKOLLË” NË ZGJERIMIN E NJOHURIVE GJUHËSORE TË MËSUESVE Revista “Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë”1 është botim i përgatitur nga sektori i botimeve të Institutit të Studimeve Pedagogjike. Numri i saj i parë doli në vitin 1966 dhe vijoi të botohej deri në vitin 1989, gjithsej 17 numra, në të cilët kanë kontribuuar rreth 78 autorë të ndryshëm, nga të cilët një pjesë e mirë janë studiues e pedagogë nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë dhe nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Numri i autorëve prej Institutit të Studimeve Pedagogjike nuk është aq i madh në krahasim me produktivitetin e tyre të lartë në të gjitha botimet e këtij buletini. Në këtë revistë kanë shkruar një numër i madh mësuesish (rreth 27) nga treva të ndryshme të Shqipërisë: Berat, Delvinë, Elbasan, Fier, Gjirokastër, Krujë, Lushnjë, Patos, Peshkopi, Skrapar, Shijak, Shkodër dhe Tiranë. Shumica e tyre janë mësues të shkollave tetëvjeçare dhe pak prej tyre të shkollave të mesme. Kjo revistë kishte si qëllim që të ndihmonte mësuesit e lëndëve shoqërore dhe kryesisht të gjuhës shqipe e të letërsisë, dhe kjo vihet në dukje në parathënien e numrit të saj të parë: “Ne kemi pasur si qëllim që të botojmë materiale sidomos për ato çështje që na duken më të rëndësishme, më aktuale dhe për të cilat shkolla jonë ka më tepër nevojë, pa pretenduar se një gjëje të tillë ja kemi arritur në të gjitha rastet.”2 Në këtë revistë janë trajtuar çështje të mësimit dhe të edukimit, përvoja të mësuesve të gjuhës shqipe dhe të letërsisë, materiale konferencash shkencore, studime për zgjerimin e horizontit të mësuesit etj., të cilat janë grupuar në disa rubrika kryesore: 1
Vetëm numri i parë i kësaj reviste është titulluar “Gjuha, letërsia dhe historia në shkollë”. Gjuha, letërsia dhe historia në shkollë, Ministria e Arësimit dhe e Kulturës, Drejtoria e Studimeve dhe Botimeve Shkollore, Titranë, 1966, nr. 1, f. 3. 2
12
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
1. Çështje të brendisë së lëndëve shoqërore në shkollë 2. Çështje të metodikës së dhënies së mësimit të lëndëve shoqërore në shkollë 3. Çështje të mësimit dhe të edukimit 4. Enciklopedia e mësuesit 5. Nga përvoja e mësuesve tanë 6. Horizonti i mësuesit 7. Fjala artistike në shkollë 8. Probleme të përgjithshme teorike Rubrikat “Çështje të mësimit dhe të edukimit”, “Nga përvoja e mësuesve tanë” dhe “Horizonti i mësuesit” ndeshen rregullisht në të gjithë numrat e kësaj reviste. Siç kuptohet dhe nga rubrikat e përmendura, në këtë buletin ka një larmi shkrimesh që lidhen kryesisht me gjuhën shqipe dhe gjuhë të huaja, si dhe me letërsinë, por në kumtesën tonë do të ndalemi konkretisht në materialet gjuhësore që lidhen drejtpërdrejt me gjuhën shqipe: me çështje të ndryshme problemore të morfologjisë, sintaksës, leksikologjisë e fjalëformimit, me çështje stilistikore, drejtshkrimore dhe të kulturës së gjuhës, si dhe të metodikës së mësimdhënies së saj. Pavarësisht se ishte një revistë me karakter pedagogjik dhe informues, disa artikuj përshkohen nga fryma e ideologjisë së kohës. Pra, objekti i kësaj kumtese është paraqitja e artikujve gjuhësorë dhe atyre metodikë që lidhen me gjuhën (rreth 122 të tillë) të botuar në të gjithë numrat e revistës “Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë” përmes klasifikimit të tyre sipas fushave. Përveç theksimit të çështjeve gjuhësore aktuale për kohën, do të jepen edhe të dhëna statistikore lidhur me larminë e temave nga fusha të ndryshme të gjuhësisë, duke nxjerrë në pah dhe çështjet të cilave u mëshohej më fort në atë periudhë dhe format e metodat e përzgjedhura për dhënien e njohurive të reja në lëndën e gjuhës. Në numrat e kësaj reviste janë përfshirë artikuj studimorë e informues nga një pjesë e madhe e fushave të gjuhësisë dhe konkretisht nga morfologjia dhe fjalëformimi, sintaksa, drejtshkrimi, leksikologjia e leksikografia, dialektologjia, stilistika dhe drejtshkrimi. Siç e përmendëm më sipër, në kumtesën tonë i kemi kushtuar vëmendje edhe artikujve të metodikës, pasi shpesh aty përshkruhen çështje gjuhësore dhe format e mënyrat se si duhen transmetuar te 13
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
nxënësit. Fushat që mbizotërojnë janë ato të drejtshkrimit dhe të metodikës së mësimdhënies. Kjo lidhet me çështjen e kristalizimit të normës letrare dhe karakterit pedagogjik të kësaj reviste. Më pak artikuj ka në fushën e dialektologjisë dhe të stilistikës, sepse ishte koha kur çdo gjë ishte e përqendruar te norma e njësuar letrare përkundrejt përdorimeve dialektore. Raporti i artikujve për secilën fushë del në pah më qartë me anë të paraqitjes së mëposhtme grafike. 5, 4%4, 3%2, 2% 9, 8% 11, 9%
37 Artikuj për metodikën e mësimdhënies 36 Artikuj për drejtshkrimin dhe kulturën e gjuhës 14 Artikuj për sintaksën
37, 31%
14, 12%
11 Artikuj për leksikologjinë dhe leksikografinë 9 Artikuj për morfologjinë dhe fjalëformimin 5 Artikuj për veprimtarinë e studiuesve
36, 31%
Përgjithësisht në artikuj trajtohen tema që ishin pjesë e programit shkollor të gjuhës, por në shkrimet e disa autorëve vihet në dukje se kanë shtjelluar ndonjë çështje gjuhësore që nuk është e përfshirë në këtë program. Kjo ia rrit vlerën kësaj reviste, sepse u krijonte mundësinë mësuesve të pajiseshin me njohuri shtesë, duke ndikuar kështu drejtpërdrejt në rritjen e cilësisë së mësimdhënies së kësaj lënde. Nisur nga programi i lëndës së gjuhës, i cili është botuar i plotë dhe i detajuar për çdo temë në çdo vit shkollor (GjShLSh, 11: 5-72), vihet re prirja për të dhënë gjithçka rreth gjuhës brenda arsimit 8vjeçar, duke përfshirë edhe tema të cilat nuk janë në programet e sotme mësimore. P.sh. në rastet e analizuara në një artikull përmendet tema “Fjalët dhe fjalitë e ndërmjetme”, të cilën nuk e ndeshim në tekstet e sotme ndoshta për arsyen se nuk u përket njohurive bazë. Po ashtu, në një artikull përmendet si temë mësimi “Përdorimet stilistikore të parafjalëve”, por nga propozimet dhe argumentet e dhëna nga studiuesi Xh. Lloshi në disa artikuj për dhënien e njohurive 14
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
stilistikore në tekstet shkollore, këto dhe të gërshetuara në orët e gjuhës dhe të leximit, duket që tema të tilla nuk kanë qenë as në programet e atëhershme. Disa prej artikujve, por një numër relativisht i vogël, kanë karakter të theksuar teorik dhe përshkohen nga një nivel i lartë vështirësie. Të tilla janë shkrimet për formimin e gjuhës letrare kombëtare shqipe, për problemin e normës letrare kombëtare, për çështje të ndryshme leksikore etj., të cilat mendojmë se i takojnë një lexuesi më të specializuar ose me interesa të veçanta në kërkim shkencor, ndonëse sigurisht do të ndihmonin në përvetësimin e njohurive më të thelluara gjuhësore prej mësuesve. Dy prej numrave të këtij buletini janë përmbledhje konferencash, konkretisht: numri 2, në të cilin janë botuar kumtesa të sesionit shkencor: “Kongresi i drejtshkrimit dhe shkolla”, mbajtur në Shkodër, organizuar nga Instituti i Studimeve Pedagogjike, Instituti i Lartë Pedagogjik i Shkodrës, IGJL, materialet e të cilit botohen me shkurtime redaksionale; numri 13, në të cilin janë përfshirë kumtesat e Konferencës shkencore “Gjuha letrare kombëtare shqipe dhe epoka jonë”, 1984, IGJL, ASHSH. Po ashtu, numri 7 i këtij periodiku i kushtohet prof. dr. A. Xhuvanit me material të grupuar në 1. Probleme të përgjithshme teorike dhe 2. Çështje të punës mësimore-edukative në shkollë. Në vijim do të përmendim disa nga çështjet thelbësore të shtjelluara në fusha të ndryshme duke nisur me fushat që kanë më shumë artikuj. Metodika e mësimdhënies Në artikujt që lidhen me këtë fushë theksohet roli i lëndës së gjuhës në zhvillimin e përgjithshëm mendor të nxënësve. Ngritja e cilësisë së punës mësimore-edukative në dhënien e mësimit të gjuhës shqipe ka rëndësi dhe ndihmon për një përparim më të mirë në lëndët e tjera, por metodat e mësimdhënies nuk shihen të shkëputura nga mësimnxënia. Në secilin prej tyre përshkruhen çështje të rëndësishme dhe forma të ndryshme pune në përvetësimin e gjuhës amtare. − Një hallkë shumë e rëndësishme që përmendet në disa artikuj është përgatitja e një programi sa më shkencor, hartimi i teksteve sa më të mira me karakter shkencor dhe me paraqitjen e duhur. Pavarësisht se janë detyra të vështira, autorët pohojnë se mund të 15
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kryhen në një afat jo të gjatë, duke mobilizuar specialistët dhe mësuesit më të mirë. Po ashtu shumë i rëndësishëm është zbërthimi e zbatimi nga ana e mësuesve i programit dhe i teksteve të gjuhës shqipe në mënyrë krijuese. Njohja dhe studimi mirë i programeve të teksteve mësimore prej tyre duke u mbështetur në njohuritë e marra më parë prej nxënësve, shkalla e përvetësimit të lëndës në tërësi dhe nga çdo nxënës në veçanti; planifikimi i mirë i lëndës, përcaktimi i sasisë së njohurive që do të jepet dhe shpërndarja e punëve me shkrim dhe e orëve në dispozicion ndihmojnë në përzgjedhjen e metodës dhe në rritjen e produktivitetit. − Nisur nga fakti që në shkollën 8-vjeçare fillon dhe përfundon mësimi i gjuhës shqipe si lëndë e veçantë, theksohet se duhet pasur parasysh realizimi i lidhjeve organike brenda për brenda lëndës: lidhjet organike të njohurive mes ciklit të ulët dhe ciklit të lartë (rimarrja e njohurive në klasën V), lidhjet jo vetëm mes çështjeve të një teme dhe temave të një kapitulli, por edhe midis kapitujve. Vihet në dukje gjithashtu rëndësia që ka zgjedhja e materialit, i cili duhet të ketë të gjitha rastet e duhura të mësimit, por duke shmangur mbingarkesën. Shembujt të jenë nga letërsia artistike, e cila i jep mundësi pasurimit të fjalorit të nxënësve dhe mundëson lidhjen organike midis letërsisë dhe gjuhës ku pjesët letrare mbështesin temat gramatikore. Për arritjen e lidhjes së mësimit të gjuhës me leximin, përshkruhen disa forma pune që i vijnë në ndihmë çdo mësuesi. − Në disa artikuj, përveç rasteve të suksesshme, vihet në dukje mungesa e formimit të duhur gjuhësor të nxënësve në disa shkolla, dhe argumentohen shkaqet e saj: Ndjekja në mënyrë të ngurtë e skemave tradicionale të orës së mësimit nga mësuesit; aktivizimi i pamjaftueshëm i nxënësve; mosshfrytëzimi i kohës në mënyrë maksimale, një pjesë e së cilës humbet gjatë kontrollit të detyrave të shtëpisë dhe kontrollit të dijes etj. Për të shmangur këtë problematikë, sugjerohet gjetja e formave të larmishme dhe në përshtatje me vështirësinë e secilës temë, duke mbajtur parasysh shkallëzimin e vështirësive dhe formimin e nxënësve; zgjedhja e materialeve letraregjuhësore të gjalla, interesante, të lidhura me mjedisin ku jetojnë; klasifikimin e gabimeve dhe zhvillimin e ushtrimeve praktike duke hequr dorë nga mësimi i gramatikës si qëllim në vetvete; vënien e nxënësit në pozitat e kërkuesit dhe të zbuluesit të dukurive dhe 16
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
rregullave gjuhësore. Për këtë janë orët e ushtrimeve që sigurojnë përvetësimin e vetëdijshëm të materialit gjuhësor. Duhet të ketë larmi ushtrimesh dhe duhet të kryhen të gjithë tipat e ushtrimeve në funksion të njohurive teorike. Për këtë jepen modele ushtrimesh që nxisin mendimin krijues të nxënësve dhe i japin mundësi mësuesit dhe nxënësit të krijojnë vetë ushtrime të ngjashme. Gjithashtu një rol kyç luajnë detyrat e shtëpisë, të cilat duhet të sqarohen dhe të korrigjohen shpesh. Por kudo theksohet se të gjitha këto duhet të jenë në funksion të rritjes së aftësive shprehëse, jo thjesht të zotërimit teorik të njohurive gjuhësore. − Dhe e fundit, por jo për nga rëndësia, është përgatitja e mësuesve të ardhshëm të kualifikuar, pasi në zbatimin praktik të njohurive gjuhësore ndikon shumë përgatitja e mësuesve, kërkesa e tyre ndaj nxënësve. Mësuesit duhet të njohin me baza shkencore lëndën, programet dhe paraqitjen e lëndës në tekstet shkollore që të shmangin dhënien e njohurive të cekëta. Mësuesi është faktor në realizimin e programit në shkollë dhe duhet të jetë shembull me fjalën e bukur dhe të pastër. Drejtshkrim dhe kulturë gjuhe Vlen për t’u theksuar se edhe në artikujt ku trajtohen çështje teorike të fushave të ndryshme të gjuhësisë, përfshihen elemente didaktike në lidhje me zgjedhjen e formës dhe të metodës për dhënien e njohurive të reja te nxënësit. Kjo gjë vihet re në shkrimet për ngulitjen e normës së gjuhës letrare ku për çdo problematikë lidhur me drejtshkrimin jepen këshilla e sugjerime se si të punohet me nxënësit në këtë drejtim. Madje për çështje drejtshkrimore të caktuara jepen edhe modele orësh se si duhet të punojë mësuesi në gjetjen e formave të duhura për punën me nxënësit. Përveç përshkrimeve të gabimeve konkrete në drejtshkrim, në këta artikuj vihen në dukje shkaqet e mangësive të të nxënit dhe jepen mundësitë për zgjidhjen e tyre, theksohen disa veçori dhe bëhen përgjithësime në lidhje me normën e gjuhës letrare shqipe, disa nga të cilat po i përmendim më poshtë: Shkaqet e gabimeve drejtshkrimore të nxënësve janë disa: vështirësitë që paraqet vetë drejtshkrimi i shqipes (kombinimi i parimeve, mospërputhja midis shqiptimit dhe shkrimit), si dhe ndikimi i trajtave dialektore. Po ashtu, boshllëqet në përdorimin praktik të 17
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjuhës prej nxënësve vijnë nga mosngulitja e njohurive gramatikore, ndaj mësimi i drejtshkrimit duhet të lidhet ngushtë me mësimin e gramatikës nëpërmjet ushtrimesh të shumta dhe formash të larmishme pune. Sugjerohet që format e ndryshme të punës të fillojnë që nga vërejtjet e thjeshta, bisedat, ushtrimet e drejtshkrimit dhe deri tek analiza fonetike e gramatikore dhe trajtimi teorik i problemit. Të gjitha këto duhen trajtuar me mënyra praktike e të thjeshta, pa kaluar në teorizime speciale gjuhësore. Për të arritur rezultate në punën për ngulitjen e normës letrare duhet që mësuesit të njohin përveç normës së gjuhës letrare, edhe veçoritë e sistemit fonologjik, gramatikor e leksikor të së folmes tradicionale ku ata punojnë, si dhe duhet bërë një punë e gjatë dhe e vazhdueshme për njohjen e veçorive të së folmes së krahinës, sidomos në zonat e Veriut ku shmangiet nga norma janë edhe më të mëdha. Bazë për kulturën e të folurit në shkollë janë gjuha e teksteve dhe fjala e mësuesit. Më shumë kujdes u duhet kushtuar jo aq rregullave e përkufizimeve sesa shënimeve të tekstit për problemet e formave morfologjike dhe drejtshkrimit të tyre. Theksohet se mësuesit duhet ta njohin më mirë programin shkollor dhe tekstin, ndaj jepen udhëzime për mësuesit në lidhje punën me programin dhe tekstin. Po aq e rëndësishme është që çdo mësues të zhvishet nga dialektizmat, me qëllim që të flasë me nxënësit një gjuhë të rrjedhshme e të pastër, që të shërbejë si model për ta. Këtyre problemeve u shtohet edhe fakti që mësuesit e lëndëve të tjera nuk janë shkëputur plotësisht nga veçoritë kryesore të dialektit duke mos ndikuar kështu pozitivisht në përvetësimin e normës gjuhësore nga nxënësit. Duhet bërë punë e veçantë për zgjerimin e fjalorit të nxënësve dhe si një nga rrugët praktike përmendet veprimtaria e tyre krijuese me fushat tematike të fjalëve dhe me fjalëformimin, duke u ndalur te kuptimet apo ngjyrimet e reja gjë që u zhvillojnë mprehtësinë dhe u zgjerojnë rrethin e fjalëve fëmijëve. Paralelisht duhet punuar për pastrimin e gjuhës nga fjalët e huaja ku duhet të marrin pjesë të gjithë punonjësit dhe veçanërisht arsimtarët. Sintaksë Shkrimet nga fusha e sintaksës në këtë periodik, ndonëse nuk janë të shumta në numër, karakterizohen nga një shtjellim i 18
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
hollësishëm si në aspektin teorik, edhe në atë praktik. Disa nga çështjet që trajtohen lidhen me klasifikimin e përgjithshëm të gjymtyrëve të fjalisë, me veçimin e gjymtyrëve si një mjet i rëndësishëm gramatikor dhe stilistikor dhe me vështirësitë në përcaktimin e këtyre gjymtyrëve kur përbëjnë raste të diskutueshme, siç është problemi i klasifikimit të përcaktorit kallëzuesor si një gjymtyrë më vete, problemi i dallimit të kundrinorit të zhdrejtë nga përcaktori me drejtim, i dallimit të kundrinorëve me parafjalë nga rrethanorët dhe të rrethanorëve e përcaktorëve nga kallëzuesorët. Këto problematika sqarohen me anë të shembujve të shumtë dhe shoqërohen me këshilla praktike të cilat e ndihmojnë shumë mësuesin në shpjegimin e temës përkatëse. Në kuadër të shkrimeve për gjymtyrët e fjalisë flitet për funksionin e pjesoreve, si dhe për kalimin e ndajfoljes nga njëra klasë në një klasë tjetër fjalësh, konkretisht nga ndajfolja në parafjalë. Në artikuj jepen njohuri dhe për fjalët dhe togjet e fjalëve të ndërmjetme duke bërë klasifikimet sipas tipave morfologjikë dhe sipas kuptimit. Po ashtu trajtohen dhe togfjalëshat e lirë dhe togfjalëshat e lidhur (të qëndrueshëm ose frazeologjikë), të ilustruar me shembuj të ndryshëm nga letërsia artistike. Çështje të fjalive të paplota dhe fjalive të pagjymtyrëzueshme shtjellohen gjerësisht në artikuj të veçantë për to, në të cilët përveç përkufizimeve dhe veçorive të tyre, bëhet klasifikimi i secilës në grupe të ndryshme. Me anë të këtyre temave të trajtuara gjerësisht dhe pothuaj në mënyrë shteruese, mësuesit plotësojnë njohuritë e tyre për këto lloj fjalish të cilat ose nuk trajtohen në programet shkollore, ose vetëm sa përmenden si lloje të veçanta. Disa artikuj i përkasin morfosintaksës, siç është rasti i përshkrimit të dukurisë së përshtatjes së kohëve në gjuhën e sotme letrare shqipe apo i dallimeve të trajtave homonime, (p.sh. emri në emërore dhe kallëzore kur del me të njëjtën trajtë), që bëhet vetëm në rrafsh ndërsistemor, pra brenda sistemit paradigmatik dhe në bazë të rolit sintaksor në kontekst. Morfologji dhe fjalëformim Në artikujt e këtyre revistave janë trajtuar disa çështje teorike në fushën e morfologjisë, si p.sh.: emrat kolektivë ose përmbledhës, përkufizimet e ndryshme për to në gramatikat e shqipes dhe grupimi i 19
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tyre sipas kuptimit, pasthirrmat dhe klasifikimin e tyre në bazë të domethënies, lokucionet. Një vend të veçantë zënë çështjet teorike dhe praktike të fjalëformimit dhe trajtimi i tyre në shkollë, ku i mëshohet identifikimit të temës dhe të mbaresës dhe dallimit të prapashtesave trajtëformuese e fjalëformuese në gjuhën shqipe. Numri i artikujve për këto fusha është më i vogël se fushat e sipërpërmendura për arsye se çështje të tjera morfologjike, ndonëse nuk janë të shtjelluara në artikuj të posaçëm teorikë, janë objekt i disa shkrimeve për mënyrën e dhënies së njohurive gjuhësore në klasa të ndryshme, të konkretizuara këto me orë mësimore model. Leksikologji dhe leksikografi Është për t’u theksuar se artikujt për këto fusha, sidomos për leksikologjinë kanë karakter më teorik e përgjithësues duke i tejkaluar qëllimet e këtij periodiku, p.sh.: shkrimi për konceptin e fjalës si njësi më e vogël, e mëvetësishme dhe e kuptimshme, shkrimi për procesin e terminologjizimit dhe çështjen e kodifikimit të terminologjisë. Në këta artikuj gjen vend të veçantë dhe frazeologjia si pasuri e gjuhës; sinonimet, koncepti dhe rëndësia e studimit të tyre; çështje të terminologjisë dhe të leksikografisë, si përgjigje ndaj nevojës së kohës për fjalorë të tipave të ndryshëm. Dialektologji Ndonëse botimi i kësaj reviste përkon me kohën kur vëmendja ishte e përqendruar në ngulitjen e normës së gjuhës letrare, studiuesit shtrojnë nevojën e njohjes më të mirë nga mësuesit të veçorive dialektore të të folmeve të ndryshme dhe të studimeve më të thelluara dialektore, të gjitha këto në funksion të përvetësimit të normës letrare. Në këto shkrime theksohet roli i madh i shkollës në procesin e afrimit të dialekteve në gjuhën letrare. * * * Siç shihet nga përmbledhja e mësipërme, pothuajse në të gjithë artikujt gjuhësorë e metodikë të këtij periodiku çështjet gjuhësore gërshetohen me probleme metodike të mësimit të gjuhës shqipe në arsimin tetëvjeçar. Vlerat e këtij periodiku qëndrojnë në faktin se, krahas njohurive teorike, jepen shpjegime, udhëzime e shembuj praktikë për planifikimin e lëndës dhe të njohurive të reja në një orë mësimi, për metodat dhe format e zgjedhura në etapa të ndryshme të orës së mësimit dhe për aspektet në të cilat mësuesi duhet të 20
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
përqendrojë punën e tij, në mënyrë që mësimi i gramatikës të mos shihet si qëllim në vetvete, por i lidhur ngushtë me krijimin e shprehive gjuhësore. Ndikimi i këtij buletini ishte i dukshëm nëse nisemi dhe nga tirazhi mesatar për çdo botim (1500 kopje) dhe fakti se ai shpërndahej nëpër të gjitha shkollat e Shqipërisë, për të qenë në duart e mësuesve të gjuhës dhe të leximit letrar. Pra, kjo revistë ishte një mjet i rëndësishëm në shërbim të mësuesve për përcjelljen e informacioneve shkencore gjuhësore, për përmirësimin e metodikës së mësimdhënies. Si çështje e ditës në atë periudhë pas Kongresit të drejtshkrimit, orientuar dhe nga pushteti i kohës, ajo luajti një rol të rëndësishëm në përvetësimin e normës së njësuar letrare. Numrat e revistave të buletinit Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 1, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë: Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1966. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 2, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1974. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 3, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1975. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 4, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1977 Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 5, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1978. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 6, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1980. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 7, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1981. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 8, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1983. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 9, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1985. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 10, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1985. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 11, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1986. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 12, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1986. 21
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 13, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1985. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 14, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1986. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 15, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1987. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 16, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1987. Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë 17, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1989.
22
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
BAHTIJAR KRYEZIU Fakulteti i Edukimit Univeristeti i Prishtinës AKADEMIKU I NJЁ SHEKULLI JETE E VEPRIMTARIE SHKENCORE (Me rastin e 100-vjetorit të lindjes së akademik Idriz Ajetit) Fillimviti i sivjetmë shënon dy ngjarje të rëndësishme për kulturën, arsimin dhe shkencën shqiptare. E para, para 130 vjetësh, këtu në Korçë, u hap dritarja e parë e dritës, e cila rrezatoi në të gjitha trojet shqiptare e përtej trojeve të shqipes, jo dhe pa sakrifica të mëdha. Jubileu i dytë është 100-vjetori i lindjes së akademik Idriz Ajetit - arushanit të albanologjisë e ballkanologjisë, i cili, (ani se ka dhe dy data alternative të lindjes së tij: 7 janarin e vitit 1917 dhe 26 qershorin e po të këtij viti), më 27 janar mbushi rrumbullak një shekull jete e mbi 7 dhjetëvjetësha pune. Ne, kësaj radhe këtu, ku shumë kolege e kolegë do t’i qasen Mësonjëtores së parë shqipe, si temë bosht që është, po dhe temave të tjera me interes, do t’i përqasemi jetës dhe veprimtarisë shkencore të akademik Idriz Ajetit (për sa lejojnë kushtet në një kumtesë të këtillë), në shenjë nderimi e miradije për gjithë atë që na dha e po len pas vete ky bard i gjuhës shqipe: nga fusha e historisë së gjuhës, e dialektologjisë, e etimologjisë, e ballkanistikës, e onomastikës mesjetare dhe të mëvonshme, e kontakteve të shqipes me gjuhët fqinje, e njësimit të gjuhës letrare, e normimit të shqipes dhe të kulturës së gjuhës etj. Këtu e 5 vjet me parë, në Gjilan, në përurimin e veprës së akademik Idriz Ajetit, që organizuam me rastin e 95–vjetorit të lindjes së profesorit, në kuadër të 40-vjetorit të punës së Bibliotekës “Fan S. Noli” të Gjilanit, dhe në shenjë respekti e miradije të thellë për këtë legjendë të gjallë, e që me fjalët e tyre atëbotë këtë ngjarje e madhëruan edhe prof. dr. Emil Lafe, akademik Gjovalin Shkurtaj dhe prof. dr. Ali Jashari, pos tjerash pata shkruar: “Klasiku i gjuhës sonë, akademik Idriz Ajeti, të cilin sot, për fat të mirë, e kemi mes nesh..., me shëndetin që gëzon, besojmë thellë se do t’ia kalojë edhe 23
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shekullit...” dhe, kështu ndodhi. Edhe sot e kemi profesor Idrizin: me shëndet të mirë, mbamendje të kthjellët për vitet që ka e dëshirë për lexim e punë. Me gjithë moshën e madhe, akademiku ynë, edhe sot ngjitet këmbë në katin e katërt të banesës së vet. Madje, ditën që e vizituam, bashkë me kolegun tim, profesor Begzad Baliun, më 24 nëntor të vitit që e lamë pas, për të marrë bekimin e profesorit për të botuar një libër – dhuratë për të, atë e gjetëm duke lexuar libra mbi tavolinën e punës, ndoshta dhe, më tepër nga inercia sesa nga ndonjë arsye tjetër. Megjithëkëtë, arushani si arushani, siç e quanim ne studentët e tij dikur, nuk do të ndalet se nuk do të ndalet. Edhe për atë gjysmë ore që na e fali, bisedën e kishte te gjeneza e shqiptarëve, te shqipja, te “gjuha jonë sa e mirë...”, te drejtshkrimi i shqipes dhe shkelësit e saj, te toponimet e patronimet tona, e ku jo tjetër. Duke lexuar e gjetëm dhe ashtu e lamë edhe më 5 janar 2017, kur ia dhuruam 5 kopje të veprës sonë “Rrapi shekullor – Akademik Idriz Ajeti”3. Ky Rrap Shekullor, siç e kemi quajtur, madje titulluar edhe librin tonë për profesor Idrizin, del të ketë “mbi” më 27 janar të vitit 1917, e ndoshta edhe me 7 janar, apo edhe më 26 qershor 1917, siç e ndeshim te Wikipewdia dhe në disa të dhëna të tjera. Akademik Ajeti lindi para 100 vjet në një cep të Kosovës Lindore, në Topallën e Medvegjës, në ato tërthore që me shekuj nuk gëzuan të drejtën e tyre të jenë pjesë e Shqipërisë etnike. Mbiu atje për të lëshuar rrënjë të thella në të gjitha trojet e përtej trojeve shqiptare. Edhe këta pak rreshta, krahas atyre shkrimeve e studimeve që kemi bërë disa prej nesh për akademik Ajetin, besoj se, jo vetëm për ne, por edhe për lexuesin e gjerë, nuk ka se si të mos kenë domethënien e vet, kur dihet se fjala është për një njeri e intelektual të rrallë, i cili, me gjithë krajatat e vështirësitë që e përcollën: edhe si fëmijë, edhe si nxënës, edhe si student, e edhe gjatë punës së tij, diti dhe mundi t’i përballojë ato. Diti dhe mundi t’i mposhtë sfidat e jetës, për t’u ngjitur drejt majave të dijes e të shkencës, atyre majave të cilave ua mësyjnë shumë e ia dalin pak vetë. Një përvjetor i shënuar si ky, i 100-ti i lindjes së prof. Idriz Ajetit, është një rast i mirë për të përkujtuar dhe një herë këtë personalitet të gjuhësisë shqiptare për kontributin e tij të madh në 3
Bahtijar Kryeziu & Begzad Baliu, Rrapi shekullor – Akademik Idiriz Ajti, Prishtinë, 2017.
24
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
fushën e albanologjisë e të ballkanistikës. Këtë e ndiejmë si detyë, sidomos ne – nxënësit e tij, që patëm fatin ta kemi mësues, pikërisht prof. Idriz Ajetin, i cili, pa mëdyshje, hyn në radhën e atyre shkencëtarëve që kanë një prodhim shkencor mjaft të gjerë si sasi, e edhe më të lart si cilësi dhe bashkëkohor si destinim. Me këtë rast, nuk do të ndalemi, e as që mund të bëjmë ndonjë vështrim analitiko-sintetik të veprës së profesorit tonë, por nuk do të ishte e mbihishme, që bile, të mos veçojmë vetëm këto pak të dhëna, se emri i profesor Ajetit qëndron në kopertinat e 22 veprave, se profesori ishte një kohë të gjatë drejtues i shumë ekspeditave shkencore në trojet shqiptare, kërkimtar bibliografish e arkivash në dhe jashtë vendit tonë, pjesëmarrës në shumë kongrese, simpoziume, konferenca e sesione shkencore, të mbajtura në vend e në qendrat më të njohura ballkanike e evropiane, autor i qindra (mbi 150) studimeve të botuara në organet shkencore gjithandej vendit dhe jashtë vendit, themelues dhe shef i parë i Katedrës së Albanologjisë, kryeredaktor i parë i revistave prestigjioze “Gjurmime albanologjike” dhe “Studime”, drejtor i Institutit Albanologjik, dekan i Fakultetit Filozofik, rektor i UP-së, kryetar i ASHAK, ideator kryesor i Seminarit për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare dhe drejtor i parë i tij, udhëheqës i shumë kandidatëve për titujt më të lartë akademikë; kryetar i parë i Këshillit për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut në Kosovë, kryetar i Parlamentit të Republikës së Kosovës në vitet më të rënda për Kosovën dhe shqiptarët, pjesëmarrës i Konferencës së Rambujesë etj. Për punën e tij shkencore-hulumtuese dhe publike mori shumë mirënjohje dhe dekorata, ndër to edhe “Nderi i Kombit”. Në pyetjen e një gazetari, përkitazi me jetën dhe veprën e profesorit, këtu e 20 vjet më parë, me rastin e 80-vjetorit të lindjes, akademiku ynë ishte përgjigjur: “Përvjetorët e ditëlindjeve, në mënyrë të veçantë ata që shënohen kur jubilari ka arritur një moshë pleqërie të madhe e të bardhë, paraqesin raste (siç është edhe ky i sotmi - B. K.), për të hedhur vështrime nga e kaluara, nga ditët e shkuara me qëllim vlerësimi të veprës së vet përplot fryte, të marra nga fara e hedhur gjatë shumë vjetëve veprimtarie, në fushën e shkencës e në përpjekje që të shtihet në popull më shumë dritë të dijes e të idesë kombëtare”4. 4
Idriz Ajeti, Vepra 4, ASHAK, Prishtinë, 2001, faqe 149.
25
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në këtë rrafsh, përligjen plotësisht qëndrimet e pa luhatura të akademik Ajetit për gjuhën e përbashkët letrare, se “Gjuha letrare s’është vetëm thesar i kulturës sonë, por edhe mjet i fortë për mbrojtjen e etnisë sonë” – thënë në motet shumë të vështira për shqiptarët, e sidomos për ata në trojet e ish-Jugosllavisë, në vitet e hegjemonizmit të egër serb, kur profesori ynë, megjithatë, nuk stepej nga puna dhe vizioni i tij. Madje “atij i takoi të jetë kryetar i komisionit prej nëntë anëtarësh që hartoi projektin më të plotë të Drejtshkrimit të shqipes në Kosovë (1964), i cili projekt që në hullinë e afrimit të varianteve letrare të shqipes edhe shërbeu si urë kalimi për miratimin e njëzëshëm të Projektit drejtshkrimor të botuar në Tiranë më 1967, e që kjo ndodhi, siç dihet, në Konsultën gjuhësore të mbajtur në Prishtinë në prill të vitit 1968, ku pesha e fjalës së I. Ajetit dhe roli i tij në këtë konsultë si dhe më pas në Kongresin e Drejtshkrimit janë të mirënjohura...”5. Ai, me guximin e largpamësinë që pati, që atëherë kishte pyetur: “Vallë ç’mund të jetë më e natyrshme për një popull, madje edhe nëse jeton në bashkësi të ndryshme shtetërore, se të ketë një gjuhë të përbashkët letrare?!” 6 . Ose, kush do të ishte ai burrë shqiptari, atëbotë, që do t’u dilte përpara Selishqevit, Veigandit, Skokut, Ivan Popoviqit, Atanasije Urosheviqit e të tjerëve studiues të këtij kalibri, për t’ua bërë me dije se shumë toponime e patronime të këtij nënqielli, të parë nga prizmi i tyre janë, thënë më së buti, gabime profesionale, po të mos ishte, në radhë të parë, pena e mprehtë e kurorës së gjuhësisë shqiptare dhe e ballkanologut të rrallë – dr. Eqrem Çabejt, si dhe e patriarkut e klasikut të albanistikës e ballkanistikës – Idriz Ajeti. Si mund të shpjegohen ndryshe qëndrimet e A. M. Selishçevit në veprën e tij “Slovenskoe naseljenie v Albanii” (Sofie, 1931), që, ndonëse pa shkelur Shqipërinë, duke gjykuar vetëm nga të dhënat e disa hartave, thotë që shumica e emrave në Shqipëri janë me etimologji sllave, edhe pse të tilla dalin nja 1000, e dihet se vetëm fshatra në këtë vend ka rreth 30007, ose a mund të kapërdihen 5
Emil Lafe, Ndihmesa e Idriz Ajetit në fushën e kulturës së gjuhës (Konferenca shkencore jubilare me rastin e 80-vjetorit të lindjes së I. Ajetit), “Gjuha jonë”, nr. 1-4, AShRSh, IGjL, Tiranë, 1997, faqe 18. 6 Idriz Ajeti, Çështje të gjuhës letrare shqipe, Studime gjuhësore në fushë të shqipes IV, Prishtinë, 1989, 38. 7 Çlirim Bidollari, Trajtimi i derisotëm i lëndës toponimike dhe këndvështrime të tjera, “Studime folologjike”, nr.1-4, Tiranë, 1995, faqe 12.
26
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
pohimet e Urosheviqit në veprat: “Novobrdska Kriva Reka 32”, (Beograd, 1950) dhe “Toponimi Kosova” (Beograd, 1975), ku gati të gjitha vendbanimet e Rrafshit të Kosovës, Llapit, Gallapit, Siriniqit dhe të Moravës së Poshtme paraqiten të gurrës sllave e shqiptarët ardhës në këto troje. Po i këtij niveli ishte edhe reagimi i tij i guximshëm e dinjitoz në organet më të larta partiake e shtetërore, siç ishte rasti në Kongresin IX të LK-së të Serbisë (1982), apo edhe polemikat e zhvilluara me Petar Zhivadinoviqin, dr. Jovan Deretiqin, akademik Sima Qirkoviqin (me të cilët nuk ishin pajtuar edhe as prof. Radoslav Katiçiqi e ilirologu i njohur - dr. Aleksandër Stipçeviqi) në mbledhjen e 46 të Redaksisë Qendrore të Enciklopedisë për ish-Jugosllavinë (1982), veç sa dëshmojnë dhe një herë për dijen, guximin dhe epërsinë intelektuale të akademik Ajetit në mbrojtjen e gjuhës, të popullit dhe të tokave shqiptare me të vërtetat shkencore8. Veprimtaria shkencore e akademik Idriz Ajetit është e begatë dhe e nduardushme. Ajo ngërthen më vete një korpus të gjerë studimesh: sa nga dialektologjia aktuale e historike, po aq edhe nga historia e gjuhës së shkruar, sa nga morfologjia historike e shqipes dhe problemet e diskutueshme të saj, po aq edhe nga historia e leksikut, sa nga interferencat e dyanshme gjuhësore shqiptaro-sllavojugore, po aq edhe nga onomastika mesjetare, sa nga normimi i shqipes, po aq edhe nga çështjet e kulturës së gjuhës etj., preokupime këto që kaherë ishin ngulitur në zemrën dhe mendjen e akademikut Idriz Ajeti. Marrë në tërësi, akademik Ajeti ishte dhe mbetet një ndër themelvënësit e arsimit të lartë dhe të shkencës albanologjike në Kosovë, por edhe fanar i shkencës shqiptare në përgjithësi. Emri i tij do të zë një vend nderi në historinë e arsimit e të kulturës sonë, krahas figurave më të shquara, si: Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipoja, Eqrem Çabej, Aleks Buda, Selman Riza, Shaban Demiraj, Mahir Domi, Androkli Kostallari etj. Ndonjë prej “dijetarëve” tanë, të tanishëm, që kujton se i ka ardhur dita të gjuajë ndonjë gurë në këtë Lis të Madh, të papërkulur kurrë, as gjatë furtunave shumë më të ashpra e më të egra, ka bërë hesap pa hanxhi. Nuk mund t’i shkulë rrënjët këtij Rrapi, nuk mund t’i thyejë trungun e madje as t’i lakojë një degë të vetme. Mund t’i 8
Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, Opinione, përurime, intervista, Prishtinë, 2014, faqe 20.
27
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shkund vetëm ndonjë fletë, sa për të maskuar padijen dhe smirën e vet. Dhe, hiq më shumë. Edhe njeriu më i shquar i letrave shqipe, Ismail Kadare, duke shkruar për të madhin Eqrem Çabej, në një vend thotë: “kur dikush rreket t’i sulmojë themelitë: gjuhën, kulturën, artin dhe mendësinë e tij” (e ne do të thoshim edhe figurat e shquara të shkencës sonë, si ajo e profesor Ajetit), ato figura “ndriçohen edhe më fort, njëlloj siç ndriçohen prej vetëtimave në kohë furtune malet e larta. Në sfond të tyre sulmuesit xhuxhë, ngjajnë atëherë edhe më të vegjël e më të mjerë!”9 – përfundon Kadare. Se ishte dhe mbetet babaxhanë në dukje - babaxhanë në dije, edhe pas shumë vitesh mbi kurrizin e tij, mua më kujtojnë edhe këto 3 momente: 1. Rasti i parë: kur merrja pëlqimin e tij që të jetë udhëheqës imi për disertacionin e doktoratës, pas kërkesës së akademik Jorgo Bulos, dhe, pasi e kishte shkruar dakordimin me dorë akademik Ajeti, ia jep daktilografes që ta qesë dorëshkrimin në letër, kurse unë isha afër saj, e në dhomën tjetër me derë të hapur në atë vapë profesori lexonte një gazetë (atëbotë ASHAK, ishte larguar nga objekti i saj nga regjimi serb - në një godinë private në Ulpianë). Për ta ndihmuar zonjën Shpresa Shala, unë ia lexoja shkrimin dhe në një vend desha “ta ndreq” pak pëlqimin e profesorit, të cilin ajo duhej ta shkruante dhe printonte, ndërkaq profesori, edhe pse dukej se nuk përcillte gjë, ndërhyri menjëherë: “Jo, jo të mos shkruhet ashtu, por të shkruhet siç e kam thënë unë”. 2. Rasti i dytë: kur unë punoja disertacionin, edhe pse sa e sa herë e kisha zënë në gojë akademikun beogradas, Milivoj Pavloviq, e kisha bastarduar paksa emrin e tij si Milivoje. Me të marrë në dorë dorëshkrimin tim, profesori pa menduar fare ndërhyri, se nuk është emri i tij Milivoje por Milivoj, se punimi “Toponimia okoline Vranja” (“Toponimia e rrethinës së Vranjës”) nuk është i botuar në vitin 1958, siç e kisha shkruar unë, por më 1968 dhe faqe 319 (?!) 3. Rasti i tretë: më nevojitej një libër i një studiuesi kroat, që e kërkoja menjëherë pas luftës së Kosovës të vitit 1999, atëherë kur Biblioteka Kombëtare ende nuk e kishte marrë veten, e të cilin libër nuk e gjeja dot. Dikush më tha se këtë botim mund ta ketë profesori 9
Shaban Demiraj, Eqrem Çabej – Një jetë kushtuar shkencës, Tiranë, 1990, faqe 5.
28
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Idriz. Ia mësyj banesës së profesorit, madje për të parën herë. Pas një përshëndetjeje të ngrohtë e miqësore, po e shikojmë dollapin ku duhej të ishte libri. Shikuam tok nja 2-3 minuta. Nuk e shohim aty. Kalojmë te dollapët e tjetër por, pa kaluar as 1 minutë, profesori tha se libri duhet të jetë aty ku e kërkuam së pari dhe ashtu doli. I përmendëm këto 3 raste që dëshmojnë pedanterinë, bamirësinë dhe kujtesën e tij të fortë, të cilën e ka dëshmuar edhe në veprat e tij të shkruara me aq akribi e sens. E titulluam këtë punim: Një shekull jete e veprimtarie shkencore, ngase të rrallë janë ata të cilët ia kalojnë shekullit e ndër intelektualët tanë, nuk kemi dëgjuar për ndonjë të tillë, siç është profesor Ajeti dhe, e dyta: është e mbetet një studiues i shekullit, sepse edhe studiuesit e rangut të tij, janë shumë të paktë për të mos thënë edhe nuk ka që dallohen me veprat e tyre, siç veçohet akademik Idriz Ajeti. Mendimet e profesor Ajetit, të shprehura në shkrimet e tij, nuk janë më pak se aforizma të kohës, me plotë porosi e kuptimësi që dalin nga mendja e tij e ndritur. Janë për t’i zënë në gojë p.sh. gjykimet e tij se: Nuk ka vështirësi më të madhe sesa mjeshtëria e fjalës. - Gjuha letrare s’është vetëm thesari i kulturës sonë, por edhe mjet i fortë për mbrojtjen e etnisë shqiptare. Letërsia e traditës dhe ajo e pasluftës e shkruar në gegërishte, si dhe letërsia popullore në të folmet e ndryshme gege, janë pjesë e pandashme e kulturës sonë kombëtare. Në veprimtarinë e kulturës së gjuhës nuk mund të ketë suksese po nuk u edukua dashuria për gjuhën amtare, ndjenja e përgjegjësisë dhe qëndrimi i ndërgjegjshëm ndaj saj. Pa gjuhë të pasur e të pastër s’ka ide e mendime të larta. Gjuha letrare mësohet deri në fund të jetës. Gjysmëbota shqiptare, sot për sot nuk ka punë e detyra më të ngutshme e që janë të përditshme, se ç’është kultura e gjuhës. Studimi i mëtejmë, përsosja dhe zbatimi i gjuhës së njësuar shqipe mbeten ndër detyrat parësore të brezave që vijnë; regjistrimi i visarit leksikor ndër dialekte e të folme, vjelja e tij nga literatura e botuar, janë gjithashtu ndër punët e mëdha për t’u kryer. Shqipëria jonë, toka jonë është deri në Nish! etj. 29
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Mendimi i fundit i profesor Ajetit se “Shqipëria jonë, toka jonë është deri në Nish!”10, është një porosi e madhe, një amanet që duhet të vrasë mendjen dhe ndërgjegjen e të gjithë atyre që sot vendosin për Kosovën dhe trojet e tjera të Ilirisë, që të mos përsëritet si dikur “Paqja” – Traktati i Shën Stefanit (3 mars 1878) dhe vendimet e tjera të fuqive të mëdha, ose dhe Marrëveshja e Konçulit (20 maj 2001), Marrëveshja e Ohrit (13 gusht 2001), po edhe këto të Brukselit për Mitrovicën, për të cilat nuk dimë nëse janë paqe - marrëveshje apo plagë të hapura me fqinjët tanë. Janë marrëveshje apo mosmarrëveshje? Paqe apo një sherr i pafund dhe lak në fyt për gjeneratat e ardhshme. Derisa për Mësonjëtoren e Parë Shqipe - vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, Naimi ynë i madh, i emocionuar nga ndjenjat e gëzimit, shkroi atëbotë një poezi, ku ndër të tjera shprehet: “O vëllezër shqipëtarë,
Gëzohi që erth kjo ditë Kaq' e mir'e kaq'e mbarë, Që sjell gjithë mirësitë!"..., a nuk është mirë që nëna jonë edhe sot, posa të lindë fëmijën e saj, t’i këndojë këngën, siç pati thënë akademik Shkurtaj, në 95-vjetorin e lindjes të profesor Atjetit: “Nina nana n’djep të plepit, Ti m’i ngjafsh Idirz Ajetit...”. Si përmbyllje të këtij punimi, po shërbehemi me fjalët shumë domethënëse e kuptimplota të mikut të profesor Ajetit, prof. dr. Emil Lafe, i cili me rastin e 90-vjetorit të lindjes së profesor Idrizit, me plot të drejtë konstaton se “Akademik Ajeti është dhe mbetet një përmendore e gjallë e fisnikërisë së shpirtit, e burrërisë dhe e mençurisë së kombit shqiptar. Jubileu i tij tepër i veçantë na jep një rast të ri për t’i shprehur nderimin dhe mirënjohjen tonë për veprimtarinë e tij të palodhur e të dendur dhe për rrezatimin e saj këndellës në botën intelektuale shqiptare”11. Andaj edhe neve nuk na 10
Forumi besëlashtë, SUn 15 Feb 2015, 19:24. Emil Lafe, Vepra madhështore e Idriz Ajetit (Me rastin e 90-vjetorit të lindjes), gazeta “Shqip”, Tiranë, 2007. 11
30
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mbetet tjetër pos të urojmë: Rroftë sa më gjatë Akademiku ynë, Nderi ynë, i cili me punën dhe veprën e vet, padyshim se ka siguruar vendin në Panteonin e burrave të pavdekshëm të kombit shqiptar.
31
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
DHIMITRI BELLO Universiteti i Tiranës Fakulteti i Histori -Filologjisë SOTIR PECI PËR GJUHËN SHQIPE DHE TEKSTET SHKOLLORE Hyrje Për konferencën shkak është bërë një përvjetor, 130- vjetori i çeljes së Mësonjëtores së Parë Shqipe të Korçës, dhe “shkaqe” të tilla si “e parë”, Korça dhe rrethinat e saj i kanë me shumicë. Një pjesë e tyre janë promovuar në këtë Fakultet me konferenca të ngjashme. Mësonjëtorja si institucion arsimor me vlera historike, natyrisht që nuk ka qenë një “rrufe në qiell të hapur”. Jo shumë larg prej këtij vendi, në një hark kohor prej më shumë se një shekull më në thellësi të kohës, kemi Akademinë e Re të Voskopojës, një qendër tepër e rëndësishme për zhvillimin e kulturës, qendër me rëndësi të madhe historike të lidhur me zhvillimin e arsimit, kulturës, mendimit filozofik e didaktik, që vepronte në një hapësirë gjeografike e gjuhësore mjaft të gjerë, që ndoshta tejkalonte edhe kufijtë e Gadishullit (projektimi i një aktiviteti që lidhet me të do qe me interes të madh për botën shqiptare e ballkanike). Duke u afruar në kohë na vijnë në memorie abetaret e hartuara nga patrioti Naum Veqilharxhi , disa dekada përpara Mësonjëtores, të vlerësuara edhe si lajmëtare të arsimit kombëtar shqiptar. Kemi edhe përpjekjet e Thimi Mitkos, në fund të viteve 50 të shekullit XIX, për të hapur shkollën shqipe, po në Korçë (Myzyri 1978: 26-27). Në këtë kumtim do të fokusohemi tek në një prej figurave të rëndësishme patriotike të zonës së Korçës por edhe të gjithë Shqipërisë, veprimtar i periudhës që po trajtojmë, një prej drejtuesve të Mësonjëtores për një periudhë relativisht të shkurtër kohore, Sotir Pecin. Përzgjedhja e tij ka qenë pikërisht kjo; së pari, lidhja e tij me Mësonjëtoren si mësimdhënës, hartues tekstesh e drejtues i saj; së dyti, origjina e tij si bir i kësaj treve dhe hulumtimi dhe vlerësimi jo i plotë që i është bërë figurës së tij deri më sot. * * * Sotir Peci, pa dyshim që është një prej figurave komplekse të 32
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Rilindjes Kombëtare Shqiptare, i njohur si veprimtar e patriot i madh, kontribuues në mjaft probleme të rëndësishme të lidhura me arsimin dhe kulturën, njohës dhe lëvrues i mirë i gjuhës shqipe, të gjitha këto të lidhura e gërshetuara me njëra- tjetrën në punën e tij. Do mundohemi të evidentojmë një pjesë të veprës së këtij personaliteti, që gjithsesi nuk mund të jetë shteruese krahasuar me veprimtarinë e gjerë dhe shumëplanëshe të tij, atë që nuk është dhënë, ose është trajtuar në mënyrë fragmentare. Siç e theksuam, Sotir Peci është një prej figurave më aktive i Rilindjes Kombëtare Shqiptare në fillimshekullin e XX, me një kontribut të jashtëzakonshëm në lidhje me mjaft probleme shqetësuese të kohës, por, në veçanti veprimtaria e tij në arsimin shqiptar në kuptimin e gjerë të tij. Gama e veprimtarisë së tij është tepër e gjerë, dhe në përmasat e një kumtese është pothuajse e pamundur të ndriçohet, të studiohet dhe analizohet ashtu siç e meriton. Jemi fokusuar vetëm në një segment të shkurtër të kësaj veprimtarie, atë që lidhen me gjuhën shqipe dhe tekstet shkollore, që në fakt të dyja këto janë më pak të publikuara dhe studiuara. Pavarësisht se formimi i tij universitar ka qenë në shkencat e natyrës, jo shumë afër me filologjinë, Peci jep një kontribut të çmuar edhe në gjuhësinë shqiptare në kuptimin më të gjerë të saj, si: protagonist i rëndësishëm në njehsimin dhe unifikimin e gjuhës shqipe; - në krijimin dhe pasurimin e gjuhës amtare, sidomos në terminologjinë e munguar ose të huazuar; - në fushë të leksikologjisë dhe leksikografisë, një pjesë e mirë e së cilës e pazbardhur dhe panjohur për studiuesit e gjuhës; - në fushë të gramatikës me kontributin konkret në hartimin e gramatikës shqipe për Mësonjëtoren, me vlera në studimin diakronik në lëmë të gramatikës së gjuhës shqipe me termat e shqipëruar përkatës etj. Natyrisht, që një vend të veçantë që duhet parë dhe studiuar është edhe kontributi i tij si hartues tekstesh shkollore, që nga çdokush është e qartë vështirësia që mund të ketë pasur në ndërtimin dhe përshtatjen didaktike për fëmijë, kur dihet se kanë qenë tekstet e para, pa një përvojë të mëparshme. Po nisim me të parën, kontributin e Pecit në unifikimin e gjuhës shqipe për mbarë trevat shqipfolëse, për të pasur një kod të lexueshëm dhe të kuptueshëm për të gjithë. Një pjesë e veprimtarisë së tij lidhet me nevojën e kohës, për të 33
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shkruar gjuhën shqipe me germa të vetat, autentike dhe për këtë duhej përcaktuar një alfabet mbarëshqiptar, si një bazament i mirë mbi të cilin mund të nisej edhe puna për unifikimin e gjuhës shqipe. Dhe gjithë kjo lidhet me një prej momenteve më kulmore në historikun e zhvillimit të gjuhës shqipe, që padyshim është Kongresi i Manastirit. Kongresi piketoi alfabetin unik që do të përdorej në gjuhën shqipe, dhe jo vetëm kaq. Ky kongres nëpërmjet një komisioni, në përbërje të të cilit ishte edhe Sotir Peci, propozoi që në një të ardhme të afërt (dy vjeçare), të mbahej një Kongres tjetër për çështje të ortografisë dhe literaturës shqipe. Peci ka qenë një prej delegatëve më me peshë në këtë Kongres. Ai merr pjesë si përfaqësues i kolonive shqiptare të Amerikës dhe Bukureshtit. Sipas dokumentacioneve të kohës, Peci ushtronte ndikimin e tij me 4 vota, nga dy vota për secilën koloni. Prania e tij si përfaqësues i kolonisë shqiptare të Amerikës shprehet edhe në një letër që Noli i dërgoi Kongresit: “S. Peci, së bashku me kërkimet që do të shtrojë përpara qeverisë, do të ketë edhe të drejtën që të përfaqësojë shqiptarët e këtueshëm në zgjidhjen e çështjes së abc-së.... Delegati ynë do t’ju tregojë më çkoqitur kërkimet e shqiptarëve të Amerikës dhe pandeh se qeveria e xhonturqëve do ti gjejë mjaft të arsyeshme që të na i jap...” (Demiraj, Prifti 2008: 82) Në këtë Kongres, Peci është një prej delegatëve që propozojnë ose parapëlqejnë që si alfabet i shqipes të përdorej Alfabeti i “Bashkimit”. Prej këtij Kongresi, me ftesën e klubit “Bashkimi” të Korçës, shkuan një delegacion, në përbërje të të cilit ishte edhe Peci. Ata janë pritur me ceremoni të veçantë nga komiteti lokal i xhonturqve, nga misioni amerikan dhe populli i qytetit të Korçës. Një tjetër ngjarje e rëndësishme në rrugëtimin e zhvillimit të gjuhës shqipe është edhe Komisia Letrare e Shkodrës. Në datën 4 shtator, të vitit 16 të shekullit të kaluar, Peci është i ftuar për të qenë pjesë e kësaj Komisie. Në këtë kohë ai është funksionar në Drejtorinë e Përgjithshme të Arsimit dhe me një përvojë në botimet e teksteve mësimore. Nga 64 mbledhjet e protokolluara të kësaj Komisie, Peci ka mare pjesë në 43 prej tyre duke u radhitur i katërti pas Luigj Gurakuqit që asiston në 56 mbledhje, Luigj Naraçi në 54 dhe Mati Logorecit në 48 mbledhje, duke marrë parasysh që dy prej këtyre 34
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mbledhjeve, nuk i kanë të protokolluar emrat e pjesëmarrësve. (Osmani 2012: 33) Thjesht edhe nga kjo statistikë, mësojmë se Peci në këtë Komisi ka qenë një prej Misëve më të rregullt. Pikëpamjet e tij për shqipen që duhej të përdornin gjithë shqiptarët, pra për shqipen standarde, mund t’i nxjerrim nga parathënia tek “Viti premtar i gramatikës”, por që e ka shprehur me qëndrimet dhe diskutimet edhe në Komisinë Letrare të Shkodrës. Po japim një pjesë nga “Parafaqe” të kësaj gramatike: “Idea që mbretëron sot midis atdhetarëve për të krijuar një gjuhë të përbashkët ose kombëtare nuk mbështetet mbi ndonjë themel, po të marrim ndenë vështrim zhvillimin e gjuhërave të tjera. Gjitha gjuhët kanë dialekte dhe ndënëdialetkte, por asnjë komp nuk ka pëlqyer një nga këta, ose i ka bashkuar që të bënjë një gjuhë kombëtare....” “Për ne tashi, na duket se është mjaft të bashkohemi ne Toskët më njërën anë dhe Gregët më tjetrën anë dhe duke mbledhur gjithë nëndialektet, sikush të bënjë një gjuhë shkollare ose të shkruare, dhe të lëmë kohën të bënjë punën e saj” Nga pjesa e shkëputur që cituam më sipër, bie në sy se Peci i përket asaj pjese intelektualësh të kohës, që mendonin se për atë kohë ka qenë e pamundur të krijohej një variant i pranueshëm për të dyja dialektet. Koha do ishte ajo që do vërtetonte se cili variant do të qëndronte në themel të gjuhës së përbashkët. Referuar procesverbaleve të mbledhjeve të Komisisë, nga alternativat e propozuara si zgjidhje është dokumentuar edhe një debat i Pecit me Gurakuqin. Peci mbronte idenë se për atë kohë të përdoreshin në shkrime dy dialekte: i Shkodrës dhe Toskërishtja dhe se Komisisë i mungonin elementet e nevojshëm për themelimin e një gjuhe të përbashkët administrative të kuptueshme për gjitha trevat shqipfolëse. Propozimi për të marë si model të gjuhës standarde gjuha e shkrimeve të Krisrtoforidhit, kundërshtohet nga Peci, duke e argumentuar se gjuha e tij nuk bazohej në të folmen e Elbasanit por “nde nji gjuhë të përziemë, mbasi qëllimi i tij pat qenë të përhapi ungjillin në Gegëni dhe për këtë ka botuem edhe në toskënisht. Sintaksa e shkrimit të Kristoforidhit afrohet me të vërtetë toskënsiht, por kjo rrjedh prej tekstit greqisht, i cili ka influencue dialektin gegënisht.” (Peci 2002: 80) 35
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në Komisi, Pecit i është ngarkuar detyra të merret me tekstet shkollore, ai vetë edhe me hartimin e librit të arithmetikës për klasat e para si edhe me gjetjen e terminologjisë përkatëse për zoologjinë dhe botanikën. Ndihmesat e Pecit përfshijnë edhe fushën e leksikografisë. Përpjekjet për të bërë diçka në lëmë të leksikografisë shqipe fillojnë qysh në rininë e tij të hershme, në kohën e studimeve të tij në Athinë. Në këtë kohë ai është ngarkuar për redaktimin dhe mbikëqyrjen e fjalorit të Kristoforidhit (Jashari, Bello 2006: 14). Por edhe më pas ai këmbëngul që këtë fjalor ta bëjë më të plotë, duke e shkruar me germa latine, përveç lëndës së dhënë, në të të përfshiheshin edhe leksema të tjera të vjela gjatë hartimit të librave të botuara deri në atë kohë. Kërkonte që ky fjalor të qe sa më i plotë dhe i kuptueshëm edhe për shqiptarët. Përbri çdo fjale për shpjegim të jepej edhe gjegjësja e saj në frëngjisht, që gjuha shqipe të mund të njihej edhe për studiuesit e huaj që kishin interes të dinin më shumë për këtë gjuhë të rrallë dhe tepër të nevojshme në gjuhësinë krahasimtare. Dhe shumë vite më pas ai ndërmori iniciativën për realizimin e një fjalori të tillë të madh duke mos u kufizuar vetëm në fjalësin e përdorur nga populli por edhe me terma të përdorura në literaturën shkollore e shkencore, që kishte filluar të botohej. Kështu nis puna për hartimin e “Leksikonit të Math” që mendohet se ka nisur ta grumbullojë dhe sistemojë para 1925. Fjalori përmban një korpus prej 24 100 fjalësh me semantikën përkatëse si dhe ilustrime të tjera me shembuj, sinonime të mundshme të fjalës si dhe shprehje frazeologjike. Përpara 3-4 vitesh, në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë, në Universitetin e Tiranës, një prej studenteve të Masterit shkencor me drejtim “Gjuhësi historike”, (Kostanca Rexhepi (Kote)) mbesa e Sotir Pecit, pranë departamentit të gjuhës ka mbrojtur temën: “Sotir Peci dhe “Leksikoni” i humbur”. Është një prej temave me prurje të mirëfillta në fushën e gjuhësisë historike, pasi hidhet dritë mbi një pjesë të veprimtarisë së Sotir Pecit, e pandriçuar deri më sot, në lëmë të leksikografisë. Është një fjalor i pabotuar, që ndodhet në Arkivin e Shtetit, mbetur në dorëshkrim (Rexhepi 2013). Fjalori është një vepër e mirëfilltë leksikografike, e pasur me fjalë dhe njësi frazeologjike, që në rast botimi, do të pasuronte fjalësin e shqipes për kohën, por do të 36
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndihmonte edhe studiuesit e historisë së gjuhës, në krahasime të ndryshme fjalësh me semantikat përkatëse dhe shprehjeve të ndryshme frazeologjike. Ai në fakt është i papërfunduar dhe ka dashur edhe një vështrim përfundimtar me plotësime e saktësime përkatëse, që autori siç duket ka dashur ta bëjë, por ndarja e parakohshme nga jeta nuk e ka lënë ta finalizojë këtë. Bashkangjitur prurjeve të Pecit në fushë të leksikologjisë mund të përmendim këtu edhe atë që lidhet me terminologjinë gjuhësore. Siç e përmendëm edhe në pjesën kur folëm për veprimtarinë e Pecit si Mis i Komisisë, ai ngarkohet edhe për tekstet shkollore përpilimin e termave përkatëse në fusha të ndryshme të shkencës. Studiuesi T. Osmani në veprën e tij (me disa ribotime) kushtuar Komisisë, një vëmendje të veçantë i ka kushtuar në çështje të posaçme përpjekjeve të anëtarëve të saj për krijimin e termave teknike. Dhe ai shprehet se për hartimin e tyre duhet të jenë marrë ata anëtarë që kishin njohje në atë fushë dijeje. Më të përgatiturit do ishin ata që do të përcaktonin këto terma dhe sipa tij, ata që duhet ta kenë luajtur këtë rol kanë qenë L. Gurakuqi, Nd. Mjeda, S. Peci, H. Mosi dhe M. Logoreci. Fatkeqësisht- shprehet autori,- proces verbalet që ruhen, janë shumë përmbledhëse dhe nuk japin hollësi se si u diskutua për zgjedhjen e tyre. (Osmani 2012: 81). Nga familjarë të Pecit më është afruar edhe një ftesë nga Ministri i Arsimit të kohës L. Gurakuqi, ku e fton Pecin si Këshilltar të Ministrisë së Arsimit për themelimin e një Akademie Kombëtare, për t’u mare me problemin e programeve të teksteve shkollore dhe problemet terminologjike përkatëse. Po e citojmë siç është: I Nderëshëm Zotni Sotir Peci Vlonë Kam nderin të Ju lajmoj se Këshilli i Ministërvet me vendim të ditës 18 të këtij moji Ju emnoi Këshilltar të Ministëriës s’Arësimit me barrën që të përpiqeni për trajtimin e një projekti mbi themelimin e një Akademie Kombëtare e për çpikjen e sgjedhjen e sakanjevet tehnike që i duhen gjuhës s’onë, e që të mirreni edhe me vështrimin e programavet e të libravet shkollare. Rroga e juaj do të jetë 20 njëzet lira në muaj e do të Ju nisë nga dita e emnimit. 37
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ju lutem t’urdhënoni nesër në Ministërië t’Arësimit që të mirremi vesh mbi nisjen e punës s’uaj. Pëlqeni ngjatjetimet e mia me nder. I juaji L. Gurakuqi Ministër i Arësimit Vlorë më 20-XI-1913 Ndoshta një punim më i thelluar, duke mare në shqyrtim gjithë punën e Pecit në tekstet e ndryshme shkollore, por edhe ato që kanë mbetur thjesht dorëshkrim, do jepte një pasqyrë më të plotë të gjithë korpusit e leksikut terminologjik, për të përcaktuar më pas se cilat janë ato që Peci ka sugjeruar dhe cilat prej tyre kanë qenë përdorur edhe nga të tjerë më parë. Pjesë e rëndësishme e veprimtarisë së Pecit është edhe puna e tij e madhe në hartimin e teksteve shkollore, jo vetëm në shkencat e natyrës, profili i tij i mirëfilltë, por edhe në ato shoqërore dhe konkretisht në lëmë të gjuhësisë, në pjesën më të rëndësishme të saj, në rrafshin gramatikor. Libri shkollor “Viti premtar i gramatikës”, për klasat e treta dhe të katërta të arsimit fillor, Peci e ka botuar në shtypshkronjë “Korça”, në vitin 1912. Është koha kur Peci ka qenë edhe drejtues i Mësonjëtores. Ky tekst mendohet se është përdoruar për Mësonjëtoren (Peci 2002: 59) Teksti është kryesisht morfologji e gjuhës shqipe. Ajo që tërheq më shumë vëmendjen në këtë tekst janë termat gjuhësorë që përdor Peci, një pjesë e të cilëve shqyrtohet edhe nga Tomor Osmani, kur merr në analizë disa terma të gjuhësisë krahasuar edhe me emërtime përkatëse nga autorë të ndryshëm. Po përmendim disa prej tyre. Në lidhje me emrin dhe kategoritë e tij gramatikore: emër në njeri, në shtasë ose në gjë; emër i bashkët dhe i veçantë; emër me pasardhje; emër veçor dhe shumor; prejunje e emravet; prapashtim; emër i paçquarë dhe i çquarë; rasat: Emrore, Gjindore, Dhenore, Thirore, Dëshmore dhe Heqore; nyjat e paravenshme. Për numërorin me kategoritë e tij: mbiemra numrorë të rëndomtë dhe rrjeshtorë. Për përemrin: përemra vetorë, pronakë, tregonjës, lidhorë, pyetës. Foljen (ftillkun) dhe kategoritë gramatikore: koha, e tanishme, e pakrytë, e krytë, e afërkryetë, e dieshkryetë, e ardhëshme, e dieshtë, e ardhme e përparëshme; mënyrat: urdhërore, lidhore, habitore, qyshkore, 38
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dëshërore, pjesëmarrës dhe përsjellës etj. Një pjesë e tyre janë mjaft interesantë në studime krahasimtare me gramatikën e sotme. P.sh. mund të përmendim këtu emërtimin e numërorëve si mbiemra numrorë të rëndomtë dhe rrjeshtorë e parë në këndvështrimin e emërtesës me semantikën gramatikore përkatëse që tek ne ka ndryshuar si numërorët e dikurshëm rrjeshtorë sot si pjesë tjetër e ligjëratës- mbiemra. Përfundime. Këtu në këtë kumtesë, u përpoqëm që të japim pjesë nga kontributit të madh që ka dhënë Peci në lëmë të gjuhësisë por edhe të hartimit të teksteve, që siç e përmendëm edhe më sipër, janë të ndërthurura me njëra tjetrën, pasi gjithë këtë pasuri gjuhësore ai e ka të dhënë dhe dokumentuar një pjesë të mirë të tyre në tekstet shkollore. Nuk jemi mare me Pecin botues e gazetar, me Pecin veprimtar dhe funksionar i lartë arsimi, me Pecin politikan dhe veprimtar i rëndësishëm i diasporës, që përbëjnë dhe veprimtarinë e tij kryesore në atë periudhë shumë të rëndësishme për popullin dhe kombin tonë, por edhe tepër të vështirë, në mungesë të eksperiencës sonë në mjaft aspekte, që kanë qenë në fillesa për mjaft prej këtyre fushave. Puna e tij është shumë e madhe, por dhe tepër e panjohur për pjesën dërmuese të studiuesve të gjuhës dhe arsimit shqiptar. Siç u shprehëm edhe në pjesë të ndryshme të kumtesës, një pjesë e mirë e kontributeve të tij nuk njihen, pasi ose nuk janë botuar ose janë botime në ekzemplarë të rrallë që jo çdokush e ka “luksin” të ketë akses në të. Mbetet detyrë për të ardhmen, që gjithë veprimtaria e tij shkencore të grumbullohet dhe të botohet, ajo pjesë që është ende në dorëshkrim, dhe në gjendje të mirë, të zbardhet pasi do jenë tepër të dobishme. Janë segmente të shkëputura në rrugëtimin e gjuhës sonë, që duhet evidentuar dhe studiuar për t’u njohur më mirë me të, por edhe si modele të punës që kanë bërë veprimtarët e Rilindjes tonë. Pjesët e botuara që kanë të bëjnë me gjuhësinë dhe konkretisht me gramatikën e gjuhës shqipe, mund të studiohen me mënyrat krahasimtare për të bërë punime të dobishme në diakroni të saj. Botimi i “Leksikonit” të tij, patjetër që do të evidentojë një pjesë të mirë të veprimtarisë së tij në fushë të gjuhësisë shqiptare, por që do të pasurojë edhe më shumë korpusin leksikor të kohës në 39
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
funksion të studimeve historiko- krahasimtare. Peci është nderuar me titullin “qytetar nderi” i Korçës, për veprimtarinë e tij patriotike, por kjo nuk mund të jetë e mjaftueshme. Një studim dhe botim i plotë i veprës së tij nga gjuhëtarë e historianë do i jepte vendin që i takon figurës shumëdimensionale të Pecit. Bibliografi Demiraj, Prifti 2008: Sh. Demiraj, K. Prifti. Kongresi i Manastirit. Tiranë, Jashari, Bello 2006: A. Jashari, Dh. Bello. Ndihmesa e Sotir Pecit për gjuhësinë shqiptare. Buletini shkencor (Seria e Shkencave Shoqërore), Nr.12, Universiteti “Fan S. Noli” 14-17. Korçë, Kote 2013: K. Kote. Sotir Peci dhe “Leksikoni” i humbur. Temë diplome në “Master shkencor” (gjuhësi historike). Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Universiteti i Tiranës. Korrik, 2013 Myzyri 1978: H. Myzyri. Shkollat e para kombëtare shqipe (1887korrik 1908). Tiranë, Myzyri 1987: H. Myzyri. Mësonjëtorja e Parë Shqipe e Korçës. Tiranë, Osmani 2012: T. Osmani. Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (19161918). Shkodër, Peci 2002: G. Peci. Ideali dhe forca (Jeta dhe veprimtaria e Sotir Pecit). Tiranë, MENTOR HASANI Departamenti i Historisë Universiteti i Prishtinës ARDIAN JASHARI DORAJET IMERI
[email protected] [email protected] ROLI I NDRE MJEDËS DHE GJERGJ FISHTËS PËR GJUHËN KULTURËN DHE ARSIMIN SHQIP Në kohën kur shqiptarët po vuanin nga padituria, si pasojë e shtypjes dhe sundimit shekullor osman e cila vërehej sidomos në, arsim, kulturë e fe, u pa si i nevojshëm dhe i domosdoshëm angazhimi i intelektualëve, sidomos atyre që ishin shkolluar dhe të cilët vepronin 40
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
jashtë Shqipërisë etnike. Siç dihet shqiptarëve u ndalohej arsimimi në gjuhën etyre amtare e krahas saj u mohohej edhe kombësia dhe historia. Perandoria Osmane shqiptarët i konsideronte si musliman, rrjedhimisht i shihte si pjesë të pa ndashme të asaj perandorie e cila nuk u njihte kombësinë, por u njihte vetëm përkatësinë fetare. Në ato rrethana ishte i rëndësishëm një zgjim kombëtar i cili mund të realizohej vetëm nga njerëz të denjë, veprimtarë e atdhedashës, të tillë si rilindasit të cilët të frymëzuar nga lëvizjet iluministe në Evropë e shtrinë veprimtarinë dhe ndikimin e tyre në përmirësimin e gjendjes edhe në Shqipëri. Roli i intelektualëve që veprimtarinë e tyre e kishin zhvilluar në vendet e Evropës Perëndimore dhe Amerikë, ishte i jashtëzakonshëm dhe jetik për arsimim dhe orientimin perëndimor të shqiptarëve. Në këtë kuadër shquhen për kontributin e tyre në arsim, gjuhë e culture intelektualët Ndre Mjeda e Gjergj Fishta. Poezia e Mjedës shënoi kalimin nga letërsia e Rilindjes romantike, me problematikë kryesisht atdhetare, te letërsia e Pavarësisë, ku mbizotëroi problematika shoqërore dhe realizmi. 12 Ndre Mjeda lindi më 20 nëntor 1866 në Shkodër. Edhe Mjeda si shumë shkrimtarë të tjerë gegë të asaj kohe, u shkollua nga jezuitët. Shoqata Jezuite e dërgoi të riun Mjeda për studime jashtë vendit. Ai si fillim kishte studiuar në Francë, Itali, Slloveni, Poloni dhe Kroaci. Më 1898 ndër jezuitët e Kraljevicës në bregdetin dalmat shpërtheu një konflikt që me sa dihet lidhej me besnikërinë e tyre ndaj AustroHungarisë dhe Vatikanit. Hollësitë e skandalit nuk dihen saktësisht, mbase as e vërteta, por dihet që Ndre Mjeda ose u përjashtua nga Urdhri Jezuit, ose dha dorëheqje prej tij. Ndre Mjeda u kthye në Shqipëri më 1899 dhe u emërua mësues në Vig, krahinën malore të Mirditës. Ai fillimisht kishte marr pjesë edhe në veprimtarinë e shoqërisë letrare “Bashkimi”, që ishte themeluar atë vit në Shkodër. Më 1901, për shkak të mospërputhjes së pikëpamjeve për çështjen e alfabetit, Ndre e Lazër Mjeda themeluan një organizatë tjetër, shoqatën letrare “Agimi”, që ishte për përdorimin e shqipes në tekste shkollore e letërsi dhe që mbështeste një sistem shkrimi që përdorte si model kroatishten. 13 Me këtë alfabet Ndre Mjeda e Anton Xanoni botuan një numër këndimesh për shkollat shqipe. Interesi i 12 13
http://www.letersia.com/Letersi/E_Rilindjes/Ndre_Mjeda/index.php (19. 02. 2017) Peter Bartl. Shqipëria nga mesjeta deri sot. (Prizren: Drita, 1999) f, 110.
41
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
jashtëzakonshëm i Mjedës për çështen e alfabetit të shqipes, së bashku me problemet me autoritetet otomane, e bënë të merrte pjesë në Kongresin e Manastirit më 1908, ku alfabeti i tij “Agimi” humbi ndaj alfabetit “Bashkimi” të Gjergj Fishtës.1415 Mjeda qe anëtar i Komisisë Letrare të ngritur në Shkodër më 1 shtator 1916 nën administratën austro-hungareze, kurse nga 1920 deri më 1924 qe deputet në parlament. Pas dështimit të Revolucionit të Qershorit të Fan Nolit dhe ardhjes përfundimtare në fuqi të Ahmet Zogut në fund të vitit 1924, ai u tërhoq nga politika dhe punoi si prift në Kukël, fshat midis Shkodrës dhe Shëngjinit. Që prej vitit 1930 punoi si mësues i gjuhës dhe letërsisë shqipe në kolegjin jezuit në Shkodër, ku edhe ndërroi jetë. Poezia e Mjedës, sidomos përmbledhja e tij Juvenilia (Vjenë 1917), shquhet për stilin klasik dhe pastërtinë e gjuhës. Mjeda filloi të shkruante edhe një cikël të dytë poezish të cilin donte t’ia kushtonte qyteteve të lashta të Ilirisë: Lissus (Lezha), Scodra (Shkodra), Dyrrachium (Durrësi), dhe Apolonia (Pojani). Gjithsesi vetëm dy pjesët e para të këtij cikli mundën të dilnin në dritë. Ndonëse nuk përmban ndonjë gamë fort të gjerë tematike, poezia e Mjedës ka një gjuhë mjaft të përpunuar, nën ndikimin e klasikëve italianë të shek. XIX dhe përgjithësisht një nivel të lartë të finesës metrike.16 Poema romantike e njohur “Vaji i bylbylit” u shkrua më 1887; në të ndihen fryma patriotike dhe nota përmallimi, që shquanin paraardhësit e tij Leonardo de Martinon, N. Bytyqin etj. Vepra përmbyllej me thirrjen drejtuar Shqiptarit, që të ngrihej për të fituar lirinë. Që nga kjo kohë e deri më 1917, kur pa dritën e botimit vëllimi me vjersha “Juvenilia”, N. Mjeda shkroi, por nuk botoi pothuajse asgjë. Të kësaj kohe janë poemat tjera romantike “I tretuni”, në të cilën është derdhur malli për atdheun, për njerëzit dhe natyrën e vendit me bukuritë e saj, vjersha “Shtegtari”, “Malli për atdhe”, “Gjuha shqype”, “Bashkoniu!” etj. Krahas krijimeve të përshkruara nga notat elegjiake, N. Mjeda hartoi edhe vepra poetike, në të cilat tema patriotike u trajtua në frymën e poezisë luftarake të Rilindjes, si 14
AQSH, fondi 34, v 1913, D 1, f. 7. Robert Elsie. “Fjalor historik i Shqipërisë”, përktheu: Eva Bani. (Tiranë: Uegen, 2011) f. 416. 16 Ibid., f. 416. 15
42
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
“Liria” (1910-1911). Në të gjeti jehonë kryengritja e malësorëve të Shqipërisë së Veriut më 1911, qëndresa dhe aspirate e tyre e zjarrtë për drejtësi shoqërore dhe për tokë. Grishja e poetit, që fshatarët të ngriheshin për t’u çliruar nga zgjedha e rëndë shoqërore, ndërthuret me besimin se lufta e vegjëlisë do të sjellë lirinë. Në këtë vepër gjeti pasqyrim demokratizmi i Ndre Mjedës, i cili përbën, bashkë me patriotizmin, anën më të fortë të botëkuptimit dhe të krijimtarisë së tij. Vjersha “Mustafa Pasha në Babunë” fshikullon pavendosmërinë dhe qëndrimin e lëkundshëm të parisë feudale në luftë kundër zgjedhës së huaj. Në poemën e njohur “Andrra e jetës”, nëpërmjet pamjeve poetike prekëse, autori zbuloi tragjedinë e malësorëve të varfër, që rronin në zgrip të jetës, mjerimin dhe padijen e madhe, ku ata ishin kredhur. Botën shpirtërore të personazheve të poemës, ndjenjat dhe mendimet e tyre, poeti i dha me mjete të kursyera dhe mjeshtëri.17 Fazës së dytë të krijimtarisë së Ndre Mjedës, e cila nisi pas Luftës së Parë Botërore, i përkasin poemat në tingëllima “Scodra” dhe “Lissus”, ku, përmes historisë së lashtë të dy qyteteve, evokohet e kaluara e hershme e popullit shqiptar, sidomos fryma luftarake dhe liridashëse e stërgjyshërve të tij, ilirëve, duke vijuar në këtë kohë traditën e poezisë së Rilindjes Kombëtare. Në prodhimin poetik të Ndre Mjedës zënë vend edhe vjershat për fëmijë. La edhe disa shqipërime të goditura nga Gëtja, T. Grosi etj. Romantik në thelb, N. Mjeda bëri një hap drejt realizmit; ai kishte kërkesa të larta, synoi përsosmërinë klasike dhe tregoi mjeshtëri të rrallë poetike. Ndre Mjeda dha ndihmesë edhe në fushën e gjuhësisë. Puna e tij u zhvillua në gramatikë, leksikologji, filologji. Krijoi alfabetin që u zbatua prej shoqërisë “Agimi”, me kriterin shkencor për çdo tingull një shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike. Dha ndihmesë të shënuar në lëvrimin e gjuhës letrare. Në historinë e gramatologjisë shqiptare janë për t’u përmendur: “Vërejtje mbi artikuj e premna pronës të gjuhës shqipe” (1934), “Mbi shqiptimin e qellzoreve ndër dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe” (1902). Ndre Mjeda është ndër të parët gjuhëtarë shqiptarë që u mor me studimin e transkiptimin e veprave të letërsisë së vjetër shqipe. Transkiptoi pjesërisht veprën e Pjetër Bogdanit
17
Grup autorësh, “Fjalor Enciklopedik Shqiptar II”, ribotim, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë: Kristalina-KH, 2008)f. 748.
43
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
(1930) dhe të Pjetër Budit (1932), shkroi për dialektin shqiptar të Istries (1932) dhe Perikopenë e ungjillit të shek. XIV-XV (1933).18 Gjergj Fishta ishte poet, dramaturg, prozator, publicist, klerik i lartë dhe politikani shquar. Lindi në Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871. Ndoqi shkollat françeskane në Troshan e Shkodër. Më 1886 u dërgua në Bosnjë për t’u përgatitur për karrierë ekleziastike. Studioi teologji, filozofi e gjuhë të huaja në seminaret dhe institutet françeskane në Sutjekë, Livno, Kreshevo. Më 1894 u shugurua prift dhe u pranua në urdhrin françeskan. Dha mësim në kolegjin françeskan në Troshan dhe më pas u dërgua si famullitar në Gomsiqe. Bashkëpunoi dhe themeloi së bashku me Preng Doçin, dom Ndoc Nikajn dhe Pashko Babin shoqërinë letrare “Bashkimi”.1920 Më 1902 u emërua drejtor i shkollës françeskane në Shkodër ku vendosi shqipen si gjuhë mësimi. Përfaqësoi shoqërinë “Bashkimi” më 1908 21 në Kongresin e Manastirit dhe u zgjodh kryetar i Komisionit të Alfabetit shqip.22 Themeloi të përmuajshmen “Hylli i Dritës” më 1913 dhe u emërua drejtor i kolegjit françeskan “Collegium Ilyricum” në Shkodër. Është ndër themeluesit e Komisisë Letrare (1916). Gj. Fishta qe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris më 1919. Më 1921 themeloi gjimnazin françeskan në Shkodër. Po atë vit u zgjodh deputet në Parlamentin shqiptar dhe merr postin e nënkryetarit të tij. Ndërmori udhëtime me mision politik e atdhetar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gjatë viteve 1935-1938 mbajti funksionin e Provincialit të urdhrit Françeskan në Shqipëri. U zgjodh anëtar i Akademisë Italiane më 1939. Ndërroi jetë më 30 dhjetor të vitit 1940, në Shkodër.23 Krijimtaria e tij është e shumanshme. Ndër botimet kryesore përmenden: “Lahuta e Maltsiis. Kângë popullore. Blêe i pare” (1905), “Vierrsha t’përshpirtshme t’kthyem shtyp” (1906), “Anxat e Parnasit” 18
Grup Autorësh, Fjalor Enciklopedik Shqiptar I…, Vep.,op.,cit, p. 748. Ismet Dermaku. Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe kolonitë Shqiptare të Mërgimit në Rumani dhe në Bullgari. (Prishtinë: Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Kosovës, 198)f, 313-330. 20 Grup Autorësh. Historia e Popullit Shqiptar II.( Tiranë: Toena, 2002) f. 380-396. 21 AQSH, F. Klubi shqiptar "Bashkimi" i Manastirit, D.7, fl.9 (50086). "Letër-Ftesë" për Kongresin e gjuhës shqipe, 10 vjeshtë e parë, 1324/23 shtator 1908 22 Grup Autorësh. Historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve. (Prizren: Sprint, 2001)f.149. 23 Grup Autorësh. Fjalor Enciklopedik Shqiptar I, ribotim, Akademia e Shkencave të Shqipërisë. (Tiranë: Kristalina-KH, 2008)f. 685. 19
44
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
(1907, 1928), “Pika Voëset” (1909), “Sh’Françesku i Asizit. Melodram” (1912), “Mrizi i zânave” (1913, 1924, 1941), “Gomari i Babastasit. Poem dramatik” (1923), “Juda Makabe” (1923), “Vallja e Parrîzit” (1925, 1941), “Sh’Luigji Gonzaga. Melodram” (1927), “Shna Ndou i Padues” (1927), “Odisea, Ifigenia n’Aulli” (1931), “Lahuta e Malcís” (1937), “Jerina ose mbretesha e luleve. Poem dramatik” (1941). Gjergj Fishta si njohës i mirë i epikës klasike, e shkroi “Lahuta e Malcís” mbi modelin e epit klasik, por duke i sjellë ndryshime e duke i vënë vulën e talentit të tij epik. Në vend të ngjarjes tërësore e të heroit kryesor ai trajtoi disa ngjarje njëherësh, dhe paraqit disa heronj që nuk shfaqin lidhje varësie e hierarkie me njëri-tjetrin. Në qendër të ngjarjeve është qëndresa heroike e shqiptarëve në mbrojtje të vendit dhe të identitetit të tyre, kurse personazhet (Marash Uci, Oso Kuka, Dedë Gjo Luli, Tringa etj.), përbëjnë boshtin epik të çdo kënge të ndërtuar sipas parimit; një hero një akt luftimi, një hero një vetëflijim. Në format e shkrimit, në strukturën e tekstit klasik, Gj. Fishta solli trajtat e ligjërimit gojor, përvojat e poezisë popullore dhe teknikat e vargëzimit tipik shqip; shtiu në punë pasurinë e gjallë të gjuhës së folur dhe të epikës legjendare shqiptare. Mes heronjve të veprës qarkullojnë personazhe historike dhe legjendare të dala nga historitë kolektive dhe nga mitologjia kombëtare. Orët, zanat e shtojzovallet, formojnë në vepër metafizikën kombëtare. “Lahuta” dha qenien dhe botën shqiptare me një përmasë gjithëkohore, atdheun e përjetshëm dhe thelbin e tij. Kjo vepër pati sukses të menjëhershëm; ajo mbërriti kulmin e receptimit dhe të popullaritetit të saj në arealin e zanafillës së vet, te njerëzit e thjeshtë të botës së maleve: këngë të saj hyjnë në repertorin e këngëtarëve popullorë.24 Gjergj Fishta u cilësua “Homeri shqiptar” dhe vepra e tij “Lahuta e Malcis” ka njohur disa përkthime dhe vazhdon të botohet e të përkthehet edhe sot e kësaj dite. U përkthye së pari në gjermanisht nga Gustav Ëeigand (“Lahuta e Malcis” von Gjergj Fishta, “BalkanArchiv”, Lajpcig, 1925), më pas nga Maximilian Lambertz (“Die Laute des Hochlandes - Lahuta e Malcís”, Oldenbourg, Mynih 1958), në italisht nga Papàs Ignazio Parrino (“Il liuto della montagna”, Palermo, 1968, 1970) dhe kohët e fundit në anglisht nga Robert Elsie dhe Janice Mathie-Heck (“The Highland Lute”, Londër - Nju Jork, 24
Grup Autorësh. Fjalor Enciklopedik Shqiptar I…, Vep.,op.,cit, p. 685.
45
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
2005). Si poet lirik Gjergj Fishta u njoh kryesisht me dy përmbledhjet: “Mrizi i zânave” dhe “Vallja e Parrîzit”. Te “Mrizi i zânave” ai i këndoi më së shumti një atdheu të shumëfishtë: atdheut që adhuronte, që i dhimbsej, atdheut si bosht etik dhe atdheut si gjuhë. Vëllimin ai e mbylli me një prej poezive më të bukura dhe enigmatike të letërsisë shqipe, poemën “Nji lule vjeshte”. Lirika e Fishtës nuk mund të kuptohet pa lirikën e tij fetare. Ai shfaqi te përmbledhja “Vallja e Parrizit” veç përkushtimit të thellë fetar, prirjen e tij klasike në muzikalitetin, ritmin e vargut dhe në melankolinë e verbit.25 Është për tu vlerësuar botimi i nëntë teksteve dramatike: tragjedi, poema melodramike dhe këngë melodramike. Ato kishin për tematikë antikitetin hebraik ose grek, shenjtorët e katolicizmit dhe botën shqiptare. Tragjedia “Juda Makabe” është një nga veprat dramatike më të arrira të Gjergj Fishtës. Ndonëse lëndën e nxori nga “Libri i Makabejve” (Bibla, Testamenti i Vjetër), simbolika e saj universale shpinte lehtë drejt aktualitetit shqiptar përmes mesazhit: Liria është e merituar dhe e qëndrushme vetëm kur vjen së brendshmi. Vepra e fundit dramatike e botuar nga Gjergj Fishta është “Jerina ase Mbretnesha e luleve”. Me të ai u mor gjatë (1914-1940); ajo konsiderohet si testament i tij estetik. Po në këtë trajtë dramatike Gj. Fishta shkroi edhe veprën satirike “Gomari i Babastasit” (1923). Ai pat manifestuar herët talentin e tij edhe si shkrimtar satirik. Në përmbledhjen “Anzat e Parnasit” Fishta satirizoi aradhën e mercenarëve, të gjoja demokratëve, atdhetarëve të rremë, gjysmë të dijshmëve dhe aventurierëve të çdo lloji. Për katër dekada shkroi dhe botoi shkrime me analiza e polemika të natyrës politike, statike, kulturore, meditative, arsimore etj.26 U shqua veçanërisht në faqet e revistës kulturore “Hylli i Dritës”. Proza e tij harmonizoi në trajtë spektakli arsyetimin logjik me perceptimin emocional të tekstit. Thuajse krejt i vetëm, Gj. Fishta zhvilloi sfidën e madhe të trajtimit dhe të çështjeve të estetikës, filozofisë së artit dhe sprovoi kritikën letrare. Spikat veçanërisht traktati “Shënime estetike” i vitit 1933, ku mendimi i tij teorik-estetik trajton me origjinalitet dhe erudicion disa nga çështjet bazë të estetikës: e bukura, shija e mirë, harmonikja, teoria e rruzullimeve, arti 25
Grup Autorësh. Fjalor Enciklopedik Shqiptar I…, Vep.,op.,cit, f. 685 Ibid,f. 686.
26
46
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe historia, arti dhe qytetërimi, etj. Shija dhe marrëdhënia personale me veprën janë parësore për gjykimin estetik të Gj. Fishtës. Vepra e Gjergj Fishtës e hequr nga qarkullimi për gjysmë shekulli për arsye jashtëletrare, iu rikthye lexuesit të vet pas vitit ‘90. Rikthimi i tij në letrat shqipe u shoqërua me një receptim të gjerë: ai është përfshirë në të gjitha programet shkollore dhe është bërë objekt studimi të shumanshëm. Është dekoruar me Urdhrin “Nderi i Kombit”.27 Si përfundim është me rëndësi të theksohet se veprimtaria patriotike e Ndre Mjedës dhe Gjergj Fishtës nëpërmjet letërsisë, filozofisë, prozës e poezisë, ka patur një impakt të jashtëzakonshëm në arsimimin e popullit shqiptar dhe në ngritjen e vetëdijes kombëtare, sidomos sa i përket shkollës dhe arsimimit në gjuhën shqipe, gjë kjo e cila u ishte mohuar shqiptarëve, pasiqë shihej si një rrezik potencial dhe i cili do të ndikonte edhe nërritjen e kërkesave të shqiptarëve për liri, gjuhë, kulturë e flamur, kërkesa këto të cilat pastaj binin ndesh me objektivat e Perandorisë Osmane, e cila krahas politikave shtypëse ekspansioniste, bënte përhapjen e fesë islame. Kështu veprohej sidomos në Shqipëri të cilës i mungonte një kishë autoqefale, rrjedhimishtë mund të themi se ishte më e lehtë përhapja e fesë. Si pasojë e këtij fakti, shqiptarët ishin të kufizuar që arsimimin ta bënin vetëm në kuadrin e islamit dhe brenda medreseve. Prandaj roli i rilindasëve, intelektualëve e patriotëve, me theks tëveçantë i Ndre Mjedës dhe Gjergj Fishtës ishte i jashtëzakonshëm, ngase përmes veprave, shkrimeve dhe veprimtarisë së tyre ndikuan në forcimin, ruajtjen dhe promovimin e gjuhës, arsimit dhe kulturës kombëtare.
Burimet dhe literatura e shfytëzuar AQSH, F. Luigj Gurakuqi, v 1913,D 1, p. 7. AQSH, F. Klubi shqiptar "Bashkimi" i Manastirit, D.7, fl.9 (50086). "Letër-Ftesë" për Kongresin e gjuhës shqipe, 10 vjeshtë e parë, 1324/23 shtator 1908 Bartl, Peter, Shqipëria nga mesjeta deri sot, Prizren: Drita, 1999. Elsie, Robert “Fjalor historik i Shqipërisë”, përktheu: Eva Bani, Tiranë: Uegen, 2011. Grup Autorësh, Historia e Popullit Shqiptarë 2, Tiranë: Toena,2002 27
Ibid.
47
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Grup autorësh, “Fjalor Enciklopedik Shqiptar II”, ribotim, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë: Kristalina-KH, 2008. Grup Autorësh, Historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, Prizren: Sprint,2001. Dermaku, Ismet, Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe kolonitë Shqiptare të Mërgimit në Rumani dhe në Bullgari, Prishtinë: Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Kosovës, 1983. Demiraj, Shaban dhe Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit ngjarje me rëndësi historike në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, Tiranë: 1968. Zavalani, Tajar, Histori e Shqipnis. Botimi II, Londër: Phoenix, 1998. Skendi, Stavro, Zgjimi kombëtar shqiptar, Tiranë: 2000. Qosja, Rexhep. Çështja shqiptare, Historia dhe politika. Prishtinë: 1994 Nikolla N. Naço. Korça (1843-1913) Apostull i shqiptarizmit. Prishtinë: Dukagjini, 2000. Dërguti, Menduh, Gurakuqi, Romeo, Historia e Kohës së Re (3), Qytetërimi perëndimor 1871-1918, Tiranë: 2004. http://www.letersia.com/Letersi/E_Rilindjes/Ndre_Mjeda/index.php (19. 02. 2019)
48
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ALJULA JUBANI Universiteti i Tiranës Fakulteti i Histori -Filologjisë "SHKOLLA SHQIPE, NJË TRADITË ARSIMDASHËSE DHE ATDHETARE DREJT MËSONJËTORES SË PARË SHQIPE NË KORÇË" Studimet historiografike kanë objekt dhe impakt të shumëfishtë te lexuesi. Ato sjellin jo vetëm informacion mbi kushtet historike të zhvillimit të ngjarjeve, por edhe e drejtojnë lexuesin në një shqyrtim sa më objektiv të ngjarjeve. Në këtë pike merr një rëndësi të madhe arsyeja që shtyn studiuesin t’i hyjë qëmtimit dhe analizës shkencore. Ashtu si në shumëçka tjetër, edhe në këtë fushë, periudha pesëdhjetëvjeçare ka bërë të anashkolohen fakte e ngjarje të rëndësishme historike, për të qenë sa më të pranueshme ideologjikisht. Duke shfletuar faqet e revistës Hylli i Dritës, Nr 5-6 e vitit 1933 boton një numër që sjell artikuj me vëmendje të veçantë ndaj çështjeve të arsimit, së pari me artikullin e Atë Fran Kiri “Kuptimi shkolluer nder Kombe të qytetnuer”, ku autori ka marrë në analizë situatën e arsimit në vende, si; Amerikë, Itali, Francë, Brazil. Ky numër duket thuajse tematik, po t’i referohemi përmbajtjes së lëndës:
49
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në këtë kohë, në Angli, numëroheshin 20727 shkolla (ku përfshihen ato shtetërore, katolike, anglikane, krahinore, te mesme e fillore; universitetet, duke përfshirë edhe Cambridge e Oxford). Në vitin 1933, në Shqipëri, një statistikë e përgatitur në lidhje me shkollat e mbyllura, për shkak të disa ndryshimeve ligjore (që lidhen me burimet e financimit, stafit pedagogjik dhe kushtit që vendi i hapjes të ishte atje ku shteti nuk kishte mundësi), numëron 17 shkolla katolike me 2560 nxënës dhe 6 shkolla jokatolike të mbyllura me 784 nxënës.
Këtë analizë autori e shoqëron me statistika të hollësishme për të gjitha ato institucione shkollore që përfundojnë misionin e tyre në vijim të këtij dekreti. 50
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ashtu siç vë re, Atë Donat Kurti në një shkrim të tij në Hyllin e Dritës, kultura perëndimore, na paraqet mënyrën më të denjë, në të cilën mund të jetojë i qetë njeriu, i jep zhvillim personit, familjes dhe mbarë shoqërisë. Kështu, siç dokumentojnë edhe autorë të ndryshëm të shek. XVII-XVIII, këto troje ishin të njohura për zhvillimin e tyre të madh. 28
28
Cituar sipas Atë Donat Kurtit, Giuseppe Gelcich, “La Zedda e la Dinastia dei Balscidi –
51
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Duke iu referuar gjithnjë të dhënave të sjella prej Atë Donat Kurtit, shkollat e para pas humbjes ndaj turqve “mbas t’bjerrunit t’autonomis” janë tri: shkolla e Pllanës, e Blinishtit dhe e Shkodrës. “Në vj.1638 P. Hiacinti da Sospitello O.F.M., italjan me fis, por shqyptár me zêmer pat guxim me i u perveshë per të mirë të vendit nji pûnës në vështrim të plotë kulturale tuj çilë shkollën fillore në Pdhanë 29 ” aso kohe vend mjaft i banuem. Kje ndiekë me zé prej vendasve e i mrrijti zâni deri nder katunde të Zadrimës, qi me më zi qi pritshin me i çue fmít e vet. Numri i xânsave të jashtëm pat mrrîjtë deri në 25 e kta na ep shkas me nenkuptue, se do të kenë pasë edhe ndoi konvikt. Dijm prej dokumentash, se posë uratve xêshin edhe msime letrare d.m.th. mbahej deri dikû nji shkollë e mjesme pá perjashtue gjûhen e vendit. Perparimi kje aq i madh, sá i terboi Turqt, të cillët mbas 9 vjetsh e rrenuen faret.” Po sipas të njëjtit burim shënohet se një vit pas themelimit të shkollës se Pllanës, pra në 1639 u hap prej fretërve të Kuvendit të Troshanit një tjetër shkollë në Blinisht, drejtori i së cilës ishte P. Karl Mirandulanus O.F.M. “Me shka duket, kje nji shkollë mjeft e plotsuese. Ndiqej prej mâ se 50 1899- 16, vr. Hylli i Dritës, 1921, f. 171 29 Atë Donat Kurti e mbështet këtë në referenca arkivore: Orbis seraphinus, PP. Marcellinus a Civetia et Theophilus Domenichelli O.F..M. De Miss. Fr. Minorum Tom. II C. II, n. 49 Quaracchi MCCCLXXXVI
52
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
xânsash e psë kndimit e shkrimit xêheshin edhe landë të tjera, posaçe gjûha latine prej atyne qi dojshin m’u bâ meshtár. Deri sundimtarët çuditeshin per perparim, qi bâhej n’at shkollë; por anmiqt ishin panumer e në vj. 1640 drejtorin e ksaj shkolle e gjêjm në burg tuj psue mundime të mdhaja.”30 Në shekullin pasardhës, mësimi i shqipes dhe hapja e këtyre shkollave nga misionarë katolikë patën edhe një shtysë të madhe nga Papa Klementi XI, me origjinë shqiptare, aq sa në Kuvdendin e Shën Pietro Montorios hapet një katedër për gjûhën shqype “për me i bâ gadi misjonart e huej me mujtë mâ letas me i vijtë vendit t’onë” dhe janë pikërisht këta që përgatitën edhe gramatika, fjalorë dhe përkthime tekstesh shqip.
Për të vijuar me gramatikën e Da Lecces-s, në 1716 “Osservazioni grammaticali nella lingua albanese” shtypur nga S. Cong. di Propaganda; në 1722 përgatitet një gramatikë prej P. Didacus Desio O.F.M., e cila mbeti e pabotuar; në 1752, P. Bonaventura Prucher O.F.M. la në Romë një dorëshkrim “Manuale Catechetico italiano-epirotico, si edhe një fjalor per sherbim të “Misjonarëve të Shqypnís. Në vitin 148 P. Luka da Monte Giove O.F.M. na ká lânë nji fjaluer shyp – italisht, qi ruhet si doshkrim në bibljotekë të bashkís së 30
Atë Donat Kurti, po a ty, f. 238
53
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Todit n’Italí me ket numer Cod. 224 format 80, fq. 328. E kështu renditen një numër i madh kontributesh shkencore, didaktike në gjuhën shqipe. Në fondin e AQSH gjendet një letër e vitit 1858, e Arqipeshkvit të Shkodrës drejtuar famullitarëve ku u kërkohet që fëmijët të çohen në shkollat fillore dhe në meshën e së dielës. 31
Është e qartë se nisur nga kushtet e Shqipërisë në këtë periudhë, merr një rëndësi mjaft të madhe kjo punë e përkushtuar e këtyre misionareve të fesë dhe të kulturës. 31
AQSH, Fond i 132, Dosja 10, Viti 1858
54
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Dhe gjithçka është në vijën logjike të dokumentimit e të shkrimit të gjuhës shqipe. Natyrisht që në ato institucione ku ruhej e promovohej kultura edhe fëmijët shqiptarë do të drejtoheshin për të marrë dijet e para. Dhe është po aq e logjikshme që në këto shkolla mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe, pasi përndryshe do të ishte e pamundur të ndiqej aktiviteti mësimdhënës prej fëjëve që vinin nga familje të shtresa e ndryshme të shoqërisë shqiptare, pa pasur mundësi të ishin në kontakt me gjuhën latine apo italiane. Po në të njëjtin fond të AQSH-së, gjejmë edhe një letër të datës 22 janar 1870 që Konsulli austro-hungarez e shkruan për dërgimin e një shume të hollash me qëllim hapjen e një shkolle nga françeskanët. Me mjaft interes është edhe një letër e vitit 1893 e një murgeshe, mësuese e shkollës femërore, e cila kërkon sigurimin e disa librave për mësimin e gjuhës shqipe, gjeografisë dhe lëndëve të tjera32.
32
AQSH, Fondi 143, Dosja 1747, Viti 1893
55
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Po kështu gjejmë edhe një protokoll të një sinodi, në vitin 187233 , në fund të të cilit renditen disa libra të shitur nga Propaganda Fidae, ndër të cilat edhe gramatika shqipe.
Siç shkruan Atë Donat Kurti34:
33 34
AQSH, Fondi 132, Dosja 13, Viti 1872 Atë Donat Kurti, Po aty, f. 247
56
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në vitin 1885, Atë Donat Kurti sjell në vëmendje shkollën e vajzave, hapur në Prizren etj. Pra, “Prej ktyne vrejtjeve të shpejta mund të vrohet se gjatë shtimit ottoman, dmth deri në vj. 1911, katolikët kanë hapë 47 shkolla shqype, nder të cillat 10 per varza.”35 Po pse historiografia jonë tradicionale e la në harresë gjithë këtë trashëgimi të shkëlqyer kombëtare?! Edhe një herë dëshmohet shtrëmbërimi jo vetëm i historisë, por edhe i vlerave të rëndësishme. Natyrisht, si edhe në mjaft raste të tjera rrënjët e kulturës të mbështetura në fè e besim, ishin një rrezik i pakonkurrueshëm nga diktatura e proletariatit, për të cilën vlerat kombëtare nuk mund të ishin religjoze dhe se çdo trashëgimi shpirtërore kombëtare e quanin të 35
Atë Donat Kurti, po aty, f. 248
57
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vlerë vetëm nëse plotësonte kushtin e laicitetit. Por, a mund të lexohet kështu historia, a mund të zhvishet, Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi, Da Lecce, Kazazi etj nga religjoni për të qenë thjesht shqipshkrues?! Në shekullin XVI, Kisha Katolike të niste diskutimet mbi ruajtjen e latinishtes si gjuhë zyrtare të Selisë së Shenjtë apo zëvendësimin e saj me gjuhët kombëtare që në këtë mënyrë do të konsakroheshin përfundimisht si gjuhë të denja për t’u përdorur në ushtrimin e liturgjisë. Në këtë situatë, në Horën e Arbëreshëve, siç vëren prof. Matteo Mandala: “Në asnjë nga dokumentet që kemi në dorë nuk përmendet prania e “mësuesve të shkollës” në Horë përpara datës së dok. nr. 8: Në fakt, qysh nga viti 1588 jemi të sigurt se Lekë Matranga ishte ngarkuar nga Arkipeshkvi Ludoviku II me detyrën e “mësuesit të shkollës”. Në fl. 49v të të njëjtit dokument vizitori pastoral, duke urdhëruar Vikarin foran të Horës «të jepte mësimin e doktrinës së krishterë çdo festë para vesprit»36, tërthorazi lë të nënkuptohet se kjo barrë i ishte besuar të vetmit mësues që kishte Hora, që kishte kryer studime të përshtatshme për këtë detyrë.” Edhe Atë Donat Kurti sjell në vëmendje kontributin e arbëreshëve në shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe: “tregojn nji dashtní t’posaçme per atdhé të lânun, zhvillojn nji letratyrë fort të haptë e i apin të nzitun të madh kulturës e idés komtare”.
Ajo që meriton me të vërtetë vëmendje dhe studim mes nismave bamirëse të ndërmarra prej Italisë është misioni i murgjve bazilianë në Himarë. Murgjit, që për më se një shekull u kujdesën për
36
ASDM, Pitazzi di Visite a Piana dal 1578. Visitatio Casalis Planæ 16 octobris 1588, n. 13, f. 50v., cituar sipas M. Mandalá
58
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
misionin apostolik të Himarës, qenë të gjithë italianë të kolonive shqiptare të Sicilisë. “Në hartimin e këtyre shënimeve të shkurtra na kanë shërbyer si udhërrëfyese dokumentet e pakta që kanë mbërritur deri në ditët tona dhe në veçanti një relacion i gjatë, i hollësishëm dhe shumë i rëndësishëm që ka paraqitur në kongregacionin e Shenjtë të Propagandës në vitin 1685 një misionar i vjetër, imzot Arkadio Stanila, dëshmitar dhe pjesëmarrës në sipërmarrjet apostolike të rrëfyera, më pas ipeshkëv i Myzeqesë dhe vikar apostolic për misionin e Himarës.”37 Kështu, në kujtimet e tij ai rendit se “rreth vitit 1627, shumë më përpara se Rodinò-ja të shkonte në misionin e Himarës, qytet të cilin ai e kishte vizituar në ato vite dhe i kishte tërhequr vëmendjen. Siç duket, do të kishte qendruar aty për pak kohë dhe do të kishte hapur ndonjë shkollë duke u bërë kështu disi i njohur, aq sa kur kishte vendosur të largohej, u kishte premtuar himarjotëve se do të kthehej sërish, meqenëse në shkollën që kishte hapur në Himarë e prisnin dhe i dhanë fjalën se të tërhequr prej tij (Rodinò-s), do të vinin shumë murgj nga manastiret rrotull për të studiuar aty. 38 Në vitin 1660, një prift i ri rreth 20-vjeçar, Andre Staniglia , lë kolegjin dhe dërgohet në Himarë. “…populli po njëlloj më ka ndihmuar me shumë dashuri. Hapi menjëherë një shkollë me një numër të konsiderueshëm nxënësish, të cilëve u mësoja doktrinën duke predikuar dhe duke dëgjuar rrëfimet e atyre njerëzve, duke bërë për vete shumë shpejt zemrat e tyre, aq sa ngjalli zemërim dhe zili tek mitropoliti i Janinës, i cili, siç kemi thënë më parë, nuk ngurroi që të hidhte pasuesit e vet kundër popullit që u shkonte pas misionarëve, duke lëshuar mallkime dhe shkishërime për këdo që do të guxonte të na 39 pranonte (të na njihte) si drejtues shpirtërorë. Po kështu, disa vite më vonë dokumentohet shkolla e Palasës, në vitin 1633: “Misioni duhej patjetër të ringjallej e të riorganizohej sidomos aty ku kishte pasur më tepër humbje, e kështu me pëlqimin e të 37
Nilo Borgia, Murgjit bazilianë të Italisë në Shqipëri, Shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI-XVIII , Naimi, Tiranë, 2014, f. 25 38 Nilo Borgiaa, po aty f. 66 39 Nilo Borgia, po a ty, f. 104
59
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjithëve u vendos të dërgohej Dott. Crisafida në Palasë në shtëpinë e kapidan Lekës, i cili ishte shumë i lidhur me At Onofrio-n. Aty ai hapi shkollë duke mësuar rininë e Palasës me shembullin e mirë të jetës së tij dhe predikimeve që bënte hera herës. 40 Por mbi të gjitha veprimtaria e At De Camillis në fushë të mësimdhënies qe vërtet aq e begatë dhe frytdhënëse sa shumë shpejt emri i tij dhe nami si mësimdhënës i mirë u përhap në të gjithë krahinën dhe kështu erdhën mjaft të rinj - vazhdon po Stanila - nga zonat përqark, nga Santi Quaranta o Vlicosei, nga Nivica, nga Piqerasi, nga Shën Vasili, nga Lukova, nga që janë fshatrat kryesorë të asaj krahine dhe unë me shumë kënaqësi dhe dëshirë, edhe pse i rrënuar nga shëndeti, u mësoja si letërsi ashtu dhe punët e fesë, duke shpresuar se kur të ktheheshin në vendet e tyre do të bëheshin të dobishëm edhe për të tjerët41 Gjithë kjo punë e madhe për përhapjen e kulturës në ata shekuj të largët të historisë sonë, nuk mund të mendohej e zhveshur nga religjoni. Siç shkruan në librin etij, Xhon Kuanrud, “Në 1887 Gjerasimi shkoi në Korçë, ku njerëzia e priti me nderim të madh. Shoqëria e Bukureshtit kishte hapur atje shkollën e pare shqipe me anë të një ‘iradeje’ leje zyrtare, lëshuar në emrin e Pandeli Sotirit, mikut të Gjerasimit, nëpërmjet ndikimit të Naim Frashërit në Ministrinë e Arsimit.” Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jani Vreto e të tjerë punuan për përgatitjen e librave për lëndë si historia, shkenca, gjeografia. “… Çdo të diel ai e përdorte Mësonjëtoren shqipe, që ishte dhe një simbol i fuqishëm i pavarësisë shqiptare, për shërbesat e tij në shqip, … Tri here në javë ai jepte mësime biblike dhe u mësonte nxënësve himnete shqiptare.”42 Kriteret preskriptivste e aq më tepër jashtë shkencës, nuk shkojnë me kërkimin shkencor dhe natyrisht kriteri i laicitetit nuk mund të jetë vlerë e parathënë e historisë së shkollës shqipe. Ajo duhet njohur e studiuar, ashtu si historia e ka sjellë te ne dhe dokumentuar me kokëfortësinë e dokumentacioneve autentike.
40
Nilo Borgia po aty, f. 114 Nilo Borgia, po aty, f. 157 42 Xhon Kuanrud, Gjerasimi, predikues, illuminist, rilindës, ISSHP, 2016, f. 108-110 41
60
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Bibliografi Atë Fran Kiri, “Kuptimi shkolluer nder Kombe të qytetnuer”, Hylli i Dritës, 1933, Nr 5-6 Atë Donat Kurtit, “Vepra kulturale e elementit katolik në Shypni” Hylli i Dritës, 1933, Nr. 5-6 Nilo Borgia, Murgjit bazilianë të Italisë në Shqipëri, Shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI-XVIII , Naimi, Tiranë, 2014 Xhon Kuanrud, Gjerasimi, predikues, illuminist, rilindës, ISSHP, 2016, AQSH, Letër e vitit 1858, Fond i 132, Dosja 10, Viti 1858 AQSH, Letër e vitit 1893 e një murgeshe, mësuese e shkollës femërore, Fondi 143, Dosja 1747, Viti 1893 AQSH, Protokoll të një sinodi, në vitin 1872, Fondi 132, Dosja 13, Viti 1872
61
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
VALBONA SINANAJ Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë ABETARET E PARA QË HAPËN PORTA E RILINDJES KOMBËTARE Që kur shkencëtari gjerman Franc Bopp, mbajti më 18 maj 1854 kumtesën e tij “Mbi shqipen në lidhjet e saj të afrisë”, ku argumetonte se gjuha shqipe i përket familjes evropiane, “Evëtari shqip” i Naum Veqilharxhit kishte mbushur 10 vjet që ishte botuar. Që atëherë e deri më sot janë shtypur më se 160 abetare në trevat shqiptare dhe jashtë tyre. Abetaret qenë një armë nga më të fuqishmet dhe më të efekshmet për të shkëputur arsimin tonë nga varësia e shkollave të huaja. Me përmbajtjen e tyre ato ndikuan fuqishëm në edukimin e gjenaratave të tëra me ndjenjat më të larta atdhetare dhe fisnike. Por abetaret do t’i kishin dyert të mbyllura, në qoftë se nuk do të kishin mbrojtjen e luftëtarëve shqiptarë. Pushka i jepte forcë abetares - abetarja i jepte krahë asaj. Shumica e autorëve të abetareve shqipe qenë njëkohësisht pedagogë e luftëtarë, shkencëtarë dhe veprimtarë të lëvizjes kombëtare, tekstologë dhe organizatorë të arsimit. Një pjesë e tyre ranë dëshmorë për idealet që propagandonin për çlirimin kombëtar e shoqëror, për të mbijetuarit e gjuhës shqipe. I tillë ka qenë fundi i Naum Veqilharxhit, i Anastas Kulluriotit, i Luigj Gurakuqit, i Jashar Erebarës, i Shefqet Daiut e i shumë të tjerëve. Lufta kundër abetares u bë në emër të pushtuesit, në emër të injorancës, të fanatizmit, të prapambetjes, të antishqiptarizmit. Por prapëseprapë ky libër i mësimit të gjuhës shqipe mbijetoi trimfues. Për të mbajtur gjallë e të freskët abetaren shqipe derdhën mundin, djersën e intelektin e tyre penat më të fuqishme të kohës, si: N. Veqilharxhi, K. Kristoforidhi, D. Boriçi, S. Frashëri, J. Vreto, K. Hoxhi, P. Vasa, L. Gurakuqi, P. Qiriazi, etj. Abetarja depërtoi në burgje, u fut në shpella, u mësua në natyrë nën qiellin e hapët dhe në odat e tymta si asnjë libër tjetër shqip. Ajo mëkoi dashurinë për gjuhën mëmë, ku shpërthente zemra për lirinë e mëmëdheut të robëruar Në43 fund të shekullit XVIII, kur lindi Naumi dhe në fillim të shekullit XIX, trevat shqiptare po përjetonin dukuri të reja politike, 43
Sh. Osmani - Nj. Kazazi, “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”,
62
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shoqërore, kulturore e patriotike. Ky stad i ri zhvillimi ekonomik i qendrave shqiptare si, Shkodra, Prizeni, Korça, Janina, Berati, Elbasani, Gjirokastra etj., kërkonte në mënyrë të pashmangshme edhe zhvillimin paralel të pavarësisë ekonomike-politike nga pushtuesit dhe zhvillimin e arsimit kombëtar me gjuhë mësimi shqipen, që çonte në përdorimin e gjuhës amtare në marrëdhëniet tregtare, politike e shoqërore. Drejtimi i parë u konkretizua me kryengritjet e pandërprera kundër pushtuesit dhe vigjilencën ndaj rrezikut të pushtimeve të reja. Drejtimi i dytë me hartimin e abetareve shqipe nga Naum Veqilharxhi në Jug, Daut Boriçi në Veri dhe Kostandin Kristoforidhi në Shqipërinë e Mesme me dy abetaret e tij: njëra toskërisht dhe tjetra gegërisht. Një trekëndësh shumë domethënës trekulmor. Më 1845, Naumi botoi “Faqe i ri Ëvetar shqip...”, duke hapur kështu shtegun për dhjetëra autorë shqiptarë jo vetëm të ditur dhe besnikë të kombit, por edhe të nderuar si ai, që u mësuan shkrimleximin shqip brezave të tërë, që nëpërmjet të dhënave historike e këngëve patriotike u mëkuan dashurinë për kombin, duke përballuar kalvaret e panumërta. Ky botim do të tërhiqte admirimin edhe të mjediseve arbëreshe si dhe do të meritonte vlerësimin e disa studiuesve rumunë, gjermanë dhe italianë. Naumi qe bashkëkohëtar i autorëve të abetareve të para ballkanike: rumunit George Lazar (1820), bullgarit Peter Beran (1824), serbit Vukë Karaxhiq (1827) dhe autorit të abetares greke. “Ëvetari” i Naumit kishte individualitetin e tij si nga ana përmbajtësore ashtu edhe nga ana metodike e veçanërisht nga ajo gjuhësore e fonetike. Naumi vetë ishte erudit në shumë fusha, si në jurisprudencë, pedagogji, histori, gjuhësi, etikë. Këtë e provon letra dërguar Jani Calit më 7 prill 1846 nga Bukureshti në Vjenë edhe vetë përmbajtja e Ëvetarit. Ai qe iluminist, zotërues i disa gjuhëve si, greqishtes, rumanishtes, frëngjishtes, turqishtes, njihte edhe gjermanishten e italishten. Duke u ndalur në këto prirje që karakterizonin pedagogjinë e shekullit XIX, profesori i Universitetit të Lovenit (Louvain) F. Kolard (F.Collard) bëri këtë pasqyrim të tyre: - Prirjet demokratike, që synonin në krijimin e shkollës Tiranë, 2000, f. 50-51.
63
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
popullore, arsimin e detyruar dhe falas, të drejtën për arsimin për të dy sekset, krijimin e shkollave shëtitëse. - Prirjet sociale, që synonin në organizimin e institucioneve para, pas, dhe jashtë shkollore, në shkollat mikste, në futjen e mësimeve të punës, në edukimin e handikapëve. - Prirjet praktike, që synonin në zgjerimin e profilit të shkollës me atë real, me krijimin e shkollave profesionale, atyre normale për përgatitjen e mësuesve, me përfshirjen në planin mësimor të gjuhëve moderne. - Prirjet shkencore, që synonin në dhënien e karakterit shkencor të brendisë së programit nëpërmjet përfshirjes së shkencave në shërbim të mësimit dhe paralelisht me këto përpunimin e shkencës së mësimdhënies. - Prirjet laike, që çuan në zhvendosjen e rolit të pedagogjisë fetare dhe zëvendësimin e saj me pedagogjinë shekullore. - Prirjet për edukimin integral, që synonin në edukimin e gjithanshëm të njeriut ku kuptohej edukimi fizik, intelektual, moral e shoqëror etj. Këto prirje, drejt të cilave po ecte pedagogjia e kohëve të reja, nuk qenë të panjohura për shqiptarët e mësuar, siç qenë p.sh. Theodhor Kavalioti (që kishte formuar më 1720 në Venedik tekstin “Mësimet e para - Protopirias”), Vangjel Meksi (që kishte përgatitur më 1819 gramatikën e gjuhës shqipe), Dhimitër Kamarda (që kishte hartuar “Alfabetin e përgjithshëm shqip - epirot”, Livorno - 1869), Jeronim De Rada (që kishte ndërtuar që më 1870 Gramatikën e gjuhës shqipe) etj. Me dy Ëvetaret e tij, Naumi i ra këmbanave të një epoke të re për shkollën shqipe, për didaktikën e arsimit fillor shqiptar, duke konceptuar drejt nevojat emergjente të kohës. Atij i takon merita e përshtatjes së alfabetit të tij me parimin fonetik. Atij i përket përparësia, që përvetësimin e mekanizmit të të lexuarit e lidhi metodikisht me metodën fonetike. Ëvetari i tij u bë kanun për nxënësit shqiptarë që mësonin në gjuhën amtare, shërbeu si model pë autorët pasardhës, kurse Naumi u regjistrua nga historia e arsimit si flamurtari që i priu metodistëve shqiptarë në mësimdhënien e shkrim-leximit të kësaj gjuhe. Vepra e Naum Veqilharxhit është historike, kulturore, arsimore, linguistike, patriotike dhe u hapi rrugën teksteve mësimore 64
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
në gjuhën shqipe, duke u dhënë autorëve pasardhës modelin e shkëlqyer të abetares që ai botoi më 1845. Vendosja44 e një alfabeti të vetëm e të përbashkët për gjuhën shqipe ishte një çështje me rëndësi të madhe politike dhe kulturore që do të ndihmonte përhapjen e arsimit dhe zgjimin kombëtar. Rilindasit shqiptarë bashkuan teorinë me praktikën. Ekzistenca e shumë alfabeteve ishte një pengesë e madhe për përhapjen e arsimit e të kulturës dhe gjithashtu një mjet përçarje midis shqiptarëve. Alfabeti i përbashkët duhej të përhapej në popull dhe të përgatiteshin e të botoheshin njëkohësisht, tekstet mësimore në gjuhën shqipe, të cilat do të futeshin në shkollat kombëtare shqipe. Pas caktimit të të alfabetit të Stambollit u botua me alfabetin e ri “Alfabetarja e gjuhës shqipe”, në 10 faqet e para të sëcilës jepej alfabeti i ri dhe mënyra e përdorimit të tij, vazhdonte me dy shkrime të Sami Frashësit mbi gjuhën shqipe dhe gjeografinë, një shkrim të Pashko Vasës mbi historinë e Shqipërisë, tri shkrime të Jani Vretos mbi shkrimin e gjuhës shqipe, mbi moralin dhe aritmetikën, si dhe një përkthim i Koto Hoxhit. Kjo abetare shërbeu jo vetëm për mësimin e shqipes, por edhe për përhapjen e ideve tërhapjen e ideve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, idetë kombëtare e demokratike të Rilindjes. Kur Kostandin Kristoforidhi botoi abetaren e tij, kishin kaluar 23 vjet që kur Naumi kishte nxjerrë në dritë Ëvetarin e tij shqip. Prof. Xhevat Loshi, një nga hulmtuesit më të përkushtuar të veprimtarisë së Kristoforidhit, pas gjurmimeve të bëra në arkivin e Londrës, na bën të ditur se “në dhjetor 1867 Kristoforidhi kishte në shtyp abetaren gegërisht, ndërsa abetarja toskërisht ishte gati në fund të janarit 1868”, 45. Më 1872 ai botoi variantin gegërisht në Stamboll, në shtypshkronjën “Bojanxh”. Te ky botim ndeshemi edhe me ndikimin e shkollës angleze , që nuk e vërejmë në asnjë abetare tjetër shqipe. Botimin e parë gegërisht, me alfabet latin, Kristoforidhi e titulloi “Abetar skip”, kurse në variantin toskërisht përdori alfabetin grek edhe titullin, poi ashtu nën ndikimin e greqishtes e ndryshoi atë në “Alfavitar shqip”. Termi “Abetar” u përqafua nga të gjithë toskë e 44
H. Myzyri Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës”, f.52. Xh. Lloshi, “Veprimtaria arsimore e Kostandin Kristoforidhit”, “Revista pedagogjike”, 1976, nr. 1, f. 156-157. 45
65
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gegë, kosovarë e dibranë dhe hyri në terminologjinë e botimeve shkollore që përdoret edhe sot46. Metodat e shtrimit të materialit: “Abetari skip” i Kristoforidhit mbështetet në metodën fonetike dhe atë fonosilabike, gjithsej 5 faqe + 2 faqe në ballë të tekstit. Po me metodën fonetike dhe fonosilabike demonstron fillimisht shkronjat (alfabetin): -zanoret: a, e, e, i, o, u, u. -ua, ue, uo, ui, dhe në funksion të përvetësimit të tyre vazhdon me: -ushtrime rrokjesh të tipit: ab, eb, ib, ob, ub e kështu me radhë deri në arritjen e procvesit të automatizimit të 36 tinguj-shkronjave. Duke ndjekur kriterin “nga e lehta tek e vështira”, Kristoforidhi krahas respektimit të veçorive fonetike me zanore të shkurtëra, kalon në formimin e fjalive siç janë: Lum ai zot. Moas ban keq. Dac i math. Kristoforidhi ishte njëkohësisht metodist i mirë, mjeshtër i denjë dhe mësues praktik. Çdo rrokje, çdo fjalë ose fjali në veprën e tij gjendet në vendin e vet dhe ka anën e vet funksionale. Vërtet që metodën fonosilabike e shoqërojnë doza të konsiderueshme të mësimit mekanik, por autori, duke qenë i vetëdijshëm për këtë shfrytëzon disa forma që e zbusin deri diku mërzinë që i kapllon nxënësit gjatë këtij procesi. Kryesisht ai ndjek parimin e shkallëzimit në dhënien e njohurive ose shprehive “step by step”, duke iu përmbajtur edhe parimit nga e njohura te e panjohura si dhe nga pak e njohura të kalohet te e njohura, p.sh. - ndez nji zjarm... ngrof ka-mbë-të ndë zjarm... zjar-mi diek, piek bu-ke-ne..., ndiëk anë-mi-kun... Personaliteti i Kristoforidhit duhet parë jo në mënyrë të njëanshme si autor i abetareve dhe i gramatikës, por i vlerësuar në tërë gamën e formimit të personalitetit të tij dhe njëkohësisht krijmtarisë dhe veprimtarisë së tij pedagogjike si: -Mësues i shqipes, i greqishtes dhe i gjeografisë, por në një letër që i dërgon Nikolla Naços i shkruan se ai ndjehet i aftë të marrë përsipër edhe hartimin e teksteve mësimore të disa lëndëve. -Mësues shëtitës, për popullarizimin e shkrim-leximit të gjuhës shqipe në zonat e Shpatit të Elbasanit, të Peqinit, të Tiranës, të Krujës, të 46
Prof. Eqrem duke shtjelluar Çabej në veprën e tij “Studime etimologjike në Xh. Lloshi, “Veprimtaria arsimore e Kostandin Kristoforidhit fushë të shqipes - II - A, B,”, Tiranë, 1976, f. 8., zërin “Abetare” shkruan: “Si një fjalë e farkuar, nga sa duket prej Kristoforidhit”.
66
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Durrësit, të Kavajës. -Metodist, ai qe për një mësim të shkallëzuar të, në bazë të formulës: “Po s’the një, nuk mund të thuash dy e kështu me radhë”. -Autor tekstesh mësimorei, abetareve shqipe dhe i gramatikës shqipe. Të gjitha këto mjeshtëri të ushtruara nga Kristoforidhi dëshmojnë për veprimtari pedagogjike në disa kushte të caktuara që ai vetë i ngriti pothuajse në sistem. Abetaret e tij u shpërndanë në Elbasan, Berat, Vlorë, Shkodër, Dibër, Janinë, Stamboll e Kajro. Me këto abetare fjala e shkruar shqipe fitoi fuqi dhe përgatiti terrenin për ngritjen e shkollave shqipe të mirëfillta. Në periudhën e nismave të mëdha të shekullit XIX, kur në historinë arsimit tonë nisën të konturohen qartë linjat kombëtare, Daut Boriçi hyri në rolin e korifeut si didakt, si tekstolog, dhe si organizator i arsimit popullor. Ai zuri në Veri këndin e trinomit që kishin plotësuar më parë Naumi në Jug dhe Kristoforidhi në kërthizë të Shqipërisë. Daut Boriçi në librin e tij “Abetare shqip”, më 1869 deklaronte: “Shqiptari me mënyrën e shkronjave që kam kallzue në alfabetin shqip, mbrenda pak kohe mundet me shkrue gjuhën e vet”. Kjo kredo politike ishte po ajo e Naumit në Jug, po ajo e Kristoforidhit nga Elbasani. Ishte stuhia që paralajmëronte e tapën e arsimit në gjuhën amtare. Boriçi në mes 37 shkronjave, 7 i hartoi vetë, nga ato fonema që i korrespondonin shqipes. Me këtë hap, ai provoi se shqipja ka veçoritë e veta, se alfabetet e grafitë e gjuhëve të tjera nuk i plotësonin kërkesat gjuhësore të saj, se nga ana didaktike duheshin hedhur hapa të tjerë, se nga ana pedagogjike duhej përdorur një metodë e re, se nga ana edukative-kombëtare duhej mësuar në gjuhën amtare. Ndaj vepra e Boriçit korrespondon me atë të Veqilharxhit dhe atë të Kristiforidhit, duke bërë trinom, që ka për bazë abetaret e para e mbi të cilin është ndërtuar fondi i abetareve shqipe. Botimi 47 i një abetareje shqipe në vitin 1861 është një nga ngjarjet më shënuara në historinë arsimit tonë, për këto arsye: - është e para abetare shqipe që botohet në zonën e Veriut. - abetarja, ndonëse e botuar me alfabet arabo-turk, është me përmbajtje krejtësisht shqiptare dhe me krijime origjinale të autorit. 47
Sh. Osmani - Nj. Kazazi, “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historike pedagogjike”, Tiranë, 2000, f. 90-92.
67
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
- në fjalorin e saj përfshihen edhe emra të besimit katolik (Kel) si dhe emra të festave fetare të këtij besimi (Pashkë). Kjo dëshmon përpjekjet e bëra për ngritjen e rrjetit arsimor pa dallim feje. - Abetarja e Boriçit përshkohet nga fizionomia e edukatës morale të kohës. Mesazhe që jepen në formën e këshillave, si: Mos rri pa punë, Shkon’shkollë, Kur t’flasësh, mendo etj. - ky tekst mësimor tregon edukimin atdhetar, arsimor e qytetar, që jepet nëpërmjet porosisë së dhënë në mënyrën urdhërore “....xen me shkrue shqip...”48. - botimi i një abetareje në gjuhën shqipe (1861 ose 1869), si tekst i litografuar në Stamboll, me një tirazh të konsiderueshëm, kopjet e të cilit u gjetën në disa familje shkodrane dhe në fondet e bibliotekave të tyre të bindin se në shkollat e trevës së Shkodrës është përdorur abetarja e tij. Daut Boriçit i takon merita e realizimit të kësaj detyre të madhe të programit të çlirimit kulturor të shqiptarëe në agim të Rilindjes sonë Kombëtare. Përfundime Përpjekjet e para për studimin e gjuhës shqipe lidhen me fillimet e arsimit shqip në Shqipëri, në Veri dhe në Jug. Studimi i gjuhës shqipe, në shekullin e XVII erdhi si një domosdoshmëri e zhvillimin paralel të pavarësisë ekonomike-politike nga pushtuesit dhe zhvillimin e arsimit kombëtar me gjuhë mësimi shqipen, që çonte në përdorimin e gjuhës amtare në marrëdhëniet tregtare, politike e shoqërore. Një trekëndësh shumë domethënës trekulmor përbëjnë abetaret e Naum Veqilharxhi në Jug, Daut Boriçi në Veri dhe Kostandin Kristoforidhi në Shqipërinë e Mesme me dy abetaret e tij: njëra toskërisht dhe tjetra gegërisht. Gjatë kësaj periudhe shkolla shqipe kemi pasur në Kurbin (1632), në Planë (1638), në Troshan e në Blinisht të Zadrimë (1639), në Himarë (1630-1642), në Janieve të Kosovës (1671), në Velje të Mirditës (1692), në qytetin e Shkodrës (1698) etj49. Në50 kuadrin e masave që mori Vatikani pas Koncilit të 48
J. Kastrati, Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare. Shkodër, 1963, “Abetarja shqipe e Daut Boriçit e viteve 1861 ose 1869”, f. 32. 49 J. Kastrati, “Kontribut për historinë e arsimit në rrethin e Shkodrës deri në vitin 1912”, në rev. “Arësimi popullor” viti XIX, nr.2, f.61-72, Tiranë, mars-prill 1963. 50 J. Kastrati, “ Historia e albanalogjisë”, Tiranë,. 2000, f. 161.
68
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Trentos, për t’iu kundërvënë përhapjes së islamizmit në zonat e Ballkanit, qe edhe ngritja e disa kolegjeve dhe shkollave në gjuhën shqipe. Studimi i gjuhës shqipe në shekullin e XVIII lidhet me ekzistencën e shkollave shqipe, sado elementare apo rudimentale të kenë qenë ato. Është jashtë çdo dyshimi të jenë bërë mësimet në gjuhë të huaja, për arsye se populli nuk dinte gjuhë tjetër, veç shqipes posaçërisht ai i fshatrave dhe i malësive. Është kuptimplote shprehja e Frang Bardhit, që ishte peshkop i Zadrimës, e deklaronte se; klerikët shqiptarë nuk e merrnin vesh latinishten, jo më populli i thjeshtë! Faktori i ri ekonomik solli me vete edhe një zhvillim kulturor. Përhapja e kulturës në gjuhë të huaja, përforcimi i vetëdijes kombëtare dhe domosdoshmëria e përdorimit të gjuhës amtare për t’u kuptuar nga i gjithë populli, i dhanë shkas edhe zhvillimit të shkrimit shqip, krijimit të një prodhimi letrar të pasur. Shqipja nisi të përdoret në mësimin e gjuhëve greqisht, turqisht, e arabisht, në krijimin poetik të njerëzve të mësuar në kulturën Lindore. Gjuha shqipe vijoi të shkruhet pa ndërprerje për nevoja të ndryshme praktike, me gjithë pengesat e shumta të sunduesve osmanë. Çelja e shkollave greqishte në Elbasan, Berat, Korçë rrjeti arsimor në Jug, vatra ilumministe e Voskopojës, depërtimi i ideve përparimtare të Leibnizit, Lockut, etj., sollën me vete, si rrjedhojë, edhe një lëvizje letrare, kulturore, gjuhësore, arsimore në Shqipëri dhe ndër arbëreshët e Italisë. Bibliografi Çabej, E., “Studime etimologjike në fushë të shqipes - II - A, B,”, Tiranë, 1976. Myzyri, H., “Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës”, Tiranë, 1987. Kastrati, J., Figura të ndritura të Rilndjes Kombëtare. Shkodër, 1963, “Abetarja shqipe e Daut Boriçit e viteve 1861 ose 1869”. Kastrati, J.,“Kontribut për historinë e arsimit në rrethin e Shkodrës deri në vitin 1912”, në rev. “Arësimi popullor”, viti XIX, nr. Tiranë, mars-prill 1963. Islami, M.,“Naum Bredhi - Veqilharxhi”, Tiranë, 1977. Osmani, Sh., - Kazazi, Nj.,“Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”, Tiranë, 2000. Loshi, Xh.,“Veprimtaria arsimore e Kostandin Kristoforidhit:, Revista pedagogjike”, 1976. 69
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
RRIOLLZA AGOLLI Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Universiteti “Fan. S. Noli”, Korçë SAMI FRASHËRI THEMELUES I KULTURËS KOMBËTARE. “ABETARE E GJUHËSË SHQIP” DHE “SHKRONJËTORE E GJUHËSË SHQIP”, DY VEPRA ME KARAKTER SHPJEGUES NË GJUHËN SHQIPE Rilindja Kombëtare Shqiptare nuk mund të studiohet në tërësinë e saj pa iu drejtuar veprës së një prej figurave më përfaqësuese të veprimit patriotik shqiptar, mendimeve dhe qëndrimeve të Sami Frashërit, filologut erudit, me përgatitje të shëndoshë gjuhësore, mendjendriturit që ka lënë gjurmë të pashlyeshme dhe në kulturën evropiane. Pikëpamjet e tij filozofike, teorike dhe organizative edhe sot luajnë rolin e kriterit si provë e saktësisë dhe drejtësisë së tyre drejt progresit social në periudha të caktuara. Dy hallkat kryesore të veprimtarisë së tij qëndrojnë paralel me njëra- tjetrën. Kështu, bashkimi politik i popullit shqiptar nuk mund të kuptohej pa përhapjen e dritave të arsimit ose, siç thoshte vetë ai, “të gjallurët e gjuhës shqip”. Gjuha shqipe për të ishte shenja më e sigurt, afirmimi i identitetit kombëtar. “Kombetë mahenë me gjuhët; një komb që humbet gjuhënë e vet, ësht’i humbur e i haruarë”, - do të shkrunte ai në artikullin “Gjuha shqip” të botuar në abetaren e Stambollit. Mendimi për krijimin e një gjuhe të përbashkët shqipe, që kapërcen ndarjet dialektore, e bën atë një përfaqësues të denjë të kulturës shqipe. Linguisti i shquar duke njohur kushtet e mbizotërimit të dialekteve të atëhershme, me një vizion të gjerë të problemit, tregon rrugët e realizimit të procesit. Duke mos patur preferencë për asnjë dialekt, ai sugjeron rrugën e procesit të natyrshëm. Kështu, dialektet dhe nëndialektet do të bashkohen, do të përzihen dhe gjatë këtij procesi do të tregojë vlerën e saj çdo fjalë apo rregull gramatikor dhe sintaktik, duke i dhënë gjuhës shqipe të drejtën për të qenë e barabartë përkrah gjuhëve të popujve të tjerë. Për Samiun thelbi i qytetërimit, forcë e vërtetë lëvizëse, kusht i 70
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ekzistencës së tij, është dituria. Ai plot zjarr i bën thirrje popullit shqiptar që “të shkundë gjumin e mefshtësisë dhe të paditurisë”, duke kërkuar krijimin e mjetit të këtij zhvillimi, gjuhës së shkruar shqip. “Gjuha mbahet me shkronja”, - shpjegon Samiu. Prandaj detyrë parësore e kohës për patriotët dhe dijetarët e Shoqërisë së Stambollit ishte krijimi i alfabetit dhe shkrimi i gjuhës shqipe. Në vitin 1879 publikoi për herë të parë “Fjalorin e Gjuhës Shqipe”, 78 faqe. Atdhetarë të ndryshëm ishin përpjekur të hidhnin një hap të tillë, por Sami Frashëri do të mbahet mend gjithmonë si i pari që hodhi firmën e alfabetit shqip. Në këtë projekt bashkëpunuan dhe Jani Vreto, Pashko Vasa dhe Koto Hoxhi. Alfabeti shqip përfshinte mësime gramatikore, shkrime patriotike si dhe mësime për ata që nuk kishin mundësi të shkonin në shkollë. Në kapakun e kësaj vepre nuk gjendet emri i ndonjë shkrimtari apo redaktori. Në faqen e parë është e mundur të shikojmë shkronjat e gjuhës shqipe . Alfabeti i Samiut do të ishte në themel të pasurisë kulturore të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Drejtuesi dhe organizatori i “Shoqërisë së shkronjëzave” shkruan njëri pas tjetrit, me një saktësi shkencore, tekstet themelore të shkollave kombëtare shqipe që duheshin krijuar, “Abetare e gjuhësë shqip” dhe “Shkronjëtore e gjuhësë shqip”. Shkolla e parë kombëtare, që filloi me shkollën e parë shqipe në Korçë më, 7 mars 1887, i kishte gati librat në gjuhën shqipe. 7 vjet pas “Alfabetares së gluhësë shqip” të Stambollit, ishte shoqëria “Drita” e Bukureshtit që shtypi Abetaren e Samiut: 78,/4/ f.:12/17 cm. B-ka K, 89-R-175. Një sistem i tërë ushtrimesh dhe përsëritjesh, i hartuar nga didakti Sami Frashëri, me njësi mësimore që i kushtohen fazës së parë të përvetësimit të mekanizmit të të lexuarit. Nga ana e përmbajtjes abetarja përfshin pjesë të përpunuara didaskalike. “Dheu është flori”, “Mbollë të tjerëtë, ha ti; mbill ti, të hanë të tjerëtë”; “ Kush s’ punon mbetet urëtë”; “Të të vijë keq për gjëratë me shpirt”; ; S’ka gogol”; “Mos e pahih fajnë”; “Fili”; “Majmunët e mëdhenj”; “Soloni dhe Krisua”; “ Kristofor Kolombi”; “Jakobi e Josefi”; “Abeceja (me shkronja dore)”; “Kartë miku me mik (me shkronja dore)”. Në abetare bëhet një klasifikim i zanoreve dhe bashkëtingëlloreve të gjuhës sonë. Me alfabetin e Stambollit u zgjidh përfundimisht raporti tingull-shkronjë. 36 grafemat pasqyroheshin 71
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
nëpërmjet 36 fonemave. Ata autori i ndan në të zëshme - zanoret dhe në të përzëshme - bashkëtingëlloret. Ndarja e bashkëtingëlloreve sipas vendit të formimit, si dhe termat e përdorura, disa prej të cilave, me ndryshime të vogla, kanë arritur deri më sot, si: Buzëtore (=buzore), dhëmbëtore (=dhëmbore), grykësore (=grykore), gjellëtore (=qiellzore) dhe fishkëllore (= fishkëllore). Këto i konsideron të përzëshmet dhe vazhdon me ndarjen e bashkëtingëlloreve në të ngurrëta (=të zëshme), të çkrifëta (=të shurdhëta), të trasha(= të prapme), të holla (= të përparme). Për paraqitjen e lëndës autori ka përdorur metodën rrokjesore, duke dhënë një pasqyrë mjaft të plotë të rrokjeve të shqipes. Kriteret e ndarjes së fjalëve në rrokje, duke përfshirë rrokjet e hapura dhe të mbyllura, kanë mjaf interes për gjuhësinë tonë. Vëmendja kryesore në këtë vepër i kushtohet drejtshkrimit të grupeve të bashkëtingëlloreve dhe zanaoreve, përdorimit të theksit hundor dhe të thekshëm. Te fjalët që e kanë theksin në rrokjen parafundore, autori nuk vendos asnjë shenjë, pasi theksin parafundor ai e merr si model theksor të zakonshëm të fjalëve të shqipes. Ai i shkruan me theks hundor fjalë që historikisht kanë pasur një -n fundore. Me theksin e mprehtë shënohen të gjitha fjalët, që theksohen në rrokje të tjera. Për përdorimin e presjes, të pikëpresjes, pikëçuditjes, kllapës, thonjëzave autori, njohës i thellë i gjuhës amtare, nëpërmjet udhëzimeve të shkurtra, krijoi një terminologji gramatikore shqiptare, e cila ka zënë vend në traditën tonë gramatikore. Të gjithë shqiptarët që donin të mësonin gjuhën amtare gjetën te kjo abetare copa leximi, që dallohen për qartësinë e shprehjes dhe pastërtinë e gjuhës. Qendrueshmëria në sistemin e drejtshkrimit dallohet te saktësia e shprehjes. Me dashuri dhe krenari për atdheun, Samiu nëpërmjet fjalive të thjeshta, na njeh me vendin tonë, me klimën, bujqësinë dhe pasuritë natyrore. Gjatë viteve, disa nga copat e leximit të abetares kanë kaluar nga një libër këndimi në tjetrën, duke u edukuar breza të tëra nxënësish. Ato tingëllojnë ende të gjalla të freskëta. Këto copëza plotësojnë trashëgiminë letrare, duke pasur jo vetëm vlera dokumentare, por edhe artistike. Abetarja është vepra themelvënëse për historinë e arsimit dhe shkollës shqipe. Sami Frashëri ishte ndër mendimtarët-filozofë të rrallë 72
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shqiptarë, që ideoi të ardhmen e Shqipërisë, që përcaktoi rrugët dhe mjetet e realizimit të objektivave të kësaj ideje, duke vlerësuar në radhë të parë arsimin. Ai, njëkohësisht, ishte autor i idesë dhe zbatues i veprës. Tek abetarja ai shihte librin bazë për shqiptarët e asaj kohe, atmosfera përreth të cilëve mbizotërohej nga shkollat e huaja. Tek abetarja ai nuk shikonte vetëm tekstin mësimor që do t’u jepte shqiptarëve shprehitë e lexim-shkrimit në gjuhën amtare, por shikonte edhe konsolidimin e mësonjëtoreve shqipe të asaj kohe, shikonte gurin e themelit në formimin e brezave që do të ngrinin shtetin shqiptar. Me njohuri të shumta, me kulturë gjuhësore teorike dhe praktike ai filloi hartimin dhe në vitin 1886, me anë të institucionit “Drita”, Sami Frashëri publikoi veprën 120 faqe “Shkronjëtore e gjuhësë shqip”, e shtypur me shkronja të imëta. 120/6/ f. 12/7 cm. Bka, 88 S 5. Kjo vepër, rëndësia e të cilës vazhdon edhe në ditët e sotme përmban historinë e gjuhës shqipe dhe strukturën e saj. Shkronjëtorja përfshinte një numër të konsiderueshëm konceptesh dhe shembujsh. Është gramatikë me një nivel mjaft të ngritur shkencor për dijet e asaj kohe. Ajo është e para vepër me karakter normativ dhe shpjegues në gjuhën shqipe. Duke mos u mjaftuar vetëm me paraqitjen dhe shpjegimin e materialit paradigmatik në gjuhën amtare, në të njëjtën kohë, ai krijoi një terminologji gramatikore të një tipi sa më racional, pra farkëtoi terminologjinë e parë të gjuhësisë shqiptare, duke u ndjekur dhe nga gramatikanë të tjerë shqiptarë, si: Pashko Vasa, Luigj Gurakuqi, Aleksandër Xhuvani etj. Edhe termin gramatikë, Samiu e përktheu me termin shkronjëtore. Janë shumë të goditura, formulimet dhe përkufizimet. Kjo gramatikë nuk ka ushtrime, ka më shumë karakter teorik se praktik, megjithatë do të shërbente si tekst mësimor për shkollat shqipe. Termat gjuhësorë, në shumicën e rasteve janë po në atë trajtë që i kemi dhe sot, si psh: fjalë, nyje, pikë, pikëpresje, shumës, vetë etj. Qysh në parathënien e shkurtër, e cila i shërben si paraprijëse e kësaj gramatike jepen njohuri të përgjithshme për gramatikën, objektin, detyrat e saj për rrokjet, zanoret dhe bashkëtingëlloret, shkronjat, për theksin, shenjat e pikësimit që ai i quan pikatë, pjesët e ligjëratës. Autori është i saktë dhe i qartë edhe në formulimet dhe interpretimet që u bën pjesëve të ndryshme të ligjëratës. Vërejmë 73
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sensin e veçantë dhe të hollë gjuhësor të Samiut, i cili ka arritur në disa raste të zbulojë disa veçori të shqipes, si dhe prirjen që mund të ketë ndonjë formë gramatikore. Sipas Samiut pjesët e ligjëratës janë dhjetë: emri, nyja, miemri (=mbiemri), përemri, folja, pjesëtorja (=pjesorja), mifolja (ndajfolja), parja (parafjala), lidhja (=lidhëza) dhe thirrja (pasthirrma). Një përshkrim të hollësishëm dhe shumë të gjerë u ka bërë foljeve, pastaj emrit, mbiemrit dhe përemrit. Më shumë se gjysmën e veprës e zë kapitulli i foljes, duke bërë që për herë të parë, në gramatologjinë shqiptare, të trajtohet në mënyrë shkencorë, në gjuhën amtare, sistemi foljor. Jep të dhëna për kategoritë e foljes: vetën, numrin, mënyrën, kohën, foljet kalimtare dhe jokalimtare. Sqaron çështjen e foljeve të rregullta, të parregullta, pavetore e ndihmëtare. I klasifikon foljet në pesë zgjedhime, duke u mbështetur në pjesoren. Dallon 7 mënyra: dëftoren, lidhoren, dëshiroren dhe urdhëroren. Përfshin në mënyra edhe format e pashtjelluara: paskajoren, (si të tillë merr atë që ne e konsiderojmë pjesore) pjesoren dhe përcjelloren. Mënyrën habitore dhe kushtore i përfshin në mënyrën dëftore, duke i konsideruar si kohë të kësaj mënyre. Ende nuk ka ndonjë argument pse pranon 16 kohë të foljes, tetë të thjeshta dhe tetë të përbëra. Nga diatezat e foljes, ai veçon veproren, pësoren, vetvetoren dhe mesoren. Emrin e ndan në të përveçëm dhe të përgjithshëm; duke u mbështetur në tingullin fundor të temës dallon gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse, duke na sjellë dhe në disa raste edhe ndërrimin e gjinisë mashkullore të disa emrave në shumës. Gjithsesi, rilindasi ynë është për ruajtjen e gjinisë dhe në shumës, si dhe nuk pranon trajtën e shumësit për emrat asnjanës. Në sistemin e rasave të shqipes autori pranon gjashtë rasa, duke përfshirë edhe vendoren e vjetër, por jo thirroren. Rrjedhorja për Samiun është vetëm në të pashquarën. Autori përpiqet të japë dhe kuptimet kryesore të tyre. I ka dhënë shumë pak vend çështjes së formimit të emrave, duke mos analizuar disa mënyra fjalëformimi. Vëren se në gjuhën shqipe ka shumë prapashtesa që u japin emrave ngjyrime shprehëse. Para se të flasë për klasën e mbiemrit, trajton nyjat. Sipas tij, nyjat e parme kanë rasë dhe sipas gjinisë ndahen në tri grupe: mashkullore, femërore. Samiu nyjave të përparme u bën edhe një 74
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndarje tjetër: të lidhura, që përdoren bashkë me një fjalë përpara tyre, dhe të shkëputura, që s’kanë fjalë tjetër përpara. Te kreu i mbiemrit, autori jep fillimisht përkufizimin për mbiemrin. Në këtë klasë fjalësh, autori dallon mbiemrat e nyjshëm dhe të panyjshëm (të-nyjshime edhe të panjyjshime), si p.sh. i-mirë, eligë, të-ftohtë; përtac, trim. Më pas, bën dallimin në mes të emrave dhe mbiemrave, duke u shprehur se mbiemrat janë femërorë mashkullorë dhe asnjanës, ashtu si emri që cilësojnë. Kjo tregon thellësinë e mendimit teorik gjuhësor të Samiut dhe sa thellë kishte depërtuar ai në strukturën gramatikore të shqipes. Autori shqyrton më pas gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse. Gjinia asnjanëse, për të, s’ndërron nga mashkullorët, por ndryshon vetëm nyja, nëse kanë. Kurse te gjinia femërore jepen këto mënyra formimi: vetëm duke ndryshuar nyjën e përparme i në e, p.sh: i-lartë – e-lartë; disa mbiemra, sipas tij, e formojnë gjininë femërore duke ndryshuar nyjën e përparme dhe njëherazi duke marrë mbaresën -e, p.sh: trim – trime; kurse një grup tjetër e mbiemrave e formojnë shumësin jashtë këtyre rregullave, p.sh: i-ri – e-re etj. Përsa i përket shumësit të mbiemrave ai sqaron se: -mbiemrat mashkullorë, tema e të cilëve mbaron me -ë, shumësin e formojnë, duke ndryshuar nyjën e përparme i në të, p.sh.: i mirë – të mirë; mbiemrat që mbarojnë me –m, shumësin e kanë si njëjësin, p.sh: ivetëm – të vetëm; disa të tjerë e formojnë shumësin sipas rregullave që vlejnë edhe për emrin, p.sh: i-ri – të-rinj; etj. Kurse për formimin e shumësit të femërorëve, autori ynë zbaton dy rregulla: a) mbiemrat që përfundojnë në -ë, shumësin e formojnë duke shndërruar nyjën e në të dhe njëherazi duke marrë mbaresën -a, p.sh: e-mirë – të-mira, etj.; b) disa të tjerë, të cilët dalin në -e, shumësin e kanë si njëjësin, p.sh: ekuqe – të-kuqe etj. Autori në vijim shqyrton vendin pas emrit (njeri+ i mirë), para emrit (i-miri + njeri). Sipas Samiut, mbiemrat janë të shquar dhe të pashquar, p.sh: i mirë; i miri, Gjithashtu, Samiu trajton dhe formimin e mbiemrave duke vënë në dukje që një numër i vogël mbiemrash janë të parmë. Për pjesoren e foljes, ai tregoi se te mbiemri vazhdon të ruajë kuptime semantike foljore. Arritjet dhe cilësitë e gramatikës së Samiut nuk do të arrijnë t’i kalojnë edhe shumë gramatika, të cilat do të botohen më vonë. Ndikimi i kësaj vepre do të jetë i dukshëm dhe i madh tek autorët e 75
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gramatikave të mëvonshme. Si përfundim, mund të themi se, “Abetare e gjuhësë shqip” dhe “Shkronjëtore e gjuhësë shqip”, janë dy vepra me karakter shpjegues në gjuhën shqipe. Abetarja e Samiut dha dëshminë më të madhe në përhapjen alfabetit të përbashkët dhe ndërpreu rrugën e përçarjeve fetare sepse ajo ishte mëndesha e vërtetë e edukimit dhe rritjes së ndërgjegjes kombëtare shqiptare pa dallim besimi e krahine, sepse vuri kufirin në mes të shkollës shqipe dhe shkollave të huaja. Shkronjëtorja shquhet për një stil shkencor praktik, me fuqi sinteze, gjerësi gjykimi dhe siguri metode, dhe si e tillë ajo është vepra themelvënëse në gjuhësinë shqiptare.
Bibliografi Anastas D. Një vepër me rëndësi për historinë e arsimit dhe të gjuhës amtare, Studime filologjike, Tiranë, 2, 1986, f. 104- 110. Bakiu Hasan, Z. “Bibliografi e zgjeruar e veprave të Sami Frashërit, Tiranë, 1982. Fatmir Agalliu, “Shkronjëtore e gjuhësë shqip” e S. Frashërit- vepër e rëndësishme e gramatologjisë shqiptare, Studime filologjike, Tiranë, 3, 1979, f. 15. Frashëri S. “Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Rilindja, Prishtinë”, 1979, f. 61, 73, 85. Kastrati J. “Shkronjëtore e gjuhësë shqip” (1886) - më e para gramatikë në gjuhën amtare”, Studime flologjike, Tiranë, 1, 1986, f. 93,95. Kazazi Nj.”Mësimi i gjuhës shqipe gjatë Rilindjes Kombëtare e deri në fillimin e viteve ’20 të shekullit XX”, Zani i Naltë, Tiranë, 2016. Sh. Demiraj. “Ndihmesa e Sami Frashërit në lëvrimin e gjuhës shqipe”, Studime filologjike, Tiranë, 3, 1979, f. 12. http://wwwdoktoratura.unitir.edu.al/wpcontent/uploads/2016/05/Xhafer-Beqiraj-Sintagma-mbiemërore-nëgjuhën-shqipe.pdf
76
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MAJLINDA BUSHAJ RRETH PËRVETËSIMIT TË NORMËS LETRARE NGA NXËNËSIT E SHKOLLAVE 9-VJEÇARE NË KRAHINËN E POSTRIBËS-PËRVOJA DHE ARRITJE Mësimi i gjuhës amtare, në çdo sistem arsimor, vlerësohet si çelësi i tërë zhvillimit, i përparimit dhe i suksesit të nxënësit në shkollë dhe pas mbarimit të saj, sepse përvetësimi i gjuhës është një bazë e domosdoshme në zhvillimin intelektual, emocional e shoqëror për nxënësit. Nëpërmjet zotërimit të gjuhës i jepet mundësi çdo nxënësi për një ndjekje të përshkallëzuar në dobi të arsimimit në çdo nivel të tij të shkollimit. Shkolla është vendi ku teoritë zbatohen, përpunohen dhe përvetësohen në mënyrë sistematike, për një përparim të qëndrueshëm të shqipes letrare. Në këtë studim janë përfshirë vëzhgimet e mia të bëra vitet e fundit, për të nxjerrë një pasqyrë reale të nivelit të zotërimit të normës letrare nga nxënësit e shkollave nëntëvjeçare të krahinës së Postribës. Jam ndalur në fushën e drejtshkrimit, drejtshqiptimit, të fjalëformimit, të përshtatjes së gjymtyrëve në fjali, të shumësit të emrave, leksikut etj. Shmangiet gjuhësore të nxënësve vijnë si rezultat i disa faktorëve gjuhësorë të jashtëm, si: komunikimi i shpejtë, pakujdesia e përdorimit të standardit të shqipes, gjuha e folur në familje, gjuha në dialekt e disa mësuesëve që japin mësim në shkolla, mjetet e informimit masiv etj. Përdorimi i drejtë i normës letrare është pjesë e formimit intelektual e kulturës së gjuhës dhe të kulturës së përgjithshme që kanë nxënësit dhe shkolla është vendi më i përshtatshëm për të kultivuar kulturën gjuhësore. *** Shkolla është vatra kryesore e zotërimit teorik e praktik të gjuhës letrare. Për realizimin me sukses të kësaj detyre duhen pasur parasysh të gjithë faktorët që ndikojnë qofshin gjuhësorë ose jashtëgjuhësorë. Për këtë qëllim mësuesit duhet të zotërojnë mirë 77
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
teorikisht dhe praktikisht normën fonetike gramatikore e leksikore të gjuhës letrare e cila është fiksuar në disa nga veprat themelore të botuara nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i Akademisë së Shkencave siç janë: “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe”, Fjalori i gjuhës shqipe 1980, 2006 dhe disa botime të tjera më praktike ndër të cilat mund të përmendim: Mehmet Çeliku, Çështje të shqipes standarde 51 , Rami Memushaj “Shqipja standarde”52, Gjovalin Shkurtaj “Si të shkruajmë shqip53”, “Rregullat e pikësimit”54 etj. Së dyti mësuesit duhet të njohin veçoritë e të folmes së nxënësve të tyre dhe të përcaktojnë drejt metodat që do të përdorin për parandalimin dhe mënjanimin e ndikimeve të së folmes tradicionale në gjuhën e folur e të shkruar të nxënësve të tyre. Duke qenë se veçoritë dialektore të së folmes tradicionale përbëjnë burimin kryesor të shmangieve nga norma e gjuhës letrare, njohja e tyre është e domosdoshme për të organizuar mbi baza shkencore gjithë punën për përvetësimin e gjuhës letrare në shkollë. Nxënësit vijnë në shkollë me një sistem të caktuar gjuhësor, i cili dallohet nga sistemi i gjuhës letrare në varësi nga specifikat gjuhësore të qendrës së banuar. Këtë do ta ilustrojmë me të dhëna nga e folmja e Postribës duke shpresuar që përfundimet që dalin të zbatohen edhe në zonat e tjera në pajtim me specifikën e kësaj të folmeje. E folmja e Postribës bën pjesë në gegërishten veriperendimore, në përqasje me gjuhën letrare e folmja e kësaj krahine paraqet disa tipare që e dallojnë prej saj. Disa tipare janë tipike për mbarë të folmet e gegërishtes, po ka edhe tipare të veçanta. Këtu do të paraqesim disa nga dukuritë më kryesore me të cilat ndeshen mësuesit e zonës së Postribës në procesin e punës për përvetësimin e gjuhës letrare. 51
Mehmet Çeliku, Çështje të shqipes standarde, Tiranë, 2009, rib. 2014. Rami Memushaj, Shqipja standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë, Botimet Toena, Tiranë, 2005. 53 Gjovalin Shkurtaj, Si të shkruajmë shqip, Toena, Tiranë, 2013. 54 Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Rregullat e pikësimit të gjuhës shqipe, Tiranë 2002. 52
78
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Cilat janë tiparet e të folmes së Postribës që e dallojnë nga gjuha letrare? Prania e zanoreve hundore dhe kundërvënia e tyre nga pikëpamja funksionale me zanoret gojore. Në të folmen e Postribës fjalë të tilla si: nȃ:n, hȃ:n, dru etj. dallohen vetëm nga hundorësia e zanoreve të theksuara, e cila nuk është karakteristikë për gjuhën letrare. Mungesa e zanores “ë” të theksuar të gjuhës letrare: po e la librin= po e lë librin, nȃ:n=nënë, prania e bashtingëllores “n” në grupin e fjalëve që në gjuhën letrare dalin me bashkëtingëlloren “r”, për shkak të dukurisë së rotacizmit të zhvilluar në periudhën paraletrare: Në të folmen e Postribës ndeshim: zȃni, bȃna, drúni, mullini, ve:n në vend të: zëri, bëra, druri, mulliri, verë etj. Prania e togut vo në fillim të fjalës, në grupin e fjalëve që në gjuhën letrare dalin me va: uji ȃsht i vokët= uji është i vakët etj. Prania e paskajores me ba në funksione të ndryshme sintaksore, e cila në gjuhën letrare realizohet me me anë të formave të lidhores si: nisi me knu, filloi me pa, shkova jasht me ble etj. Nga vëzhgimet e kryera në një numër të madh orësh, nga shqyrtimi i punëve më shkrim në disa shkolla nëntëvjeçare, si dhe nga përgjigjet e nxënësve del se formimi i përgjithshëm gjuhësor ka përmirësime të ndjeshme. Pjesa më e madhe e nxënësve kanë arritur të përvetësojnë njohuritë gjuhësore që përmbajnë programet mësimore. Ata shkruajnë në mënyrë të kënaqshme gjuhën letrare, përdorin një fjalor deri diku të pasur, zotërojnë kuptimin e drejtpërdrejtë e zakonisht edhe kuptimet e figurshme të fjalëve dhe në përgjithësi shprehen me forma e ndërtime të drejta gramatikore, ndërsa gjuha e folur kërkon akoma punë të mëtejshme. Më poshtë po ndalem në analizën e zbatimit të normës letrare, në cilësinë e përvetësimit e të zbatimit të zbatimit të njohurive gjuhësore themelore si dhe në disa detyra e probleme që më duken të rëndësishme. Nxënësi sapo hyn në shkollë dhe gjatë viteve të shkollimit ndeshet me variantin e shkruar të gjuhës sonë letrare nëpërmjet 79
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
teksteve shkollore dhe nëpërmjet librave të ndryshëm. Kjo ka rëndësi të madhe, por nuk është e mjaftueshme, sepse për përvetësimin e saj nxënësi ka nevojë edhe për ta dëgjuar atë në formën e shqiptuar dhe gjithashtu ka nevojë për punën e përditshme të mësuesit. Studiuesi Sh. Osmani shprehet: “Vështirësitë në zotërimin e shprehive drejtshkrimore nuk varen vetëm nga mosnjohja e rregullave gramatikore, por edhe nga mungesa e aftësisë, për t’i zbatuar në praktikë.”55 Mjaft i rëndësishëm është uniteti në mes të gjuhës së librave, gjuhës së shtypit dhe gjuhës së mësuesit. Ndërmjet këtyre për përvetësimin e gjuhës letrare faktori kryesor është figura e mësuesit, sepse nxënësi duhet të gjejë te mësuesi jo vetëm modelin e përdorimit të rregullt të gjuhës letrare, por edhe mësimdhënësin e mirë të saj. Kjo detyrë kaq e rëndësishme është njëkohësisht shumë e vështirë, mbasi mësuesit i duhet të luftojë njëkohësisht në dy drejtime: në njërën anë duhet të bëjë përpjekje për ta njohur e për ta zotëruar normën e përbashkët të gjuhës letrare dhe nga ana tjetër ai duhet të njohë mirë edhe të folmen a dialektin e krahinës ku punon. Çdo mësues duhet të punojë sa më shumë për të përvetësuar sa më mirë gjuhën letrare dhe për t’i dhënë fund ndryshimit në mes të gjuhës së tekstit dhe gjuhës së mësuesit. Për gjuhën e mësuesit, domethënë për rrafshimin e veçorive nëndialektore dhe për rrënjosjen e normave të gjuhës letrare puna është e gjerë. Mësuesit duhet të gjejnë mjete, rrugë e metoda të përshtatshme krejt origjinale. Këtu do të theksojmë se për të ecur mbarë puna në përvetësimin e gjuhës letrare nga nxënësit ka rëndësi të madhe që mësuesi të njohë me thellësi deri në veçoritë më të imta të folmen e fshatit a të krahinës ku punon. Duke njohur veçoritë dialektore të së folmes ku punon, mësuesi nëpërmjet krahasimit të tyre me gjuhën letrare mund të zbulojë fjalët dialektore që duhen të zëvëndësohen.
55
Shefik Osmani, Aspekte psiko-pedagogjike në etapën e parë të formimit të shprehive drejtshkrimore, Revista Pedagogjike, Tiranë, nr.1, 1973, f. 31.
80
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kështu p.sh. mësuesit që punojnë në krahinën e Postribës domethënë në Kullaj, Dragoç, Mes, Myselim, Urë e Shtrejtë, Prekal, Vilzë, Domen kanë të bëjnë me nxënës që flasin një të folme mjaft të dallueshme nga të folmet e tjera të gegërishtes, pa njohjen e së cilës nuk mund të mbahet një qëndrim i drejtë, shkencor ndaj të folurit të nxënësve. Në fushën e fonetikës: Në sistemin zanor një pikë që kërkon vëmendjen e mësuesit është shqiptimi i zanores “E”. Në shumë fjalë, kjo zanore zberthehet në “IE”, për shembull: gjieta, gjieli. Mësuesi duhet të shqiptojë vazhdimisht trajtat letrare me “e” të pazbërthyer, si: gjeta, gjeli etj. Përdorimi i disa dukurive fonetike dialektore si; nana, rana, huni, druni, ȃsht etj. Luhatja më e madhe vërehet në përdorimin e –ësë paratheksore, pastheksore jofundore e pastheksore fundore, p.sh.: brryl (për bërryl), ndrroj (për ndërroj), coptoj (për copëtoj), ather (për atëherë), i rrall (për i rrallë), i le:t (për i lehtë), vrejtje (për vërejtje) etj. Nën ndikimin e shqiptimeve dialektore luhatje të ndryshme vërehen edhe në drejtshqiptimin e grupeve të zanoreve ua, ue, ye, p.sh.: gru (për grua), thyj (për thyej), i vazhdushëm (për i vazhdueshëm), i pathyshëm (për i pathyeshëm) etj. Në sistemin e bashkëtingëlloreve pjesa më e madhe e tingujve paraqiten ashtu si në gjuhën letrare. Problemi më i madh është këmbimi i dh-së e të ll-së. Këto nuk dallohen jo vetëm nga nxënësit e shkollave nëntëvjeçare, por edhe ato të Shkollës së Mesme. Kjo dukuri pasqyrohet dendur edhe në të shkruar, gjë që e bën edhe një nga problemet e rëndësishme në drejtshkrim. Ky gabim në të shkruar do të ndreqet duke punuar më shumë me nxënësit vetëm duke i sqaruar ata mirë rreth dallimeve në artikulimin e dh-së e të ll-së. Në fshatin Prekal ndeshim edhe i g’jat (për i gjatë). Rruga keka e g’jat. etj. Në këtë të folme grupet mb, nd, ng, ngj janë asimiluar përgjithësisht në m, n, nj në çdo pozicion të fjalës. P.sh. nuk-nduk, 81
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
muj-mund, i amël-i ëmbël, amëlcin, dhâm, shkâm, thum, kâm, kjo dukuri ndeshet pjesërisht edhe te brezi i mesëm, por edhe në gjuhën e folur të brezit të ri. Në disa raste mb-ja ka dhënë p nëpërmes m (mb>m>p)pshtielle, pshtetu etj. Grupi ng ka evoluar sonore okluzive velare, në çdo pozicion dhe është e përgjithësuar: ɳę (kohë)- a ke ɳę, ge (Prekal); a po don me haɳer (hanger); mos u ɳut(ngut). Në brezin e ri, nxënësit e shkollave nën ndikimin e gjuhës së teksteve si dhe në sajë të punës së mësuesve përdorin dendur grupet mb, nd në të shkruar: mbledhje, nderoj, kjo dukuri në të folur është më e paktë. Në brezin e vjetër, grupi fsh ka evoluar në sh, në çdo pozicion të fjalës dhe ky fenomen është i përgjithësuar: shije-fshije p.sh. shije klasen ma heret; ndërsa në brezin e ri (shkolla e mesme) ai shkruhet dhe shqiptohet i plotë me raste. Fshije tabelën se e kam radhën unë të shkruaj. Rëniet e tingujve janë të ndryshme dhe janë në të gjitha pozicionet. Ne fillim qyri-kqyri; dek-vdekë; bor-dëborë etj. Në të folmen e Postribës ndeshim fjalë, ku u-ja e patheksuar bie krejtësisht, p.sh.: vetlla, petlla, kumlla, poplli etj. Pikërisht për këtë arsye mësuesi duhet të tregojë kujdes përpara nxënësve dhe ta shqiptojë -u-në, sepse po nuk e shqiptoi fjala është gjymtuar. Pra mësuesi duhet të ketë kujdes që t’i shqiptojë besnikërisht trajtat e drejta: vetulla, petulla, kumbulla, populli etj. Nga shembujt e mësipërm shihet se trajtat dialektore janë në rrafshin fonetik janë disa herë mjaft larg nga trajtat e gjuhës letrare. Gjatë ligjërimit nuk është mjaftueshme që mësuesi të zbatojë vetëm rregullat drejtshkrimore, por duhet të ketë parasysh edhe anën drejtshqiptimore. Çdo fjalë ka ritmin dhe intonacionin e vet, çdo tingull ka mënyrën e vet të nyjtimit e të shqiptimit, zanoret kanë gjatësinë dhe shkurtësinë e tyre, rrokja, fjala dhe fjalia kanë theksin përkatës. Të gjitha këto është e nevojshme që mësuesi t’i ketë parasysh, sepse ai është i qartë që nxënësit e mësojnë gjuhën më lehtë e më mirë nëpërmjet ligjërimit sesa nëpërmjet shkrimit. Të shkruarit e gjuhës lidhet shumë dhe pasqyron të folurit, prandaj duhet mësuar të flasim saktë që të shkruajmë pa gabime. 82
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ndryshimet në strukturën gramatikore janë shumë më të pakta se sa në leksik dhe në fonetikë. Vërehen vetëm disa ndryshime të vogla në ndonjë pikë të lëkundshme, më tepër te pronorët dhe te disa trajta foljore. Në sistemin e pronorëve përbën interes ruajtja e trajtave të vjetra te brezi i vjetër dhe futja e trajtave të reja te brezi i ri. Duke e ndjekur këtë dukuri në të gjitha fshatrat e kësaj zone vëmë re se trajtat e vjetra janë kufizuar shumë dhe i ndeshim vetëm në brezin e vjetër, më tepër në fshatrat malore të Shakotës, Urë e Shtrejtë dhe Prekal. Në brezin e ri dhe të mesëm janë bërë pronë e gjuhës trajtat ime, tonë etj. Për trajtat e vjetra eme, teme, seme, tan, taj si: djali juaj= djali y:j, vajza eme-vajza ime, vajzen tȃn-vajzën tonë, djalin tat-djalin tënd etj. Në ndonjë rast në sistemin pronor, ndeshim shmangje nga norma: Ma nep fletoren teme etj. Nën ndikimin e gjuhës letrare janë zhdukur edhe trajtat e vjetra të përemrave dëftorë që gjenden te brezi i vjetër i banorëve të Postribës si: jekso, qeksi, njesi, jesi, qeso, njaso, qaso etj. Në gjinoredhanore-rrjedhore përemrat ndiqen nga pjesëza -na: ktina, atina, ksajna, asajna, njektina, jektina. Ndajfolja në brezin e vjetër ka një larmi të madhe të llojeve të ndryshme. Po paraqesim disa që janë më tipike. Vendi: qatje, njaty, qaty, atynej, qetynej, askunej, ktunej. Kohe: parahej, përparanej, itash, masanej. Mënyre: qekshtu, njekshtu, qashtu, jeshtunej, kshtunej, njekshtunej, ani, curak, fillak, prej atjehit, s’je kurrkunit, kta tjashtmit. Këto ndajfolje brezi i ri i ka zëvëndësuar krejtësisht. Në këtë sferë veçoritë dialektore që ndeshim më shumë janë: format gramatikore që dalin si variante dialektore në të gjithë paradigmën e tyre, si: shumë forma të sistemit foljor; forma foljore perifrastike: jam ka msoj, jam ka shkruj, jam ka vizatoj etj. Në sistemin emëror: vllau për vëllai etj. Gabime vihen re shpesh edhe te foljet: dal, fle, vë, lë, zë etj., të cilat në vetën e dytë shumës të kohës së tashme të dëftores e kthejnë në i zanoren e temës: dilni, flini, vini, zini etj. Në vend të këtyre trajtave normative gjejmë të përdorura trajta dialektore me e: delni, 83
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
fleni, veni, zeni etj. Kjo pasaktësi vihet re edhe në kohën e pakryer të foljeve të mësipërme, p.sh.: Kur po lexonte në klasë se lente rehat shokun. Nxënësit përdorin gabimisht pjesoret e foljeve që mbarojnë në -l,-ll, -r, -rr, me –ur, marrin –ë si mbaresë që formon pjesoren e këtyre foljeve, si: vjelur, mbyllur, nxjerrur, për: vjelë, mbjellë, nxjerrë. Në sintaksë: Nga sintaksa nxënësit marrin njohuri të vlefshme për strukturën e gjuhës shqipe, duke filluar nga togfjalëshi, fjalia e thjeshtë e deri te fjalia e përbërë me shumë pjesë. Aty synohet që ata të aftësohen për t’i përdorur ato në praktikë. Këto njohuri përvetësohen deri diku mirë teorikisht, por aftësimi praktik nuk bëhet në shkallën e duhur. Kështu, nxënësit njohin llojet e fjalive sipas synimit të thënies, i lexojnë ato me shprehësinë e duhur, vendosin drejt shenjat e pikësimit në fjalitë pyetëse e thirrmore, por në të folurit e tyre mbizotërojnë kryesisht fjalitë dëftore dhe ndeshen pak llojet e fjalive që kanë vlera shprehëse- emocionuese. E njëjta gjë vërehet edhe te punët e tyre me shkrim. Shpesh në ligjërimin e folur dhe të shkruar nxënësit shprehen me fjali të ndërtuara jo në mënyrën e duhur, nuk kujdesen për rendin e gjymtyrëve; në klasat e ulëta mbizotërojnë fjali shumë të thjeshta, shpesh me ndërtime jo të rregullta. Kështu shumë nxënës i fillojnë fjalitë me përemrat unë, ai, kur dihet se në gjuhën shqipe në këto raste nuk është e nevojshme të shprehet kryefjala. Kjo na bën të mendojmë se njohuritë e sintaksës duhet të jepen në klasat më të ulëta. Me gjithë përmirësimet që vihen re në përvetësimin teorik të gjymtyrëve të fjalisë dhe në aftësimin e nxënësve për t’i përdorur drejt ato, një pjesë e tyre nuk janë në gjendje t’u përgjigjen kërkesave me karakter krijues. Janë për t’u vënë në dukje disa veçori dialektore që kanë të bëjnë me funksionin sintaktik të formave gramatikore, p.sh. përdorimi i rrjedhores së shquar njëjës për rrjedhoren e pashquar njëjës bisht drunit, mish lopet etj. Përdorimi i nyjës së përparme e me funksion predikativ, si: e ka fjalen e ȃmël, për e ka fjalën të ëmbël etj., përdorimi i paskajores në këtë të folme. Shmangie gjuhësore ndeshim në ndërtimet e periudhave me fjali të 84
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
varura bashkë me lidhëzat e me mjetet e tjera gramatikore, rendi i fjalëve në fjali etj. Në leksik: Në programin e shkollës nëntëvjeçare leksikologjia ka një vend të veçantë, që jo vetëm i pajis nxënësit me disa njohuri teorike themelore për leksikun, por edhe i mëson të njohin e të përdorin shprehjet sipas vlerave të tyre stilistike e shprehëse. Nxënësit zakonisht i përvetësojnë mirë këto njohuri. Më shpejt e më me lehtësi mund të zëvëndësohen në gjuhën e nxënësit ajo shtresë e leksikut dialektor që përbëhet nga fjalë, që janë karakteristikë për të folmen dhe që nuk gjenden në gjuhën e përbashkët as si sinonime të fjalëve përgjegjëse, si: bastan “shalqi”, nadje “mëngjes”, tret “humb”, kij “qengj”, prap “përsëri” etj. Për mësuesit del detyra që të shmangin, në të folur e në të shkruar, së pari ata vetë e pastaj edhe te nxënësit e te të tjerët fjalët e shprehjet e kufizuara nga ana dialektore për të cilat gjuha letrare ka përgjegjëse më të përgjithshme e të ngritura në normë, pra që nuk i sjellin kësaj ndonjë pasurim, si: kërtolla për patate, molla apo mollatarta për domate, kojshi për fqinj, tȃmël për qumësht, njeh për numëroj, nafakë për fat etj. Një luftë e veçantë duhet bërë kundër huazimeve të panevojshme, sidomos kundër disa fjalëve turke, që nga brezi i vjetër kanë kaluar edhe në brezin e ri, dhe disa huazime turke që kanë hyrë së fundmi nga feja myslimane e cila ka një praktikim të madh në këtë të folme. Sot përdoren shprehjet: po shkojmë me falë xhumanë, e kam ba niet me ta dhanë ikët gja, përshëndetjet turke Selam që aktualisht po përdoren edhe nga brezi i ri etj. Dobësitë dhe luhatjet e normës letrare në fushën e leksikut vijnë edhe nga tekstet mësimore. Shkenca jonë gjuhësore ka përvijuar mënyrat dhe rrugët për pastrimin e gjuhës nga termat e huaj dhe për shqipërimin e tyre. Pasqyrimi i zgjidhjeve teorike e praktike të saj edhe në tekstet shkollore është një kërkesë e domosdoshme që gjuha e tyre të jetë e njësuar dhe e pastër, të jetë një tregues i pasqyrimit të gjuhës letrare. Gjuha e teksteve shkollore është një nga 85
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
rrugët kryesore përmes së cilës, në mënyrë të organizuar, brezi i ri përvetëson gjuhën letrare dhe fiton një formim dhe kulturë të mirë gjuhësore. Duke bërë krahasimin mes teksteve të shkollës 9-vjeçare me ato të shkollës së mesme, këto tekste kanë më pak luhatje. Këtu ndikon fakti që leksiku terminologjik në to është më i kufizuar se më tekstet e shkollës së mesme. Në këto tekste janë zëvëndësuar, një pjesë e mirë e fjalëve të përdorimit të përgjithshëm si: provëz për epruvetë, tretësirë për solucion etj. Megjithatë, gjenden ende fjalë të huaja ose formime të brendshme me temë të huazuar të cilat me një punë më të kujdesshme nga autorët e teksteve dhe sidomos nga redaktorët duhet të ishin mënjanuar. Ndeshim fjalë të huaja që janë mënjanuar prej kohësh në ligjërim si: konstant me kuptimin i njëtrajtshëm, që ruan të njëjtin vlerë ose i pandryshueshëm; fjala eveniment përdoret me kuptimin e një ngjarjeje të rëndësishme, megjithatë ajo mund të zëvëndësohet thjesht me fjalën ngjarje, p.sh.: ngjarje e madhe historike (dhe jo eveniment i madh historik); fjala erozion mund të zëvëndësohet me fjalën shqipe “gërryerje”; fjala fenomen mund të zëvëndësohet në shumicën e rasteve me fjalën “dukuri”; reciprok mund të zëvëndësohet me fjalën e ndërsjelltë, në vend të fjalës univers kemi fjalën “gjithësi” etj. -Tokat dëmtohen nga erozioni dhe ndotja. (Gjeografi, 9, botimet “Ideart”2016, f. 23). -Meqenëse reaksioni zhvillohet në trysni konstante, nxehtësia që shkëmben reaksioni është ndryshimi i entalpisë së reaksionit. (Kimia 9, Albas 2015, f.13). - Numri i oksidimit është një vlerë fictive që i jepet një atomi në një molekulë apo jon, sipas një marrëveshjeje të paracaktuar. (Kimia 9, Albas, 2015, f. 17). - Metalet në komponimet e tyre shfaqin numra oksidimi pozitivë në dallim nga jometalet që në komponimet e tyre shfaqin përgjithësisht numra oksidimi, si positive, ashtu edhe negativë. (Kimia 9, Albas, 2015, f.19). 86
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
- Respekti reciprok midis kulturave garanton një bashkëjetesë kulturore paqësore. (Qytetaria 6, Botimet “Pegi”2015, f. 38). - Improvizoni në klasë raste konflikti me bazë dallimet kulturore. (Qytetaria 6, Botimet “Pegi”2015, f. 49). - Pjesa e parë e tekstit i nxit nxënësit/et të eksplorojnë llojshmërinë e ushqimeve të njohin mënyrat e përpunimit të tyre për një ushqyerje të shëndetshme, si dhe të përgatisin receta të thjeshta gatimi. (Teknologji 6, Botimet “Morava”, Tiranë, 2015, f.7). - Nga vëzhgimet, nxirrni konkluzione. (Teknologji 6, “Morava”, Tiranë, 2015, f.10). - Festivalet kombëtare të RTVSH, janë evenimente që pasqyrojnë zhvillimin e këngëve të muzikës në botë. (Muzika, 9, botimet “Pegi”2014, f. 63). - Sipas jush është e drejtë që këngëtarët të këndojnë në play-back. (Muzika, 9, botimet “Pegi”2014, f. 63). - Të parët muzikantë të zhazit, luanin eskluzivisht në Nju-Orlins, në Luiziana, në festa ose ceremoni mortore. (Muzika, 9, botimet “Pegi”2014, f. 71). - Kapriço është një pjesë e shkurtër me karakter shpërthyes, e cila ekzekutohet nga solistë virtuozë. (Muzika, 9, botimet “Pegi”, f. 27). -Cili është ndryshimi ndërmjet formave dydimensionale (2D)dhe tredimensionale (3D)? (Matematika 6, botimet “Pegi”2014, f.101). Krahas fjalëve dhe termave shqip përdoren edhe termat e huaj, p.sh.: vajos dhe grasatoj; opinion dhe mendim etj. Në disa raste fjalët shqipe vihen në kllapa. Kështu veprohet ndonjëherë edhe me fjalët e huaja. Mendoj se kjo nuk është zgjidhje e drejtë, sepse nuk është e nevojshme që nxënësi të përvetësojë këtë lloj sinonimie, prandaj përdorimi i fjalës së huaj duhet mënjanuar. Shembuj të tillë paraqiten: Që ato të lëvizin më lehtësisht, është e nevojshme që të vajosen apo grasatohen. (Fizika 6, Botime “Pegi”, Tiranë, 2015, f17). Intervistimi dhe marrja e opinioneve dhe mendimeve në lidhje me zhvillimin e shërbimeve në komunitet. (Qytetaria 6, Botimet “Pegi” 2015, f. 14). 87
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kjo dukuri lejon disa stimuj, ndërsa disa të tjerë i largon prandaj quhet “vëmendje përzgjedhëse (selektive)”. Është pikërisht kjo vëmendje selektive, që përcakton edhe informacionin më të rëndësishëm për ne. (Edukata 9, Albas 2016, f. 50). Faza e veprimit të politikës ndodh kur një nga pushtetet, p.sh. legjislativi ose ekzekutivi, ndjek një vendim specifik dhe duhet të “adoptojë” (përshtatë) një alternativë politike. (Edukata 9, Albas 2016, f. 54). Vektorët që shtrihen në të njëjtën drejtëz apo në drejtëza paralele quhen vektorë bashkëvizorë (kolinearë). (Matematika, 9, botimet “Pegi”2014, f.140. Vihet re se shumë fjalë të huaja i gjejmë në shkrimet e autorëve tanë, por sidomos në pjesë të përkthyera. Në raste të tilla hartuesit e librave kanë parapëlqyer që të mos i zëvëndësojnë fjalët e huaja me fjalë a shprehje shqipe, por janë përpjekur që t’i shpjegojnë në rubrikat “Fjalor” dhe “Shprehje”, nganjëherë edhe me fjalët dhe shprehjet gjegjëse të shqipes. Fjalët e huaja të panevojshme duhen zëvëndësuar me fjalë e shprehje të shqipes. Kur kjo është shumë e vështirë për t’u bërë atëherë fjala e huaj do dhënë në rubrikën “Fjalor” jo vetëm me fjalën a shprehjen përgjegjëse shqipe, por edhe me shënimin fjalë e huaj, me qëllim që, si e tillë të mos përdoret. Përpjekje të pamjaftueshme vërehen jo rrallë edhe në zbatimin e normës letrare. Në tekstet mësimore ka shmangje nga norma gramatikore dhe drejtshkrimore, sidomos në trajtat e emrave, foljeve, parafjalëve, ndajfoljeve etj. Raste të shkeljes së normës paraqiten: përdorimi i parafjalëve përpara emrave, formimi i shumësit të emrave etj. Muzika e lehtë, është një gjini muzikore që shpreh më së miri botën shpirtërore dhe është më pranë njerëzve sidomos tek të rinjtë. (Muzika, 9, botimet “Pegi”, f. 63). Rradhisni argumentat (duhet argumentet) që tregojnë lashtësinë e popullit shqiptar? (Gjeografi, 9, 2016, botimet “Ideart”, f. 31). 88
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ç’medim keni për përmirësimin e gjendjes? (Gjeografi, 9, botimet “Ideart”2016, f. 25). Në Shqipëri emigrimi u ndalua rreptësishtë. (Gjeografi, 9, botimet “Ideart”2016, f. 25). Gishtat e kësaj dore shëbejnë për të luajtur me telat e kitarës, duke i vendosur mbi tastet e dorezës. (Muzika 9, 2014 Botimet “Erik” f. 111). Gabime të tjera vërehen edhe në përdorimin e trajtave të shkurtra të përemrit vetor, të nyjës së përparme, në përshtatjen e gjymtyrëve përemërore e mbiemërore me emrin përgjegjës etj. Jo rrallë përdoren të dy trajtat, normativja dhe jonormativja, po në atë tekst, madje në të njëjtin paragraf a në të njëjtën fjali. Gabime vërehen edhe në përdorimin e shenjave të pikësimit: gjenden ku s’duhen mungojnë ose përdoren në vend të njëra tjetrës, fjalitë e pakuptueshme etj. Këto e të tjera dukuri do të jenë objekt i një studimi të veçantë. Gjuha e librave mësimorë është me rëndësi vendimtare si për rritjen mësimore të mësimdhënies, ashtu edhe për formimin gjuhësor të nxënësve, me qëllim të ata të përvetësojnë sa më mirë gjuhën letrare kombëtare, të bëhen të ndërgjegjshëm për vlerat dhe dobinë e saj dhe ta përdorim si mjet zhvillimi e përparimi në jetën e përditshme. Këto janë pak nga rastet e shumta që ndeshen në tekstet shkollore dhe që të mënjanohen këto përdorime ne duhet të njohim mirë leksikun, frazeologjinë, mjetet e mënyrat e formimit të fjalëve të gjuhës sonë letrare, të njohim mirë gjendjen e prirjet e zhvillimit të kësaj gjuhe edhe në këto fusha. Për këtë është e nevojshme të studiohen me vëmendje gjithë punimet e artikujt që trajtojnë probleme të gjuhës letrare, tekstet e gjuhës, të vërehet gjuha e shtypit dhe e radios, fjalori etj. Pa një studim të tillë të thellë edhe dëshirat e përpjekjet tona të mëdha do të mbeten pa fryte të shumta. Kjo kërkon gjithashtu që të njihet mirë jo vetëm leksiku i gjuhës letrare, por edhe pasuria leksiko - frazeologjike e së folmes së vendit ku jetojmë e punojmë, me qëllim që nga njëra anë të dimë se cilat shfaqe dialektore duhet të luftojmë dhe, nga ana tjetër me cilat 89
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
elemente leksikore frazeologjike të së folmes përkatëse mund ta pasurojmë leksikun e gjuhës së përbashkët letrare. Prandaj mbledhja e fjalëve dhe e shprehjeve nga goja e popullit mbetet një detyrë e përhershme e të gjithëve, veçanërisht e mësuesve, të cilëve kjo lëndë do t’u shërbejë drejtpërdrejt për punën me gjuhën në shkollë, për zgjerimin e pasurimin e fjalorit të nxënësve. Gjuha e shkruar dhe të folmet popullore gjenden në marrëdhënie të përhershme komunikuese. Në gjuhën e popullit gjenden mjaft fjalë të rralla që shërbejnë për pasurimin e fondit të fjalëve që shërbejnë për të emërtuar objekte e dukuri të ndryshme në jetën e përditshme. Të folmet popullore pasurohen vazhdimisht me fjalë të reja, duke ndihmuar njëherazi edhe gjuhën letrare. Ligjëruesin popullor e ka shtyrë nevoja që të krijojë fjalë e shprehje të reja për dukuri e ngjarje që ai i ka përjetuar gjatë historisë së tij shekullore. Mësuesit në sajë të njohjes së thellë të gjuhës popullore, mund të ndihmojnë për pasurimin e vazhdueshëm të gjuhës së shkruar letrare. Mbledhja e leksikut nga goja e popullit ka një rëndësi të madhe, sepse vetë struktura kuptimore e fjalëve në gjuhën shqipe paraqet një botë të madhe, të pasur e në lëvizje të pandërprerë. Këtu po paraqes disa shembuj për të vërtetuar këtë dukuri. Duke shqyrtuar strukturat e tyre kuptimore terminologjike, të pasqyruara në Fjalorin e gjuhës shqipe 1980 janë trajtuar si sinonime, pa u diferencuar marrëdhëniet e fjalëve me njëra tjetrën me përmbajtjen që ato shprehin. Kështu p.sh.: fjalët rrashqel dhe gërbujë, nuk diferencohen kuptimisht, i referohen njëra tjetrës pa u dalluar nga njëra tjetra. Fjala rrashqiel, gjendet në Fjalorin e gjuhës shqipe të vitit 1980, pa shpjegim duke iu referuar fjalës grabujë. (Fjalor 1980, f.1635). Ndërsa fjala grabujë “vegël bujqësore me dhëmbë metalikë të kthyer dhe me një bisht të gjatë prej druri, që shërben për të mbledhur barin, kashtën etj. krehër, dhëmbës. (Fjalor 1980, f.567). Në zonën e Postribës rrashqielet janë të llojeve të ndryshme: a) rrashqiel druri për mbjellje duhani e kallomoqi, b)rrashqiel sane për të mbledhë sanë. Ndërsa grabuja ka kuptimin e një vegle bujqësore që përdoret për 90
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
pastrimin e tokës gjatë punimit, ajo ka tre ose katër dhëmbë në dallim me rrashqelin, i cili ka mbi 15 dhëmbë, shërben si masë për drejtim dhe vendosje largësie gjatë mbjelljes. P.sh. në fjalorin e gjuhës shqipe mungon fjala “brezhapës”. brezháps~i. Mjet që shërben për hapjen e vijave të tokës gjatë punimit me qe. Kjo fjalë do të zëvëndësonte fjalën e huaj që ka hyrë së kohët e fundit “martinel”; treçimsh do të zëvëndësonte fjalën grabujë “Vegël bujqësore që përdoret për të pastruar tokën, përbëhet prej tre dhëmbëve, nëqoftëse ka katër dhëmbë ajo quhet katërqimsh”. Në Fjalor jepen edhe shpjegime të paplota si p.sh. nuk përcaktohen mënyrat e përdorimit të elementeve. Fjala bótë në Fjalorin e 1980, përveç dhjetë kuptimeve të tjera, ka edhe shpjegimin “një lloj deltine me ngjyrë përhime në të bardhë, që përdorej në disa krahina për të larë kokën ose rrobat; lloj deltine që përdorej për të bërë enë, për të lyer muret” (Fjalor 1980:169) në Fjalorin e 2006 f.105 gjejmë shpjegimin bótë “baltë e përhime në të bardhë; deltinë”. Në këtë të folme fjala botë ka kuptimin “lloj balte dheu me ngjyrë të kuqe që shërben për të ndërtuar enë të ndryshme, si dhe në kohët e hershme kur mundonin mjetet e ndërtimit shërbente për mbushjen në vend të llaçit të pjesëve të shtëpisë që ndërtoheshin me thupra,” dhe jo për lyerjen e shtëpive, për larjen e kokës ose të rrobave. Fjalë të tjera me interes leksikor janë: Milcë “një lloj barishteje ka një aromë të brendshme, për të pasur prodhimtari qumështit, grihej dhe përzihej me kripë. Me milcë mjedhet edhe bleta në rastin e lëshimit, që ndahet nga kosherja në grup. “ Moj e mir qi mlodhe (ndjelle) bleten”; njomishtë. Bari që del pas kositjes së parë quhet njomishtë. Kana kosit barin e mas kositjes ka dal njomishta e kena çu lopt me kullot; Pikatóre. Grua e zgjuar shumë. A kén njȋ pikatóre e madhe, ka dίt shum gjȃna; shokëz: pjesa e poshtme e mullirit për të rrotulluar gurin e mullirit; tamëlçore: bimë mjeksore që shërben për shërimin e disa sëmundjeve, është përdorur edhe për gatimin e lakrorëve të ndryshëm. Laknorin e kena ba me veshljepra, me 91
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
therëbuta, kampata e tamëlçore; tollore~ja: enë ku ruhet qumështi, përdoret si sinonime e fjalës pogure etj. Nga pak shembuj që u trajtuan më sipër tregohet se populli i Postribës flet me një veçanti të zgjedhur gjuhësore duke përfshirë të gjitha fushat e veprimtarisë dhe fazat e punës së rritjes ose të zhvillimit të kulturave të ndryshme. Për të gjitha ai përdor shprehje a terma të veçantë. Kështu p.sh në lëmin e përpunimit të tokës, për lëvrimin, mbjelljen, korrjen, shirjen, bluarjen; në lëmin e kuzhinës, për përgatitjen e gjellëve e gatuarjen e tyre; në lëmin e blegtorisë, për mbarështimin e saj, për zërin e ndjelljen e bagëtive, për përpunimin e leshit, të qumështit, për llojet e veshjeve e të mbathjes, për zejet e dukuri të ndryshme atmosferike ai përdor terma të veçantë. Vitet e fundit gjurmimi i fjalëve e i shprehjeve popullore ka rënë. Në gjuhën e popullit gjenden jo vetëm fjalë të rralla, por edhe kuptime të reja me të cilat ndërtohen shumë fjalë e njësi frazeologjike. Fjalë të tilla sjellin ngjyrime të ndryshme emocionale, përdorime të llojllojshme e shprehësi të lartë. Mbledhja e fjalës së popullit është e përhershme “...sepse gurra popullore është e pashtershme dhe se dita-ditës ajo pasurohet më lëndë të re.”56 Gjuha letrare duhet të flitet në të gjitha si në shkollë ashtu në familje edhe në shoqëri. Një mësues, nëpunës, gazetar duhet të zotërojë një gjuhë të kulturuar dhe atë ta përdorë kudo që të jetë. Do të ishte një kuptim i ngushtë po ta shikonim përvetësimin e gjuhës letrare vetëm si detyrë të kësaj lënde mësimore. Gjuha letrare përvetësohet në tërë procesin mësimor-edukativ, nëpërmjet të gjitha lëndëve dhe veprimtarive të shkollës. Shembulli vetjak i mësuesit dhe ligjërimi i tij kanë forcë të madhe ndikuese te nxënësit, prandaj kudo në shkollë duhet të tingëllojë ligjërimi letrar. Gjuha e mësuesit sidomos e mësuesit të gjuhës shqipe duhet të jetë model shqiptimi. Prandaj krahas punës për shqiptimin letrar te nxënësit, mësuesi duhet të punojë rregullisht edhe për rregullimin e shqiptimit të tij. Përvoja tregon se 56
Jani Thomai, Në gjurmët e fjalës shqipe, Gjuha jonë, 1/1983, f.37.
92
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësues i mirë është ai, që krahas të tjerave, di të çlirohet nga të gjitha veçoritë dialektore dhe jep shembullin e shqiptimit letrar, por, kur i nevojitet, të jetë i aftë të shqiptojë sipas këtij apo atij dialekti. Ndikimet dialektore dhe trysnia e thjesht ligjërimit janë të ndjeshme, ku më pak e ku më shumë, veçanërisht në ligjërimin e folur. Në këtë drejtim përvetësimi i normës, forcimi i shprehive të përdorimit të lirshëm të gjuhës letrare nuk janë në nivelin e duhur. Në shumicën e rasteve ka kërkesa për normat e gjuhës së shkruar, ndërsa për gjuhën e folur nuk tregohet kujdesi i duhur. Ballafaqimin aktiv me normën e shqiptimit nxënësi e gjen sidomos në shkollë te gjuha e mësuesit dhe te kërkesa e tij. Prandaj nga kjo pikëpamje është e palejueshme që mësuesit të mos zotërojnë shqiptimin letrar, sepse nxënësi jo vetëm s’përfiton, por mësohet të mos e vlerësojë këtë shqiptim si kërkesë shoqërore. Prandaj puna e shkollës është vendimtare për lëvrimin e shqiptimit letrar, sepse kjo ndikon në gjuhën e shkruar të nxënësve. Me të drejtë shprehet prof. Ali Jashari se: “Rënia e nivelit arsimor vjen për shumë arsye, por barra më e madhe i takon shkollës.”57 Përvoja tregon se disa shmangie të nxënësve nga shqiptimi letrar, shpjegohen edhe me mungesën e vëmendjes së duhur të mjaft mësuesve ndaj një dukurie të tillë siç është mospërputhja midis trajtës së shkruar dhe trajtës së shqiptuar në një sërë fjalësh të gjuhës sonë letrare. Kujdes të veçantë duhet të tregojnë në këtë drejtim sidomos mësuesit e ciklit të ulët të shkollës nëntëvjeçare, sepse së pari, në këtë cikël rregullat e drejtshkrimit zënë një vend të gjerë në procesin mësimor, që në fillim në mënyrë të vazhdueshme, dhe së dyti pikërisht këta mësues i lejojnë më shpesh nxënësit t’i shqiptojnë në çdo rast shkronjë për shkronjë fjalët e gjuhës së shkruar. Duhet që në ditët e para të ardhjes në shkollë, nxënësit të fillojnë në mënyrë të organizuar 57
Ali Jashari, Shkolla-vatra e formimit gjuhësor të brezit të ri, Gjuha jonë, nr. 2, Tiranë 1991, f. 15.
93
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe të programuar të mësojnë formën e shkruar të të komunikuarit. E rëndësishme është dhënia e saktë dhe pa luhatje që në fillim e njohurive drejtshqiptimore dhe drejtshkrimore dhe dhënia sipas moshës. Cënimi i saj sjell pasoja, sado të efektshme të jenë përpjekjet e mëvonshme, për të ndrequr gabimet në shprehitë e fituara. Në mjaft raste mungon një raport i drejtë gjatë procesit mësimor në mes të njohurive drejtshqiptimore dhe drejtshkrimore, mungesa e mbështetjes në perceptimet dëgjimore dhe pamore në raport të drejtë, mungesa e parimit fonetik me atë morfologjik kanë patur gabime të atilla që i detyrojnë mësuesit e klasave të larta, të rikthehen për të ndrequr gabimet në vend të përforcojnë njohuritë e fituara. Mjetet e shkruara si: gazetat, revistat etj. bëhen gjithashtu përhapëse të normave të gjuhës letrare që kanë një ndikim të drejtpërdrejtë në edukimin gjuhësor të nxënësve dhe të njerëzve të tjerë. Një çështje mjaft e rëndësishme për t’u shënuar është se në kushtet e një zhvillimi të vrullshëm të nivelit të kulturës dhe të jetesës së popullsisë së fshatit paraqitet e domosdoshme puna e pastrimin dhe njësimin e gjuhës. Në mjetet e informimit masiv, në shtypin e sotëm, përdoren pa nevojë fjalë të huaja. Dihet se shtypi publicistika, në përgjithësi, pasqyron probleme nga të gjitha fushat më shpejt, më shpesh e për një masë të gjerë lexuesish, luan rol të rëndësishëm në njohjen, përhapjen dhe ngulitjen në përdorim të fjalëve. Sipas kujdesit e përgjegjësisë që ndien secili kur shkruan, ky mjet i rëndësishëm mund të jetë frytdhënës, po aq sa mund t’i bëjë dëm gjuhës. Ky fenomen duhet të trajtohet me sukses nga gjuhëtarët, media, politikanët, sepse gjuha është një nga vlerat themelore identifikuese të një populli. Në të gjithë këtë punë një rol të madh ka mësuesi, i cili është shprehja kryesore e një shprehjeje të kultuaruar në sytë e nxënësit. Ai zbaton normat gjuhësore që i japin tekstet mësimore dhe nuk duhen të ndikohen nga dialekti. Për zhdukjen e tyre nuk mjafton vetëm njohja e tyre nga mësuesi, por edhe metoda që përdor mësuesi. 94
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Mund të bëhen diktime të shkurtra për mbarë klasën. Mësuesi lexon ndonjë tekst me trajta nëndialektore ose fjalë të huazuara, ndërsa nxënësit duhet ta kthejnë në gjuhën letrare. Puna e diferencuar që duhet të bëjë mësuesi. Kur mësuesi shikon se një pjesë e mirë e nxënësve i ka mënjanuar trajtat nëndialektore, duhet ta vazhdojë me nxënësit që janë prapa. Puna për përvetësimin e normës letrare duhet të kryhet jo vetëm nga mësuesit e gjuhës dhe të letërsisë, por duhet të zhvillohet edhe nga mësuesit e lëndëve të tjera. Mësuesit e të gjitha lëndëve kanë për detyrë të tregojë një kujdes të veçantë për gjuhën e nxënësve dhe të luftojnë për të ngulitur te nxënësit një gjuhë sa më të përpiktë, të pastër, të rrjedhshëm dhe sa më normative. Nuk është e mjaftueshme që nxënësi të shkruajë drejt vetëm në disa raste, vetëm në orën e gjuhës, sepse nuk ka vlerë sasia e rregullave të njohura teorikisht, por aftësia për t’i përdoruar ato në praktikë në çfarëdo kohe. Përsëritja sistematike e njohurive të mësuara duke i ushtruar edhe zbatuar në praktikë. Nga vëzhgimet që kam zhvilluar në mjaft orë mësimore të lëndëve të ndryshme del se në krahinën e Postribës janë të shumtë mësuesit që dallohen për një nivel të lartë në shkencor në mësimdhënie, që punojnë pa u lodhur, me ndërgjegje të lartë dhe që kanë rezultate të mira. Në qendër të vëmendjes të këtyre mësuesve është pajisja e nxënësve me dije të qëndrueshme. Ata, nëpërmjet botimeve të rëndësishme përvetësojnë të rejat e shkencës, njohin shkallën e futjes së tyre në dokumentacionin themelor, në plane e programe dhe mbi këtë bazë dinë t’i futin dijet bashkëkohore në mësim. Nga ana tjetër në disa raste mësimi vuan edhe nga tradicionalizmi, nga karakteri përshkrues, nga mungesa e argumentimit shkencor të dukurive dhe fakteve, të përsosjes ballafaqimit e diferencimit nga njëri- tjetri, të dukurive e kategorive të ndryshme gjuhësore. Pra, akoma vihet re një trajtim tradicional përshkrues i problemeve themelore të lëndës, gjë që pengon pajisjen e nxënësve me njohuri të qëndrueshme formuese. Këto dobësi e kanë 95
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
burimin edhe në mungesën e lidhjes së lëndës, jo vetëm nga njëra klasë në tjetrën, por edhe brenda së njëjtës klasë. Kjo gjen shfaqen e saj edhe në një koncept të mësuesve, sipas të cilit ai/ajo nuk ndien përgjegjësinë për lëndën e zhvilluar më parë, sidomos për atë që është zhvilluar nga mësues të tjerë. Një dobësi tjetër në punën e mësuesve është se ka akoma disa që rendin pas teorisë, rregullave e përkufizimeve duke shpjeguar e folur më shumë vetë dhe duke e lënë nxënësin në pasivitet. Zotërimin e njohurive teorike duhet ta konsiderojmë të arrirë vetëm kur ajo gjen pasqyrim edhe në gjuhën e folur dhe të shkruar të nxënësve. Formimi i shprehjeve të përdorimit praktik të gjuhës së folur e të shkruar letrare duhet të jetë edhe një nga kriteret për vlerësimin e nxënësve. Duhet të vlerësohen si gabime shkencore të nxënësve, po edhe të mësuesve përdorimet jonormative të tingujve, formave gramatikore, ndërtimeve sintaksore që nuk janë në përputhje me normën dhe duhet të merren për bazë në vlerësimin e përgjithshëm të nxënësit në lëndën e gjuhës. Nëpërmjet zotërimit të gjuhës i jepet mundësi çdo nxënësi për një ndjekje të përshkallëzuar në dobi të arsimimit në çdo nivel të tij të shkollimit. Shkolla është vendi ku teoritë zbatohen, përpunohen dhe përvetësohen në mënyrë sistematike, për një përparim të qëndrueshëm të shqipes letrare. Përdorimi i drejtë i normës letrare është pjesë e formimit intelektual e kulturës së gjuhës dhe të kulturës së përgjithshme që kanë nxënësit dhe shkolla është vendi më i përshtatshëm për të kultivuar kulturën gjuhësore. Bibliografi Akademia e Shkencave e Republikës të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatikë e gjuhës shqipe, I Tiranë 1995. Akademia e Shkencave e Republikës të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatikë e gjuhës shqipe, II Tiranë 1997. Akademia e Shkencave e Republikës të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Norma letrare kombëtare dhe kultura e gjuhës, Tiranë, 1973. 96
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Rregullat e pikësimit të gjuhës shqipe, Tiranë 2002. Ali Jashari, Shkolla-vatra e formimit gjuhësor të brezit të ri, Gjuha jonë, nr. 2, Tiranë 1991, f. 14-15. Eqrem Çabej, Për pastërtinë e gjuhës, Gjuha jonë 1/1981, f. 36-47. Gjovalin Shkurtaj, Si të shkruajmë shqip, Toena, Tiranë, 2013. Gjovalin Shkurtaj, Ta duam dhe ta ruajmë gjuhën tonë të bukur, Tiranë, 1988. Mehmet Çeliku, Çështje të shqipes standarde, Tiranë, 2009, rib. 2014. Mehmet Çeliku, Gjuha e sotme letrare shqipe -arritje e rëndësishme kombëtare, Gjuha jonë, 3-4, 1992, f.29-35. Rami Memushaj, Shqipja standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë, Tiranë, 2005. Shefik Osmani, Aspekte psiko-pedagogjike në etapën e parë të formimit të shprehive drejtshkrimore, Revista Pedagogjike, Tiranë, nr.1, 1973, f. 31v. Shefkije Islamaj, Kultura gjuhësore dhe përdorimi estetik i gjuhës, Tiranë, 2002. Shqipja në etapën e sotme: Politikat e përmirësimit dhe të pasurimit të standartit, Botimet albanologjike, Tiranë, 2011.
97
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
KLEDI SHEGANI ALBANA TAHIRI Universiteti i Tiranës Fakukteti i Historisë dhe Filologjisë VЁZHGIME RRETH KONTRIBUTIT GJUHЁSOR TЁ SHKOLLAVE TЁ PARA SHQIPE Historia e arsimit kombёtar ёshtё pjesё e historisё pёr njehsimin e gjuhёs shqipe duke pasur njё platformё pedagogjike pёr kombёtarizimin e shkollёs dhe pёr vёnien e gjuhёs shqipe nё themel tё tё mёsuarit. Nё kumtesёn tonё do tё sjellim vёzhgime rreth faktit se duke kuptuar kompleksitetin e momenteve historike rilindasit dhe mёsuesit e parё tё shqipes i jepnin rёndёsi shkrimit dhe mёsimit tё gjuhёs shqipe, hapjes sё shkollave shqipe, botimeve shkollore dhe jashtёshkollore, gazetave apo shoqёritё kulturore nё funksion tё njё procesi tё gjerё sa atdhetar aq dhe edukativ. Kontributi gjuhёsor i shkollave tё para shqipe do tё shihet si nё programet e mёsimdhёnies, nё kёto shkolla, ashtu edhe nё botimin e organeve tё shtypit, apo aktivitetit tё shoqёrive kulturore. Hapja e Mёsonjёtores sё parё shqipe, njё shkollё me fizionomi kombёtare dhe laike dhe mёsuesit dhe pedagogёt e parё patёn njё koncept pёrparimtar, pasi dhanё njohuri tё gjithanshme. Njё moment pёr t’u shёnuar ёshtё edhe hapja e shkollёs shqipe pёr vajza dhe vlera sidomos emancipuese e saj. “Çdo brez shkencёtarёsh nuk e fillon punёn nga zeroja, por punon mbi bazёn e gjendjes qё shkenca ka trashёguar deri nё atё epokё dhe kulturё….dhe sot shkenca gjuhёsore ёshtё rezultat i sё shkuarёs dhe krijuese e sё ardhmes sё vet, ashtu siç ndodh me pjesё tё tjera tё dijes”58. Gjatё pjesёs mё tё madhe tё jetёs sonё, tё kuptuarit dhe pёrdorimin e gjuhёs amtare e pranojmё nё mёnyrё tё pavetdijshme, pa komente dhe diskutime… ndёrsa mёsimi i njё ose mё shumё gjuhёve tё huaja pas pёrvetёsimit tё gjuhёs amtare, vetёm sa na i shpёrfaq mundёsitё e ngёrthyera nё aftёsinё njerёzore pёr tё
58
Robins, R. H., Historia e Gjuhёsisё, Dituria, Tiranё 2007, f. 17
98
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
komunikuar pёrmes gjuhёs 59 . Dekarti duke folur pёr rёndёsinё e shkollёs nё sistemin edukativo-arsimor shtronte nevojёn qё “gjuha e mёsimit tё jetё gjuha amtare, pa lёnё mёnjanё edhe mёsimin e gjuhёve tё huaja”60. Po kёshtu , edhe Komensi 61 nё sistemin e tij shkollor qё paraqiti nё veprёn “Didaktika e madhe” 62 , shkallёn e dytё tё arsimimit, qё ёshtё shkolla fillore e cilёson si “shkolla e gjuhёs amtare”, e cila duhet tё ketё gjashtё klasё duke nёnvizuar qё nё kёtё shkollё gjuhё mёsimi duhet tё jetё patjetёr gjuha amtare. Ai thekson:”Tё dёshirosh qё dikujt t’ia mёsosh gjuhёn e huaj para se ai tё mёsojё gjuhёn e vet amtare ёshtё njёsoj sikur tё dёshirosh qё atё mё parё ta mёsosh tё kalёrojё sesa tё mёsojё tё ecё“63. Edhe Loku nё sistemin e tij pedagogjik theksonte se “pas pёrvetёsimit tё gjuhёs amtare, fёmija duhet tё mёsojё gjuhё tё huaj”64. Mendimi filozofik për rëndësinë e mësimit në gjuhën amtare ka rrugëtuar nëpër shekuj dhe është vlerësuar në momente të caktuara të historisë nga popuj dhe studiues të ndryshëm. Eqrem Çabej ka thënë se Rilindja shqiptare ishte një lëvizje mendimi në mërgim. Kryeqendrat e saj qenë pikërisht kolegjet dhe seminaret arbëreshe, Bukureshti, gjimnazi “Zosimea” në Janinë , apo Aleksandria, Kajro, Sofja, madje dhe kryeqyteti i perandorisë vetë, Kostandinopoja. Natyrisht, qё duke kuptuar kompleksitetin e momenteve historike, rilindësit dhe mёsuesit e parё tё shqipes i jepnin rёndёsi shkrimit dhe mёsimit tё gjuhёs shqipe, hapjes sё shkollave shqipe, botimeve shkollore dhe jashtёshkollore, gazetave apo shoqёrive kulturore nё funksion tё njё procesi tё gjerё sa atdhetar aq dhe edukativ. Përpjekjet për kulturën kombëtare kishte si qëllim luftën për arsim kombëtar dhe në gjuhën amtare. Historia e arsimit kombёtar ёshtё pjesё e historisё pёr njehsimin e gjuhёs shqipe duke pasur njё platformё pedagogjike pёr kombёtarizimin e shkollёs dhe pёr vёnien e gjuhёs shqipe nё themel tё tё mёsuarit. Kontributi gjuhёsor i shkollave tё para shqipe do tё shihet si nё programet e mёsimdhёnies, nё kёto shkolla, ashtu edhe nё 59
Robins, R.H., Historia e Gjuhёsisё, Dituria, Tiranё 2007, f.15 Koliqi, H., Historia e pedagogjisë botërore, Etruria, Prishtinë, 1997, f.210 61 Koliqi, H., Historia e pedagogjisë botërore, Etruria, Prishtinë, 1997, f.217 62 Koliqi, H., Historia e pedagogjisë botërore, Etruria, Prishtinë, 1997, f.222 63 Koliqi, H., Historia e pedagogjisë botërore, Etruria, Prishtinë, 1997, f.223 64 Koliqi, H., Historia e pedagogjisë botërore, Etruria, Prishtinë, 1997, f.230 60
99
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
botimin e organeve tё shtypit, apo aktivitetit tё shoqёrive kulturore. Nuk ishte e rastit hapja e shkollës shqipe në Korçë , po të kemi parasysh faktin se Korça ishte një qytet i zhvilluar dhe pjesa më e madhe e atdhetarëve jashtë vendit ishin nga ky qytet. Puna për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe kishte filluar jo vetëm me përpjeket për të ruajtur dhe evidentuar traditat kombëtare, por edhe me botimin e teksteve, si abetaret, gramatikat, fjalorë, përmbledhje nga pasuria folklorike, vepra historike, publicistikë, të cilat do të ishin shumë të nevojshme për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe. Abetareve të para do u shtoheshin edhe një numër i konsiderueshëm tekstesh shkollore. Eshte i njohur kontributi i Samiut dhe Naimit në hartimin e këtyre teksteve shkollore, por nuk mund të lemë pa përmendur edhe blerjen e shtypshkronjës nga fondet e shoqërisë “Drita” për botimin e tyre, të cilat ishin ndërtuar mbi parime didaktike dhe të destinuara kryesisht për tekste shkollore. 65 Pa dashur të ndalemi në kontekstin historik të hapjes së shkollës së parë shqipe 66 , na duhet të theksojmë se nevoja për zhvillimin e arsimit kombëtar bëhej më e ngutshme duke qenë se arsimi në gjuhë të huaj u zhvillua shumë në këtë periudhë. “Në vitet ’80-të të shekullit të XIX-të qyteti i Korcës kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër të cilat një gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar në 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891”67 Me arsimin nuk kuptohej vetëm shkolla , por edhe të gjithë mjetet e tjera , që ndihmonin për përhapjen e diturisë, të shkencës dhe të kulturës kombëtare. Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të panevojshme, zinin një vend të rëndësishëm. Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore. Duke 65
Shoqëria “Drita” e Bukureshtit botoi 9 libra në gjuhën shqipe, nga të cilat 8 për shkollat kombëtare. Përmendim këtu botimet e S.Frashërit “Abetare e gjuhësë shqip” dhe “Shkronjëtore e gjuhësës shqip”(gramatikë)N.Frashëri “E këndimit të cunavet këndonjëtoreja”, në dy pjesë, “istori e përgjithshme për mësonjëtoret e para”, “Vjersha për mësonjëtoret të para, jani Vretoja “Mirëvetija”(Morali) dhe “Numeratorja” (Aritmetika) .Në 1888, Samiu botoi “Dheshkronjën” (Gjeografinë) ndërsa Naimi “Dituritë për mësonjëtoret të para” 66 Për më shumë Myzyri, H., Mësonjtorja e parë shqipe e Korçёs, SHBLSH, Tiranë, 1987, f.8-15 67 H.Myzyri, Mësonjtorja e parë shqipe e Korçës, SHBLSH, Tiranë, 1987 f.74
100
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
qenë se në programin e Rilindjes zinte vend të veçantë futja e gjuhës shqipe në sferën shtetërore dhe evidentimi i lashtësisë e prejardhjes së shqipes, nga fundi i shekullit të XIX-të u shtua përdorimi i shkrimit në gjuhën shqipe me alfabet latin dhe me alfabete të tjera, Çelja e shkollës së parë shqipe pati rëndësi jo vetëm për laicitetin e saj, pra duke vënë “parimin e kombësisë mbi atë fetar,”68 por edhe për faktin se ishte rezultat i përpjekjeve të përbashkëta të organizatave patriotike të të mërguarve shqiptarë dhe të patriotëve brenda vendit. Mësonjëtorja në fazën e parë të jetës kishte katër klasë, përveç klasës pëgatitore, pastaj u bënë gjashtë. Nëse lexojmë planin mësimor sipas klasave 69 të bie në sy përdorimi i terminologjisë shqip në emërtimin e secilës lëndë : letërshkronjë, numeratore, kafshëshkronjë, njerishkronjë, dheshkronjë etj. Kjo punë e kujdesshme me gjuhën, padyshim që mund të konsiderohet një kontribut gjuhësor me vlerë dhe një përvojë e dobishme në vazhdën e pëpjekjeve për arsimimin në gjuhën shqipe. Hapja e Mёsonjёtores sё parё shqipe, njё shkollё me fizionomi kombёtare dhe laike dhe mёsuesit dhe pedagogёt e parё patёn njё koncept pёrparimtar, pasi dhanё njohuri tё gjithanshme. Tek “E këndimit çunave këndonjëtoreja II,”, Naimi shkruan: "Xhdo komp ka gjuhën e vet. Gjuha është q'i ndan njerëzit në kombe. Gjithë njerëzitë që flasinë një gjuhë, janë vëllezërë, janë një komp, një zemërë, një vetijë e një zakon dhe një mëmëdhe”. Te teksti mësimor Istori e Shqipërisë Naimi përfshin në atdhe të gjitha trojet që quheshin në atë kohë me emrat Gegëri, Maqedoni e Toskëri; “Një këshillë diturie (akademie) duhet të jetë në kryeqytett, e cila të kujdesetë për gjuhët e për livratë, që duhenë etj. Një shtypëtore e qeverisë do të merretë me të shtypurë livratë që duhenë për shkollatë edhe të nxjerrë fletore diturije, të përkohshme e çdo gjë që duhetë për të xgjuarë shqipëtarëtë“, shkruante Naimi te ”Shqipëria ç’ka qenë, ç’ёshtë e ç’do të bëhetë“ “Njeriu mund të mësonjë shumë gjuhë, -thoshte P. N. Luarasi te “Mallkimi i shkronjave shqipe” po një nga ato do të dëftenjë shënjëtyrën e shtëpigjendjes së tij dhe të kombit të tij të veçantë. Dhe kombi ynë është tërëbashka e shqipëtarëve, edhe gjuha 68 69
Po aty, f.61 Po aty, f.127-128
101
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
jonë është shqipja , të cilën e trashëguam nga stërgjyshërit tanë pellazgët.” Largpamësia e të menduarit dhe e vlerësimit të formimit të përshtatshëm të nxënësve në përputhje me nivelin e arsimimit të kohës, bie në sy edhe nga kërkesa për rritjen e cilësisë së mësimit në Mësonjëtore në një shkallë më të lartë, duke forcuar mësimin e gjuhëve të huaja dhe duke shtuar numrin e nxënësve derin në 500,kërkesë kjo e vitit 1899, ndërkohë që në ditën e çeljes së mësonjëtores kishte 35 nxënës 70 . “Skolia shqipe që kemi sotshkruanin Orhan Pojani dhe Thanas Sina në fund të vitit 1899 është nevojë të bënetë kolezh, ku të mësohet mirë përveç gjuhës shqipe, edhe frëngjishtja, gjermanishtja, turqishtja, që kështu me të vërtetë të bënetë pun’ e dobishme për kombin e për djemtë.”71. Krahas saj, me botimin e teksteve të reja synohej edhe futja e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat e huaja. Rilindësit u bënë përkrahës edhe të arsimimit të femrës shqiptare. Në shkollën e parë shqipe, e cila ishte një shkollë e përbashkët për djem dhe vajza, numri i tyre (vajzave) ishte shumë i kufizuar. Përpjekjet për emancipimin dhe arsimimin e femrës vazhduan derisa në 23 tetor të vitit 189172 u hap shkolla e parë shqipe në Korçё, me drejtoreshë Sevasti Qiriazin, fillimisht me 3 nxënëse, por që në fund të vitit të parë arriti në 27 nxënëse. “Njëri nga qëllimet e shkollës shkruan Sevasti Qiriazi në kujtimet e veta, duke iu referuar pikërisht fundit të shekullit XIX-të ishte t’i stërvisnim të gjithë nxënësit që të ishin në gjendje të kryenin detyrën e mësuesit. Se vetëm në këtë mënyrë do të mund të arrinim të përhapnim arësimin edhe në krahinat e largëta të vendit tonë“73 Hapja e këtyre shkollave dhe shtimi i numrit të nxënësve kërkonte akoma më shumë tekste e literaturë në gjuhën shqipe, çka solli dhe nevojën e formimit të një shoqërie arsimore që të kujdesej për sigurimin e mjeteve financiare e të personelit mësimor, për botimin e teksteve shkollore, për botimin e një gazete javore ose mujore në gjuhën shqipe,e cila do të ndihmonte për kapërcimin e 70
Myzyri, H., Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë, 1973, f.60 Po, aty, f.126 72 Myzyri, H., Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë, 1973, f.99 73 Myzyri, H., Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë, 1973, f.197 71
102
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vështirësive dhe pengesave që do i dilnin përpara shkollës shqipe dhe misionit të saj. Meqë në fillim ishte e pamundur të krijohej shoqëria , u krijua “Këshilli i Mësonjëtores shqipe” dhe më pas me përpjekjet e shqiptarëve të Korçës, Bukureshtit, Stambollit dhe Egjiptit u arrit të formohet “Shoqëria e Mësimit Shqip”, e cila kishte mbi 160 anëtarë dhe kryesohej nga Alo Dishnica. Për këtë shoqëri, Thimi Mitkoja i shkruan Jeronim De Radës se “në Korçë u bë një shoqëri prej të krishterësh dhe myslimanësh për gjuhën…”74 Rilindësit shqiptarë përpunuan dhe paraqitën pikëpamjet e tyre mbi arsimimin duke u investuar sidomos në krijimin e fizionimisë së shkollës kombëtare, hartimit të teksteve shkollore dhe programeve mësimore, duke sjellë kontribute gjuhësore përpos atyre atdhetare. Kontributi gjuhësor i atyre që punuan për dhe në shkollat e para shqipe mund të grupohet si më poshtë: Prirja pёr shqipёrim, e rilindёsve, e cila bie nё sy qysh nё tituj dhe emёrtime nё formimin e fjalёve nё shqipe. Kjo prirje ruhet edhe nё pёrmbajtjen e teksteve jo vetёm shkollore qё u botuan nё atё kohё. Rilindёsit , bashkё me shkollёn e parё shqipe çelёn njё udhё, e cila u vazhdua mё tej. Krahas pasurimit tё natyrshёm tё gjuhёs, ndihej nevoja e njё pёrkujdesjeje gjuhёsore pёr tё parё jo veç si vlera historike tё punёs sё rilindёsve pёr arsimimin nё gjuhёn shqipe, por edhe si modele pёr traditёn qё vazhdoi nё udhёn e çelur prej tyre, edhe pse ata nuk ishin gjuhёtarё tё mirёfilltё.. Me mësimin në shkollë nis ndikimi i gjuhës së shkruar mbi gjuhën e folur. Shfaqen përpjekjet për pastrimin e gjuhës nga huazimet e tepërta, sidomos nga turqizmat. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e fjalorit kombëtar të gjuhës shqipe. Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, u përvijuan dy variante letrare të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve dhe për njësimin e gjuhës letrare. Hartimi dhe botimi i teksteve në gjuhën shqipe, kujdesi për gjuhën, “qëmtimi” i fjalëve nga brumi i shqipes ,evidentimi dhe vlerësimi i traditës dhe vlerave më të mira të popullit tonë nëpërmjet pasqyrimit të tyre në tekstet shkollore, letërsi apo dhe publicistikë. 74
Myzyri, H., Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë, 1973, f.70
103
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
JORINA KRYEZIU Ç’DO KOMB KA GJUHEN’ E VET (“Abetarea Şqipe” dhe “Leçitjea”, 1887, nga Jovani Terova) Jo pa qëllim, si lajtmotiv të kësaj trajtese vendosëm Çdo komb ka gjuhën e vet, sepse nëpërmjet lëvrimit të gjuhës amtare vjen përparimi dhe liria e një kombi. Për rëndësinë e tij të madhe, leximi dhe shkrimi ndikon në përparimin dhe zhvillimin e një shoqërie. Në këtë trajtesë do të përshfaqet rëndësia e dy teksteve shkollore, të botuar në vitin 1887, nga autori Jovani Risto Lazit Terova: Abetarea Şqipe dhe Leçitjea, shtypur prej shoqërisë “Drita” të Bukureshtit. Këto tekste shkollore përkojnë me vitin e çeljes së “Mësonjëtores së parë shqipe”, e pikërisht për këtë arsye janë përzgjedhur si rast studimor, duke shërbyer si nisma frytdhënëse jo vetëm në fushën e arsimit, por edhe të kulturës shqiptare gjatë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, duke u njohur kështu me sfondin kulturor e arsimor të këtij viti; çështjet e përzgjedhjes së alfabetit, kur ende nuk ishte vendosur një i tillë, si dhe detyrën kombëtare që kishte çdo atdhetar shqiptar për të mësuar të shkruajë e të lëçitë drejt gjuhën amtare. Gjithashtu, një tjetër arsye pse do të trajtohen të dy botimet është se në literaturën e konsultuar mbi këtë tematikë, rezulton se ky autor nuk është pjesë e botimeve enciklopedike shqiptare, e as pjesë e studimeve të thelluara mbi këtë lëmi, madje në librin Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historikopedagogjike, në sythin mbi autorin Terova theksohet se autorët kanë disponuar vetëm botimin e Abetares, ndërsa Lëçitja nuk ju ka rënë në dorë. Për këtë arsye, përmes kësaj trajtese, synojmë ta paraqesim më të plotë rastin e botimeve shkollore të Jovani Terovës75. Por, a ekzistonin botime të tjera të teksteve shkollore në këtë vit? Në vitin 1887 nuk ekzistonin botime të tjera të teksteve shkollore; tekstet e Terovës ishin të vetmet. Por, nga ana tjetër, tekstet e tij nuk përbëjnë tekstet e para didaktike në shqipe. Duhet përmendur
75
Duhet pohuar se Jovan Risto Lazi Terova ka shkruar edhe një libër tjetër, veç Abetares dhe Lëçitjes, që është: Afron-dita per çcimin é combit shcipetar: Réducj’ é percoheshimé. pjés’ é pare, Bucuresht, Shtypshcroni e Punëtoreve Shocëtoar “Marinescu & Sherban”, 1899
104
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
se përpara Abetares së Terovës ishin hartuar dymbëdhjetë76 të tilla, të autorëve: Naum Panajot Bredhi-Veqilharxhi (1844, 1845); Anastas Byku (1861); Kostandin Kristoforidhi (1967, 1868, 1972); Daut Boriçi (1869); Vasil Dhimitër Ruso (1877); bashkaut. Jani Vreto, Sami Frashëri, Pashko Vasa, Koto Hoxhi (1979); Anastas Kullurioti (1882); Sami Frashëri (1886) dhe Gaspër Benusi (1886); ndërsa përpara Lëçitjes së Terovës ishin hartuar tri vepra mbi këndimin të Naim Frashërit77, të vitit 1886, shtypur prej shoqërisë “Drita” të Bukureshtit. Këto të dhëna dëshmojnë se përpjekjet për të mësuar lexim-shkrimin e gjuhës amtare kanë qenë të hershme, e nuk zënë fill me vitin e çeljes së Mësonjëtores së Korçës. Veprat e Jovani Terovës janë hartuar në toskërishte dhe me alfabet latin, ndërkohë që ekzistonin edhe abetare të hartuara me alfabet arab, siç ishte rasti i abetares së hartuar nga Daut Boriçi [1869, Stamboll]. Gjithashtu, tekstet e Terovës kanë prirje laike, duke synuar pavarësi ndaj pedagogjisë fetare, si dhe duke përmbushur nevojat emergjente të bashkatdhetarëve shqiptarë. Pse intelektualët shqiptarë po përdornin gjithnjë e më tepër shkronjat latine? Intelektualët shqiptarë synonin shkronjat latine, sepse ato ishin më të përhapurat në Europë dhe do t’i largonin ata një herë e mirë nga pushtuesi otoman. Këto nevoja të ngutshme, edhe pse të vonuara, krahasuar me kombet e tjera të Europës, erdhën sidomos për shkak të kushteve që do të krijonte Rilindja Kombëtare Shqiptare, për t’i nxjerrë shqiptarët nga errësira disashekullore që i kishte lënë pushtuesi i huaj. Abetaret shqipe u hartuan për të mësuar lexim-shkrimin e shqipes, në një kohë kur shkalla e analfabetizmit ndër shqiptarë ishte e lartë dhe të mësuarit në shkolla në gjuhët greke, turke e arabe ishte një dukuri e zakonshme. Qysh me themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (më 10 qershor 1878) u ndje nevoja e një alfabeti të njehsuar, kështu Komiteti i Stambollit, veç të tjerave, zgjidhi edhe çështjen e 76
Shih: OSMANI, Shefik; KAZAZI, Njazi. Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historikopedagogjike. Shkodër, Idromeno, 2000, f. 335–337 77 1. E këndimit çunavet: këndonjëtoreja, copë e parë. Shtypurë prej shoqërisë “Drita”, Bukuresht, 1886; 2. E këndimit çunavet: këndonjëtoreja, copë e dytë. Shtypurë prej shoqërisë “Drita”, Bukuresht, 1886; 3. Vjersha: për mësonjëtoret të para. Shtypurë prej shoqërisë “Drita”, Bukuresht, [1886]
105
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
alfabetit të përbashkët 78 . Pra, në kohën kur Jovani Terova publikoi veprat e tij, edhe pse para Kongresit të Manastirit (1908), çështja e alfabetit thuajse ishte zgjidhur. Në këtë periudhë, tekstet e tij, e simotrat e tyre, ndihmuan në mësimin e gjuhës amtare, jo vetëm për grup-moshën që i drejtohen - fëmijëve të klasës së parë të shkollës fillore - por edhe për të rriturit analfabetë (“pĕr ç’do şqipĕtar tĕ madh’e tĕ vogĕl” – thekson J. Terova në parafjalët e të dy botimeve). Përmes këtyre teksteve, mësonjësit u mësonin brezave të rinj shkrimleximin, duke mundësuar bashkimin e ndërgjegjësimin e shqiptarëve dhe duke ndikuar në zgjimin arsimor e atë kombëtar. Tekstet shkollore rezultuan tepër të rëndësishme dhe synonin ta shkëpusnin arsimin në Shqipëri nga varësia e shkollave të huaja dhe nga pedagogjia fetare. Tekstet e Terovës janë hartuar mbi një traditë të abetareve shqip, kryesisht sipas shembullit të Ëvatarit të Naum Veqilharxhit dhe Alfavitarit shqip (në toskërishte) e Abetarit skip (në gegërishte) të Kostandin Kristoforidhit 79 , ndërkohë që nuk kemi asnjë burim se mund të ketë konsultuar apo të jetë mbështetur në abetaret e huaja, të hartuara nga bashkëkohësit e tij. Natyrshëm lind pyetja: Nëse Jovani Terova u mbështet në abetaret e pararendësve të tij, a ka “Abetarea” dhe “Leçitjea” përmbajtje fetare? Kujtojmë se edhe pse abetaret e N. Veqilharxhit dhe të K. Kristoforidhit përshkruheshin nga ndjenja të forta patriotike, si Ëvetari i Veqilharxhit, i cili kishte në përmbajtjen e vet gjashtëmbëdhjetë pjesë mësimore nga Dhiata e re dhe Dhjetë Urdhëresat e Moisiut, që përmbyllin pjesët e leximit; edhe abetaret e Kristoforidhit në tematikë të tyre kishin edhe pjesë të zgjedhura prej shkrimeve të shenjta. Tekstet e Jovani Terovës ngjasojnë me tekste të mirëfillta shkolloredidaktike, duke mbizotëruar aspekti didaktik e ai kombëtar. Prirja laike në tekstet e tij synonte që arsimi në vendin tonë të ngrihej mbi baza pedagogjike, e jo teologjike. Në të dyja tekstet ekziston vetëm nga një pjesë leximi me përmbajtje moralizuese fetare, në lëçitje e 78
Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip (ose Shoqëria e Stambollit, themeluar më 1879), përzgjodhi projektin e Sami Frashërit, i cili ishte hartuar sipas alfabetit latin dhe sipas parimit fonetik - për çdo tingull një shkronjë - dhe, për tinguj të veçantë të shqipes shkronja të huajtura nga alfabeti grek ose të sajuara nga S. Frashëri. 79 OSMANI, Shefik; KAZAZI, Njazi. Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historikopedagogjike. Shkodër, Idromeno, 2000, f. 117
106
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
titulluar Gjyqi i Zotit (Ghuqi i Zotit), ndërsa në abetare, e titulluar Solloni edhe Krisua. Këto pjesë nuk rezultojnë të jenë shkëputur prej ndonjë shkrimi të shenjtë. Kështu, tekstet e tij, edhe kur përmendin moralin fetar, nuk tregojnë anësi fetare. Për lehtësi shqyrtimi, botimet shkollore të Jovani Terovës do të analizohen veçmas, duke u ndalur në disa pika të analizës, siç janë: ndarja dhe përzgjedhja e mësimeve të abetares dhe të lëçitjes; pjesët e përzgjedhura; kriteret që janë ndjekur; mësimet edukative dhe ato me karakter kombëtar; ana metodike edhe ajo edukative; shoqërimi i këtyre librave me ilustrime; integrimi i njohurive bazike matematikore tek abetarja; mangësi, nëse ka; si dhe shumë çështje të tjera. I. Abetarea Şqipe: “ç’do komb ka gjuhĕn’ e vet” Kjo abetare, e shkruar në toskërishte, pikë së pari, duket se përmbush funksionin kombëtar, kërkesat edukative që lindin nga përkatësia ndaj kombit. Ajo hapet me katërvargëshin: Un’e-varfëra şqipëri/ N’errësirĕ gher tani/ C’do neri sod mĕ ndi/ Tĕrĕ jetĕn do t’ja di. Abetarja është hartuar mbi bazë të parimit fonetik, të lexuarit lidhet me metodën fonetike, meritë e konceptuar që prej N. Veqilharxhit në Ëvatarin e tij. Në këtë abetare, sikurse edhe në abetaret kudo në botë, shfaqet tharmi kombëtar e kjo ndjenjë kombëtare vjen si domosdoshmëri e gati mbijetesë referuar kushteve historike në të cilat ajo është hartuar. Karakteri i saj edukativ, jo vetëm arsimor e kombëtar, është, mbi të gjitha, t’u mësojnë fëmijëve (dhe të rriturve) të leçiturit dhe të shkruarit, si një fazë parapërgatitore. Sa i përket çështjes së alfabetit, që në parafjalë sqarohet se janë zgjedhur shkronjat latine (zĕ-şéñaş latinçe), duke qenë se ato janë më të përhapurat në Europë. Gjithashtu, në mbyllje të librit, autori paraqet pasqyrën e alfabetin shqip, për të lehtësuar mësimin e shqipes, pranëvënë germat e huaja frënge, greke e latine, konkretisht: şqip., frĕn., elin., român. Në këtë abetare ka një organizim të kombinuar të mësimit të leximit dhe të shkrimit fillestar, i cili ecën sipas hapave metodikë të mësimit të shkronjave, duke evidentuar veçoritë grafike dhe ato fonetike të tyre, si bukurshkrimin edhe ortografinë. Kështu, faktori didaktik lidhet me: njohjen e shkrimit me sy, shqiptimin e fjalëve dhe me kuptimin e tyre. Fillimisht shkronjat mësohen sipas alfabetit, duke ndjekur atë që mjaft metodistë do ta quajnë metoda alfabetike, duke 107
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësuar më parë shkronjat e vogla, shtypi dhe dore (zĕşéña tĕ-vogĕla: a b c ç d e ĕ ê f g h i j k l m n ñ o p q r s ş t u ŭ û v z) dhe më pas shkronjat e mëdha, shtypi dhe dore (zĕşéña tĕ-mĕdhá: A B C Ç D E Ĕ Ê F G H I J K L M N Ñ O P Q R S Ş T U Ŭ Û V Z). Alfabeti shqip në këtë abetare numëron tridhjetë shkronja, ndër to: nëntë zanore (zĕşéña tĕ-zêsime: a e ĕ ê i o u ŭ û) dhe njëzet e një bashkëtingëllore (zĕşéña tĕ-pĕrzêsime: b c ç d f g h j k l m n ñ p q r s ş t ŭ û v z). gjithashtu, paraqiten edhe: shkronjat dyshe (zĕşéña dŭdáşkĕse: dh gh gç ll rr th zh zz); shkronjat: buzore (buzĕtóre: b f m p v), dhëmbore (dhĕmbĕtóre: c ç d t dh gç ll th zz), grykore (grŭkĕtóre: g k h), qiellzore (qellĕtóre: j l n ñ q r rr gh) dhe fishkëllore (fişĕtóre: s ş z zh). Kësisoj, Jovani Terova në abetaren e tij ndjek edhe metoda të tjera, si: metodën fonetike (leximi i shkronjave bashkëtingëllore me zanore), fonomimike (si lidhen shkronjat me njëra-tjetrën), syllabike (rrokjesore) dhe fjalësore, të gjitha të ilustruara me shembuj përkatës. Abetarja ndahet në dyzet mësime, duke synuar që t’u mësojë fëmijëve mësimet themelore e ato shprehësore. Lënda e saj dhe fjalët e përzgjedhura merren përgjithësisht prej botës fëmijërore, pra të mësuarit sipas psikologjisë fëmijërore, por evidentohen edhe shembujt e marrë prej krahinës së autorit, si për shembull në mësimin 16, “Lindje e fjalëvetĕ”, shembujt e parë që përmenden janë: Korçë, korçar. Përmes këtyre mësimeve synohet që mësonjëtori, përveç të lëçurit dhe të shkruarit të gjuhës amtare, t’u mësojë fëmijëve edhe: • njohuritë bazë gjuhësore, duke përfshirë fjalët njërrokëshe, lidhjen e fjalëve, theksat etj., si dhe shenjat e pikësimit (pikĕşenat), siç janë: presja (presë), pika (pikë), pikëpresja (pikë-presë), pikëpyetja (pŭetĕs), pikëçuditësja (çuditĕs), dy pikat (dupika), viza (ndarĕs), kllapat (hark), kllapat katrore (klapĕ), thonjëzat (çqoñĕs), tri pikat (pika), paragrafi (perşeñĕ). • mësime edukative-moralizuese, të tilla si: “Ç’sjell gĕñeştra”, “Dheu éşte flori”; “Mbolle te-tjerete, ha ti; mbill ti, te hane te-tjeret”, “Kuş spunon mbetet’urete”; • njohuri për botën shtazore e atë bimore (pjesë leximi), të ilustruara me imazhet përkatëse për secilën, si: “Gomari”, “Bualli”, “Pula dhe kĕndézi”, “Mbleta”, “Miz’e mendafşite (Flûtûra)”, “Ariu”, “Gçerafi”, 108
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
“Majmuni”, “Fili80”. Një dukuri për t’u theksuar është se në dixhiturat e ilustrimeve shkruhen ashtu si shqiptohen sot, p.sh. mbleta në mësim, por bleta në ilustrim; miz’e mendafşite në mësim, por flûtûra në ilustrim; • tregime/pjesë leximi, si: “Solloni edhe Krisua”, “Kristóf Kolómbi”, “Majnunat’e madhén”, “Plugu”, por edhe pa titull, të emërtuar thjesht sipas numrave: Mësimi (18, 28, 29, 30, 31); • mësime shpjegimore, siç është rasti i integrimit të njohurive bazike matematikore brenda abetares, si: numrat nga 1–100 (numerĕşeñatĕ), tabela e shumëzimit (pasqûr’e şumezimit), mbledhja (mbledhĕşeña), zbritja (zbritĕşeña), shumëzimi (şumoñĕşeña), pjesëtimi (pjesoñĕşeña), barazimi (baraşeña), por jo të grupuara në mësime të përbashkëta për njohuritë matematikore, por të integruara në mësimet e abetares. II. Leçitjea: “ç’do şqipĕtar i madh’e i vogĕl lipsetĕ tĕ mĕsojnĕ ghuhĕn’e e vet, t’e leçitin drejt, e t’e zĕşeñojnĕ (şkruajnĕ) mirĕ” Edhe teksti tjetër, Leçitjea81 është hartuar mbi bazë të parimit fonetik. Pjesët e përzgjedhura, të cilat, siç theksohet nga autori edhe në parafjalën e botimit, janë përkthyer prej historive më të mira dhe synojnë që të ndrisin mendjet e fëmijëve e t’i njohin ata me tharmin kombëtar shqiptar. Detyra kryesore e mësonjëtorit është t’ua shqiptojë fëmijëve këto pjesë leximi, në mënyrë që ata të mësojnë të lexojnë drejt gjuhën e tyre, pra këto pjesë janë përzgjedhur për të ushtruar të lexuarit e gjuhës amtare. Kjo lëçitje nuk është e ndarë në mësime, si Abetarea, por përbëhet vetëm nga pjesë leximi. Në këto pjesë nuk vërejmë ndarje në tematika të përbashkëta ose të përafërta. Në Leçitje, autori përfshin gjithsej tridhjetë pjesë leximi, të pashoqëruara me ilustrime apo me aparat pedagogjik, ndër të cilat do të veçonim: vjersha, pjesë folklorike, fabula, mësime edukative, mësime e tregime me karakter kombëtar dhe me karakter moral-edukativ. Ky libër vjen si një domosdoshmëri për mësuesin e shkollës fillore, 80
Fjala fil vjen nga arabishtja dhe do të thotë elefant. Ekzemplari i këtij botimi është shqyrtuar pranë Bibliotekës Kombëtare e Shqipërisë, në të cilin është shënuar: e fali zoti Profesor Doktor GUSTAV VAJGAND (WEIGAND), Lëpiskë, Dimëruar 1929 81
109
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
duke shërbyer si një kornizë për plotësimin e nevojave të nxënësve dhe për aftësimin e tyre në lexim. Në të janë përfshirë edhe pjesët e të mbajturit mend; të tëra vjershat duhet të mësohen e të thuhen pa asnjë pengim, sqaron autori në parafjalën hyrëse. Detyra e çdo shqiptari, të madh e të vogël (pra jo vetëm e fëmijëve të klasës së parë), është që të ketë dëshirë të madhe të mësojë gjuhën e vet, të lëçitë drejt e të shkruajë mirë gjuhën e kombit të vet, gjuhën e mëmëdheut. Për lehtësi evidentimi, pjesët e leximit, të përzgjedhura prej Jovani Terovës, do t’i grupojmë e do t’i rendisim si vijon: • Tetë pjesë leximi moralizuese-informuese, si: “Mĕm e mirĕ” (për dashurinë prindërore), “Ghuha dhe fjala”, “Dukjea”, “Lotetĕ”, “Gheghea”, “Fjalĕ tĕ vlera”, “Drudhe e bukĕsĕ” dhe “Şpirti”. • Gjashtë pjesë leximi nga zoologjia (bota shtazore), si: “Macea”, “Pula”, “Qeni”, “Krimbatĕ” “Mizatĕ” dhe “Kafşatĕ e bagĕtia” . • Pesë pjesë leximi për dukuritë natyrore dhe nga fiziologjia mjedisore (bota bimore), si: “Era dhe ujĕtĕ”, “Plaçkatĕ tĕ dheut”, “Man’e bardhĕ”, “Ara (Çoçaniku)” dhe “Marerea”. • Tri pjesë leximi për metalet, si: “Arghêndi”, “Kallaji” dhe “Ari”. • Tri fabula, si: “Gomari dhe kafşĕt’tĕ egĕra”, “Dhelpĕra dhe lejleku” dhe “Ghinkalla dhe miz’e dheut”. • Dy vjersha me karakter kombëtar, për gjuhën shqipe dhe për atdheun, si: “Ghuha şqipe”: tri strofa katërvargëshe, 8-rrokëshe, përgjithësisht theksat ritmikë bien në rrokjen e tretë dhe të shtatë, rimë e kryqëzuar: abab - cdcd - efef; “Şqipon’e malit”: katër strofa gjashtëvargëshe, 6-rrokëshe, përgjithësisht theksat ritmikë bien në rrokjen e tretë dhe të pestë, me skemë rime: abccab - deffde - ghiigh - jklljk. • Një pjesë leximi për heroin kombëtar: “Skender-begu”, për rritjen e vetëdijes kombëtare, duke e cilësuar si “mbi-ret i Şqipĕrisĕ”; • Një pjesë leximi për kombet, si: “Kombet tĕ Evropĕs e tĕ Azisĕ”, ndër të cilët, J. Terova i përmend shqiptarët si më të parët e kombeve, duke mbrojtur tezën pellazgjike, ashtu si shumë figura të tjera të Rilindjes Kombëtare, si Sami Frashëri etj. • Një pjesë leximi me moral fetar, si: “Ghuqi i Zotit”, në të cilën nuk shprehet anësi fetare, por mbizotëron morali fetar. Si përfundim dhe përmbledhtazi, për të dyja tekstet e Jovani 110
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Terovës, do të thoshim se ndryshe prej autorëve të mëparshëm, të cilët disa prej teksteve të tyre i botuan për djem ose për vajza, në to nuk ka dallime gjinore as në adresimin e teksteve dhe as në përmbajtjen lëndore të tyre. Gjithashtu, tekstet janë të shoqëruara me parafjalë, e cila nuk është gjë tjetër veçse një udhëzues e orientues didaktik për mënyrën sesi duhet mësuar të lexuarit dhe të shkruarit e gjuhës amtare, si dhe sesi duhet të funksionojë marrëdhënia nxënës (fĕmijĕ) – mësues (mĕsoñĕtori). Pjesët e përzgjedhura janë përkthime ose përshtatje, por në asnjërën prej të cilave nuk paraqitet burimi prej nga është vjelë lënda. Terova duket se i ka ofruar vetes lirinë e përzgjedhjes, duke paraqitur qëndrimin vetjak e duke i përshtatur dhe përafruar pjesët me botën fëmijërore. Në pjesët e përzgjedhura spikat edhe lënda folklorike. Si mangësi të këtyre teksteve do të thoshim se në to mungon grupimi i mësimeve sipas tematikave të përbashkëta. Përmes këtyre teksteve, Jovani Terova, përveç përvetësimit të shkronjave të shtypit dhe të dorës, zanoreve, bashkëtingëlloreve, theksave, rrokjeve, fjalëve, fjalive, pjesëve të leximit, synon që nxënësit të përvetësojnë edhe njohuri elementare, ku përfshihen njohuritë mbi natyrën, mbi mjedisin që i rrethon, tregime me karakter kombëtar, edukativ e moral (atdhedashuria, dashuria prindërore, dashuria për punën etj.), fjalë të urta, njohuri bazike të matematikës etj., duke synuar dhënien e një baze elementare kulture. Këto tekste ishin në ndihmë të shkollës dhe të shkollave shqipe, duke i ndihmuar shqiptarët të shkruanin dhe të lexonin gjuhën e tyre amtare. Bibliografi BEVAPI, Kujtim. Bibliografi për historinë e arsimit: 1844–1939. Tiranë, SHBLSH, 1988 BEVAPI, Kujtim. Meditim pedagogjik mbi abetaret shqipe. Elbasan, Onufri, 1996 ÇABEJ, Eqrem. Për gjenezën e literaturës shqipe. Ribot. Prishtinë, Rilindja, 1970 KRASNIQI, Islam. Mësimi i leximit dhe i shkrimit fillestar : ndihmës metodik për studentet e mësuesisë, të Degës së Pedagogjisë dhe për mësuesit e klasës së parë tëshkollës fillore. Prishtinë, Libri shkollor, 2002 111
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
OSMANI, Shefik; KAZAZI, Njazi. Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike. Shkodër, Idromeno, 2000 STEELE, Jeannie L.; MEREDITH, Kurtis S.; TEMPLE, Charles. Zhvillimi i mendimit kritik. Tiranë, Lilo, 2000 TEROVA, Jovani Risto Lazit (punoarĕ prej). Abetarea Şqipe : Thenje I., ştùpurĕ prej Şoqĕrisĕ tĕ mĕsimit şqip “Drita”, e bĕrĕ mĕ tĕ kalendorit 1887 nĕ Bukureşt; Bucuresci, Tipo-litografia Dor. P. Cucu 1887 TEROVA, Jovani Risto Lazit (punoarĕ prej). Leçitjea : Thenje I., darov’e katĕrte daroviture Şoqĕrisĕ “Drita”, e bĕrĕ mĕ 4 tĕ kalendorit 1887 nĕ Bukureşt; Bucuresci, prej zotit N. Gussi, maqedhonit prej Kruşove; Tipo-litografia Dor. P. Cucu 1887 VOZGA, Ramazan. Libri shqip 1555–1912, në fondet e Bibliotekës Kombëtare : bibliografi. Tiranë, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, 2010 ZHULATI, Naço. Të metat e “Abetar-it Shqip” dhe nevoja për nji “Abetar pedagogjik”. – Në: “Shejzat”, Vjeti III, shtateur–teteur, 1959, nr. 9–10/ Anno III – Settembre–Ottobre, 1959, f. 340–349
112
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MIHALLAQ ZILEXHIU Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhës Gjermane
[email protected] NDIKIMI I GJUHËS AMTARE NË MËSIMIN E GJUHËS SË HUAJ. PRAKTIKË MËSIMORE DHE PËRKTHIMI NËN SHEMBULLIN E PRӒTERITUM-IT TË GJUHËS GJERMANE Gjuha amtare mund të jetë ndihmë, por mund të jetë dhe pengesë për mësimin e gjuhës së huaj nga nxënësi. „Përvetësimi i gjuhës së huaj varet nga shkalla e përvetësimit të gjuhës amtare“ Wygotsky Nga përvoja jonë e deritanishme mund të themi se gjuhët që kanë më shumë ngjashmëri me gjuhën amtare, mësohen më lehtë nga nxënësi. Për ne shqiptarët kjo vlen për gjuhën italiane apo gjuhët e tjera romane krahasuar me gjuhët gjermanike apo gjuhë si hungarishtja, gjuhë tonike si gjuha kineze apo vietnameze e kështu me radhë. Një shembull i vërtetuar me gjuhën gjermane thotë se ata që kanë gjermanishten apo anglishten gjuhë amtare, mund të mësojnë gjuhën daneze ( është fjala për një nxënës mesatar), ta flasin rrjedhshëm atë pas maksimumi një viti duke punuar ҫdo ditë nga dy orë. Për gjuhën polake dhe ruse do ti duheshin një vit e gjysmë dhe për gjuhë si ajo turke , hungareze, do ti duhej më shumë se dy vjet. Ndërsa për gjuhë si ajo kineze, arabe e të tjera të ngjashme, do të duheshin rreth 30 muaj. Përmes shembullit të mësipërm, ne kemi nënvizuar indirekt rëndësinë e madhe të gjuhës amtare në mësimin e gjuhës së huaj. Nxënës pa përvojë në mësimin e gjuhës së huaj, përfytyrojnë se mësimi i saj duhet të funksionojë si mësimi i gjuhës amtare. Kjo do të thotë se ata ndjekin zakonet e tyre gjuhësore duke përdorur aftësi dhe shprehi të njohura tashmë gjatë përvojës me gjuhën amtare. E thënë ndryshe, gjuha amtare shërben për ta si një lloj traseje mbi të cilën vendosin pastaj dhe gjuhën tjetër që mësojnë. Të kuptosh apo dhe formulosh në një gjuhë tjetër, kjo varet mes të tjerash edhe nga formimi jo vetëm gjuhësor i nxënësit. Fakti që 113
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ai është apo jo i lexuar, i „shëtitur“ etj ndikon në shkallën e vështirësisë për të kuptuar dhe formuluar në gjuhë të huaj. Mirëpo nuk mund të presim nga nxënës të një moshe të re që të kenë përvojë të gjatë në përdorimmin e gjuhës së tyre amtare prandaj dhe ndikimi i saj te gjuha tjeër që po mësohet është më i dobët ashtu sikurse ndikon krejt anasjelltas ky fakt në mësimin e gjuhës së huaj nga të rriturit. Në rastin e këtyre të fundit, prezenca e gjuhës amtare është më e shpeshtë dhe më e fortë gjatë mësimit të gjuhës së huaj. Ja dhe disa shembuj që ilustrojnë këtë ndikim: Veshi apo dëgjimi ynë është tashmë i mësuar me disa tinguj, me një intonacion, theksim e të tjera fenomene fonologjike të caktuara. Ndaj dhe kur dëgjon të tjera jo si ato, ai ka një stepje dhe sforcim për të dalluar dhe pastaj imituar keto fenomene të reja në fushë të kuptimit me dëgjim dhe shqiptimit. Le të marrim një shembull me rastin kur kur duam të shprehim dhimbjen pas një aksidenti që kemi pësuar. Në këtë rast ne bërtasim duke nxjerrë tingull të ngjashëm me: Oooooooo! Ndërsa një gjerman : Aiiiii? Ose kur duam të tërheqim vëmendjen e dikujt thërrasim: Ooo! Për të arritur të njëjtin qëllim, një gjerman do të thërriste: Hey...! etj. Ngjashmëritë krijojnë siguri dhe besim te nxënësi: shqiptimi në përgjithësi i gjuhës italiane që përbën pak ose aspak problem për ne shqiptarët ndërsa hundoret e gjuhës frënge, r-ja e frëngjishtes dhe gjermanishtes është shpesh një katastrofë për ata. Një shembull tjetër problematik është edhe zanorja e gjatë dhe e shkurtër që ndeshet shpesh në frengjishten dhe gjermanishten por jo patjetër në shqipen. Brot dhe Bro(ooo)t Fjalët me përgjegjëse në gjuhën e huaj që mësohet, përbëjnë më pak vështirësi përvetësimi se sa ato që nuk e kanë një të tillë. Dhe nuk është fjala vetëm për fjalë, por edhe për mënyra foljeje si mënyra habitore dhe dëshirore e gjuhës shqipe, kuptimet e të cilave nuk shprehen me mjete të ngjashme në gjuhët e huaja që mësohen në shkollat tona. 114
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Edhe një fjalë me një rrjet të gjërë kuptimesh në gjuhën amtare, bën të mundur që të mos kesh vështirësi për të rrokur kuptimin apo kuptimet e një fjale në gjuhën tjetër që po mëson. I mësuar tashmë që në gjuhën tënde amtare të dëgjosh dhe përdorësh këtë veҫori, nxënësi nuk surprizohet nga i njejti fenomen në gjuhën e huaj. Më poshtë kemi trajtuar rastin e një kohe foljeje në gjuhën shqipe që nuk e kziston si e tillë në gjuhën gjermane duke dhënë me ndihmën e shumë shembujve të marrë kryesisht nga përkthimi në gjuhën gjermane të librave të Ismail Kadaresë nga përkthyes, por edhe përpjekje përkthimi të studentëve tanë. Përmes këtij trajtimi, ne sjellim në vëmendje dallimin e shprehjes së kohës gramatikore të së pakryerës dhe të kryerës së thjeshtë të gjuhës shqipe në atë gjermane dhe mjetet e mundshme e korrekte të shprehjes së tyre në këtë gjuhë. Präteritum Lidhur me Präteritum, ekzistojnë mendime të ndryshme për përkufizimin e kohës që ai tregon. Njeri prejt këtyre mendimeve është ai i Weinrich, sipas të cilit, Präteritum i përcjell dëgjuesit një informacion që tregon se ajo që thuhet është thjesht një tregim. (1985: 58). Sëbashku me të tashmen, ai i quan këto kohë si „Nulltempora“. Te Textgrammatik (1993: 219), Weinrich e quan Präteritum-in, si „Nulltempus të botës që tregohet“. „Nulltempus der erzählenden Welt“. Helbig/Buscha 1984: 148, e quajnë atë si kohën specifike të të treguarit, ndërsa Duden 1984: 149 si kohën kryesore në të gjithë tregimet. Siç e shikojmë, Präteritum-i konsiderohet duke pasur parasysh kuptimet e tij të së shkuarës. Lidhja me të shkuarën Sipas Duden, (1984: 148), Präteritum-i përdoret në rastet kur duam të tregojmë se veprimi kryhet larg së tashmes, është i kryer tashmë, i mbyllur përpara momentit kur flasim. Sipas Helbig dhe Buscha, (1984: 148), Präteritum-i tregon një veprim të kryer në të shkuarën, dhe koha e veprimit është identike me atë të vëzhgimit të veprimit, dhe që të dyja ndodhen përpara kohës kur flasim. Një variant tjetër i shpjegimit të kuptimit të Präteritum-it, është ai i Eisenberg-ut, sipas të cilit, koha e veprimit të treguar nga folja 115
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndodhet para momentit të referimit dhe momenti i vëzhgimit të veprimit ndodhet brenda momentit të veprimit, por nuk është identike me atë. (Eisenberg 1989: 120) Koha e veprimit, sipas tij është një interval kohor, brenda të cilit koha e vëzhgimit të ngjarjes ndodhet me distancë e larguar nga momenti i referimit. Lidhja me të tashmen dhe me të ardhmen Nganjëherë, Präteritum përdoret për të treguar një veprim në të ardhmen (1984:513 dhe Helbig/Buscha (1984:148) e trajton në këtë mënyrë si një formë tregimi të një natyre letrare. Konsiderohet edhe si një formë shprehjeje të së tashmes të së shkuarës: War er wirklich so krank?- si një formë transferimi e Er fragte den Arzt: Bin ich wirklich so krank? Përdoret edhe për të zëvendësuar të tashmen kur mendohet kjo e fundit: Wer erhielt das Bier?=Ich habe ein Bier, wer erhӓlt das Bier? Preteritum-i mund të përdoret edhe për shprehjen e një ngjarjeje që do të ndodh në të ardhmen. Heidolph flet për shembull, për Zukunftsroman (1984: 513) duke e konsideruar atë një teknikë tregimi :Ob er sie fand in diesem Gewimmel? = Er fragte sich: Wird er sie in diesem Gewimmel finden?( 149) Präteritum-i mund të shfaqet edhe me ndajfolje kohe (Heidolph1984: 514) që lidhen jo me momentin kur flitet, por me kohën kur veprohet. (jetzt, nun, bald, später...). E pakryera Tregon një veprim në zhvillim e sipër në të shkuarën. „Jashtë ulërinte furtuna, tymtarët rënkonin si të gjallë dhe unë mendoja se si nën themelet e shtëpisë sonë nuk ishte toka e fortë dhe e sigurt, por uji i zi, i pabesë i sternës.“ Kronikë në Gur“ f. 20 „Draußen heulte der Sturm. Die Schornsteine auf dem Dach stöhnten wie lebendige Seelen, und ich mußte daran denken, dass die Grundmauern unseres Hauses nicht in der festen und sicheren Erde ruhten, sondern dass sich unter ihnen das böse und treulose Wasser der Zisterne befand.“ Chronik in Stein S. 20 Në këtë rast kemi njëpërputhje të përdorimit të Präteritum në vend të së pakryerës. Në kuptimin themelor të së pakryerës, folja shoqërohet zakonisht me pjesëzën po. 116
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kjo i jep mundësi foljes që të tregojë një veprim të caktuar duke u kryer në një çast të së shkuarës. „Ne kishim një orë që po grindeshim dhe po bënim tregti me pulla poste mu në mes të rrugës.“ F. 24 „Schon seit einer Stunde zankten und schacherten wir mitten auf der Straße um Briefmarken.“ S. 15 Të njejtën gjë shpreh edhe folja ndihmëse jam sëbashku me përcjelloren e foljes që zgjedhohet: ... po përmendeshin gjithmonë e më tepër ca skica të çuditshme që ishte duke bërë shpikësi Dino Ciço.“ F. 120 „... so mischte sich...immer mehr die Erwähnung einiger seltsamer Skizzen des Erfinders Dino Ciço“. S. 106 Përdorimi i pjesëzës po nuk ndryshon patjetër mënyrën e të shprehurit të së pakryerës me Präteritum-in. E pakryera tregon një veprim që është përsëritur në të shkuarën. Kuptimi i përsëritjes del nga konteksti. Në këtë rast, folja shoqërohet shpesh nga tregues kohorë: Unë e doja shumë sterren dhe shpesh i flisja gjithfarë gjerash, duke u përkulur në grykën e saj.“ „Ich mochte die Zisterne sehr und schwatzte , über die Offnung gebeugt...“. S. 9 Veprimi i përsëritur mund të shprehet me Präteritum. ( folja llomotis lë të kuptohet se bëhet fjalë për veprime që zgjasin, por jo domosdoshmërisht që përsëriten prandaj rekomandohet vendosja e një treguesi kohor). Tregon gjithashtu një veprim, që ka zgjatur pak a shumë për një kohë të gjatë në të shkuarën. E pakryera tregon gjithashtu një veprim që mund të quhet e tashme e së shkuarës. Kjo ndodh kur kthejmë një ligjëratë të drejtë me foljen në kohën e tashme, në ligjëratë të zhdrejtë. : Thoshnin se tani vuanin shumë, ngaqë ishte mbyllur kufiri me Greqinë dhe nuk mund të hanin dot ngjala nga të Janinës, të cilat u bënin mirë për përdhesin.“f. 32 „Sie sagten, sie hätten sehr darunter zu leiden, daß die Grenze zu Griechenland geschlossen war und sie keinen Aal aus Johannina mehr essen konnten, der so gut gegen Rheumatismus half.“ Në rastin e mësipërm, e pakryera shprehet me Konjuktiv II për 117
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të kthyer ligjëratën e drejtë në të zhdrejtë dhe me Präteritum për të shprehur veprimin që përsëritet. E kryera e thjeshtë : Kuptimi kryesor i saj është të tregojë një veprim të përfunduar në një moment të caktuar të së shkuarës. „Sirena e alarmit ajror nuk ra. Nuk gjëmuan as topat e baterisë si zakonisht dhe as kundërajrori i vjetër nuk shtiu.“ F. 135 „Die Luftschutzsirene heulte nicht auf. Auch bellten die Geschütze der Batterie nicht wie gewöhnlich, und nicht einmal die alte Flak feuerte.“S. 119 Në një kuptim mbarëkohor, shprehen mendime me vlerë të ngahershme. Kjo ndeshet në fjalë të urta popullore: Po guxove, fitove. Halb gewagt ist halb gewonnen. Në rastin e foljeve të përdorura me kuptim mbarëkohor, e kryera e thjeshtë e shqipes mund të shprehet me të kryerën e gjermanishtes dhe me të tashmen e saj si në rastet e mëposhtëm. Për sa kohë kemi të bëjmë me shprehje të ngurtësuara, atëherë duhen njohur dhe shpjeguar rast pas rasti. Në fjali të varura kushtore, të ndërtuara me lidhësën nënrenditëse po: Po nuk deshe, nuk të ngacmon njeri. Wenn du nicht möchtest dann neckt, belästigt dich niemand. „Po s’erdhe ti, as ne s’vemi, thanë shokët e tjerë.“ Wenn du nicht kommst, dann kommen wir auch nicht. E kryera e thjeshtë përdoret edhe me kuptimin e kohës së ardhme: „Ja, dole një natë nga kafeneja, gjete një femër te këndi i rrugës, e more në hotel dhe ja e bëre fëmijën e familjen bashkë.Po Shqipërinë, e bën dot Shqipërinë brenda një nate, pasi del nga kafeneja?“f. 117 Man kommt eines Nachts aus dem Cafe, trifft an der Strassenecke ein Frauenzimmer, nimmt es mit ins Hotel, und schon hat man auf einen Strich Kind und Familie. Aber Albanien? Macht man Albanien in einer Nacht, auf dem Rückweg vom Cafe?S. 103 Largohu se ta futa turinjve. E kryera e thjeshtë përdoret edhe në kuptimin e kohës së kryer: 118
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
„Tek po rrija te porta e jashtme dëgjova një fërfëllimë flatrash. Suzana, mendova. -Erdhe?-tha ajo.f.66 „Bist du da?“ fragte sie.“ S. 55. Kjo është më shumë karakteristikë e gjuhës së folur në gjermanisht dhe në shqip. Pra te njera përdorim të kryerën e thjeshtë (në shqipe) dhe te tjetra parapëlqejmë të kryerën (në gjermanishte). Në rastin tonë, kuptimin e së kryerës përkthyesi e ka dhënë përmes së tashmes. „-E, Llukan, dole nga burgu?(Ke dalë nga burgu)“- e pyeti një kalimtar. -Dola, dola (Kam dalë, kam dalë). -Kur do të hysh prapë? -Epo burgu për burrat është.“ f.31 „He, Llukan, bist du wieder raus aus dem Gefängnis? „Ja, ja, ich bin wieder raus.“ „Und wann kommst du wieder rein?“ „Na ja, Männer gehören eben ins Gefängnis“ S. 25 Në këtë rast, siç e shikojmë, në gjermanishte përdorim të tashmen e foljes për të shprehur të kryerën. Përdoret në fjali pyetëse krahas së tashmes dhe me atë kuptim: „C’pate që ngrite krye, pse na prish gjakun?“. F. 27 „Warum lehnst du dich so auf, jagst uns einen solchen Schecken ein?!! S. 19 Në gjermanishte përdorim direkt të tashmen e foljes dhe shtojmë elemente të tjera stilistikore për shprehjen e ngjyrimit të shprehur në shqipe me të kryerën e thjeshtë. Ose : - Kamerier! - Erdha.( Dmth: Po vij.) - Herr Ober! - Ich komme gleich. Kohët e pakryer dhe ajo e kryer e thjeshtë në gjuhën shqipe kanë një përdorim kryesor gjithëpërfshirës dhe patjetër që i kushtohet rëndësi e madhe kur ato duhen përkthyer në një gjuhë tjetër për të dalë sa më qartë kuptimi që përfaqësojnë. Vetëm në kapitullin e e parë të librit të Ismail Kadaresë, 119
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
„Kronikë në Gur“ Onufri 2000, në 7 faqe nga të cilat përbëhet kapitulli, gjenden 108 folje në kohën e pakryer dhe 81 në të kryerën e thjeshtë. Tani le të mendojmë përkthimin e librit në gjuhën gjermane dhe pikërisht të kohëve në fjalë. Gjermanishtja për të dyja këto kohë disponon vetëm një formë gramatikore të quajtur Präteritum. Pra i bije që ne të kemi vetëm në këtë kapitull foljen në Präteritum 189 herë. Ky është tregues i shpeshtësisë dhe rëndësisë së kësaj kohe në të dyja gjuhët por njëkohësisht dhe problemi shpeshherë në përdorimin e saj. Pse? Më sipër kemi parë shumë të përbashkëta mes sidomos të kryerës së thjeshtë të gjuhës shqipe dhe Präteritum-it të gjermanishtes. Madje, fare qartë kjo theksohet nga Helbig dhe Buscha të cilët e kosiderojnë momentin e veprimit dhe vëzhgimit sikurse dhe në gjuhën shqipe para momentit kur flasim, por që momenti i vëzhgimit sipas tij është identik me atë të veprimit. Atëherë çfarë ndodh kur duam të përkthejmë një folje të gjuhës shqipe në të pakryerën, pra kur veprimi që ajo shënon tregon përveçse të shkuar edhe një vazhdimësi veprimi, tregon që veprimi është në vazhdim e sipër? Ky rast është i natyrave të ndryshme parandaj dhe duhet të shikojmë çështjen rast pas rasti. Kuptimi themelor i së pakryerës është që të tregoj një veprim në zhvillim e sipër në një çast të së shkuarës (Gramatika e Gjuhës Shqipe). Për përkthimin në këtë rast thamë se nuk kemi një formë të veçantë gramatikore në gjermanishte. A i përcjellim dot lexuesit në gjermanisht pikërisht këtë vazhdimësi, pa përfundim të zhvillimit të veprimit në një moment të caktuar të së shkuarës siç pretendojmë? „Ky ishte një qytet i çuditshëm, që dukej sikur kishte dalë në luginë papritur një natë dimri...“ Kronikë në Gur„ Onufri f. 14 „Es war dies eine seltsame Stadt, die anmutete, als sei sie in einer Winternacht...plötzlich im Tal aufgetaucht...“ Kjo është fjalia e parë e romanit dhe që këtu ne fillojmë të ndeshemi me problemin e përkthimit. E pakryer: Präteritum. Kemi lënë ndonjë nuancë qoftë ajo kohore apo më shumë pa përkthyer? Veprimi, apo gjendja në rastin e foljes ishte është përkthyer me war... Folja, mendoj unë, thjesht përshkruan dhe zakoni ynë në shqipe është 120
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
që për këtë përshkrim përdoret e pakryera si folje ashtu sikurse përdoret thjesht Präteritum-i në gjermanishte. Vazhdimësi veprimi nuk duket se po theksojmë. Në qoftë se foljet tregojnë veprime dhe janë në të pakryerën, vazhdimësia e veprimit apo edhe që ai përsëritet, del e qartë më tepër nëpërmjet kontekstit në gjuhën gjermane: „Cdo udhëtari, që e shikonte për herë të parë, qyteti i zgjonte dëshirën për të bërë një krahasim , por aty për aty, pasi udhëtari binte në grackë, qyteti e flakte krahasimin, sepse ky ishte një qytet që nuk ngjante me asgjë.“ F. 14 In jedem Reisenden, der sie zum ersten Mal erblickte, weckte die Stadt sofort das Verlangen, Vergleiche anzustellen. Doch, kaum war ihr der Reisende in die Falle gegangen, machte die Stadt den Vergleich zunichte, denn sie war eine Stadt, die nichts anderem glich.“ S. 5 Në qoftë se folja në të pakryerën tregon veprime që përsëriten, ajo mund por dhe jo patjetër që të shoqërohet me tregues kohorë. Në rastin tjetër është konteksti ai që nxjerr kuptimin e veprimit që përsëritet. Të njejtën gjë mund të themi edhe për gjuhën gjermane. Në rastin e mëposhtëm, në të dyja gjuhët është lidhësa kohore kur, wenn, por që ndihmohet edhe nga konteksti: „Kur shirat vazhdonin tri- katër ditë rresht, im atë e shkëpuste lugun, që sterna të mos mbushej më tepër se ç’duhej: f. 13 „Wenn der Regen drei oder vier Tage anhielt, löste mein Vater ein Stück der Dachrinne, damit die Zisterne nicht zu voll wurde.“ S. 8 Një rast i përdorimit të së pakryerës në gjuhën shqipe si folje përshkruese, por edhe si një lloj sfondi para të cilit kryhet një veprim që nënkupton shpejtësi, kryerje përfundimtare, atëherë do të kemi patjetër nevojë për mjete të tjera ndihmëse në shprehjen e këtij kuptimi në gjuhën gjermane. Në gjuhën shqipe, në këtë rast na vjen në ndihmë koha e kryer e thjeshtë: „Ndërsa po vrisja mendjen se cili e kishte më të vështirë të duronte burgimin, njeriu apo uji, dëgjova hapat e gjyshes dhe pastaj zërin e saj nga dhoma tjetër...“ f. 16 „Während ich mir noch den Kopf darüber zerbrach, für wenn es wohl schlimmer sein mußte, eingekerkert zu sein, für den Menschen 121
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
oder das Wasser, hörte ich im angrenzenden Zimmer die Schritte meiner Großmutter und dann ihre Stimme...“ S. 8 „Ndërsa po largoheshin, njeri prej tyre thirri me zë të lartë: Che putanna!“ „Beim Weggehen rief einer laut: Che putanna!“ „Tek po rrija te porta e jashtme dëgjova një si fërfëllimë flatrash.Suzana mendova.“ „Als ich das äußere Tor erreichte, vernahm ich etwas wie Flügelschlag. Suzana, dachte ich.“ „Ndërsa po kthehesha në shtëpi...pashë ca nxënës që po ngjiteshin rrugës së Varoshit.“ „Als ich ...nach Hause ging, kamen mir in der Varoshistraße ein paar Schüler entgegen.“ Shembujt e mësipërm i kemi marrë kryesisht nga përkthimi i romanit të Ismail Kadaresë „Kronikë në Gur“ në gjermanishte duke i shoqëruar me shpjegimet përkatëse dhe mendimet për përdorimet e mjeteve të ndryshme të shprehjes së të pakryerës dhe të kryerës së thjeshtë në gjermanishte. Një pjesë të mirë të këtyre përkthimeve i bënë edhe studentët tanë të gjuhës gjermane dhe konstatuam se, me përjashtime të caktuara, në shumicën e rasteve ata kanë zëvendësuar në përkthimet e tyre,qoftë të pakryerën, qoftë të kryerën e thjeshtë me Präteritum-in e gjermanishtes. Arësyeja është se nuk është punuar sa duhet me sqarimin dhe shpjegimin shterues të të veçantave kuptimore të kohëve të mësipërme dhe të larmisë së shprehjes së tyre në gjuhën gjermane. Ndërsa përkthimi në roman tregon se sa të rëndësishme janë elementet plotësuese leksikore në dhënien sa më të saktë të kuptimit të foljeve në fjalë. Në fund të këtij trajtimi jemi të ndërgjegjshëm për të veҫantat dhe surprizat që ndeshim gjatë mësimit të një gjuhë që nuk paraqet patjetër shumë ngjashmëri me gjuhën tonë amtare. Bëhet fjalë për rastin kur fenomeni gjuhësor i njërës gjuhë nuk e gjen plotësisht përgjegjësin në gjuhën e huaj që mësohet. Këtu del rëndësia e shpjegimit intensiv dhe praktikës së domosdoshme gjuhësore për të kuptuar dhe përdorur si duhet kohët e foljeve në përgjithësi dhe Präteritum-in në veçanti. Edhe diҫka tjetër: është shumë e rëndësishme 122
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
që me nxënës në moshë të vogël, të bëhen ushtrime të përshtatshme për moshën dhe aftësitë e tyre për të përdorur sa më shpesh dhe mirë këto kohë gramatikore, ndërsa me të rriturit, duke pasur parasysh aftësitë e tyre konjitive, të ndalemi dhe shpjegojmë rast pas rasti kuptimet e ndryshme të kohëve e pakryer dhe e kryer e thjeshtë me përkthimet e tyre të mundshme me ndihmëne Präteritum-it dhe mjeteve të tjera leksikore ndihmëse në gjermanishte. Bibliografi Der Grosse Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache 1966 Helbig&Buscha Deutsche Grammatik Ein Handbuch fuer den Auslaenderunterricht 1991 Langenscheidt Harald Weinrich Textgrammatik der franyoesischen Sprache Klett 1982 Ahmet Kurt Tempusbedeutung und Tempusgebrauch in der Gegenwartssprache des Deutschen und des … iudicum verlag Muenchen 1995 Christoph Jaffke Fremdsprachenunterricht auf der Primarstufe 2/te revidierte Auflage Deutscher Studienverlag Weinheim 1996 Gramatika e Gjuhes Shqipe 1 tirane 2002 Ali Dhrimo Aspekti dhe menyrat e veprimit foljor ne gjuhen shqipe shblu 1996 Grundlagen des Erst-und Fremdsprachenerwerbs Ernst Apeltauer Butzkamm, W. (1989): Psycholinguistik des Fremdsprachenunterrichts Wode (H) (1988)): Einführung in die Psycholinguistik, Theorien, Methoden, Ergebnisse. Oda Bucholz /Wielfried Fiedler Albanische Grammatik VEB Verlag Enziklopӓdie Leipzig 1987
123
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
OLGER BRAME ALBINA PAJO Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Universiteti “Fan S. Noli” Korçë GJENDJA E SHKOLLAVE DHE SHKRIMIT SHQIP PARA DHE PAS ÇELJES SË MËSONJËTORES Shekulli XIX shënon një periudhë të rëndësishme historike, me të cilën zë fill procesi i formimit të kombit shqiptar dhe lëvizjes kombëtare shqiptare. Lufta për shkollën dhe shkrimin shqip, ka qenë një anë e luftës për çlirim kombëtar dhe pjesa më e rëndësishme e tij. Në mendimet dhe arsyetimet e tyre rilindasit nuk kufizoheshin vetëm me lirinë dhe pavarësinë e atdheut, por, çështjen e çlirimit kombëtar e shihnin të pandarë nga idetë iluministe për shkollën dhe shkrimin në gjuhën amtare. Këto ide do të zinin fill me “Evëtarin “ e Veqilharxhit më 1844, si e para abetare e gjuhës shqipe. Si iluminist, Veqilharxhi arriti në përfundimin se popullit shqiptar, të zhytur në padije, i duhej patjetër arsimimi në gjuhën amtare si mjet për ngritjen e ndërgjegjes dhe përparimin shpirtëror e material të tij, se pa zhvillim kulturor nuk mund të kishte çlirim politik të popullit. “Ka ardhur koha, - shkruante ai më 1846, - që t’i flakim të gjitha paragjykimet e vjetruara, ka ardhur koha që të mendohemi më me pjekuri dhe më me guxim të këmbejmë udhë, duke marrë këtej e tutje si shembull kombet e përparuara mbi tokë... Dhe duke synuar këtu, le të ecim pa u lëkundur, me guxim, me durim dhe me këmbëngulje”.82 Nevoja për masa të frytshme e konkrete në fushën e arsimit në gjuhën shqipe ishte bërë veçanërisht e theksuar në vitet ‘40, me shtimin e numrit të shkollave të huaja që filluan të hapeshin në Shqipëri. Lufta dhe përpjekjet për shkrimin e gjuhës shqipe dhe çeljen e shkollave shqipe, nuk ishte thjesht një akt iluminist, por një akt atdhetar dhe politik. Gjuha shqipe ndalohej të përdorej si gjuhë në shkollë apo institucione zyrtare sepse denigrohej dhe nuk çmohej si gjuhë kulture e diturie. Këtë rol për disa shekuj e kishin marrë përsipër dhe e 82
Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi 2, Toena, Tiranë 2002
124
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kryenin në Shqipëri arabishtja për myslimanët, greqishtja për ortodoksët dhe latinishtja për katolikët, që konsideroheshin gjuhët universale, në mos të vetmet e kulturës dhe diturisë.83 Ishin këto kushte, të cilat bënë që lëvizja kombëtare shqiptare të mos ndërpriste punën, duke e përqendruar vëmendjen në formimin e shoqërive dhe përhapjen e arsimit kombëtar, si armën më të fuqishme për bashkimin e popullit. Pas themelimit të Lidhjes së Prizrenit më 1878 dhe të Shoqërisë së Stambollit më 1879 vihet re një zhvillim i ri i lëvizjes për lëvrimin dhe studimin e gjuhës shqipe. Figura të kësaj periudhe, si Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Pashko Vasa, Jani Vretoja, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta etj., realizuan një pune të shumanshme që nuk vonoi të jepte përfundime të dukshme. Përpjekjet e tyre ishin në një vijë paralele me kërkesat që kushtëzonte koha; përhapja e shkrimit shqip, pastrimi i gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme, pasurimi i saj sidomos me terma shkencorë e me fjalë të tjera të fjalorit abstrakt dhe përpunimi i disa normave gjuhësore që do të çonin shkallë-shkallë në zhvillimin e vazhdueshëm të gjuhës letrare shqipe. Duke realizuar këtë gjë rilindasit synonin të forconin bashkimin e kombit. Në Korçë, më 1885 formohet një komitet i fshehtë, me në krye Jovan Cico Kosturin dhe me anëtar Orhan Pojanin e Thimi Markon, komitet i cili mori përsipër të organizonte në Shqipëri një shoqëri kulturore shqiptare, por për shkak të rrethanave pushtuese kjo shoqëri nuk u krijua. Ndërkohë në Bukuresht krijohet shoqëria “Dituria” më 1886, me patriotë të mërguar, shoqëri e cila vec të tjerave botoi edhe veprat e Sami dhe Naim Frashërit.84 Kredon iluministe të Rilindjes Kombëtare dhe përmbajtjen kombëtare e shoqërore të saj, Naim Frashëri do ta formulonte me vargjet e tij, e veçanërisht: Gjuha jonë, dituritë do të të sjellin mbarësitë E atdheut fisnik, vëllazërimit dhe lirinë, Mirësitë, begatitë, vetë shekullin e artë.85 83
Z. Zholi, Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1987, ShB. “8 Nëntori” Tiranë, fq. 18 84 E. Selenica, Korça në faqet e historisë, Tiranë, 1982, fq.32-36 85 N. Frashëri, Vepra të zgjedhura, I, f. 490, cit. nga Z. Zholi në Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare
125
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Abetaret e para në gjuhën shqipe të hartuara nga Veqilharxhi, ishin lajmëtaret e para të arsimit kombëtar. Ato u përhapën kryesisht në Shqipërinë e Jugut. Në fund të viteve ‘50 , Thimi Mitkoja bën përpjekje të çelë në Korçë një shkollë shqipe. Më 1866, Naum Veqilharxhi i paraqit një memorandum Ali Pashës, kryeministrit të Sulltanit, me anën e të cilit kërkohej që t’u jepej leje shqiptarëve të shtypnin libra shqipe dhe t’i përhapnin në Shqipëri. Më 1872 Kristoforidhi boton në Stamboll abetaren e re në të dy dialektet. Në pamundësi për të krijuar shkolla shqipe, patriotët filluan përpjekje për të futur mësimin e gjuhës shqipe në shkollat e huaja që ekzistonin në Shqipëri, gjë që jo vetëm nuk u prit mirë, por hasi edhe në kundërshtim. Në këtë mënyrë, mundësia e vetme mbeti mësimi i gjuhës shqipe në mënyrë të fshehtë. 86 Një problematikë tjetër lidhej me çështjen e alfabetit të shqipes. Në rrethet e ndryshme kulturore ishin përdorur alfabete të ndryshme dhe shqipja e shkruar karakterizohej nga mungesa e një alfabeti të njësuar, gjë që përbënte një pengesë të madhe. Pas alfabetit të Veqilharxhit, përpjekja për një alfabet unik lidhet me emrin e Kristoforidhit në vitin 1864 e më pas më 1867, por që rezultoi pa sukses. Alfabeti i Shoqërisë së Stambollit (1879) me 36 shkronjat e tij i plotësonte mirë kërkesat fonologjike të gjuhës shqipe dhe, me gjithë mungesën e shkollave shqipe, ishte përhapur ndër shqiptarët brenda e jashtë vendit. Por, duke qenë i përzier edhe me disa shkronja greke dhe me disa shkronja të veçanta, ai paraqiste mjaft vështirësi për botim librash e fletoresh nëpër shtypshkronja. Një vëmendje e posaçme iu kushtua edhe studimit të strukturës gramatikore të gjuhës e kjo duket qartë edhe nga botimi i disa gramatikave me vlerë, të hartuara kryesisht nga autorë shqiptarë. Nga këto dallohen sidomos gramatika e Kostandin Kristoforidhit (1882), me shpjegim në gjuhën greke, “Shkronjëtorja ...” e Samiut (1886), që është e para gramatikë e gjuhës shqipe. Me reformat e Tanzimatit shtohet numri i shkollave shtetërore, por të gjitha në gjuhën turke, ndërkaq në jug të Shqipërisë filloi të shtohej edhe numri i shkollave në gjuhën greke. Pas shpërndarja së Lidhjes së Prizrenit, u shënua një hap i rëndësishëm në fushën e gjuhës dhe shkrimit shqip. Vihet re një përqendrim i përpjekjeve të 86
H. Myzyri, Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë, 1973, ISP, fq. 15-18
126
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
patriotëve në luftën për gjuhën. Përpjekjet do të kurorëzoheshin me çeljen e Mësonjëtores së Korçës, më 7 Mars 1887. Më 1888, Kristoforidhi shkruante: “Në u shkroftë gjuha e shqipesë në këtë kohë që gjendemi sot, edhe të futet ndëpër gjithë skolirat e Shqipërisë, kemi shpresë se do të na njohënë për komp, po ndë mos u shkroftë gjuha e shqipesë edhe sot mbë këtë ditë , nuk do të shkojnë shumë vjet, edhe nuk do të ketë më Shqipëri ndë faqet të dheut... 87 , ndërsa Sami Frashëri do të shkruante: “S’munt të ketë Shqipëri pa shqiptar. S’munt të ketë shqipëtar pa gjuhë, s’munt të ketë gjuhë shqip pa shkronja shqip e pa shkolla, në të cilat të mësohetë shqipja”88 Hapja e Mësonjëtores i dha hov të madh shkrimit e gjuhës shqipe. Së pari u fillua me botimin e teksteve , i cili pasoi punën e nisur me botimin e revistave e gazetave si “Drita” “Dituria” (1884). Organet e shtypit theksonin se “ne shqiptarët duhet të hapim shkolla shqipe në Shqipëri dhe të mësojmë në gjuhën tonë”, “të çelim shkolla shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, në çdo qytet dhe në çdo fshat, me qëllim që të lulëzohet Shqipëria” (“Shqipëria”, 1897, “Gjuha shqipe dhe shqiptarët”; “Drita” 1903, “Kombet e tjera dhe shqiptarët” etj.) Hapja e Mësonjëtores u pasua me shkolla të tjera shqipe në Pogradec. Kolonjë, Ohër, Rekë, Treskë, Leskovik etj. Petro Nini hapi në Ersekë në gusht të 1887 shkollën shqipe. Në vitin 1888 me përpjekjet e patriotëve korçarë në Korçë u formua një shoqëri “ Shoqëria e mësimit shqip” me në krye Alo Dishnicën, me qëllim kryesor mbajtja e shkollave ekzistuese dhe mësuesve, si dhe hapja e shkollave të reja. Ngjarje tjetër me rëndësi në fushën e gjuhës dhe shkrimit shqip, ishte hapja e Shkollës së Vashave në Korçë në tetor të vitit 1891, e cila ndoqi rrugën e Mësonjëtores për përhapjen e gjuhës dhe shkrimit shqip, tashmë edhe ndër vajza. Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare si Naim Frashëri, Sami Frashëri, ishin dhe ndihmuesit e parë në çështjen e gjuhës shqipe. Për Naimin, çështja e shkollës shqipe derisa ajo u çel dhe filloi të vepronte e të ecte përpara, që nga 1886 e deri në 1889, për Naimin ishte bërë çështje qëndrore dhe çështje jete siç ishte dhe për vetë 87 88
Po aty, 37-38 S. Frashëri, Shqipëria çka qenë, ç’është e çdo të bëhet. fq. 68
127
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
lëvizjen çlirimtare shqiptare.89 Vite më parë Veqilharxhi i kishte dhënë mësimit të gjuhës shqipe dy abetare njëra pas tjetrës, të cilat kishin luajtur rol historik, sepse me to kishin mësuar gjuhën amtare qindra shqiptarë. Abetarja e Stambolit me autorë Sami Frashërin, Jani Vreton, Koto Hoxhi, Pashko Vasa, ishte një tjetër vepër që i kaloi përmasat e abetares së Veqilharxhit, sepse përpos të tjerave kishte një alfabet që i përgjgjej më mirë kërkesave të një shkrimi të lehtë të gjuhës shqipe.90 Vitet e fundit të shekullit XIX shënuan hapa të rëndësishëm për përhapjen e shkrimit dhe shkollave shqipe. Në vitin 1898 në Bukuresht u mbajt një Kongres Kombëtar kushtuar shkollave shqipe, ku mësimi i gjuhës shqipe dilte si detyrë urgjente. Kjo periudhë shënon një numër të madh botimesh dhe organesh në gjuhën shqipe si “Shqipëria” e Bukureshtit, “Albania” e Brukselit, “Kalendari Kombiar” i Sofjes, “Drita e Sofjes”, etj. Përhapja e shkrimit shqip në këtë periudhë, u mendua të realizohej nëpërmjet përhapjes së shtypit, i cili nga ana tjetër u bë bartës edhe i filozofisë së Rilindjes për përhapjen e kulturës shqipe në përgjithësi. Puna për lëvrimin e për studimin e gjuhës bëri të mundur zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe. Puna për hartimin dhe botimin e teksteve shkollore, për kushtet atëhershme ishte një ndërmarrje sa e rëndësishme, aq e vështirë dhe e guximshme. Për këtë punuan pothuajse ideoologët më të shquar të Rilindjes, e para së gjithsh mësuesit e shkollave shqipe, duke krijuar tekste origjinale e duke përkthyer e përshtatur tekste nga më të mirat në kohën e tyre. Emra të tillë si Jani Vretoja, Gasper Benussi, Gjergj Qiriazi, Thanas Sina, Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi, Ndre Mjeda, Anton Xanoni, Luigj Gurakuqi, motrat Qiriazi, Sotir Peci, Aleksandër Xhuvani, Kristo Dakoja, Thanas Floqi, Mati Logoreci etj. U bënë figura të njohura të arsimit kombëtar që çuan më tej punën e nisur nga Veqilharxhi, Kristoforidhi, Naimi e Samiu etj.91 Ne fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX u shtuan edhe më shumë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për lirinë e mësimit të gjuhës shqipe dhe për shtimin e shkollave shqipe në mjaft vise të 89
Z. Zholi, Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare, SH.B. “ 8 Nëntori” Tiranë, 1987, fq. 175 Po aty, fq. 313 91 H. Myzyri, Rilindësit tanë për tekstet shkollore, në Historia e arsimit, ISP, Tiranë, 2002 90
128
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shqipërisë, si në Elbasan, Dibër, Krujë, Berat, Gjirokastër, Kolonjë, Starovë, Vlorë, Peërmet, Skrapar, Çamëri etj., si dhe dëshira për mësim e shkolla në gjuhën amtare u shpreh hapur anembanë Shqipërisë. Bibliografi AshSh, Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi 2, Toena, Tiranë 2002 Z. Zholi, Mendimtarë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, , ShB. “8 Nëntori” Tiranë, 1987 E. Selenica, Korça në faqet e historisë, Tiranë, 1982 S. Frashëri, Shqipëria çka qenë, ç’është e çdo të bëhet, Tiranë, 1962 H. Myzyri, Rilindësit tanë për tekstet shkollore, në Historia e arsimit, ISP, Tiranë, 2002 H. Myzyri, Shkollat e para kombëtare shqipe, ISP, Tiranë, 1973 M.Gecaj, Nëpër udhët e shkollës shqipe, Erik, Tiranë, 2008 QSA, Shkollat shqipe të trevave shqiptare në shekujt XVI-XVIII, Enti Botues “Gjergj Fishta” Tiranë, 2013
129
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
EFTIONA BYLYKBASHI (JOSIFI) Universiteti “Fan S. Noli”, Korçe “ËVETARI” I NAUM VEQILHARXHIT- GUR THEMELI PËR MËSONJËTOREN E PARË SHQIPE Çelja e Mësonjëtores së Parë Shqipe në Korçë përbën pa dyshim një nga ngjarjet që e renditin qytetin tonë në ballë të qyteteve me një kontribut vendimtar në përhapjen e dijes dhe arsimimit në tërësi. Natyrisht kjo ngjarje shënoi një kthesë të rëndësishme në shumësinë e ngjarjeve të kohës, por që i pati themelet e ngritura fuqishëm në një tjetër ngjarje të gati 40 viteve më parë, siç ishte botimi i parë i “Ëvetarit” të Naum Veqilharxhit. Ky alfabet, pa asnjë lidhje me asnjë nga alfabetet e përdorura gjer atëhere, ja arriti qëllimit të bashkonte në një ideal të vetëm kombin shqiptar të copëtuar nga pushtimet e njëpasnjëshme. Edhe pse një alfabet jo praktik e që nuk gjeti përhapje të gjerë për shkak se kërkonte shtypshkronja të posaçme për të shtypur shenjat grafike, ky i fundit mund të konsiderohet si një përpjekje e arrirë e kohës për disa arsye: 1-Forcoi ndjenjën e bashkëpunimit dhe të ndërgjegjes kombëtare edhe me atdhetarë të tjerë që e zhvillonin veprimtarinë e tyre jashte trojeve shqiptare, në veçanti me shoqatën Stambolli. Një fakt i tillë bëri që këto përpjekje për të ndërtuar një identitet si komb më vete, të jehonin fuqishëm në sy të Portës së Lartë, ndikim i cili do të kurorëzohej në 1887 me lejën që kjo e fundit do të jepte për hapjen e Mësonjëtores së Parë Shqipe. Idetë dhe mendimet e Veqilharxhit do të merreshin për bazë edhe në përpjekjet për krijimin e një alfabeti kombëtar edhe në vitet në vazhdim. Figura të tilla si Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Hasan Tahsimi në fillim e më pas Jani Vretoja dhe Sami Frashëri do të shkelin në një rrugë tashmë të sendërtuar dhe me një përvojë sado modeste që ishte krijuar deri atëhere. 2-Duke qenë se deri aso kohe ishin sprovuar edhe alfabete të tjera me karakter fetar , “Ëvetari” i N. Veqilharxhit ishte e para përpjekje për të unifikuar krishterët e muslimanët në një alfabet të vetëm. Iluministi rumun Radulesku shkruante: “ Në vitin 1844 ka dalë 130
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
një abetare… nga zoti N. Veqilharxhi, shpikës i një alfabeti që i përshtatet natyrës së gjuhës shqipe dhe rrethanave në të cilat ndodhet ky popull. Ky alfabet ka shumë mundësi të pajtojë mendimet që i ndanë banorët e Shqipërisë, të cilët ndjekin tri rite të ndryshme… Shkonjat e shpikura nga zoti Naum mund t’i pajtojnë tërë mendimet e ata edhe u pritën me kënaqësi nga tri pjesët e kombit (d.m.th ortodoksët, myslimanët dhe katolikët)”. 92 Një fakt i tillë dëshmoi se populli shqiptar mund të ngrihej mbi ndasitë fetare për hir të bashkimit kombëtar, kjo e fundit një shpehje e pastër e tolerancës dhe bashkëjetesës fetare. 3-Ky alfabet është cilësuar si “i veçantë” në llojin e tij, sepse u bazua në parimin se çdo komb identifikohet nga gjuha dhe shkronjat e tij ; si rrjedhojë shkronjat shqipe nuk duhet të kishin kurrëfarë lidhjeje me shkronjat e gjuhëve të tjera. Sipas prof. dr. Tomor Osmanit “veprimi i Veqilharxhit për të hartuar një alfabet të veçantë ishte i shpjegueshëm. Alfabetet ekzistuese (latin, grek, arabo- turk), jo vetëm që në shumë raste nuk ishin përshtatur mirë, por edhe kishin marrë ngjyrë fetare dhe ishin bërë përçues ndikimesh politike armiqësore”.93 Edhe pse janë hedhur mendime të ndryshme për një prejardhje sllave, apo nga greqishja e re me shenja të veçanta të serbishtes, përsëri i qëndrojmë mendimit se N. Veqilharxhi krijoi një alfabet të mëvetëm në llojin e tij duke u dhënë shkronjave vlera të tjera fonetike në gjuhën shqipe. 4-Botimi në fjalë tërhoqi vëmendjen e studiuesve dhe gjuhëtarëve, të cilët e shohin atë një gur themeli për zhvillimet e mëtejshme të gjuhës shqipe. Naum veqilharxhi, duke qenë i ndërgjegjshëm për punën që po kryente, shkroi: “Prandaj tërthora kaq gjëmë kohë aty e njëzet vjet tu bënj veglën e ju tashi e tutje pëlhurën”.94 Natyrisht që një sprove e tillë pati jehonë të fuqishme si brenda, ashtu edhe jashtë trojeve shqiptare. Për këtë arsye në prill të 1845, korçarët i shruajnë N. Veqilharxhit : “Të gjithë i pranuam me gëzim të madh dhe me kënaqësi, duke lavdëruar dhe lartësuar të plotfuqishmin Perëndi që ju ka ndriçuar për t’i paraqitur në gjuhën 92
L.I.Radulesku, Curierul Romanese, 1846 (Sipas M.Domi, Alfabeti i Gjuhës shqipe…, fq.16, shën.11). 93 T. Osmani, “Udha e shkronjave”, Tiranë 2008, fq. 215. 94 N. Veqilharxhi, vep. e cit., fq.91.
131
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tonë shkronja me të cilat prej sa shekujsh kombi ynë ka hyrë në histori,,, dhe emri i zotërisë suaj do të mbetet i pavekshëm deri në fund të shekujve.”95 Një vlerësim pozitiv ka bërë edhe Hahni, për të cilin “shkronjat nuk janë primitive dhe të vrazhda, por të punuara me estetikë të një stili elegant”. 5-Ky alfabet, përveçse shënon përpjekjen e parë për shkrim e këndim në gjuhën mëmë, përçon në pjesë të veçanta të tij edhe thënie me karakter kombëtar e edukativ, fakt që ndihu edhe më shumë në forcimin e ndjenjës së atdhedashurisë në rradhët e shqiptarëve. Të tilla konsiderohen shprehje si: “Secili ka detyrë të dojë vendin e tij; Më e madhe gjë se të mësuarit nuk ka në këtë jetë; Kush nuk mëson e nuk punon, nuk duhet të hajë”, etj. Ky pararendës i Rilindjes sonë Kombëtare, në ribotimin e Ëvetarit një vit më pas, më 19845, e nisi abetarin me fjalët e urta të Salomonit. Më pas shkroi atë që do të konsiderohet nga Dhimitër Shuteriqi si një manifest i vërtetë i Lëvizjes sonë Kombëtare96, “E pathënme për mbi djelmt e rinj shqiptarë”. Në fund, pasi shënoi alfabetin e sajuar prej tij, zanoret e bashkëtingëlloret, rrokje të veçanta dhe disa fjali të shkurtra të përbëra vetëm nga kryefjala dhe kallëzuesi, jep pjesë nga “Dhiata e Vjetër”. Pikërisht me një vetëdije të konsoliduar tashmë, po me detyra dhe përgjegjësi të reja, më 7 mars 1887 u çel Mësonjëtorja e Parë Shqipe. Hapja e Mësonjëtores së Parë Shqipe në Korçë nuk ishte një rastësi. Qyteti i atëhershëm i Korçës kishte rreth 15.000 banorë 97, nga të cilët 1/3 ishin muslimanë dhe 2/3 të krishterë ortodoksë. Korça ishte qyteti i dytë me rëndësi i vilajetit të Manastirit, Këtë ngjarje të rëndësishme që padyshim përbën një kthesë në historinë e zhvillimit të arsimit në Shqipëri, e favorizoi dhe pozicioni gjeografik si një udhë lidhëse më së shumti tregtare mes Selanikut dhe krshinave jugore të Shqipërisë. Zgjedhja e Korçës si qendër e përhapjes së shkrimit dhe shkollës shqipe diktohej pra nga arsye ekonomike e shoqërore, si një qytet i zhvilluar në Shqipërinë e Jugut , nga arsyet politike që ishte rrahur më shumë një nga propaganda e Athinës dhe e Fanarit dhe 95
M.Islami, Panajot Bredhi- Veqilharxhi, Tiranë,1977, fq.138. Dh. S. Shuteriqi, Naum Veqilharxhi, “Gjurmime letrare”, Tiranë 1974, fq 219. 97 Sipas disa burimeve të tjera 10.000 ose dhe 20.000 banorë. Shifra e fundit jepet në “Albania” e Brukselit, Viti I shtesë e numrit 8 – 1897 fq. 143. 96
132
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
synohej të shndërrohej në një bazë për zgjerimin e politikës aneksioniste greke në gjithë popullsinë ortodokse të Shqipërisë, si dhe nga një farë tradite që ishte krijuar tashmë në këtë krahinë në fushën kombëtare.98 Në kushtet kur Rilindja Kombëtare Shqiptare lypte zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, hapja e këtij institucioni të parë arsimor (edhe me lejen e Portës së Lartë) synonte lëvrimin e gjuhës shqipe, përhapjen e shkrimit dhe njohurive shkencore dhe të letërsisë së re me përmbajtje patriotike. Përveç kësaj gjendja konkrete historike e popullit shqiptar në atë kohë, ndarja e tij në besime të ndryshme, mbizotërimi i një paditurie të madhe , politika turke e shkombëtarizimit dhe e asimilimit më të egër si dhe fillimi i politikës shoviniste të shteteve fiqinje për asimilimin e shqiptarëve dhe coptimit të truallit të tyre, e rritnin më tepër nevojën e përhapjes së arsimit e të kulturës kombëtare dhe e bënin atë një domosdoshmëri historike, me të cilën ishte e lidhur vetë ekzistenca dhe e ardhmja e Shqipërisë. Hapja e Mësonjëtores së Parë Shqipe është rrjëdhojë e një lufte të vazhdueshme mes shirtit arsimdashës të shqiptarëve dhe synimeve shoviniste të Portës së Lartë. Një fakt të tillë e dëshmon edhe artikulli “Një kombësi e re në perandorinë otomane” e gazetarit bullgar Slavejkov më 1867 ku midis të tjerash shkruante: “Shqiptarët e Korçës kanë dashur të kenë shkolla për të mësuar në gjuhën e tyre amtare, bile ata kishin botuar një alfabet ( i referohet këtu alfabetit të N. Veqilharxhit) , një gramaikë dhe testamentin e ri”.99 Jehonën e hapjes së shkollës shqipe dhe vargonjtë e mundimshëm të luftrave të shqiptarëve për identitet të mëvetësishëm e pasqyruan disa periodikë të kohës. Në fillim të shek XX do të ishte gazeta e mërgimtarëve shqiptarë të Sofies që shkruante për shkollën shqipe “E para dritë e cila nderon dhe zbukuron Korçën, gëzon dhe tërë Shqipërinë, u ep shpesë mëmëdhetarëve zemërdjegur”. Në këtë periudhë përpjekjesh në kërkim të identitetit të munguar të shqiptarëve, do të dalloheshin figura të tilla si Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi, Orhan Pojani, Koto Hoxhi, Mandi Tërpo, Gjerasim e Sevasti Qirjazi të cilët shenjuan këtë periudhë të rëndësishme të zhvillimit të arsimit në Shqipëri. Natyrisht puna e 98 99
H. Myzyri, “Shkollat e para kombëtare shqipe”, fq. 44 M.Domi, “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit”, Tiranë, 1974, f.129.
133
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësuesve të parë të Mësonjëtores do të ishte e paplotë n.q.s krahas punës edukative- mësimore do të mungonin përpjekjet për botimin e periodikëve. Edhe pse u bë përpjekje për të krijuar një gazetë e cila do të zhvillonte veprimtarinë e saj brenda territorit shqiptar, përsëri nuk mundi të finalizohej për shkak të pengesave nga ana e Portës së Lartë. Në dhjetor të 1892 Gjerasim Qiriazi i dërgoi Nuçi Naçit (një prej mësuesve të parë të shkollës shqipe në Korçë) një letër ku thuhej: “Të pesëdhjetë lirat që u fol të na jepnin për një ditëtore (gazetë) s’na i kanë dhënë se s’është marrë leja nga qeveria”.100 Përpjekjet e këtij atdhetari famëmadh u finalizuan në tetor të 1892, vit kur u hap shkolla e vashave, me gjithë kundërshimin e Mitropolisë, që përdori të gjitha mënyrat penguese për të shuar që në lindje zjarrin e madh arsimdashës të shqiptarëve. Në letërkëmbimet e kësaj kohe, këto të fundit dëshmi të vërteta për zhvillimet e kohës, gjejmë aspekte interesante nga jeta e dy shkollave shqipe të Korçës. Në vitin 1897, në një letër që u botua në gazetën “Shqipëria” e Bukureshtit, thuhej: “Na shkruajnë nga Korça se në eksamen q’u bën atje në shkollën e gjuhësë shqipe djemtë duallë fare mirë. Njerës kishinë vatur shumë për të dëgjuarë, në mes tyre qenë dhe shumë vëllezër shqipëtarë musulmanë… Ajo që na gëzon më shumë nga të gjitha është se edhe atje na shkruajnë, përkujdesenë ta ndreqinë shkollënë kështu si e kemi gjeturë…”101 Një tjetër dëshmi, përveç letërkëmbimeve, ishte dhe gazeta “Drita” e Sofies, e cila në korrespondenca të ndryshme që botonte, jepte edhe detaje nga arredimi i shkollave shqipe dhe reagimin gjithmonë e më shumë armiqësor nga elementët grekomanë e turkomanë, të cilët me gjithë përpjekjet për të ndaluar veprimtarinë e këtyre shkollave, po ndesheshin me një numër nxënësish që sa vinte e rritej. Po në të njëjtin periodik në vitin 1902 u botua numri i nxënësve që frekuentonin shkollën në atë periudhë “Shkollatë shqip nuku venë edhe liksht; e djemvet gjer tani kish 65 djem, në dimër i shtohenë edhe ca; e vashavet kish 44 nxënëse”.102 100
S. Luarasi, vep. E cit., fq.40. “Shqipëria”, 23 gusht 1897. 102 “Drita”, 28 shkurt 1902. 101
134
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në të kundërt punonte periodiku i Athinës i quajtur “Astir”, i cili shprehte haptazi gëzimin për arrestimin e Nuçi Naçit (“Drita”, 29 gusht 1902) . Një tjetër gazetë e mërgimtarëve shqiptarë në Egjypt “Shkrepëtima”, shkruante në lidhje me situatën nën sundimine Abdyl Hamidit, duke vënë në dukje pësimet dhe torturat cnjerëzore ndaj atyre që përpiqeshin “ta këndonin sheshit gjuhën shqipe”103. Edhe gazeta austirake njofton se në qytetin e Manastirit në vitin 1902, autoritetet turke kishin burgosur shume patriot shqiptarë dhe bullgarë të paditur se kishin organizuar komitete të fshehta. Në këto rrethana lëvizja kombëtare shqiptare u detyrua të kalonte nga kërkesat paqësore përmes memorandumeve, në kërkesa politike me armë. Shembull ishin çeta e armatosur e Bajo Topullit dhe të tjera çeta ku do të dalloheshin figura të rëndësishme, si Mihal Grameno, Sali Butka etj. Kjo përbën etapën kur lëvizja kombëtare shqiptare po i afrohej çlirimit të atdheut përmes kryengritjeve të përgjithshme. Lëvizja arsimore e Rilindjes Kombëtare do të ishte e paplotë n.q.s do të mungonte figura dhe veprimtaria e gruas. Edh pse në kushtet e një paditurie të kushtëzuar nga vetë historia, dëshira për një identitet të mëvetësishëm, karakteri i vendosur, synimi për të edukuar brezat e rinj me frymën e arsimimit dhe të kulturës, bëri që gratë në qarkune Korçës të luanin një rol përcaktues në këtë drejtim. Ndër to spikati figura e Sevasti Qiriazit. Hester Donaldson Jenskins me 1939 shprehet për S. Qiriazin: “Dëshiroj të shpeh vlerësimin tim për karakterin e saj të fortë dhe heroic, për mendjen e saj të kthjellët e të fuqishme, për frcën e qëllimit të saj të madh për të ndihmuar gratë shqiptare, për natyrën e saj shumë bujare dhe të dashur, si dhe për arritjet e saj të mëdha”. 104 Duke trashëguar këto cilësi, e pajisur me një formim e kulturë të gjerë e tejkaloi botkuptimin gruas së kohës “si inferiore ndaj mashkullit, si të destinuar për punët e shtëpisë dhe për të lindur rritur fëmijë, si të paaftë për punë të tjera shoqërore e aq më tepër për punë diturie”.105 Kjo figurë femërore është shembulli i gruas së emancipuar me të gjitha tiparet e gruas shqiptare. Karakterizohej nga shpirti i 103
“Drita”, 8 vjesht’e dytë 1904. “Jeta ime- Jetëshkrimi I pabotuar I S.Qiriazi-Dako”, Instituti për Studime Shqiptare dhe Protestante,fq.5. 105 H. Myzyri, “Shkollat e para kombëtare shqipe”, fq. 88. 104
135
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sakrificës, me një intuitë dhe zotësi të pashembullt për të drejtuar dhe udhëhequr gruan shqiptare deri në atë kohë të shtypur, larg dritës së diturisë. Në kujtimet e saj Sevastia thotë se “qëllimi i jetës së saj ka qenë të ndriçojë, të lartësojë dhe të çlirojë njerëzit nga zgjedha e injorancës dhe bestytnisë”. Puna e kësaj patrioteje të palodhur, e cila është konsideruar si një figurë historike që udhëhoqi një lëvizje të madhe përparimtare, do të finalizohejme krijimin e Institutit Qiriazi, e cila përgatiti gra të denja për të qenë udhëheqëse në Shqipërinë e re. Sipas saj “heronj quhen ata që sakrifikojnë veten për hir të të tjerëve dhe jo ata që sakrifikojnë të tjerët për hir të vetes”.106 Natyrisht që misioni i saj ka qenë tepër i vështirë. Me prejardhje nga një familje me ekonomi të qëndrueshme, e arsimuar në shkollat më të mira të kohës, hasi në një grup shoqëror me një mentalitet të mbyllur, burrëror dhe aspak besues, për forcën shndëruese të femrës ne shoqëri. Kjo ishte edhe detyra e parë që i lindte kësaj pionereje të luftës për emancipimin e gruas. Kokë pas kohe, ngjarje pas ngjarjesh, me natyrën e saj këmbëngulëse dhe të pamposhtur, ajo arriti të përgatiste gjenerata te tëra vajzash, të cilat zunë pozicione të rëndësishme në mjeksi, juridik dhe në fushën letrave. “Të gjitha këto femra, pavarësisht nga profesionet që kanë zgjedhur, po i japin një kontribut të madh vendit të tyre, por edhe sepse kanë shpirtin e sakrificës, një nga clësitë kryesore që trashëgohet në Institutin Qiriazi”107 Kjo histori e denjë për një skenar filmash heroikë ka një fund tragjik. Duke qenë pjesë e luftës për vetëvendosjen dhe pavarësinë e Shqipërisë, me prejardhje nga një familje me arsim të lartë, të cilët flisnin shkëlqyeshëm disa gjuhë dhe kishin siguruar të ardhura financiare nga jashtë si mbështetje për punën e tyre, u përndoqën nga regjimi ateist komunist. Ajo vdiq e varfër në një kamp përqëndrimi në Gjermani.
106
“Jeta ime- Jetëshkrimi i pabotuar I S.Qiriazi-Dako”, Instituti për Studime Shqiptare dhe Protestante,fq.17. 107 Jeta ime- Jetëshkrimi i pabotuar I S.Qiriazi-Dako”, Instituti për Studime Shqiptare dhe Protestante,fq.2.
136
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SEKSIONI II
137
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ZEQIRJA NEZIRI (
[email protected]) AGIM LEKA (
[email protected]) Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe Fakulteti i Filologjisë ‘Blazhe Koneski’ Universiteti ‘Sh. Cirili dhe Metodi” SHKUP, MAQEDONI MËSIMI I GJUHËS SHQIPE NË UNIVERSITETIN E SHKUPIT Historiku Studimi i gjuhës dhe i letërsisë shqipe në nivel universitar, në Maqedoni, daton herët – qysh me themelimin e Maqedonisë si njësi federative, sidomos me themelimin e Fakultetit Filozofik në Shkup, më 16 dhjetor 1946. Në programin e themelimit të këtij fakulteti përkrah maqedonishtes e serbishtes, gjuhës franceze e angleze dhe gjuhëve të tjera sllave e asaj ruse, parashihej edhe studimi i gjuhës shqipe (Todorova, 1996: II 108 ). Mirëpo, zhvillimi i mëvonshëm shoqëror politik dhe kulturor i Maqedonisë nuk tregoi gatishmëri dhe vullnet të mirë në jetësimin e menjëhershëm të këtij programi. Ai pjesërisht do të nisë të jetësohet pas pesë vjetësh, kur, me 16 nëntor të vitit 1951 109 , në gjirin e Katedrës së Sllavistikës, nisin të mbahen leksione nga gjuha shqipe në nivel lektorati (d.m.th. studime dy semestrale). Tetë vjetë më vonë, më 1959/60, studimi i gjuhës shqipe ngritet në nivel katër semestral; dhe pas dhjetë vjetësh, në vitin shkollor 1967/1968, ngritet në nivel seminari (studime gjashtë semestrale). Kështu, faza përgatitore mbyllet pas një çerekshekulli, kur me 12 dhjetor të vitit 1971110 studimet e gjuhës dhe të letërsisë shqipe në udhëtimin e tyre historik marrin udhë të mbarë. Në këtë kohë, këto studime ngriten në nivel katëvjeçar dhe në nivel të katedrës, si njësi e 108
Тодорова, Лилјана (1996), 50 години Филолошки факултет, Јубилеен годишен зборник / Annuare, 22/I, Филолошки факултет, Скопје. 109 Petro Janura, 25 vjet gjuhë shqipe në Universitetin e Shkupit: 25 vjet gjuhë shqipe në Fakultetin Filologjik të Shkupit 1951-1976,Shkup 1977: 6. 110 Kujtime personale.
138
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
veçantë arsimore shkencore e Fakultetit të Filosofisë të Universitetit të Shkupit. Është katedra e tretë në trojet kombëtare, pas Katedrës së Tiranës e Katedrës së Prishtinës. Në këtë shkallë arrihet vetëm pas një veprimtarie këmbëngulëse e të palodhshme njëzetëvjeçare të bartësit të saj kryesor prof. dr. Petro Janurës111. Faza e dytë shënon periudhën e formimit e konsolidimit të kuadrit të saj pedagogjik dhe të ngritjes së saj në nivel të barabartë me katedrat e tjera. Kjo fazë i përket periudhës 1971-1994, kur në katedër pranohen kuadro ndihmëse. Faza e tretë e Katedrës kap kohën prej vitit 1994 deri më 2005, që i përket periudhës së demokracisë, kur katedrën e udhëheqin brezi i tretë i mësimdhënësve, thënë ndryshe i kuadrit të dalë dhe të formuar në të, por që formimin e tyre pasuniversitar e kanë marrë në qendrat e tjera universitare, si në Zagreb e Prishtinë dhe, kur në katedër piqen kushtet dhe ndjehet nevoja të organizohen studime pasuniversitare. Ndërkaq, faza e katërt i përket periudhës pas vitit shkollor 2005/2006, kur katedra zgjeron veprimtarinë e saj mësimore edukative dhe kërkimore shkencore. Në këtë fazë të jetës, në gjirin e saj nisin të organizohen studime katërvjeçare, sipas sistemit të Bolonjës në dy drejtime (të mësuesisë dhe të përkthimit) dhe, në tre grupe mësimore: (a) pedagogjik – shkencor dhe (b.1) përkthyes (shqiptarë); e (b.2) përkthyes (joshqiptarë). Nga kjo periudhë për çdo vit akademik regjistrohen rreth 80 – 120 studentë. Për gati gjysmë shekulli veprimtarie Katedra ka përgatitur kuadro mësuesish të gjuhës e të letërsisë shqipe. Pas mbarimit të studimeve, studentët e saj kanë zënë punë nëpër shkolla të arsimit parauniversitar, si mësues të gjuhës e të letërsisë shqipe. Por një numër shumë i madh i tyre është orientuar në veprimtari të tjera, si në gazetari, ose përkthyes e punonjës administrate, por dhe në politikë. Studentët përgjithësisht kanë qenë nga anë të ndryshme të Maqedonisë, por bashkë me ta kanë studiuar, edhe studentë nga Kosova e Mali i Zi, si dhe nga Lugina e Preshevës. 111
Përkundër kontributit kaq të madh të këtij personaliteti të kulturës akademike shqiptare, stafi politik, si maqedonas, ashtu dhe shqiptar nuk e kanë parë të arsyeshme të emërtojë, me emrin e tij ndonjë rrugë, ose shkollë as në Shkup, as në ndonjë qytet tjetër të Maqedonisë.
139
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
2. Kuadri akademik Që nga themelimi është mbajtur llogari që fushat studimore të gjuhës e të letërsisë të kenë një lloj simetrie e të mos lejohet anim i njërës fushë mbi tjetrën. Kurikula (planet dhe programet mësimore), në përgjithësi, por me ndryshime minimale, është e ngjajshme me katedrat simotra të Tiranës e të Prishtinës. Deri në vitin 1971, si dhe për dhjetë vjet prapa barrën kryesore të këtyre studimeve do ta bartë vetëm një i punësuar: prof. dr. Petro Janura, që i ka mbuluar të gjitha lëndët (edhe të gjuhës edhe të letërsisë). Pas vitit 1973 atij i bashkohet edhe prof. dr. Olivera Jashar Nasteva, e cila do të mbulojë leksionet e dialektologjisë dhe të historisë së gjuhës shqipe. Në vitin akademik 1974/75 pranë Katedrës do të punësohet brezi i dytë i pedagogëve prof. dr. Remzi Nesimi e prof. dr. Xhevat Gega. Për një kohë dhjetëvjeçare, në këtë Katedër, si pedagogë të jashtëm, do të mbajnë leksione prof. dr. Shefqet Pllana e prof. dr. Latif Mulaku. Ndërkaq, në vitin akademik 1987/1989 edhe prof. dr. Imri Badallaj. Nga tetori i vitit 1977 këtij grupi nismëtar i bashkohet brezi i tretë i pedagogëve të kësaj Katedre. Atëherë punësohen tre asistentë: Zeqirja Neziri dhe Agim Poloska e Qani D. Memeti. Këtyre ish studentëve të gjeneratës së parë e të dytë; dy vjet më vonë i bashkohet edhe Nehas Sopaj, student i gjeneratës së tretë të diplomuarve në këtë institucion të lartë të arsimit në Maqedoni. Gjithashtu, brenda viteve 1983-85, në Katedër punësohen prof. dr. Haki Ymeri dhe prof. dr. Avzi Mustafa. Në këtë drejtim, edhe pas njëzetë vjetësh ekzistimi Katedra vazhdon të kompletohet me kuadër përkatës akademik. Kështu, në gjysmën e parë të viteve të nëntëdhjeta pranohet një pedagog (prof. dr. Zihni Osmani) dhe dy asistentë (Asllan Hamiti dhe Agim Leka), ndërkaq në gjysmën e dytë të viteve të nëntëdhjeta punësohen tri asistente: Valbona Toska, Mirlinda Krifca Beqiri e Mirushe Hoxha dhe një lektore: Teuta Arifi. Në këtë periudhë, Katedra arrin fazën e vet më të konsoliduar akademike, si në aspektin e kuadrit pedagogjik mësimor, ashtu edhe në atë kërkimor shkencor. Por, në këtë kohë nisë ta shënojë edhe fazën 140
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
e ve të rënies, sepse njëri pas tjetrit pensionohen pedagogët e brezit të dytë: prof. dr. Remzi Nesimi, prof. dr. Xhevat Gega, prof. dr. Haki Imeri dhe prof. dr. Zihni Osmani. Kështu, pas viteve 2000 krijohet një boshllëk i ndjeshëm në stafin akademik që vazhdon edhe më tej. Zëvendësimi i tyre vetëm me dy kuadro të rinj (Ajten Qamili Hajdari dhe Ismet Osmani) nuk është i mjaftueshëm dhe i kënaqshëm për kurikulën e Katedrës. Katedra në gjirin e vet sot numëron 10 pedagogë dhe një bibliotekar. 3. Veprimtaria hulumtuese shkencore Përmendëm më sipër se krahas studimeve universitare, pas vitit shkollor 1993/94, në Katedër nisin edhe studimet pasuniversitare, si në fushat e gjuhës, ashtu edhe në fushat e letërsisë shqipe. Në fillim këto studime, kryesisht kanë pasur karakterin e përmbushjes së nevojave të brendshme, të përgatitjes së kuadrit akademik shkencor të Katedrës e të fakultetit. Mirëpo, më vonë këto studime pasuniversitare do t’i ndjekin edhe të interesuar të tjerë, studiues nga Kosova, pas vitit 2005 edhe nga Shqipëria. Gjatë kësaj periudhe mbi një çerekshekullore janë përgatitur dhe janë mbrojtur një numër i konsiderueshëm magjistraturash (rreth 60) e doktoratesh (rreth 70) të fushave të ndryshme të gjuhësisë e të letërsisë shqiptare. 1. Nëse i bëhet një analizë studimeve të fushës së gjuhësisë, si në nivel magjistraturash, ashtu dhe në nivel doktoratesh do të shohim se mbizotërojnë temat nga dialektologjia rajonale, por nuk qëndrojnë prapa edhe studime nga leksikologjia, morfologjia dhe sintaksa e gjuhës shqipe, si dhe studime që merren me çështje të interferencave ndërgjuhësore shqipe gjuhë e huaj ose anasjelltas dhe që rrahin tema të standardit të gjuhës shqipe në media e në shkolla. Kështu, pëgjithësisht janë bërë studime monografike për të folme të ndonjë vendbanimi me karakter lokal, rajonal ose me karakter krahinor. Prijnë, në këtë drejtim, temat me karakter lokal, përkundër atyreve me karakter më të gjerë rajonal e krahinor. Janë bërë studime të tipit e folmja e Dervenit (Remzi Nesimi 112 ), Karshiakës (Haki Imeri), Karadakut të Shkupit (Asllan Hamiti 113 ), 112
Nesimi, Remzi (1989), E folmja e Dervenit. Punim doktorate i mbrojtur më 1989 në Universitetin e Prishtinës. 113 Hamiti, Asllan (1999), Говорот на Албанците од Скопска Црна Гора. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Haki Imeri.
141
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kumanovës (Haki Imeri 114 ), Pollogut të Tetovës dhe të Gostivarit (Feim Sejfulla Reçani115), Prespës (Zihni Osmani116, Agim Poloska117, Dritan Osmani 118 ), Prilepit (Mustafa Ibrahimi 119 ), Tetovës (Remzi Nesimi120), Strugës (Ajten Hajdari Qamili121, A. Qamili Hajdari122) e të fshatrave të ndryshëm (R. Ismaili123, I. Sinani124). Përkrah tyre janë shtruar e rrahur edhe çështje ndërgjuhësore midis maqedonishtes dhe shqipes (R. Nesimi 125 , H. Imeri 126 , A. Poloska127, A. Hamiti128, M. Ibrahimi, B. Mustafa129, H. Halili130, Z. 114
Imeri, Haki (1982), »Veçoritë morfologjike të së folmes shqipe të Kumanovës«, Jehona, Shkup, 1 – 2. 115 Reçani, Fehim Sejfulla (1997), Полошки албански говори. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Remzi Nesimi. 116 Osmani, Zihni (1996), E folmja e Prespës, Shkup. 117 Poloska, Agim (1986), Лексичката интерференција на македонскиот и албанскиот дијалект во Преспа. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Radmilla Ugrinovska Skalovska. 118 Osmani, Dritan (2007), Фразеолошките изрази во говорот на Албанците од Преспа во Р. Македонија. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 119 Ibrahimi, Mustafa (1997), Говорот на Албанците во Прилепско. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Remzi Nesimi. 120 Nesimi, Remzi (1978, 1987), »Mbi disa veçori të sistemit të së folmes shqipe të rrethit të Tetovës«. Studime gjuhësore I, (Dialektologji), Prishtinë: 327 – 352; Dialektologjia shqiptare V, Tiranë: 176 – 203. 121 Qamili, Ajten (2011), Албанските говори од Струшкиот регион (во балкански контекст) / Të folmet shqipe të rrethit të Strugës (në kontekstin ballkanik). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti 122 Qamili, Ajten (2008), Variantet shoqërore të të folmeve shqipe të Strugës dhe ndërndikimi gjuhësor (te folësit njëgjuhësh, dygjuhësh dhe shumëgjuhësh). Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 123 Ismaili, Ridvan (2015), E folmja e fshatit Goshincë e Kumanovës, Fakulteti i Filologjisë “Blazhe Koneski”. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 124 Sinani, Idaete (2016), Tiparet leksikore të fshatrave Krushopek, Gërçec dhe Nerez të Shkupit / Лексичките особености на селата Крушопек, Грчец и Нерези-Скопско. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 125 Nesimi, Remzi (1993), »Ndikimi i gjuhëve sllave të jugut në strukturat e gjuhës shqipe në masmediumet në Maqedoni«, Flaka e vëllazërimit, Shkup, 07. 09. 126 Imeri, Haki (1995), »За едно совпаѓање на фонетско рамниште помеѓу албанскиот и македонскиот јазик«, Јазиците во почвата на Македонија, MAНУ, Скопје. 127 Poloska, Agim (1996), Лексиичка интерференција на македонскиот и албанскиот дијалектетн јазик. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Radmilla Ugrinovska Skalovska. 128 Hamiti, Asllan (1994), Албанскиот јазик во речниците на Ѓорѓи Пулевски / Gjuha shqipe në fjalorët e Pulevskit. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Imri Badallaj. 129 Mustafa, Bukurie (2000). Падежните односи во македонскиот и во албанскиот јазик (udhëheqës shkencor: Agim Poloska). Punim magjistrature i mbrojtur më 18. 04. 2000. 130 Halili, Hidajete (2005), Aнтропонимскиот и патронимскиот систем на Албанците во Р. Македонија Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti.
142
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ibrahimi131, I. Hamiti132, Z. Ibrahimi133, I. Hamiti134, L. Ademi135), të përkthimit (F. Ajdini136, L. Aliu137) të shqipes në botimet maqedonase (A. Hamiti). Një ndihmesë në shkencën albanologjike paraqet interesimi i studiuesve që merren me çështje të studimeve kontrastive shqip – gjuhë e huaj dhe anasjelltas. Në këtë drejtim përveç që janë trajtuar tema krahasuese të maqedonishtes me shqipen dhe anasjelltas, këto interferenca janë shtruar e rrahur edhe midis anglishtes, frëngjishtes e gjermanishtes me shqipen. si dhe të gjuhës shqipe me gjuhë të huaja: anglishten (Sh. Ademi138, D. Alimi139, Sh. Millaku140, J. Mustafai141, M. Nuhiu142, R. Nuhiu143, N. Selimi144, E. Spaho145, E. 131
Ibrahimi, Zeqirija (2007), Внатрејазична референција: анафора и катафора (споредбена анализа меѓу албанскиот и македонскиот јазик). Punim Magjistrature. Udh[heq[s shkencor: Xhevat Lloshi. 132 Hamiti, Ismail (2015), Оптативот и адмиративот во албанскиот јазик и нивните преводни еквиваленти во македонскиот јазик. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 133 Ibrahimi, Zeqirija (2010), Конјукцијата како кохезивно средство во албанскиот стандарден јазик. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Xhevat Lloshi. 134 Hamiti, Ismail (2008), Проблемите при проучување на албанскиот јазик од македнските говорители во наставата по албански јазик во Република Македонија. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 135 Ademi, Lulzim (2011), Стандардниот албански јазик во македонскиот и албанскиот јазик во Р. Македонија, Р. Албанија и Р. Косово. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 136 Ajdini, Florim V. (2009), Realizimi i koherencës dhe kohezionit përcaktues themelorë të cilësisë në përkthimin e teksteve narrative. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Petar Atanatov. 137 Aliu, Lulzim (2010), Глаголот во преведените романи на Исмаил Кадаре од албански на македонски јазик / Folja në romanet e përkthyera të Ismail Kadaresë. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 138 Ademi, Shpend (2016), Rrethanorët në shqipen dhe në anglishten. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 139 Alimi, Dervish (2010), Sistemi i përemrave vetorë në shqipen, anglishten dhe në frëngjishten dhe përdorimi i tyre në ligjërimin juridik, politik dhe në komunikimin e mediave. / Системот на личните заменки на албанскиот, англискиот и францускиот јазик и нивната употреба во правната, политичката и медиумската комуникација. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 140 Millaku, Shkelqim (2010), Морфосинтактичката структура на образување на именките во албанскиот и англискиот јазик / Struktura morfologjike dhe funksioni i emrit në shqipen dhe në anglishten. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 141 Mustafai, Jusuf (2012), Влиајанието на мајчиниот јазик во усвојувањето на вокабуларот на англискиот како стандарден јазик кај учениците Албанци во Р. Македонија. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Refik Kadija. 142 Nuhiu, Majlinda (2009), Меѓујазичните синоними и хомоними во англискиот и албанскиот јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska.
143
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Iseini146, E. S. Kamberi147, J. Mustafa148), frëngjishten (I. Kamberi149), gjermanishten (A. Selimi150), latinishten (Sh. Ajdini Murtezi151, М. M. Xhemaili152). Një fushë të veçantë paraqesin studimet mbi gjuhën e shkrimtarëve: J. Xoxa (B. Mustafa 153 ) e P. Marko (G. Jani 154 ) e të personaliteteve të rëndësishme të kulturës shqiptare në Maqedoni (F. Shaini155). Në këtë drejtim një vëmendje të veçantë meritojnë studimet më të reja për çështje gjuhësore në fushë të morfologjisë (Ismet Osmani 156 , I. Durmishi 157 , B. Iljazi 158 , B. Nikolovska 159 , Z. 143
Nuhiu, Remzije (2016), Морфосинтаксичка и семантичка анализа на придавките во делата на Ф. Скот Фицџералд и нивниот превод на албански јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 144 Selimi, Nita (2015), Структурни и културолошки аспекти на одговорите на комплиментите во македонскиот и во албанскиот јазик во споредба со англискиот. Punim magjistrature. Anëtar Komisioni: Asllan Hamiti. 145 Spaho, Eroll (2013), Контактна лингвистика – англизмите во албанскиот јазик во Република Македонија. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 146 Iseini, Emine (2007), Лексичките отстапки во драмите на Шекспир Хамлет, Отело, Макбет и Јулие Цезар и нивното пренесување во албанскиот превод на Фан Ноли. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Dragi Mihajlovski. Anëtar Komisioni: Zeqirja Neziri. 147 Kamberi Spahiu, Edita (2016), Локативните значења на предлозите ON, IN и AT во англискиот јазик и нивните еквиваленти во албанскиот јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Valbona Toska. 148 Mustafa, Jehona (2010), Аористот и плусквамперфектот во преводите на Сајлес Марнес и Мартин Идн од англиски на албански јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 149 Kamberi, Ismail (2014), Романизмите во албанскиот јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Shezai Rrokaj. 150 Selimi, Arjeta (2013), Германскиот како втор странски јазик во Република Македонија кај учениците со албански наставен јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencorë: Herman Funk & Avzi Mustafa. 151 Ajdini – Murtezi, Shejnaze (2017), Sistemi rasor në shqipen dhe në latinishten. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 152 Xhemaili, Mirvan (2013), Улогата на мајчиниот (албанскиот) јазик во наставата и учењето на англискиот јазик за специфични потреби. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Brikena Xhaferi. 153 Mustafa, Bukurie (2008), Jaзикот на романот „Мртва река“ на Јаков Ѕоѕа. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 154 Jani, Greta (2012), Јазикот и стилот во делата на Петро Марко. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 155 Shaini, Florije (2012), Ремзи Несими и албанската лингвистика. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 156 Osmani, Ismet (2005), Морфонолошки промени во гегиските говори. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Rahmi Memushaj. 157 Durmishi, Izmit (2010), Еуфемизмите во албанските говори во Република
144
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Nuredini160, M. Spasovska161, F. Shala162, B. Mustafa163) e të sintaksës (V. Toska164, Sh. Ademi165, Z. Ibrahimi, B. Sulejmani166, G. Rrahmani Baftiri167) dhe të turqizmave (Izaim Murtezani168), të leksilologjisë e frazeologjisë (M. Ibrahimi 169 ), si dhe të fjalëformimit ose të arkaizmave (A. Poloska 170 , L. Adili Çeliku 171 , H. Azizi 172 , Z. Nuredini173, L. Adili174, J. Ajradini175) e të zbatimit të normës letrare Македонија. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Gjovalin Shkurtaj. 158 Iljazi, Blerta (2010), Заменките во албанскиот јазик во споредба со англискиот. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 159 Nikolovska, Biljana (2012), Клетвите и благословите во албанскиот јазик изразен преку оптативот и нивните еквиваленти во македонскиот јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 160 Nuredini, Zarije (2010), Архаизмите во албанските говори во Република Македонија. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Avzi Mustafa. 161 Спасовска, Марина (2015), Изразување минатост со глаголските форми во македонскиот и во албанскиот јазик. Punim doktorati. Anëtare Komisioni: Mirushe Hoxha. 162 Shala, Flamur (2011), Сегашното време и имперфект во албанските дијалекти / Koha e tashme dhe e pakryera në dialektet e shqipes. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 163 Mustafa, Bukurie (1999), Падежните односи во македонскиот и албанскиот јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 164 Toska, Valbona (2009), Начини на изразување на семантичката категорија посесивност во именската синтагма во албанскиот и во македонскиот јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Emil Lafe. 165 Ademi, Shpend (2016), Rrethanorët në shqipen dhe në anglishten. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 166 Sulejmani, Berton (2010), Конгруенција на главните реченични членови во албанскиот и во македонскиот јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 167 Rahmani Baftiri, Gzime (2015), Начини на негација во албанскиот јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Valbona Toska. 168 Murtezani, Izaim (1998), Tурцизмите во јазикот на албанската и македонската народна поезија. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Људмил Спасов. 169 Ibrahimi, Mustafa (2001), Речникот и фразеологијата на говорот на населените места: Црнилиште, Десово, Житоше, Пресил, Алдинци, Нерово и Согле. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Haki Imeri dhe Kosta Peev. 170 Poloska, Agim (1996), Лексичка интерференција на македонскиот и албанскиот дијалектен јазик. Punim doktorate. Udhëheqës shkencor: Radmilla Ugrinovska Skalovska. 171 Adili Çeliku, Luljeta (2014), Зорообразувањето во поезијата на Наим Фрашери, Асдрени и Ласгуш Порадеци. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 172 Azizi, Hidajete (2014), Sistemi antroponimik dhe patronimik të shqiptarëve në Maqedoni. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 173 Nuredini, Zarije (2010), Архаизмите во албанските говори во Република Македонија. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Avzi Mustafa. 174 Adili, Luljeta (2008), Лексичко семантичките и стилските особини на новосоздадените и оживеаните зборови во делата на Исмаил Кадаре на албански јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha.
145
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
(H. Grillo176) në masmedia (E. Janakieva177, L. Qazimi Pollozhani178, A. Qorrmemeti179), e në administratë (Q. Ismaili180) dhe në shkollat shqiptare (A. Mustafa 181), të gjuhës shqipe (L. Aliu 182 ) në letërsinë gojore shqiptare, si dhe të terminologjisë (L. Ademi183, I. Spahiu184, H. Dardhishta185) e të mësimdhënies (F. Dibra Zeqiri186, H. Hoda187, B. Sulejmani188). 2. Edhe pozita e studimeve në fushën e letërsisë, pak a shumë është e njëjtë, por, me një ndryshim, se këtu mbizotërojnë temat thjesht shqiptare mbi temat ndërshqitare. Në këtë fushë studiuesit janë orientuar në dy drejtime: (1) të studimit të kulturës letrare kombëtare, 175
Ajradini, Jetmire (2012), Зборообразувачките елементи во творештвото на Реџеп Златку. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Valbona Toska. 176 Grillo, Helena (2012), Современи текови на односите дијалектен јазик-албански стандарден јазик / Prirje bashkëkohore në marrëdhëniet e shqipes dialektore. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 177 Janakieva, Emilija (2013), Ndikimi i maqedonishtes në mediat në gjuhën shqipe në Shkup. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 178 Qazimi Pollozhani, Luljeta (2013), Службениот стил на албанскиот јазик меѓу двете светски војни. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Shaban Sinani. 179 Qorrmemeti, Arbana (2012), Употребата на адмиративот во новинарскиот стил во албанскиот јазик и неговите еквиваленти во македонскиот јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 180 Ismaili, Qamuran (2015), Нивотo на примена на албанскиот стандарден јазик во јавна администрација во Скопје. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Ajten Qamili. 181 Mustafa, Avzi (1992), Специфичностите на македонскиот јазик како јазик на општествена средина во македонските основни училишта со албански јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Aleksa Poposki. 182 Aliu, Lulzim (2005), Јазикот на народните албански песни од Кичевскиот регион. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti. 183 Ademi, Lindita (2016), Терминологијата од областа на информативно-компјутерска технологија во англискиот и во албанскиот јазик – споредбена анализа. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 184 Spahiu, Isa (2012), Економско – приватните термини во албанскиот и во англискиот јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 185 Dardhishta, Hana (2012), Тернимологијата од областа на флората и фауната во албанската усна книжевност. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 186 Dibra Zeqiri, Farketa (2015), Наставата по граматика на албанскиот јазик во средните училишта со албански наставен јазик во Р. Македонија . Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Авзи Мустафа. 187 Hoda, Hasan (2010), Јазикот на лектирите за основно образование преведени на албански јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Agim Poloska. 188 Sulejmani, Berton (2007), Niveli i zotërimit të shqipes standarde nga nxënësit e shkollave të mesme të qytetit të Shkupi / Нивото на владеење на албанскиот стандарден јазик (кај учениците) во средните училишта со албански наставен јазик во Скопје. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Asllan Hamiti.
146
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
në pëgjithësi, si dhe të asaj të Maqedonisë e të Kosovës, në veçanti; dhe (2) të lidhjeve letrare kulturore shqiptare maqedonase e sllave jugore, si dhe çështje të pikëtakimeve të letërsisë shqipe me autorë të letërsive evropiane. Ndër çështjet e grupit të parë prijnë temat që lidhen me traditën folklorike të shqiptarëve të Maqedonisë. Në këtë fushë janë bërë studime mbi doket, ritet e lirikën gojore të zonave të ngushta, si dhe në tërësi të shqiptarëve të Maqedonisë. Kështu vlejnë të përmenden studimet nga fusha e etnografisë shqiptare dhe e lirikës së shqiptarëve të Dervenit të Shkupit (I. Murtezani, I. Osmani 189 ), Prilepit (M. Ibrahimi), Strugës (B. Asani), si dhe të Maqedonisë si tërësi më e madhe (B. Asani 190 ). Pastaj janë punuar edhe tema me karakter të përgjithshëm, si për këngët e reformave të Tanzimatit (H. Xhaferi), të epikës gojore rajonale (H. Xhaferi), të prozës gojore shqiptare (E. Çerkezi191) e të prozës për fëmijë (N. Sadiku192), si dhe të letërsisë gojore shqiptare (N. Beqiri193). Janë bërë dhe janë botuar studime të thelluara monografike mbi veprën letrare të autorëve të Maqedonisë, si mbi krijimtarinë e A. Gajtanit (Xh. Gega194), A. Islamit (Z. Kadriu), M. Isakut (N. Sadiku, Salihi195), Luan Starovës (A. Leka196, A. Rexhepi197) e Kim Mehmetit, si dhe të diasporës (H. Gurra198) e të ekzodit (B. Starova Zllatku199), të 189
Osmani, Ismet (2000), Албанските свадбени народни песни и обичаи во Скопскиот Дервен. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 190 Asani, Bexhet (2007), Народната лирика кај Албанците во Македонија во контекст на социјалните трансформации. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 191 Çerkezi, Edlira (2015), Fenomeni i metamorfozës në letërsinë gojore shqiptare. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 192 Sadiku, Neshit (1999), Приказната во албанската книжевност за деца. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Tome Sazdov. Anëtar Komisioni: Zeqirja Neziri. 193 Beqiri, Nazmi (2016), Modelimi i personalitetit te shqiptarët në bazë të letërsisë gojore. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Hamit Xhaferi. 194 Gega, Xhevat (1985), Adem Gajtani: jeta dhe vepra, Shkup. 195 Salihi, Selajdin (2010), Поетика на прозата на Мурат Исаку. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 196 Leka, Agim (1997), Наративните фигури во раскажувачкото творечтво на Луан Старова. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Nadezhda Momirovska. 197 Rexhepi, Afrim (2002), Сагата во романескниот циклус на Луан Старова. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 198 Gura, Hureme (2012, Придонесот на албанската дијаспора во материјалните и духовните културни вредности во англо-саксонското општество. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Refik Kadija.
147
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
aspekteve педагогјико-filosofike të poezisë së bejtexhinjve (M. Mustafi 200 ), të ekzistencializmit në prozën e Sterjo Spasses (Sh. Memedi 201 ) e të kultit të ndërtimit në prozën e Kadaresë (Sh. Memedi202). Gjithashtu janë bërë studime përgjithësuese në tema të veçanta e specifike dhe tema teorike, si të studimit të romanit shqiptar (Nehas Sopaj 203 ) e të letërsisë shqipe midis dy luftërave botërore nga këndvështrimi i teorisë së intertekstit (Mirlinda Krifca 204, Ј. Rushiti Rexhepi 205 , M. Shehabi Veseli 206 , J. Rushidi Rexhepi 207 , M. Shehabi208), ashtu edhe të letërsisë shqipe në Maqedoni pas Luftës së Dytë Botërore (Xhevat Gega 209 ), si dhe tema mbi semantikën e dramës shqipe të traditës – nga Santori deri te Floqi (A. Leka210, I. Muharremi211) e të teatrit (B. Idrizi212), ose të pozitës së gruas në të 199
Starova Zllatku, Blerina (2010), Италијанскиот егзил на Арберешите и книжевното дело на Кармине Абате. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Xhevat Gega. 200 Mustafi, Muhamed (2010), Педагошко-филозофските мисли на бејтеџиите. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Avzi Mustafa. 201 Memedi, Shpresa (2012), Поетиката на егзистенцијализмот во контекст на балканските книжевности. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Katica Qullafkova. Anëtar Komisioni: Zeqirja Neziri. 202 Memedi, Shazim (2009), Култот на градбата во порзата на Исмаил Кадаре. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 203 Sopaj, Nehas (1994), Нарацијата во албанскиот монолошки роман. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 204 Krifca Beqiri, Mirlinda (2001), Интертекстуалноста во албанската книжевност меѓу двете светски војни (Асдрени, Ноли, Порадеци). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Xhevat Gega. 205 Rushidi Rexhepi, Jehona (2014), Intertekstualiteti në krijimtarinë letrare të Gjergj Fishtës, Faik Konicës dhe Ernest Koliqit / Интертекстуалноста во книжевното творештво на Ѓерѓ Фишта и Ернест Колиќи. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 206 Shehabi Veseli, Meral (2017), Аспекти на интертекстуалноста во албанската книжевност на Преродбата. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 207 Rushidi, Jehona (2008), Интертекстуалноста во делата на Андон Зако Чајупи, Фан С. Ноли и Етхем Хаџиадеми. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Teuta Arifi. 208 Shehabi, Meral (2009), Книжевниот дијалог на делото на Наим Фралери со ориенталната книжевност. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 209 Gega, Xhevat (1992), Книжевноста на албанската националност во Република Македонија (1945 – 1985). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Ѓорѓи Сталев. 210 Leka, Agim (2002), Семантиката на албанската драма (од Сантори до Флоќи). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Luan Starova. 211 Muharremi, Ilir (2009), Експресионизам, апсурд, егзистенцијализам и лудизам: четири албански драми / претстави. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 212 Idrizi, Besfort (2015), Krijimi i mendimit publik përmes teatrit në Republikën e
148
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
drejtën zakonore dhe në letërsinë e Rilindjes Kombëtare (Teuta Arifi 213 ), të tregimit shqiptar në Maqedoni (Sh. Selimi 214 ). Mandej janë bërë studime mbi figuracionin, ai ajo e simbolit në letërsinë shqipe (Sh. Selimi 215 ), të ekzistencializmit në romanin Pse ??? të Sterjo Sapsses (Sh. Memedi 216 ) e ose e alegorisë dhe groteskut në romanet e Ismail Kadaresë e të Luan Starovës 217 , të katarsës e të diskursit (A. Velaj218), mandej të kronotopit (T. Vinca Kafexholli219), romanin epope të Sterjo Spasses (Islam Saliu220), si dhe të teorisë së interpretimit, sikurse studimi mbi romanin “Një natë dhe dy agime “ të Petro Markos (E. Shabani 221 ), të ujit (S. Aliti 222 ); si dhe të veprës letrare të Xh. Spahiut 223 , A. Shkrelit 224 , R. Kelmendit 225 , D. Mehmetit226. Maqedonisë. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 213 Arifi, Teuta (1999), Жената во албанските обичајни норми и во албанската книжевност (усмена и пишувана) од нејзините почетоци до XX век). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 214 Selimi, Sherif (2014), Наратолошките инстанции и фокализација на албанскиот расказ во Македонија. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 215 Selimi, Sherif (2005), Симболот во современата албанска поезија (низ примери од неколку автори). Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 216 Memedi, Shpresa (2009), Влијанието на екзистенцијализмот во романот „Зошто“ на Стерјо Спасе. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 217 Rexhepi, Afrim A. (2004), Тип уметничко претставување (гротеска и алегорија) во романите на Исмаил Кадаре и Луан Старова. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 218 Velaj, Alisa (2014), Катарзата и дискурсот во прозното дело на Митруш Кутели, Ернест Колиќи и Касем Требешина. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 219 Vinca Kafexholli, Teuta (2011), Kronotopi në prozën e Mitrush Kutelit / Хронотопот во прозното дело на Мируш Кутели. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 220 Saliu, Islam (1999), Романот епопеја на Стерјо Спасе. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 221 Shabani, Emine (2010), Наративните стратегии во романот „Една ноќ и две зори – Një natë dhe dy agime” na Petro Marko. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 222 Aliti, Sadije (2016), Водата како архетипски симбол на современата албанска лирика (Ф. Арапи, Б. Чаприќи, А. Гајтани и Н. Лако). Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 223 Miftari, Daim (2014), Поетската индивидуалност на Џевахир Спахиу. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Mirushe Hoxha. 224 Sejdiu, Enis (2012), Текстот и неотекстот во прозата на Азем Шкрели. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 225 Selmani, Asim (2014), Сентиментализам и хронотоп во романескното дело на Рамиз Келменди. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 226 Sejdiu, Vaxhid (2014), Книжевното дело на Дин Мехмети. Punim doktorati. Udhëheqës
149
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Një meritë e veçantë e studiuesve shqiptarë, që jetojnë në Maqedoni, është hulumtimi i pikëtakimeve tematike e motivore të ndërsjellta shqiptare maqedonase, si dhe i elemetëve të përbashkët letrarë midis letërsisë shqipe dhe maqedonase, si në fushë të eposit e të baladave (I. Murtezani227), ose vetëm të baladave shqiptare me ato maqedonase (I. Krosi 228 ), si dhe të lidhjeve letrare (V. Dibra 229 , F. Doko230, Z. A. Rexhepi231), të prozës për fëmijë (Sh. Zekolli232) e të pozitës së gruas në fjalët e urta (V. Toska233). Ndihmesë është dhënë edhe në fushën e metodologjisë së studimeve albanologjike (A. Mustafa234, F. Dibra Rexhepi235, Z. Nuredini236) dhe të metodikës së mësimit të gjuhës shqipe e të ilustrimeve në procesin mësimor (H. Xhakli237). Nga kuadri i katedrës janë botuar studime monografike shteruese mbi personalitete të mëdha e të shquara të kulturës letrare shqiptare të së kaluarës, si për Migjenin (Petro Janura), Faik Konicën (Luan Starova), Pjetër Budin (Z. Neziri 238 ), Gjon Buzukun (Z. shkencor: Nehas Sopaj. 227 Murtezani, Izaim (2003), Митските елементи во албанскиот и македонскиот јуначки епос и балада. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 228 Krosi, Ibrahim (1995), Албанската и македонската народна балада. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 229 Dibra, Vjollca (2011), Kontekstualiteti shoqëror dhe artistik i dy protagosnitëve / Оплтествена и уметничка контекстуалност на двајца ликови. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 230 Doko, Fatbardha (2014), Фактографијата наспроти фикцијата во делата на Ернест Хемингвеј и Исмаил Кадаре. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Nehas Sopaj. 231 Rexhepi, Zejnepe A. (2010), Карактерот на женскиот лик во делото на Миѓени и Флобер. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Mirlinda Krifca Beqiri. 232 Zekolli, Shefqet (2010), Прозата во албанската литература за деца во периодот од 1945-2000. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 233 Toska, Valbona (2000), Македонските и албанските народни поговорки и пословици за жената. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Tome Sazdov. 234 Mustafa, Avzi (1992), Специфичностите на македонскиот јазик како јазик на општествена средина во македонските основни училишта со албански јазик. Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Aleksa Poposki. 235 Dibra, Farketa (2011), Функциите на училишната лектира во средното образование со албански јазик во Р. Македонија. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Avzi Mustafa. 236 Nuredini, Zarije (2008), Дидактички аспекти на наставата по морфологија во основните училишта со настава на албански јазик. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Avzi Mustafa. 237 Xhakli, Haki (2010), Книжевноста и играта (врз примери на книжевната естетика на албанските детски игри). Punim doktorati. Udhëheqës shkencor: Zeqirja Neziri. 238 Neziri, Zeqirja (1995), Poezia e Budit, Ekoritmi, Shkup.
150
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Neziri239), Jul Varibobbën (Z. Neziri240), Lasgush Poradecin (Mirlinda Krifca241). 3. Një ndihmesë të veçantë e anëtarëve të Katedrës paraqet edhe përgatitja e librave mësimorë (si dispensa dhe si tekste mësimore) të përgatitur prej tyre. Ndër to përmendim dispensat e Zeqirja Nezirit (Letërsia gojore shqiptare I, 1997; Historia e letërsisë shqiptare I, 1998; Epika gojore Shqiptare, 2010; Lirika gojore shqiptare, 2015); të Avzi Mustafës (Metodika e gjuhës dhe e letërsisë); Nehas Sopajt (Letërsia për fëmijë, 1999); dhe Asllan Hamitit (Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe, 2005, 2011; në bashkautorësi me Ajten Qamilin, Dialektologjia e gjuhës shqipe, Shkup, 2015) dhe fjalorët e Haki Ymerit (Fjalor shqip – maqedonisht, Shkup, 2012; në bashkautorësi me Zihmi Osmanin, Fjalor maqedonisht – shqip, Shkup, 2008). Po ashtu janë për t’u përmendur edhe librat e mësimit të gjuhës shqipe nga joshqiptarët, që janë përgatitur nga disa autorë: R. Nesimi242, Q. D. Memeti243, A. dhe I. Hamiti, M. Ibrahimi244.
239
Neziri, Zeqirja (2006), Meshari i Buzukut, Shkup. Neziri, Zeqirja (2008), Vjershërimi i Varibobbës, Shkup. 241 Krifca Beqiri, Mirlinda (1998), Поезијата на Ласгуш Порадеци. Punim magjistrature. Udhëheqës shkencor: Xhevat Gega. 242 Nesimi, Remzi (1989), Учебник по албански јазик. Skopje. 243 Memeti, Qani D. (2001, 2002, 2004), A doni të flitni shqip I-II; Kursi fillestar i gjuhës shqipe (për joshqiptarë); Албански без мака 30+1, Shkup. 244 Ibrahimi, Mustafa (2003), Të mësojmë shqip, Shkup 240
151
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MYRVETE DRESHAJ – BALIU BEGZAD BALIU Universiteti i Prishtinës Fakulteti i Edukimit EDITIMET HISTORIKO-LETRARE TË PROFESOR IDRIZ AJETIT - NJË FUSHË E PANJOHUR Hyrje Objekt i këtij studimi është ndihmesa e Profesor Idriz Ajetit në fushë të letërsisë dhe të hartimit të teksteve didaktike. Për kontributet e tij janë shkruar shumë studime kërkimore, të cilat janë fokusuar në shumë aspekte dhe në shumë fusha të albanologjisë, por prej bibliografisë së pasur nuk është vështirë të shihet se si ndihmesa e tij në fushë të letërsisë është ‘përjashtuar’ në të gjitha rastet245. Pavarësisht nga kjo,qasjen time për të bërë kërkime në biografinë dhe bibliografinëe Profesor Idriz Ajetit e ka nxitur një faktor i tretë: rrëfimi i Adem Demaçit në romanin “Dashuria kuantike e Filanit”, se si “... profesor Idriz Ajeti na lexonte novelat e Ernest Koliqit...”246. Narratori, Adem Demaçi, në këtë roman mediton edhe për qëndrimin e Profesor Ajetit ndaj veprës së Ernest Koliqit, për modelin e mësimdhënies, si dhe për komentet e brezit të viteve ’50 për të, në një kohë që Ernest Koliqi ishte ‘persona nongrata’ si për ishJugosllavinë ashtu edhe për Shqipërinë, ndërsa vepra e tij ishte e ndaluar që të shpërndahej e lexohej, aq më pak, pastaj, të lexohej e komentohej në shkollat shqipe në Kosovë. Përkushtimi historiko-letrar i Profesor Idriz Ajetit Ky peizazh letrar dhe historik më ka nxitur që të bëj kërkime nëveprimtarinë dhe krijimtarinë e Profesor Ajetit në vitet e 245
Profesor Rexhep Qosja, “Idriz Ajeti - një jetë kushtuar gjuhës” (1978), në Rilindja e dytë, “Toena”, Tiranë, 2007, f. 275-290; Rexhep Ismajli, Figura dhe vepra e akademik Idriz Ajetit, “Studime” 4, ASHAK, Prishtinë, 1997, f.17-32. Po në këtë vëllim të Akademisë janë botuar edhe kumtesat e plota të Konferencës së mbajtur me rastin e 80-vjetorit të lindjes së Akademik Idriz Ajetit nga studiuesit: Besim Bokshi, Shaban Demiraj, Fadil Raka, Emil Lafe, Anastas Dodi, Jani Thomai, Qemal Murati, Jup Kastrati dhe Jashar Rexhepagiq. Shih edhe studimin e Shefkije Islamajt, Idriz Ajeti-një jetë kushtuar gjuhës, “Zëri”, Prishtinë, 2014, f. 28, etj. 246 AdemDemaçi, Dashuriakuantike e Filanit (NëntëletratelektronikeDardhës), roman, LSHK, Prishtinë, 2012, f. 72-73.
152
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
menjëhershme të pasluftës së dytë botërore, në biografinë e të cilit më parë këto vite reflektonin, kryesisht, angazhimin e tij në Seminarin e Albanologjisë në Beograd dhe mësimdhënien e tij në Gjimnazin e Prishtinës. Prej këtyre kërkimeve në shtypin ditor, letrar dhe shkencor, si dhe në bibliografinë e librit shkollor kam arritur të bëj këtë tipologji të ndihmesës së tij në fushë të letërsisë: a) Ndihmesën për përgatitjen dhe botimin e teksteve shkollore; b) Ndihmesën për përkthimin e teksteve nga letërsia e huaj; c) Ndihmesën për kritikën dhe vlerësimin e letërsisë shqipe dhe asaj të përkthyer. Pra, duke bërë kërkime për aktivitetin e tij arsimordhe shkencor, dhe duke e plotësuar bibliografinë e tij me njësi të reja, më ka bërë përshtypje fakti se si në profilin e tij është shquar shumë herë kontributi i tij në fushë të arsimit, që nga Seminari i Albanologjisë në Beograd e deri te Universiteti i Prishtinës, por nuk është vlerësuar dhe nuk është çmuar në përmasat e duhura kontributi i tij në përgatitjen e teksteve shkollore, në një periudhë madje mjaft të veçantë të përpjekjeve të popullit shqiptar për ekzistencë; më ka bërë përshtypje gjithashtu insistimi i biografëve të tij për të identifikuar edhe njësitë më të vogla albanologjike, etimologjike dhe kontrastive, të shkruara madje edhe në gjuhën serbokroate, por jo edhe tekstet letrare të përkthyera nga kjo gjuhë; dhe po kaq më ka rënë në sy heshtja e biografëve të tij dhe madje historianëve të letërsisë për të theksuar emrin e tij: si njëri prej nismëtarëve të mendimit kritik në Kosovë, pavarësisht vlerave modeste dhe vendit të tyre në letrat shqipe. Angazhimin e tij në fushë të letërsisë Profesor Idriz Ajeti e ka hapur që në vitin 1947 me një dispensë për letërsinë jugosllave247, për të botuar një vit më vonë një libër leximi për klasën e katërt 248, si dhe për të vazhduar në vitin 1951 me një tekst themelor të kësaj kohe për letërsinë shqiptare 249 . Vetëm një vit më vonë, Profesor Ajeti ju bashkohet letrarëve të kohës:Tajar Hatipit, Nebil Dinos e Vehap Shitës për të përgatitur një vëllim tjetër për prozën jugosllave 250 , e 247
Letërsija jugosllave (dispensë), Prishtinë 1947, f. 60. Libër leximi për klasën IV të shkollave fillore (me Stathi Kostarin e Jani Gjinon), “Mustafa Bakija”, Prishtinë, 1948, f. 268. 249 Nga letërsija shqipe (me Hasan Vokshin), “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1951, f. 235. 250 Nga proza jugosllave (me Tajar Hatipin, Nebil Dinon e Vehap Shitën), “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1952, f. 418. 248
153
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndërkohë bashkë me Anton Çettën përgatit edhe librin tjetër “Libër leximi për klasën e V të shkollës tetëvjeçare”251. Vëllimi “Nga letërsija shqipe”252 - një vepër kujtese Në këtë seri botimesh kryet e vendit e zë vëllimi “Nga letërsija shqipe”, me të cilin, për disa arsye, këtu po merremi më gjerësisht. Sikur mund të shihet prej shënimit hyrës, libri është “mbledhë prej Hasan Vokshit e Idriz Ajetit”, por pavarësisht nga kjo modesti e treguar në fillim, në parathënie të tij artikulohen dy specifika: e para, se “mbledhësit e rënditësit e këtij materjali Hasan Vokshi dhe Idriz Ajeti kanë synue të zgjedhin materialin ma të përshtatshëm për një libër antologjie kësodore, tue mos pretendue të kenë ba një send të përkryem e origjinal”253 dhe së dyti, se “lexuesave të saj, me të marrun në dorë do t’u bjerë me një herë në sy ata shka asht pjellë e mendes s’auktorëve”254 . Libri hapet me “Dy fjalë në vend të parathënies”, brenda së cilës, këtu, do nënvizuar dy paragrafë orientues, i pari, hyrës: “ky libër asht një përmbledhje biografish e copash të njij pjese të shkrimtarëve shqiptarë, të vjetër, të Rilindjes e atyne t’Arbëresh, ndër ma të spikatunit. Asht material i cili do t’u shërbejë në radhë të parë, pa dyshim, nxanësave të shkollave të mesme shqipe të krahinës sonë, për njohjen dhe studjimin e këtyne shkrimtarëve dhe për të pasë nji pasqyrës të shkurtë, të pjesëve ndër ma të mirat e ma të bukrat në letërsinë shqipe”255; dhe i dyti, përmbyllës: “për qëmtimin e saj mbledhësit janë mbështetë kryesisht në këto antologji e vepra: “Shkrimtarët shqiptarë I, II”; “Antologji për klasën e III e IV të kursit të naltë të shkollave të mesme”, Tiranë, 1946; Gaetano Petrotta: “Popolo, lingua e litteratura albanese”, Palermo, 1931, - “Literatura jonë”, 3-4/1947”256. Paragrafët e fjalës hyrëse, prapë të bëjnë t’i komentosh dy 251
Libër leximi për klasën V të shkollës tetëvjeçare (me Anton Çettën), “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1954, f. 162; (botim II), Prishtinë 1955, f. 147. 252 Nga letërsija shqipe[mbledhë prej Hasan Vokshit e Idriz Ajetit], “Mustafa Bakija”, Prishtinë, 1951, f. 235; 20 cm. Tirazhi 6000. 253 Nga letërsija shqipe, f. 3. 254 Po aty, f. 3. 255 Po aty, f. 3. 256 Po aty, f. 3.
154
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
aspekte të kësaj vepreje, i pari, ka të bëjë me përfshirjen e gjerë të traditës letrare shqiptare, në një kohë që, sikur thekson Adem Demaçi, në takimet e shkrimtarëve të Prishtinës, bardi i letërsisë serbe të kohës Dobrica Qosiq, porosiste kërcënueshëm: “... Futeni plugun thellë dhe hapeni hullirin e parë! Nisjani nga fillimi dhe krijojeni letërsinë tuaj këtu, në gjuhën tuaj, por në frymën e patriotizmit socialist jugosllav”257; ndërsa i dyti, ka të bëjë me mbështetjen e hartuesve në botimet më të mira antologjike të dekadave të fundit, në një kohë që botimet e bëra para Luftës së Dytë Botërore në Tiranë, jo vetëm nuk konsultoheshin a bëheshin objekt diskutimi, por nuk guxonin t’i përfshinin as si njësi bibliografike, pa harruar faktin se botimet e bëra para Luftës së Dytë Botërore në Tiranë, përgjithësisht shiheshin me dyshim në ish-Jugosllavi. Në të vërtetë, duke iu referuar, madje duke i bërë referencë bazë këto vepra, autorët e saj dëshmoninnjohjen e plotë të traditës letrare shqiptare dhe kishin guximin qytetar për përzgjedhjen e saj në përgatitjen e botimeve të reja. Ky vëllim përveç parathënies ka edhe një kapitull hyrës me titull “Historija e gjuhës shqipe dhe shkrimi i saj”, i cili si koncept mungon te vëllimi “Shkrimtarët shqiptarë”, ndërsa te vepra e Gaetano Petrottës, “Popolo, lingua e litteratura albanese”, ka një karakter më shumë antologjik se sa sintetik. Ky tekst në këtë vëllim ka karakter sintetik dhe përbëhet nga tri tërësi, që kapin periudhën historike: nga Iliria te Kongresi i Manastirit; periudhën studimore nga Franc Boppi te rilindësit shqiptarë; si dhe gjuhën shqipe nga leksiku indoeuropian te letërsia shqipe, monumenti i parë “Meshari”, alfabeti i konstituuar i Kongresit të Manastirit dhe shkolla shqipe e shekullit XX. Struktura letrare Karakteri shkencor dhe origjinal i këtij vëllimi mund të përcaktohetme të parë strukturën përmbajtjesore e metodologjike të hartimit të tij. Ndryshe nga botimet e gjertanishme, ku Dokumentet e para të gjuhës shqipe përfshihen në përmbajtjen e ngushtë të letërsisë, në këtë vëllim mbahen jashtë. Gjithashtu, në këtë vëllim, përzgjedhja diktohet hapur edhe për faktin se lihen jashtë “Nënshkrimet e Pjanës” dhe “Fjalorthi i Mazrrekut”(1633), sigurisht për faktin se janë tekste, të cilat pavarësisht vlerave që kanë, dalin pas “Mesharit” të Buzukut. Në brendi struktura e librit përbëhet nga tre kapituj: 257
AdemDemaçi, Vep. e cit., f. 97.
155
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
I. Shkrimtarët e vjetër të gjuhës shqipe; II. Prodhimi letrar i arbëreshëve, dhe III. Rilindja shqiptare. Kapitulli i parë Shkrimtarët e vjetër të gjuhës shqipe, hapet me një tekst hyrës, që në të vërtetë është një sintezë fragmentare nga Namik Resuli në vëllimin e parë të antologjisë “Shkrimtarët shqiptarë”, prej nga duket se janë përzgjedhur edhe tekstet dhe shpjegimet filologjike për autorët e përfshirë: Gjon Buzukun, Pjetër Budin, Frang Bardhin dhe Gjon Nikollë Kazazin. Përveç Nikollë Kazazit, prej të cilit është përzgjedhur një tekst, të gjithë autorët e tjerë janë përfaqësuar me nga dy tekste. Në origjinalitetin e këtij vëllimi, qëndron edhe fakti se ndryshe nga Namik Resuli dhe Gaetano Petrotta, të cilët shkrimtarët e vjetër i kanë ndarë në shkrimtarë katolikë, myslimanë dhe ortodoks (Resuli) dhe krijimtarinë e tyre e kanë trajtuar vetëm si dokumentgjuhësor (Petrotta), këtu të gjithë shkrimtarët përfshihen brenda një kapitulli të letërsisë së vjetër shqipe. Kapitulli i dytë Prodhimi letrar i arbëreshëve hapet me një tekst hyrës mjaft sintetik, i cili përkujton lexuesin për epokën e Skënderbeut dhe humbjen e lirisë së Arbrit, vazhdon me të dhënat për letërsinë arbëreshe dhe përmbyllet me vlerësimet për gjuhën e kësaj letërsie. Kështu, letërsia arbëreshe përfaqësohet nga katër shkrimtarë: me nga dy tekste letrare, Jul Variboba dhe Jeronim de Rada; si dhe me nga një tekst poetik, Gavrill Dara i Ri dhe Zef Serembe. Përzgjedhja e shkrimtarëve arbëreshë ndër më përfaqësuesit e kësaj letërsie,me vlerat letrare dhe artistike të veprës së tyre të përfshira brenda këtij vëllimi, dëshmojnë edhe njëherë përgatitjen dhe shijen estetike që kishin autorët e tij. Kapitulli i tretë Rilindja shqiptare, përfshin pjesën më të madh të krijimtarisë letrare shqipe. Aty janë përfshirë jo vetëm një numër i madh shkrimtarësh të kësaj periudhe dhe madje edhe të tillë që nuk i takojnë kësaj periudhe, por ndryshe nga krijuesit e tjerë të periudhës së letërsisë së vjetër dhe të letërsisë arbëreshe, ata përfaqësohen me numër më të madh krijimesh letrare. Kapitulli hapet me një studim hyrës “Rilindja shqiptare – Lëvizja kulturore letrare shqiptare qysh prej vjetit 1878”, brenda të cilit janë sjellë argumente të shumta historike, kulturore e politike, për rolin që në jetën e shqiptarëve kishin shoqëritë kulturore, revistat letrare, gazetat politike etj. Të 156
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjithë autorët, si edhe në kapitujt e mëparshëm, këtu prezantohen me nga një biografi të zgjeruar, por këtu na bëjnë përshtypje nëntitujt e veçantë identifikues. Bie fjala, te biografia për Vaso Pashën gjejmë nëntitullin “Jetëshkrimi e veprimtaria e tij kombëtare dhe letrare”, ndërsa te Naim Frashëri nëntitullin “Jetëshkrimi dhe veprimi kombëtar”. Letërsia e Rilindjes shqiptare hapet me Konstantin Kristoforidhin dhe prozën e tij antologjike “Gjahu i malsorëvet” dhe me një nga letrat e tij; vazhdon me Vaso Pashë Shkodranin dhe poezinë e tij të popullarizuar “O moj Shqipni”, që këtu botohet me disa fragmente të mënjanuara dhe me titullin “Shqipnisë së robnueme”. Në këtë vëllim, për nga pasuria letrare dhe krijuese kryet e vendit e zënë Naim Frashëri dhe Fan Noli. Naim Frashëri, përveç me biografinë e pasur dhe të gjerë, përfaqësohet me dy fragmente nga poemthi “Bagëti e bujqësia”, me pesë poezi nga “Lulet e verës”, me një fragment nga poema epike “Histori e Skënderbeut” dhe me një tekst nga libri “Mësime”. Le të thuhet këtu, se po të përjashtojmë fragmentin nga libri “Mësime”, tekstet e tjera poetike të Naim Frashërit në këtë vëllim vazhdojnë të mbeten përfaqësuese antologjike edhe nëbotimet e tjera të kësaj natyre. Po kështu mund të thuhet edhe për hapësirën që i është dhënë Anton Zako Çajupit, si për nga paraqitja e biografisë ashtu edhe për nga përfaqësimi letrar e estetik i tij. Nga krijimtaria e tij është përzgjedhur pjesa më e bukur dhe më e popullarizuar e poezisë së tij në vëllimin “Baba Tomori”, dhe komedia “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër”. Vendin e Ndre Mjedës dhe të Shtjefën Gjeçovit në këtë vëllim, fillimisht, do të mundë ta veçonim për paraqitjen e plotë të Ndre Mjedës, si mjeshtër i hollë i krijimtarisë letrare poetike dhepasurisë gjuhësoretë saj; si dhe për paraqitjen e biografisë së pasur e të plotë të Shtjefën Gjeçovit, me kontributin atdhetar dhe vlerën etnokulturore të veprës së tij, por dhe me përfaqësimin e vlerave modeste të krijimtarisë së tij letrare. Sigurisht, kjo është edhe arsyeja,që vepra e Mjedës është përfaqësuar gjerësisht, ndërsa krijimtaria e Gjeçovit vetëm me dy fragmente nga “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Në këtë kapitull, të bie në sy edhe paraqitja e plotë e jetës dhe e veprës së Faik Konicës, në një kohë që në Tiranë emri e as vepra e tij nuk përfshihej askund në letrat shqipe, ndërsa veprimtaria letrare 157
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe kulturore e tij studiohej, sikur e theksonte Profesor Jup Kastrati, “me kokë në torbë”. Përkundrazi, këtu biografia e Konicës paraqitet me virtytet personale dhe me vlerat letrare që kishte vepra e tij, me veset dhe pasurinë mendore që përfaqësonte, me misionin kulturor dhe politik që u shqua etj. Në këtë antologji, si askund tjetër për disa dekada me radhë,Konica përfaqësohet me tekstet historikopublicistike të tij, me krijimet letrare dhe me një fragment nga përkthimi i përrallave arabe “Nën hijen e hurmave”. Ndonëse, as me jetën as me veprën, nuk hyjnë në periudhën e Rilindjes Kombëtare, brenda këtij kapitulli gjenden edhe Fan S. Noli, e madje edhe Ali Asllani e Millosh Gjergj Nikolla – Migjeni. Mbase edhe mund të jetë ndonjë gabim teknik. Noli, madje zë hapësirën më të madhe, krahasuar me të gjithë shkrimtarët e tjerë të kësaj periudhe. Përveç vendit që zë me biografinë, veprimtaria e tij përfaqësohet me tekste letrare, historike-publicistike, përkthime etj. Është mjaft karakteristik edhe modeli i paraqitjes së veprës së tij. Ajo nis me poezinë e përkthyer të Edgard Allan Posë “Korbi”, pastaj me një fragment të tragjedisë së Shekspirit “Makbethi”; me një fragment nga teksti shumë i popullarizuar i monografisë historike për Skënderbeun “Fjala e Skënderbeut”, poemthin “Skënderbeu” të shkrimtarit amerikan Henry W. Longfellow, një fragment nga tragjedia “Jul Qesari” dhe mbyllet me elegjinë kushtuar Bajram Currit “Shpell’ e Dragobisë”. Lista e shkrimtarëve mbyllet me Ali Asllanin dhe Migjenin. I pari përfaqësohet me një biografi dhe me pjesë të zgjedhura nga poema “Hanko Halla”, ndërsa Migjeni me katër poezi (“Të lindet njeriu”, “Këngët e pakendueme”, “Lagjja e varfun” dhe “Vuejtja”), si dhe dy tregime (“Legjenda e misrit” dhe “Në kasollen e ftoftë”). Vëllimi “Nga letërsija shqipe” mbyllet me një shtojcë, e cila ndonëse quhet “Shënime mbi disa shkrime të shkrimtarëve të Rilindjes”, në të vërtetë sillen shpjegime gjuhësore për fjalë a shprehje të caktuara nga krijimtaria e Konstantin Kristoforidhit, Naim Frashërit dhe Andon Zako Çajupit. Brenda këtyre shpjegimeve hyjnë edhe të dhëna estetike dhe historike me interes për vlerat etnologjike të këtyre krijimeve. Historiani i letërsisë dhe kritiku letrar Një aspekt më vete të interesimit të Profesor Ajetit në fushë të 158
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
letërsisë paraqesin tekstet e tij vlerësuese dhe popullarizuese, kryesisht për shkrimtarët e vjetër shqiptarë. Fjalën e kemi për tekstet historikoletrare dhe historiko-gjuhësore kushtuar “Mesharit” të Gjon Buzukut 258 , veprës së Pjetër Bogdanit 259 dhe Shtjefën Gjeçovit 260 , dokumentit më të vjetër të shqipes në Kosovë, të shkruar me alfabetin arab261 etj. Po gjatë kësaj kohe Profesor Idriz Ajeti përkthen dhe boton edhe dy vepra letrare mjaft të popullarizuara për kohën: veprën e shkrimtarit Arkadije Gajdar, Timuri dhe çeta e tij262, si dhe veprën e Branko Qopiqit, Ndodhinat e Nikoletin Bursaçit 263 . Në këtë rrjedhë janë tekstet letrare të përkthyera nga shkrimtarët jugosllavë dhe botërorë, si dhe prezantimi i veprave të kësaj natyre në shtypin ditor, letrar dhe shkencor të kohës: për shkrimtarin e madh të letërsisë së romantizmit slloven Prezhihov Voranc264, për njërin nga shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë së realizmit rus Mihail Sholohov 265 , për antologjinëe letërsisë Nga proza jugosllave 266 , si dhe tekstet kritike për shkrimtarët më të popullarizuar të letërsisë serbe Branko Qopiq267 e Borisav Stankoviq 268 , ky i dyti madje mjaft i lexuar edhe ndër shqiptarët për shkaktë motivevetë prozës së tij. Në përmbyllje të këtij shkrimi për ndihmesën e Profesor Idriz Ajetit në fushë të historisë së letërsisë dhe kritikës, në njërën anë dhe 258
Monumenti m’a i vjetër i gjuhës shqipe (Meshari i Gjon Buzukut 1555), “Jeta e re”, Prishtinë 1950, nr. 5-6, f. 376-382. 259 Pjetër Bogdani (1630-1689), “Jeta e re”, Prishtinë 1951, nr. 1, f. 64-74. 260 Shtjefën Gjeçovi (1874-1929), “Jeta e re”, Prishtinë 1951, nr. 2-3, f. 158-164. 261 Dokumenti ma i vjetër i shqipes së Kosovës, shkrue me alfabetin arab, “Rilindja”, më 1, 2 e 3 janar 1960, f. 15. 262 Arkadije Gajdar, Timuri dhe çeta e tij (përkthim nga serbokroatishtja), “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1951, f. 138. 263 Branko Qopiq, Ndodhinat e Nikoletin Bursaçit (përkthim nga serbokroatishtja), “Milladin Popoviq”, Prishtinë 1957, f. 177. 264 Prezhihov Voranc, Nadja e mirë, (përkthim nga serbokroatishtja), “Jeta e re”, Prishtinë, nr. 4, f. 273-277. 265 Mihajl Shollohov: Ledina e lavrueme (përkthye nga serbishtja prej Vehap Shitës), “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1951, f. 365, Jeta e re, Prishtinë 1952, nr. 1, f. 74-77. 266 Nga proza jugosllave, botim i shtëpisë botuese “Mustafa Bakija”, Prishtinë 1952, f. 418, Jeta e re, Prishtinë 1952, nr. 2, f. 154-158. 267 Branko Qopiq, Ndodhinat e Nikoletin Bursaçit (përkthim nga serbokroatishtja), botim i shtëpisë botuese “Milladin Popoviq”, Prishtinë 1957, f. 177. 268 Bora Stankoviq, E shoqja e të ndyerit (përkthim nga serbokroatishtja), “Jeta e re”, Prishtinë 1952, nr. 3, f. 197-203.
159
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
hartimit të teksteve shkollore e didaktike, në anën tjetër, po e sjellim edhe një mendim të tij të shfaqur në tekstin e publikuar me rastin e hapjes së Institutit Albanologjik, brenda të cilit ai përmbledh edhe detyrat e këtij institucioni të parë shkencor, për letërsinë shqipe e madje edhe atë të përkthyer: “Instituti do të bajë studjime edhe rreth zhvillimit të letërsisë shqipe. Ajo nuk ka edhe sod e kësaj dite nji histori të saj. Janë shkrue deri sod soll disa antologjina. Gjithashtu, Instituti do të organizojë punën rreth hartimit të njëj historije letrare. Mandej do të bahen monografina shkencore përmbi krijimtarinë letrare të njanit ose tjetrit shkimtar. Ky Institut do të baj gjurmime mbi krijimin letrar në gjuhën shqipe dhe në gjuhëna tjera gjatë kohës së kalueme në Jugosllavi. Shkrimtarët e rij shqiptarë do të nxiten me krijue vepra origjinale me anë të cilavet do të pikësojnë heroizmin e popujve tanë gjatë Revolucionit tanë populluer, fizionominë e puntorit tanë, hapat viganë që po ban populli ditë për ditë në gjinin e përbashkëtësisë sonë socialistike. Përkthimeve do t'u kushtohet kujdes i veçantë. Nëpërmjet të letërsisë botnore të përkëthyeme në shqip, letrarët tanë të rij do të nxanë mjeshtrinë e të shkruemit dhe do të zgjanojnë njohuninë e tyne të përgjithshëme”269. Sot, mund të thuhet se konceptet e tij të shfaqura për vendin dhe rëndësinë e studimit të letërsisë shqipe, kanë gjetur zbatim edhe në veprimtarinë e tij shkencore të dekadës së parë, por jo edhe më tej, kur kërkimet e tij shkencore janë përqendruar vetëm në fushë të gjuhësisë dhe madje kryesisht në disa fusha të specializuara të saj.
269
Idriz Ajeti, U themelue Instituti Albanologjik, “Rilindja”, Prishtinë, 1953, f. 14.
160
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
JONELA SPAHO Universiteti “Fan S. Noli” Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë GJERASIM QIRIAZI DHE KONTRIBUTI I TIJ NË LETRSINË SHQIPE PËR FËMIJË Gjerasim Qiriazi është një emër, që sapo e përmend e lidh në mënyrë asosiative me shkollat e para shqipe, shoqëritë ungjillore, me kontributin e tij patriotik dhe përkushtimin ndaj çështjes atdhetare.Për të gjitha këto është folur në libra dhe studime të ndryshme, por shumë pak ose gati aspak është trajtuar në studimet letrare roli dhe kontributi i tij në letërsinë shqipe. Më shumë është folur e shkruar për rolin dhe kontributin e tij në hapjen e shkollës shqipe për vashat dhe pak përmendet përmbledhja e gjithë shkrimeve të tij me titullin “Kristomaci”, botuatr pas vdekjes, në vitin 1902, në Sofje. Në asnjë tekst të historisë së letërsisë shqipe nuk flitet për përmbajtjen e këtij libri, llojin e shkrimit letrar që lëvron apo vlerës dhe rëndësisë që patën këto tekste në dobi të mësimit dhe leximit të gjuhës shqipe. Është për t’u habitur fakti sesi një vepër e tillë nuk është bërë deri tani objekt trajtimesh nga historiografët e letërisë shqipe për fëmijë, sepse ajo paraqitet e plotë në volum, e pasur në lloje dhe zhanre, pavarësisht nivelit të saj të kufizuar artistik. Përpjekjet për shkrimin e shqipes dhe krijimit të një alfabeti të saj, kanë qenë probleme që kanë preokupuar vazhdimisht eruditët, ideologët dhe gjuhëtarët, veçanërisht në periudhën e Rilindjes sonë, ku gjuha u pa si elementi vendimtar i përhapjes së kulturës, dijes dhe arsimit. Emancipimi i një kombi fillon nga gjuha e tij dhe proceset letrare, në shumë vende të botës, kanë qenë domosdoshmërisht të lidhura me procesin e shkrimit dhe zhvillimit të gjuhëve kombëtare. Problemi i një alfabeti për të shkruar gjuhën shqipe, për të krijuar një letërsi të shëndoshë, që do të mbështetej fuqishëm në një gjuhë të shkruar dhe të njehësuar, do të bëhej preokupimi themelor i romantikëve tanë, i ideologëve dhe shkrimtarëve që shihnin, njëkohësisht, te gjuha një kulturë dhe një emancipim shoqëror dhe shpirtëror. Kjo e dyta lidhet detyrimisht me procesin letrar, sepse shkalla e zhvillimit të proceve letrare është njëkohësisht dhe balanca e 161
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
zhvillimit kulturor e shpirtëror të një kombi. Natyrisht, në kushtet e rënda të një okupimi shekullor, ku padija, injoranca dhe prapambetja ishin thembra e Akilit, dhe ku numri i analfabetëve ishte shumë i madh, shtrohej detyra e shkrimit të shqipes, në mënyrë që ajo të arrihej të mësohej në shkollat fillore të Shqipërisë, kryesisht nga fëmijët shqiptarë. Hapja e një rrjeti shkollash shqipe, që zuri vendin kryesor në ideologjinë e Rilindjes sonë, lidhej domosdoshmërisht me hartimin e abetareve për mësimin e kësaj gjuhe dhe të copave të leximit që do të shoqëronin këto abetare. I detyrohemi veçanërisht periudhës së Rilindjes sonë që, si në të gjitha fushat e jetës shpirtërore dhe materiale, dha kontributin e pakrahasueshëm dhe në fushën e letërsisë sonë për fëmijë dhe kjo njihet së pari si meritë e abetareve të para të shkrimit të shqipes, të cilat veç të tjerash ishin të pajisura me tekste leximi për dhënien e njohurive dhe mësimin e gjuhës. Por, duke ditur që një nga qëllimet kryesore të rilindasve ishte dhe edukimi i brezit të ri, te i cili ata shihnin ardhmërinë dhe që letërsia për fëmijë misionin e parë ka edukimin, këta autorë të parë të abetareve kanë meritën se, me pjesët e tyre të leximit hapën siparin e letërsisë së shkruar shqipe për fëmijë. Ndërkohë që shekulli i XIX, për të cilin po flasim, kishte krijuar kryevepra të pavdekshme në thesarin e librit për fëmijë, duke nxjerrë Andersenin, Grimët e mëdhenj, Koladin, Karolin, Tuenin, De Amiçin, me vepra të tilla që dhe në kohrat moderne vazhdojnë të tregojnë se si shkruhet një letërsi e mirë për fëmijë, kjo e jona po hidhte hapat e saj, e brishtë, e varfër, e vogël, po megjithatë ekzistente, si për të treguar se dhe në mes të shkretëtirës mund të gjendet një oaz, mund të mbijë një filiz. Megjithëse shkëputja e letërsisë sonë për fëmijë nga abetaret dhe librat e këndimit ishte mjaft e vonë, përsëri ne mund të pohojmë me bindje se kjo letërsi, së paku deri në gjysmën e dytë të shekullit të XIX, bëri jetën e vet pikërisht në këto abetare dhe u zhvillua si letërsi artistike plotësisht në funksion të shkollës shqipe dhe të mësimit të gjuhës amtare, të përhapjes së dijes jo vetëm te të vegjlit, por dhe te analfabetët e rritur, pra u zhvillua në funksion të edukatës kombëtare të të gjitha moshave (B. Dedja, “Probleme te historise së letersise shqiptare per femije”, Mesuesi, 15 dhjetor ,1999). 162
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ndër poetët dhe shkrimtarët e shquar, që lanë gjurmë në letërsinë për fëmijë, qysh nga shekulli XIX ishin edhe Gj.Qiriazi, A.Xanoni, N.Mjeda dhe J.Bageri, të cilët në krijimet e tyre për të vegjël dhanë mbresa dhe përjetime që ndikuan në botën emocionale të fëmijëve dhe psikologjinë e tyre. Duke mbartur këto tipare, e gjithë kjo letërsi artistike u zhvillua në shërbim të shkollës shqipe për edukimin atdhetar dhe etiko-moral të nxënësve. Një pjesë e madhe e kësaj krijimtarie letrare është përfshirë në tekstet shkollore, duke shërbyer për lexime jashtë klase dhe për mësimin e gjuhës amtare. Në librin e S.Luarisit “Gjerasim Qiriazi, jeta dhe vepra” autori mendon se ky patriot i Rilindjes, më shumë se askush tjetër, ishte mbuluar nga pluhuri i harresës madje thekson:”Një profesor në moshë të kaluar më tha një ditë tek lexoja shkrimet e një rilindasi të shquar:”E kam kënduar Hristomathinë që kur isha i ri,jam ushqyer me të, po nuk kam ditur se nga kush qe shkruar ky libër; krah për krah me veprat e Naimit, më ka influencuar që në fëmijëri të nxë shqipen”(S.Luarasi,”Gjerasim Qiriazi”, jeta dhe vepra,Tiranë,1962, f.50). Ndërkohë ai kujton dhe tekstin e kënges “Lule e bukur porsi djelli”, kënduar nga kori “Lira”, tradicionalisht, të cilën shumë pak e dinë se kush e ka shkruar dhe kompozuar. Nëse i referohemi librit “Kristomaci”, që do të thotë përmbledhje pjesësh të zgjedhura letrare, që bëhet sipas një programi të caktuar mësimor dhe shërben zakonisht si tekst për shkollat, vëmë re se aty, së pari, në gjithë letërsinë tonë të Rilindjes bëhet përpjekje për një klasifikim zhanor të copave të leximit. Vepra strukturohet duke u ndarë në katër pjesë: në të parën hyjnë vjershat, në të dytën këngët, në të tretët dialogët dhe në të katërtën përrallat.Një pjesë e mirë e dialogëve janë përshtatur nga gjuhë të tjera, çka theksohet që në kopertinën e librit: ”Të gatuara edhe një pjesë nga dialogët të kthyera”. Libri cilësohet si udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari. Në pjesën e katërt vihet re shmangie nga zhanri i përrallës, sepse atje përalla nuk ka, por janë përfshirë disa fjalime të Gjerasimit për shkollën shqipe, në hapje apo në mbyllje të saj, disa rrëfenja, disa shkrime letrare që kanë trajtën e esesë si dhe disa anekdoda. Në një klasifikim tjetër do t’i gjejmë disa pjesë të zgjedhura të “Krestomacisë” te libri i S.Luarasit, ”Jeta dhe vepra e Gjerasim Qiriazit ”, në të cilin klasifikimi zhanor bëhet mbi baza më të sakta 163
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
letrare. Atje përfshihen poezi, skeçe, prozë dhe fjalkëmbime. Libri “Kristomaci” paraqitet në një volum të konsiderueshëm, vështruar nga numri i madh i dialogëve dhe vjershave, të cilat pavarësisht nivelit të cekët artistik, janë të ngjeshura emocionalisht dhe shpalosin në mënyrë të drejtpërdrejtë edukimin e vlerave dhe virtyteve morale, tek fëmijët. Duke lexuar “Kristomacinë”, megjithëse e shkruar para më shumë se një shekulli, kupton se problemet që shtron autori i nënshtrohen një këndvështrimi universal. Gjerasim Qiriazi ishte një pedagog illuminist dhe erudit, i cili e kuptonte se të shkruarit e një libri në gjuhën amtare ishte shërbimi më i madh që mund t’i bëhej një kombi: ”Duke ndjerë këtë nevojë të madhe dhe duke dëshëriuar mirësinë e mbrodhësinë e kombit, jam përpjekur që të dalë në dritë ky libër, lënda e të cilit është zgjedhur me kujdes të madh dhe besoj se do të jetë për dobi të mëmëdhetarëve të çdo moshe dhe shkalle. Shkrimtarët tanë duhet ta ndiejnë këtë nevojë të madhe, kështu që kombi ynë në pak kohë të mund të arrijë në një gjendje që të numërohet prej të gjithëve si një komb me kamje të vëgjejtura e të jetë një komb i qytetëruar”(Gj.Qiriazi, “Krestomaci”, Prishtinë, Rilindja, 1992, f.17). Gjerasimi është, gjithashtu, i ndërgjegjshëm që mund të hasen të meta përsa i përket gjuhës, por ai beson se kjo është normale në një gjuhë që s’ka traditë të pasur shkrimi dhe hedh idenë e botimit të librave në gjuhën shqipe për ta ngritur atë në një nivel më të lartë. Puna që ka bërë ai me gjuhën në këtë vepër është e admirueshme, sepse është e pastër, e thjeshtë dhe nuk gjen në të asnjë ndikim të huaj. Pjesa më e madhe e shkrimeve të këtij libri janë kënduar në klasat e shkollave të para shqipe dhe disa studiues mendojnë se me dialogët e tij, ose fjalëkëmbimet ai bëhet inicuesi i dramaturgjisë sonë për fëmijë. Dihet që në periudhën e Rilindjes sonë ne kemi fillimet e letërsisë sonë për fëmijë, por letërsia për fëmijë, me pak përjashtime, u zhvillua brenda kuadrit të teksteve shkollore, nga ana tjetër kjo letërsi shkriu në një parimet e edukatës me ato të artit. Mund të themi se as periudha e Rilindjes, me gjithë kontributin e madh që dha në fushën e letërsisë për fëmijë, nuk arriti ta shkëpusë letërsinë artistike për të vegjël si degë të pavarur të letërsisë së përgjithshme artistik, nga kuadri i teksteve dhe kuadri shkollor në përgjithësi. Pra, u zhvillua si letërsi artistike plotësisht në funksion të shkollës shqipe të mësimit të gjuhës amtare, të përhapjes së dijeve jo 164
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vetëm te të vegjlit, por edhe tek analfabetët e rritur, u zhvillua në funksion të edukatës kombëtare të të gjitha moshave. Nga sa dihet, nga historia e letërsise për femije të vendeve të huaja, është vështirë të gjesh në këto letërsi një harmonizim kaq organik dhe një lidhje kaq të ngushtë të mësimit në shkollë me letërsinë artistike për femijë. Tekstet e “Krestomacisë” janë zgjedhur dhe shkruar në mënyrë të tillë t’u ngjallin fëmijëve ndjenja fisnike dhe t’u rrënjosin atyre koncepe të drejta morale si: dashurinë për vendin, për dijen, për punën, thjeshtësinë në jetë, i mësojnë ata të luftojnë gënjeshtrën, hipokrizinë, egoizmin, zilinë dhe gjithë veset e tjera të dëmshme. Dihet që një krijm artistik vepron në tri drejtime, ose aspekte mbi personalitetin e fëmijës: në aspektin edukativ, njohës dhe atë zbavitës. Mesa duket autori i ka kushtuar më tepër rëndësi qëllimit të pare, duke eliminuar aspektin zbavitës të kësaj letërsie. Por nëse do të flisnim për kontributin e Gjerasim Qiriazit në letërsinë për fëmijë duhet të theksojmë se: Së pari ai ofron një libër me tekste leximi për shkollat e para të Shqipërisë, nëpërmjet të cilave fëmijët shqiptarë jo vetëm mësojnë të lexojnë gjuhën e tyre, por atyre u transmentohen dhe normat dhe parimet bazë të edukatës dhe fesë. Gjerasim Qiriazi është i ndërgjegjshëm se nuk po sjell një libër enkas për kënaqësinë e fëmijëve, një letërsi artistike të mirfilltë për fëmijë, jashtë kuadrit të teksteve shkollore, siç bëri Naimi, Mjeda, Negovani, Çajupi, por po sjell një përmbledhje pjesësh për lexim, e cila e përmban në emërtimin e saj domethënien. Nevoja për tekste leximi ishte një nevojë urgjente e shkollave të para shqipe dhe Gj.Qiriazi, si pedagog dhe shkrimtar, e ka kapur këtë nevojë dhe ka krijuar tekste posaçërisht për leximin e shqipes dhe edukimin e të vegjëlve. Këto tekste luanin njëkohësisht rolin e këndimit, por edhe të edukatës morale e fetare. Dihet se në fillimet e saj letërsia për fëmijë u zhvilllua si pjesë e abetëreve të shqipes, kujtojmë këtu abetaren e Veqilharxhit, të Kristoforidhit dhe Samiut, ndërsa teksti në fjalë shkëputet nga abetaret dhe del si tekst këndimi më vete. Së dyti, “Krestomaci” është i pari libër për fëmijë me përpjekje për një klasifikim zhanor, në letërsinë shqipe. Këtu përmblidhën 32 vjersha, 42 këngë, 49 flalëkëmbime dhe 18 copa janë në pjesën e katër ku përfshihen: ese, rrëfenja, fjalime dhe anekdoda. 165
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Së treti, Gjerasim Qiriazi ka meritën se një numër të madh vjershash dhe fjalëkëmbimesh i ka me personazhe femrash dhe me këto pjesë kanë luajtur një rol të madh në çështjen e emancipimit të femrës shqiptare, duke i dhënë vendin që i takon në shoqërinë shqiptare Shkrimet e përmbledhura në “Kristomacinë” e këtij patrioti të kulluar janë frymëzuar nga një dashuri e madhe për Shqipërinë, nga një dëshirë e zjarrtë për të përhapur dritën e arsimit e të diturisë dhe nga malli që t’i shihte motrat e tij shqiptare, nënat e nesërme, me një formim të kënaqshëm kulturor.Tema e arsimimit të femrës shqiptare është temë qëndrore e shkrimeve të tij. Ai ndalet shpesh në këtë problem dhe formulon një platformë nga më të plotat për çështjen e arsimit të gruas në lëvizjen e mendimit shoqëror të gjysmës së dytë të shekullit XIX. Te një numër i madh poezish si: “Detyra të mira”, “Vajza nga Filadelfia”, “Zëri i shkollës”, “Lamtumirë shkollë”, “Provimet mbaruan”, “Vlera e shkollës”, etj., por dhe në pjesën më të madhe të dialogëve si: “Dashuri e vërtetë”, “Një udhëtim në Shqipëri”,”Ç’bëtë sot, ç’do të behemi kur të rritemi”, “Vlefta e diturisë”, etj., i mëshojnë idesë së emancipimit të vajzave, të cilat duhet të edukohen me vetitë më të mira të karakterit. Si pedagog, Gj.Qiriazi e di se vesi duhet luftuar që në fëmijëri, prandaj një numër i madh dialogësh godasin veset si; cmira gënjeshtra, mendjemadhësia, zilia, etj. Si shembull sillen nënat dhe mësueset e tyre.Vajzat karakterizohen nga dëshira e madhe për t’u rritur sa më shpejt: “Tani do të përpiqem edhe të mësoj më parë të gjitha dituritë që të bëhem sikundër duhet si dhaskalica jonë që e duan gjithë bota”(Gj.Qiriazi, “Krestomaci”, Prishtinë, Rilindja, 1992, f.138)”. Gj.Qiriazi shtron në këto pjesë jo vetëm çështjen e emancipimit dhe shkollimit të vajzës qytetare, por edhe të asaj fshatare:”Edhe jo vetëm çupat e qyteteve lipset t’i dinë këto gjëra po edhe juve fshatarkat duhet t’i dini se janë fort të nevojshme”(Po aty, f.262). E meta e këtyre teksteve është se shpesh vajzat, edhe pse përcaktohet mosha e tyre flasin dhe arsyetojnë si të rritura.(“Vlefta e diturisë”, ku vajzat citojnë filozofët e mëdhenj lidhur me vlerën e diturisë). Në gojën e tyre autori vë fjalë të tilla që shumë mirë mund të viheshin në gojën e mësuesit, por duke qenë se këto fjalëkëmbime intrpretoheshin në klasat e mësonjtoreve nga vetë vajzat, roli i mësuesit në to mbetej prapa kuintave. Nga pikëpamja artistike këto fjalkëmbime, përveç gjuhës së pastër dhe të thjeshtë 166
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shqipe nuk sjellin ndonjë kontribut të ndjeshëm në aspektin artistik. Së katërti, si meritë tjetër e Gj.Qiriazit do të përmendnim faktin që ai zgjodhi një formë të tillë letrare si fjalëkëmbimi, për të komunikuar me fëmijët. Që në shekullin e 18-të pedagogu i madh Komenski, duke folur për kërkesat ndaj materialit të tekstit shkollor, në veprën e vet “Didaktika e madhe”, shkruante se këta libra duhet të hartohen “kryesisht në formën e bisedave”, sepse pikërisht me një mënyrë të tillë mund t’u përshtatesh më lehtë përmbajtjen fuqive të fëmijëve. Bisedimet nxisin, gjallërojnë dhe stimulojnë vëmendjen dhe e bëjnë njohjen më të qëndrueshme”. Gj.Qiriazi e ka pasur mirë parasysh këtë aspekt të rëndësishëm dhe ka përdorur fjalkëmbimet e tij, pasi duke qenë dialog, pyetje-përgjigje, dhe duke u intepretuar në klasë, fëmijët do të ngulisnin më mirë normat dhe parimet morale të edukatës. Siç theksuam dhe më sipër, disa studues kanë shprehur mendimin se ai bëhet me to inicues i dramaturgjisë për fëmijë. Ky pohim duhet parë me rezervë, për arsye se me përjashtim të disa dialogëve që marrin trajtën e skeçeve, pra ku ka një ngjarje dhe një përfundim si: “Përgjimi”,“Smira”,”Zemërimi i nxituar”,“Numëro deri në 100”,“Rrobat e Olimbisë”,”Të shkruarit e babait”, “Kulaçja”, etj., pjesa tjetër e fjalkalimeve janë të mbushura me elemente didaktikë, moralizime dhe porosi fetare dhe anashkalohet ngjarja.Një pjesë e mirë e fjalkëmbimeve janë ilustrim i mësimeve të biblës. Së pesti, duhet të theksojmë frymën fetare që karakterizon gjithë veprën. Si askush tjetër nga patriotët dhe shkrimtarët e Rilindjes sonë, tek tekstet e këndimit të Gj.Qiriazit, fryma religjioze përshkon pjesën më të madhe të këtyre shkrimeve. Kjo frymë te Gj.Qiriazi është e theksuar edhe më shumë se te Papa Kristo Negovani, Kristoforidhi, etj. I gjithë qëllimi i jetës së tij ishte përhapja e gjuhë dhe e librave shqip dhe përhapja e porosive të ungjillit. Gj.Qiriazi, shpesh herë, këto aspekte i integron në një proces të vetëm, duke u dhënë të gjitha copave të leximit karakter religjioz dhe duke e përfunduar çdo pjesë në poezi e prozë me një porosi morale që ka karakter fetar më së shumti. Ai kërkon t’i mësojë vajzat me dashurinë për zotin duke theksuar se çdo e mirë në natyrë dhe shoqëri është dhuratë prej zotit(“Kush i bën pemët e ëmbla”). Shumica e pjesëve mbyllen dhe me himne lavdëruese kushtuar zotit. Vajzat bëhen të 167
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndërgjergjshme se duhet të jenë mirënjohëse ndaj perëndisë dhe duhet të bëjnë vepra të mira, sepse syri i zotit i ndjek kudo(“Syri i zotit sheh ngado”). Së gjashti, duhet thënë se humori është një tjetër aspekt i rëndësishëm në krijimtarinë e Gj. Qiriazit. Theksuam se një pjesë e fjalëkëmbimeve të tij marrin trajtën e skeçeve, ku në qendër të tyre vihet goditja e vesit. Fëmijët tallen dhe venë në lojë fëmijët me vese të tilla si: mëndjemadhesia, cmira, zilia, përgojimi, etj. Për të luftuar vesin përdoret loja që fëmijët iu bëjnë fëmijëve me vese dhe kjo gjeneron humor duke krijuar kështu efektin katarsis, sepse duke parë vesin të përqeshet fëmijët pastrohen prej tij. Pjesa tjetër e fjalëkëmbimeve gjenerojnë humor përmes mendimeve naive të fëmijve mbi interpretimin e botës dhe jetës si: ”Kulaçja”, ”Kur do të bëhemi nëna”, ”Filozofia e të miturve”, ”Pse u zbardhën leshrat e gjyshes”, etj. Meritë kryesore e Gjerasim Qiriazit në tekstet e tij për fëmijë është përhapja e diturisë dhe glorifikimii saj si iluminist ai mendonte se vetëm dituria dhe përhapja e saj do ta çlironte vendin nga errësira, kjo jepet dhe në vjershën dialog “Një udhë në Shqipër” ku theksohet se prapambetja e vendit vjen nga mungesa e ndriçimit të mëndjes.” Po Zoti Perëndia mëndjen’u ndritoftë, / Zemra të bardha u dhëntë,e kështu i gëzoftë, / Ardhtë dita dhe për ne, që jemi të mjerë, / Shpejt të lulëzojmë, si kombe të tjerë”. Me zemrën dhe me shpirtin e një romantiku që idealizon të mirën, Gjerasimi, në vjershat e tij arrin deri atje sa e persionifikon diturinë si një qënie të pavarur së cilës i lutet të vijë në Shqipëri për të lartësuar mendjen e shqiptarëve.Tek vjersha të tilla si: “Dituri e vërtetë”,“Shoqe të mira”,“Urtësia dhe dituria”, “Zëri i shkollës”,“Provimet mbaruan”,”Shkolla” apo në dialogë si:“Mësimi do dashuri”,“Vlefta e diturisë”,“Trumba”, “Bekimet e shkollës”,“Pas shkollës, është fshehtësia e jetës së lumtur”, etj, ai ngre lart vlerën e diturisë duke e ripërsëritur në disa variante si; mirësi, edukatë, përparim, mbarësi, prosperitet dhe ardhmëri: “Dituria që është e vërtetë, / e bën njeriun zemërbardhë në jetë” ,”Po s’pate ngahera shoqe diturinë, / por brenda derës do kesh varfërinë”; “Me të vërtetë natyra vetë është kartë e shenjtëruar /që po ta mësojmë njeriu me kujdes e bën fare të mbaruar”; “Lum ai njeri që ka rënë pas diturisë, / sepse i këtillë i sjell shumë të mira njerëzisë”; “I miri më168
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sim, / në këtë botë, / ka qenë fitim gëzim i plotë”; “Shpirti do dritë, / mendja dituri, / zemra dashuri”. ”(Gj.Qiriazi, “Krestomaci”, Prishtinë, Rilindja, 1992) Duke folur për rëndësinë e përhapjes së arsimit dhe diturisë në tekstet letrare, ai arrin të asrtikulojë qartë dhe të parandiejë rolin e madh që do të ketë arsimi dhe edukata në familjet shqiptare. Në dituri e tillë do nxjerr në shesh pasuritë dhe resurset e Shqipërisë, do të çelë udhë, do të zhdukë varfërinë, kusarinë, përtimin, errësirën dhe njerëzit do të rrojnë të gëzuar(“Një udhë për në Shqipëri”). Gjithashtu, ai nëpërmjet këtyre copave përpiqet të tregojë dhe rrugët që i afrojnë të vegjlit drejt diturisë dhe përvetësimit të saj. Ai mendon se pa mendjen, dashurinë dhe shpresën askush nuk ja arrin dot qëllimit (“Mendja,besa, shpresa dhe dashuria”,”Mësimi do dashuri”, etj). Propagandimi i diturisë, si vlera kryesore e jetës së njeriut, i jep atij mundësi që të rrënjosë edhe disa koncepte të edukatës dhe moralit si dhe të luftojë te të vegjlit vesin. Shqetësimii i tij më i madh vjen prej faktit se femija e ka gjithë terrenin të fitojë veset nga të rriturit dhe një shoqëri si e jona, e mbetur në errësirën e padijes, shpesh devijonte drejt vesit.Vesi që godet më shumë pas përtimit është të pirit. Janë një numër i madh vjershash që nëpërmjet shembujsh konkretë tregojnë dëmet që sjell ky ves në edukimin e fëmijëve dhe në shkatërrimin e familjeve,prandaj ai përpiqet që ta ç’rrënjosë atë (“Pianiku”, “Shtëpi e pianikut”, “Të pirët”, etj.)”Andaj detyre e atyre që kanë pak mënd, / ta qërojnë nga të pirët tërë këtë vend”; “Vera dhe rakia armiqtë e njeriut, / mërgohuni se bëheni shokë të ariut”; “Sa para që prishen kot për verë e raki, / sikur të përdoreshn për të hapur skoli”; “Koha është pasje dhe çdo lumturi, / po përtimi është fatkeqësi dhe varfëri” (Gj.Qiriazi, “Krestomaci”, Prishtinë, Rilindja, 1992). Ai mendon se shkolla i ka të gjitha mundësitë t’u japë një edukatë të shëndoshë vajzave, që më vonë do të bëhen nëna dhe do të kenë në dorë fatet e së ardhmes së shoqërisë, prandaj i lë qëllimit edukativ një vend kaq të rëndësishëm. E meta kryesore e këtyre teksteve është se shpesh herë zgjaten përtej kufirit te një teksti leximi dhe shpesh autori bie në përsëritje idesh apo frazash e vargje te ngjashme dhe ndonjëherë naive. Duke i vënë përparësi edukatës në këto tekste, ai shpeshherë harron që ka të bëjë me fëmijë që përpos aspektit didaktik e moralizues duhet të 169
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
edukohen dhe me vlera estetike dhe njëkohësisht të argëtohen. Por, këto aspekte janë prezente pothuaj në pjesën më të madhe të letërsisë për fëmijë, në periudhën e Rilindjes për vetë kushtet dhe traditën letrare tek ne të kësaj letërsie. Gjerasimi mendonte se para edukatës nuk ka asnjë forcë tjetër, as hyjnore as tokësore, që të mund të ndikojë tek njeriu për ta zhvilluar nga pikëpamja intelektuale, morale dhe fizike dhe edukata është një proces i organizuar dhe i drejtuar nga mësues të aftë dhe patriotë, në shkolla, gjithashtu, të organizuara mirë. Ai thekson se asnjë njeri nuk lind i pasur dhe as i ditur, asnjë popull, vetvetiu, nuk bëhet i ditur dhe i qytëteruar, por puna, dëshira, mundimi dhe kujdesi janë ato me të cilat një njeri bëhet i shquar dhe një popull bëhet i qytetëruar, prandaj në këto pjesë i mëson vajzat dhe djemtë të stërvitin mendjen që të fitojnë dituri të nevojshme për jetën dhe të stërvitin shpirtin, sepse shpirti i mirë dhe i ndritur është gjë e çmuar për ata që e kuptojnë, prandaj, ai i kushton pjesën më të madhe të vëllimit edukimit të normave dhe virtyteve të drejta morale, kryesisht nëpërmjet luftimit të vesit, sepse sipas tij fëmija po nuk njohu anën e keqe të vesit nuk mund të përqafojë të mirën. Një numër i madh fjalëkëmbimesh ka në qendër fëmijë që pendohen për vesin e tye dhe këtë e bëjnë nën ndikimin e shokëve apo shoqeve të tyre. Meritë e Gj.Qiriazit është, gjithashtu, që lëvroi dhe fabulën si Negovani, Naimi, Mjeda, etj, (“Flutura dhe merimanga”,“Perëndia dhe vdekja”,“Margaritari”,”I verbri dhe i çali”, “Gjyqi i drejtë”,etj.) Me sa duket këto fabula janë krijime origjinale të Gj.Qiriazit, në të cilat u mëshohet ideve dhe edukimit moral të fëmijëve, ngrihen lart virtytet si: mirënjohja, mirëbërja,shpërblimi i nderit, drejtësia etj.dhe goditen veset si:mendjelehtësia, mosmirnjohja, gënjeshtra, hipokrizia etj. Ndonjë fabul merr dhe trajtim filozofik si “Perëndia dhe vdekja”, e cila është trajtuar në mënyrë abstrakte. Të gjtha këto që përmendëm na bëjnë që ta shohim Gjerasim Qiriazin nën një këndvështrim të ri, si kontribues në zhvillimin e letërsisë shqipe për fëmijë.Vepra e tij për fëmijë ka nevojë për studime të mëtejshme dhe analiza më të specifikuara letrare, çka do t’i japin atij një vend të merituar në historinë e letrisë shqipe për fëmijë. Siç thotë dhe Skënder Luarasi duke u nisur nga vargjet e Gjerasimit: ”Puno sa është ditë, / se nata po afron, / dita si një kalorës, / ikën edhe shkon”, nata ju afrua herët këtij patrioti dhe edukatori të Rilindjes, 170
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
por për njerëz si ai s’ka vdekje. Jeta e tij e bukur dhe vepra e tij e mbushur me ideale të larta mbetet monument dhe shembull morali dhe karakteri të fortë për rininë shqiptare.
171
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
LINDITA XHANARI (LATIFI) Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë Departamenti i Gjuhës Shqipe TË DHËNA INTERESANTE MBI HISTORINË E HAPJES DHE MBARËVAJTJEN E SHKOLLËS SHQIPE TË KORÇËS NGA NUÇI NAÇI NË REVISTËN “DITURIA” Për hartimin e këtij punimi na nxiti një artikull mjaft interesant botuar në revistën “Dituria”, më 1929. Siç dihet nga të gjithë Revista “Dituria”, drejtuar nga Lumo Skëndo (Mit’hat Frashëri), qe një e përkohshme që megjithëse u ndërpre disa herë, u botua më 1909-1929 në Tiranë, Selanik e Bukuresht. Në numrin pesë të kësaj reviste gjejmë shënimin: “Duke ndënjurë besnik në titullin e përkohshme shqipëtare, deshmë të botojmë historin’ e shkollësë shqipe të Korçësë, të asaj shkëndije që ndritte shpresat e shqipëtarizmës. Zoti Nuçi Naçi, mësuësi i vjetrë dhe i respektuarë, pati miresinë t’i përgjigjetë dëshirës’ s’ënë dhe të na bëjë këtë artikull”270 Punimi ynë do të përpiqet të sjellë para jush disa informacione që na janë dukur mjaft interesante, sipas rrëfimit me shkrim të njërit nga mësuesit më të shquar të Shkollës shqipe të Korçës. Sigurisht që për të shkruar historikun e një institucioni të këtij tipi, që ka lidhje jo vetem me shkollën shqipe, por me historinë e gjithë arsimit shqiptar në përgjithësi, dokumentat shkrimore dhe dëshmitë e individëve që morën pjesë aktive dhe që për këtë shkak kanë hyrë në histori janë abc-ja e punës. Është shkruar shumë ndër vite për Mësonjëtoren e parë shqipe të Korçës dhe besojmë se do të vazhdohet të shkruhet e ndoshta edhe të ndryshohet edhe ndonjë element i historikut të saj sa herë që të gjenden dokumente shkrimore e dëshmi të mbetura në hije arkivave a diku tjetër, të cilat do ta plotësojnë më shumë historikun e kësaj ngjarjeje të madhe dhe shumë domethënëse për ne shqiptarët. Diskutimet për shkollën e parë shqipe kanë filluar që herët. Kështu që në vitin 1977 H. Beqja do të shprehej: “ Natyrisht Mësonjëtorja shqipe e Korçës nuk duhet cilësuar si shkolla e parë në 270
Dituria/ 1929, Nr. 5, fq. 166
172
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjuhën shqipe siç ka ndodhur disa herë në letërsinë përkujtimore apo edhe historike. Shkolla ku është mësuar gjuha shqipe, shkolla të hapura nga shqiptarët ka pasur edhe para vitit 1887, bile shumë kohë përpara. Megjithatë, çelja e shkollës shqipe të Korçës shënonte një hap të madh përpara, një ngritje cilësore në zhvillimin e arsimit tonë kombëtar. Mësonjëtorja shqipe e Korçës ishte e para shkollë fillore shqipe me fizionomi të plotë kombëtare, laike e demokratike”271. Pra diskutimet për fillesat e shkollës shqipe janë të hershme dhe për të saktësuar gjithçka duhet hulumtuar edhe më shumë. Mbështetur në këtë filozofi vëzhguam me vëmendje me sa mundëm gjithë ç’ishte shkruar për shkollën shqipe të Korçës për të diktuar se sa ishte cituar rrëfimi i Nuçi Naçit botuar në revistën “Dituria”. Është cituar pak, kryesisht nga Hysni Myzyri në “Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës” 272 , botuar në 100 vjetorin e kësaj shkolle, vetëm në disa elemente të tij dhe nuk janë përmendur informacione mjaft të rëndësishme që jep ai, informacione që duhen shtuar e që ndoshta edhe duhen ballafaquar me dokumente të tjera historike. Kjo ishte gjëja e parë që na shkoi në mendje kur ndeshëm artikullin e Nuçi Naçit. Rrëfimi i gjatë i tij, prej rreth 12 faqesh, besojmë se ka një rëndësi të veçantë, jo vetëm për të dhënat që sjell, por mbi të gjitha duke qenë nga drejtuesit dhe mësuesit më jetëgjatë në këtë shkollë, varianti i tij mendojmë se është edhe më i besueshmi. Që në fillim autori i shkrimit sqaron se: “Nga viti 1877 gjer 1885 çështja kombëtare morri shpirt e trup, edhe shoqërira që u filluan në Stamboll, në Bukuresht, zun’e shtypnin libra e gazeta në gjuhën amtare. Në gjithë qytetet e mëdhenj të Shqipërisë u dërguan ftime me këshilla që të kërkojnë mësonjëtore për të kënduar vegjëlia gjuhën shqipe. Shqiptarët që kishin themeluarë shoqerinë shqipëtare në Stamboll arritnë të marrin nga Ministri e Arsimit të Turqisë lejë për të çelur shkollë private në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha mbi emerin e të ndjerit Pandeli Sotiri nga Selckë e Përmetit.”273 271
Beqja, H. 90 vjetori i Mësonjëtores Shqipe të Korçës, “Zëri i popullit”, 6.03.1977, fq. 3. Myzyri, H., Mësonjëtorja e Parë Shqipe e Korçës, Instituti i studimeve Pedagogjike (Sektori i Historisë së Arsimit), Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, 1987, fq. 65, 78, 79, 86, 104, 106, 107, 108, 110, 113, 117, 121, 131, 134, 135. 273 Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 166. 272
173
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Sigurisht që roli i Sami Frashërit për marrjen e lejes nga Porta e lartë duhet të ketë qenë vendimtar. Sami Frashëri ishte i mirënjohur nga qarqet arsimore osmane të kohës, pasi ishte në kulmin e suksesit të tij. Janë vitet kur Samiu kishte hartuar dhe i ishin botuar Fjalorët Frëngjisht-Turqisht, Turqisht-Frëngjisht, Fjalori i turqishtes Kamusi Turki dhe Fjalori i madh Enciklopedik Kamusil’ Alam (1882). Veç kësaj ai ishte autori i disa veprave didaktike për mësimdhënien e turqishtes si: Kűçűk Elifba (abetare e vogël), Yeni usul Elifbayi Turki (Abetare e turqishtes sipas metodës së re) dhe Nev Usul Sarfi Turki (Gramatikë e turqishtes sipas metodës së re). Duke pasur një popullaritet të madh në qarqet intelektuale dhe arsimore të perandorisë besojmë se i takon merita kryesore për marrjen e lejes. Si intelektual dhe atdhetar i flaktë u përpoq me sa mundi për hartimin e alfabetit të shqipes, si dhe për hartimin e teksteve me karakter didaktik që do përdoreshin në shkollat e para shqipe. Siç shpjegon Nuçi Naçi, megjithëse leja u mor, pati një odise të tërë sorollatjesh, pasi Dhespotët e atëhershëm dhe Patriarkana në mbledhjen e Mitropolisë që u mbajt në verën e vitit 1885 i thanë Thimi Markos që ishte dërguar nga Shoqata e Bukureshtit dhe ajo e Stambollit se: “ ....nukë mundeshe të pranohej në shkollat e komunitetit të Korçës një gjë e tillë, massi nuk rrithte nga deshir’ e popullit, po nga disa njerëz të blerë prej propagandës Austriake, e nga disa Protestanë! Kjo gjë shkaktoi grindje midis këshillit edhe anëtar i saj Jovan Kosturi, u largua nga mbledhja. Si u vërtetuan atdhetarët se me anë të Mitropolisë s’bëhej as gjë e dobishme, atëherë derguan thëritnë Pandeli Sotirë, që akoma s’ishte nisurë nga Stambolli. Në mbarim të vitit 1885 çeli shkollën e parë shqipe për djem e vajza në Korçë. Mytesarifi i Korçës atë kohë ishte Mahmud pash’ Elbasani, i cili e përkrahu idenë kombëtare.”274 Ky është elementi i parë i diskutueshëm për shkak të një date tjetër që na jep Nuçi Naçi. Kjo datë tjetër, më saktë ky vit tjetër përmendet disa herë në artikullin e tij, pasi autori jep statistika të hollësishme mbi numrin e nxënësve për çdo vit akademik, mbi mësuesit dhe lëndët që mbulojnë, 274
Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 167.
174
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
deri dhe të ardhurat në lira turke dhe shpenzimet apo “të prishurat”275 siç i emërton ai, ku viti i parë akademik i shkollës rezulton të jetë 1885-1886.276 Në tabelën e paraqitur në formë statistike autori shënon se: “ Për vitin 1885-1886 të ardhurat në lira turke ishin 195 dhe të prishurat 195 Për vitin 1886-1887 të ardhurat në lira turke ishin 130 dhe të prishurat 143........”277 Më pas vazhdohet me paraqitjen e shpenzimeve për vitet e tjera akademike. Bazuar në këtë statistikë na rezulton se kemi dy vite akademike para vitit akademik 1887-1888, që në literaturat tona paraqitet si viti i parë i shkollës së Korçës. Autori thekson se shkolla u hap në ndërtesën e vëllazërisë Kristaq Terpo. Aso kohe ajo ishte blerë për 480 lira turke dhe u fal nga e përmendura vëllazëri që të përdorej për shkollë.278 Viti i parë akademik i kësaj shkolle del i shprehur qartë jo një herë, por disa herë në artikullin e Nuçi Naçit: “ Aty nisnë të nepëshin të parat ditë mësimet e gjuhës shqipe nga Pandeli Sotiri; për vitin shkollar 1885-1886 pati ndihmës z. Thanas Sina nga Postenani i Leskovikut dhe për gjuhën turqishte avukat Ibrahim Efendinë. Si ky vit i fillimit ashtu edhe viti 1886-1887 pati nxënës, çupa e djem, afëro 200. Intrigat e Mitropolisë dhe Patrikanes shtrënguanë Pandeli Sotirë të hiqet, pa ardhur fund i vitit 1887.”279 A duhet diskutuar data e hapjes së shkollës dhe çfarë mund të bëjmë për gjetjen e saj? E përmendëm edhe në fillim ka edhe versione të tjera për hapjen e shkollës së parë shqipe, por le të mbetemi tek Shkolla e Korçës. Besojmë se duhet marrë si e parë shkolla zyrtare, pra ajo që fitoi lejen zyrtare për hapjen dhe funksionimin e saj, pasi leja nuk është një formalitet dhe aq, ajo ka të bëjë edhe me aprovimin e programit mësimor, aprovimin e personelit të mësuesve të punësuar, me statusin e tyre dhe me njohjen e diplomave të dhëna nga Drejtoria e Mearifit në Stamboll. Dhe shkolla e Korçës është e para, pasi deri 275
Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 169. Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 167, 169. 277 Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 169. 278 Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 167. 279 Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 167 276
175
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
me sot nuk kemi gjetur dokumente që të vërtetojnë dhënien e lejeve për shkolla të mëparshme. Por rrëfimi i Nuçi Naçit na fut në dyshime për vitin dhe datën e hapjes. Besojmë se do ishte me vlerë të gjurmonim në Arkivën e Stambollit lejet origjinale, për të saktësuar datën e marrjes së saj. Këtë mund ta gjejmë ndoshta në letërkëmbimet e Sami Frashërit (ende të pazbuluara), pasi aktiviteti dhe ndihmesa e tij për hapjen e saj qe e gjithanshme. Me siguri që në letërkëmbimet e shumta që kishte duhet të jetë shprehur edhe për këtë çështje. Nga ditari i së bijës mësojme se 15 vitet e fundit të jetës punonte pa pushim për gjuhën shqipe, për alfabetin, për tekstet e mësimit të shqipes, madje edhe për hartimin e një fjalori të madh të gjuhës shqipe, të cilin nuk e kemi gjetur ende..... Nuçi Naçi na informon se shkolla fillimisht ishte për djem e vajza, por: “ massi më 1886 çeli shkollë shqipe për gocat i ndjeri Gjerasim Qirias, gocat u hoqnë nga kjo shkollë edhe vanë në atë të gocavet”.280 Gjatë vitit shkollor 1887-1888 u caktua mësues Thanas Sina me ndihmës Petro Ninin nga Luarasi i Kolonjës dhe siç theksohet në artikull “Mënyrat e ndjekjevet, të mallëkuarit që përdorte kisha orthodhokse e asaj kohe, shtrënguan shumë prindër që të largojnë fëmijët e tyre nga shkolla. Prej 200 që patën qenë, u xbrit në 80, e më pakë. I ndjeri Petro Nini, i pa trembur guxoj edhe morri drejtorinë te shkollës. Armiqtë duke ditur se Petro Nini mbante shkollën pa patur leje private, kallëzuan me shumë mënyra te qeveria turke, me qëllim që të mbylleshe. Asi kohe Valiu i Manastirit i shkruante Mytesarifit të Korçës kështu: Kjo shkollë u çel si u çel, lereni mos e trazoni; shikoni vetëm që të mos çelen të tjera. Me përpjekjet që bëheshin nga an’ e Mitropolisë e me shokët që mblidhëshin në të, numur i nxënësvet u pakësua gjer më 40.”281 Por shkolla vazhdoi funksionimin e saj, pasi me gjithë përpjekjet e Mitropolisë për ta mbyllur, për vitin shkollor 1889-1890, drejtori i saj Petro Nini Luarasi bazuar në lejen e parë dhënë nga Porta e lartë Pandeli Sotirit, kishte marrë një leje nga “direksia e Vilajetit të Manastirit”. Edhe në vitin shkollor 1897-1898 kur drejtor i shkollës u caktua Nuçi Naçi, pati probleme si për lejen e shkollës, ashtu edhe për 280 281
Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 168. Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 172.
176
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
diplomën e drejtorit të saj. “ Sa për leje qeverisë i u paraqit ajo që i ishte dhënë nga Manastiri Petro Ninit, me një shkresë, nga ana e tij, se Nuçi Naçi ishte zëvendës i tij, massi ay për shkak shëndetsije (gjë e rrem) ishte i nevojitur të banonte në Luaras. Qeverija tyrke këtë lejë s’e quante të regullshme edhe kërkonte mbi emër të Nuçi Naçit, të cilit me shtrëngim të madh i kërkonin edhe dipllomën. Naçi dipllomë s’kishte.....”282 Përsëri gjenden pranë patriotë si prokurori Avni Gjirokastra që e keshillon se si duhet të veprojë. Pas peripecive dhe bisedës kokë më kokë të Nuçi Naçit dhe Valiut të Manastirit Abdyl Qerim Pashaj, valiu i dërgon dokumentat e duhura drejtorit të Mearif, duke e urdhëruar që të organizohej provimi i diplomimit të Nuçi Naçit dhe mbi këtë bazë t’i sigurohej edhe leja për të mbajtur shkollën të hapur. Nuçi naçi diplomohet me 25 qershor dhe po atë ditë merr edhe lejen e shkollës shqipe të Korçës. “Valiu më 27 e thirri prapë Naçin, edhe massi i pa dokumentat e dhëna nga Mearif, e uroj për mirë-vajtjen e qëllimit, dyke i thënë se duhet të jet besnik i qeverisë otomane e cila, u nepte liri këndimi të gjuhës shqipe djemvet Shqipëtarë të Korçës”.283 Nga gjithë sa shkruan Naçi kuptohet qartë se përse leja e parë dhe ato të mëpasshmet u dhanë për në Korçë. Sepse në Korçë ndikimi i Patriarkanës dhe i Mitropolisë ishte më i fortë se kudo. Një grusht atdhetarësh me synime mjaft të qarta, gjendeshin mes dy zjarresh, në pamje të parë njëri më i vogël, e tjetri më i madh, por që në fakt, për çështjen kombëtare të dy tepër të rrezikshëm. Njëri jepte lejen e shkollës, tjetri nuk e pranonte lejen......Patriarkana dhe Mitropolia përpiqej deri edhe të sabotonte punën në shkollë jo vetëm me largimin e nxënësve prej saj, por edhe me ofrimin e pagave të larta mësuesve që do të braktisnin mësimdhënien në këtë shkollë, siç bëri me Nikollaq Lakon në vitin shkollor 1898-1899 284 , kur shkolla kishte mjaft nxënës, ndërsa Valiu i Manastirit këshillonte Mytesarifin e Korçës që: “Kjo shkollë u çel si u çel, le të lihet çelur, shikoni mos hapen të tjera....”. Është meritë e padiskutueshme e këtyre patriotëve e mësim282
Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 172. Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 173. 284 Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq 173. 283
177
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dashësve që me shumë përpjekje e sakrifica, mes një armiqësie të pashoqe e dinake, e hapën dhe e mbajtën hapur shkollën e Korçës deri rreth vitit 1903. Qoftë edhe për të respektuar sakrificën e tyre, të gjithëve ne na del detyra të hulumtojmë edhe më shumë dhe të vlerësojmë si duhet çdo dokument e dëshmi të kohës, për të nxjerrë në dritë historinë reale me të gjitha nuancat e saj. Bıblıografı Naçi, N., Shkolla shqipe në Korçë, Revista “Dituria”, 1929, nr. 5, fq. 166-176 Beqja, H. 90 vjetori i Mësonjëtores Shqipe të Korçës, “Zëri i popullit”, 6.03.1977. Myzyri, H., Mësonjëtorja e Parë Shqipe e Korçës, Instituti i studimeve Pedagogjike (Sektori i Historisë së Arsimit), Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, 1987. Koçi, K., Mësonjëtorja Shqipe e Korçës, “Arsimi Popullor”, 1961, nr. 3.
178
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MERXHAN AVDYLI Fakulteti i Edukimit Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan
[email protected] PELEGRINI DHE PËRTËRITJA POETIKE E DRITËRO AGOLLIT Duke shqyrtuar kategorinë e së madhërishmes Longini 285, në trajtesën e vet, ka shprehur një mendim interesant për kohën e shkrimit të epeve të Homerit. Ai thekson se Homeri i ka shkruar veprat tij në moshë të ndryshme – “Iliadën” në rini, ndërkaq “Odisenë” në pleqëri, pasi, shton ai, te “Iliada” ka më shumë dramacitet, ndërkaq te “Odiseja” ka më shumë rrëfim. 286 Këtë konstatim e mbron, duke shtuar se në moshën e re njeriu është lirik, për t’u bërë epik në moshën e shtyrë. Kjo sa i përket mendimit të Longinit për Homerin mund të jetë e saktë, ndërkaq sa i përket Dritëro Agollit është një pozicion tjetër shkrimor dhe poetik. Agolli, veprimtarinë e tij letrare e nis me poezi lirike, e vazhdon, me të njëjtën frymë, duke e përmbyllur po kështu njëjtë, përkatësisht duke mbetur një lirik i pavdekshëm. Këtë thyerje të skemës homerike të shkrimit të poezisë Agolli e dëshmon me poezitë e vëllimit poetik thyes dhe kthyes në poezinë e tij, “Pelegrini i vonuar”, vëllim i përbërë nga 217 poezi, të ndara në tri cikle: “Dhimbjet e karvanit”, “Psherëtimat e vjeshtës” dhe “Tingujt e maleve”, botuar para më tepër se dy dekadash, përkatësisht në vitin 1993. Përdryshe vëllimi poetik “Pelegrini i vonuar” pati ardhur para lexuesit shqiptar pas një “pushimi” tetëvjeçar nga botimi i vëllimit poetik “Udhëtoj i menduar”.287 Ndikimi dhe përkimi Nuk janë të pakta në letërsinë shqipe ndikimet letrare nga letërsia popullore. Poetë të shumtë të traditës kanë shfrytëzuar 285
Longini është autor i parë në antikën greke që ka trajtuar kategorinë e së madhërishmes në trajtesën e tij të njohur “Ese mbi të madhërishmen”. 286 Miroslav Beker “Povijest knjizevnih teorija” (Longini “Esej o uzvisenom”), SNL, Zagreb 1979, faqe 88. 287 Vëllimi poetik “Pelegrini i vonuar” është botuar në vitin 1993, përderisa vëllimi poetik “Udhëtoj i menduar” është botuar në vitin 1985.
179
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
modelin letrar popullor në vjershërimet e tyre, duke përfshirë motivet, idetë, por edhe vargun, rimën, ritmin dhe elementet e tjera që e përbëjnë poezinë, figurat stilistike dhe tropet. Dritëro Agolli, në asnjë fazë të shkrimit të poezisë, nuk është shkëputur nga ndikimi i poezisë popullore. Duket se afërsia e stilit të poezisë së tij me poezinë popullore e ka bërë atë të afërt me lexuesin e rëndomtë, sikurse që ka bërë që poezia e tij të lexohet lehtë dhe të kapet dhe kuptohet lehtë. Me këtë rast do të ishte me interes të përmendet konstatimi i Robert Elsit, i cili në një vështrim të tij për vëllimin poetik “Pelegrini i vonuar” ka shkruar: “Dritëro Agolli, prozator dhe poet i tokës, është një zë i rrallë humanizmi dhe sinqeriteti në letrat shqiptare. Ai është një poet që, pavarësisht nga rrethanat e jetës publike, ka mundur t'i mbesë besnik vetvetes dhe lexuesve të tij”.288 Pra Agolli duke qenë një poet tejet popullor, pothuajse i ka të shlyer kufijtë mes tij dhe lexuesit. Edhe tek vëllimet e mëhershme poetike, por veçanërisht te “Pelegrini i vonuar”, Agolli vë një kontakt të drejtpërdrejtë me lexuesin. Ai është i afërt me të si në dhembje, si në gëzim, si në shpresë, si në zhgënjim, që për të paraqesin ndjenja të përgjithshme të shkrira në filozofinë jetësore. Sa i përket ndikimit nga poezia popullore, është një mori shembujsh, te poezitë e vëllimit “Pelegrini i vonuar”. Madje herë-herë një ndikim i tillë arrin të asimilohet mirë, saqë duket se është shlyer kufiri mes poezisë popullore dhe asaj që e shkruan Agolli. Janë poezitë me motive popullore si: “T’i ngremë gotat”, “Vjen një lumë i turbullt”, “Rrugës së malit”, “Qyqja”, ‘Nazet”, “Kapedani”, “Silli dhentë nga them unë”, “Lëndina e thëllazave”, “Lëndina e kapedanëve”, “Lëndina e të mjerave” etj. Për këtë dëshmojnë vargjet: “U këput një yll Vajti pranë hënës Po na vjen e bija Me nazet e së ëmës”289 (“Lëndina e thëllazave”) ose 288
Robert Elsie, “Një fund dhe një fillim - Vëzhgime mbi letërsinë dhe kulturën shqiptare bashkëkohore”, Globus R, Tiranë 1995, faqe 99. 289 Dritëro Agolli “Pelegrini i vonuar”, Progresi, Tiranë, faqe 242.
180
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
“Male e fusha anembanë Derdhin lot e zi po mbajnë”290 (“Lëndina e kapedanëve”) ose edhe “S’më le nëneja në shkallë se kam fustanin me palë”291 (“Nazet”) Veçantia e ndikimit të Agollit nga poezia popullore është pikërisht tek aftësia e shkrirjes së atij ndikimi, përkatësisht asimili. Ndërkaq, sa i përket faktit se në poezinë e Agollit mund të hysh lehtë, pa dëshirën për të dalë nga ajo dhe pa frikën nga ndonjë zhgënjim eventual, mund të thuhet se ekziston një element tjetër i pranuar nga një kod tjetër i shkrimeve letrare – përkimi. Te poezia e Agollit nuk është vetëm ndikimi ai që ato i bënë të afërta me poezinë popullore, por është edhe përkimi, pra ai përngjasimi, ku na duket shpeshherë se njëjtësohet me ndikimin. Bukuria e vargut të Agollit shpeshherë është magjepsëse, të lexuarit e parë të vargut të krijon një ndjenjë shumë interesante, sepse jo rrallë të duket se ke bashkëjetuar me ato vargje, me ato motive, me ato ide, me ato tema; të duket sikur i ke të njohura gjithë ato koncepte të cilat poetizohen aty, ata njerëz të cilët janë heronj lirikë etj. Janë një mori shembujsh që e forcojnë idenë e përkimit, para se të flitet për ndonjë ndikim të mundshëm. Thyerja e autokonvencave Përmbledhja e poezive “Pelegrini i vonuar” sa i përket ndikimit dhe përkimit nuk ka arritur të ikën larg këtyre konvencave letrare, ndërkaq si e tillë ajo shënon një përtëritje letrare, poetike, të Dritëro Agollit. Është sidomos tema e ballafaqimit me të kaluarën, në planin personal, individual; pastaj tema e ndjenjës së humbjes së shpresës dhe e plotësimit të zbrazëtisë, që kanë sjellë risi, jo vetëm në stilin poetik të Agollit që kryesisht ka mbetur i njëjti, por edhe në aftësinë e ndërtimit të metaforave, veçanërisht përmes ironisë. Agolli në njëfarë mënyre e ka dekanonizuar vjershërimin e traditës me përpjekjet e tij për të krijuar një traditë të re; duke u liruar nga fryma e monumentalizmit të shpifur, nga deklarativizmi dhe 290 291
Po aty, faqe 249. Po aty, faqe 236.
181
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ngurtësia; duke ndryshuar me këtë edhe përqendrimin në të ashtuquajturat tema të mëdha dhe duke kërkuar lartësitë poetike, jo vetëm prej heroizmit të jashtëm, por edhe prej përjetimeve vetanake; duke zgjeruar shumëfish hapësirën e realitetit në poezi. Një masë e mirë e poezive të vëllimit “Pelegrini i vonuar”, në këtë dritë, janë poezi antologjike me motive nga përditshmëria. Ndërkaq, pjesa më e madhe e tyre mund të jenë poezi të cilat burim themelor e kanë individin, në rastin konkret vetë rrëfyesin lirik - poetin, që në njëfarë mënyre kemi të bëjnë me bioletrën, koncept ky teoriko-letrar te ne i ngritur nga studiuesi i njohur i letërsisë, Sabri Hamiti.292 Shi në këtë që u tha më sipër Agolli me përmbledhjen “Pelegrini i vonuar”, ka thyer konvencat e poezisë së tij. Kështu ai ka bërë një kalim pozitiv, qoftë në gjetjen e temave, të ideve, të motiveve, qoftë në gjetjen e mjeteve për realizimin e tyre, duke e emancipuar në tërësi mendimin letrar shqiptar dhe duke e futur frymën e konkurrencës për ide të reja dhe cilësi në art. Madje, mund të thuhet se me përmbledhjen “Pelegrini i vonuar”, Agolli paraqitet para lexuesit të vet me një ringjallje poetike, duke e sfiduar fuqinë krijuese. Shpresa dhe zhgënjimi Poezia e Agollit, sot, lexohet me ëndje, ashtu siç është lexuar ajo para disa vitesh, ashtu siç është lexuar përherë. Ashtu edhe kuptohet, fare lehtë dhe pa ndonjë vështirësi mund të hyhet në poezinë e Agollit dhe hyrja në të patjetër të nxit të meditosh dhe të futesh në kuptimet e saj të dyfishta, edhe jetësore edhe letrare. Janë sidomos kategoria e shpresës dhe e zhgënjimit që Agolli nga realiteti i parë – jeta i qet në realitetin e dytë – poezia. Lexuesi patjetër shqetësohet nga dhimbja e poetit, që vjen prej “realitetit të parë”, prej ngjarjes së rëndomtë nga përditshmëria, tronditjes, frikës, mërzisë, humbjes së vullnetit për jetë, por edhe prej optimizmit, shpresës, krenarisë për të kaluarën. Kategoria e shpresës dhe e zhgënjimit, pra mund të thuhet se janë themeli i ndërtimit të dy realiteteve të poezisë së vëllimit “Pelegrini i vonuar”, atij jetësor dhe atij letrar. Me një ndërtim të tillë është edhe poezia prijëse e vëllimit “Pelegrini”. Me paraqitjen e strofës së parë të poezisë do të kuptohet, më lehtë dhe më qartë, edhe 292
Shih Sabri Hamiti, “Bioletra – një teori e shkrimit dhe e leximit”, “Faik Konica”, Prishtinë, 2000.
182
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vetë ideja e poezisë: “Unë jam prej kohësh pelegrin Udhëtar në vendin e shpresës së thyer, Jam ndarë pa dashur nga karvani im Mes shtigjeve nga vapa e shirat gërryer.”293 (“Pelegrini”) Ku, pos të tjerash, janë përshkruar edhe ecja shtigjeve personale, edhe ecja kolektive. Ecjen e mundimshme nëpër vështirësitë e jetës, rëndesën fizike dhe shpirtërore Agolli e paraqet përmes toposit të faunës, në këtë rast të kalit plak, fuqia e të cilit është në perëndim e sipër, përderisa rrëfyesi lirik i lutet, duke i thënë “Kapërcyem një prag, na shty edhe pak”294, që ta shoqërojë edhe pak në ecje, në jetë, për të përfunduar zhgënjyeshëm “Se fryma si jotja edhe mua m’u vak...”295 Vazhda e humbjes së shpresës dhe dukjes së zhgënjimit paraqitet edhe te një seri poezish të ciklit të parë “Dhimbjet e karvanit”. Të tilla janë poezitë: “Tharja”, “Mos ma kujto”, “Tryeza”, “Ëndërr e çuditshme” etj. Ndërkaq, janë edhe një mori poezish nga të cilat ngrit kokën shpresa, si forma e fundit e ngushëllimit. Të tilla janë poezitë: “Vështrim pas gjurmëve”, “Një gur a një trung”, “Një kalë i bardhë”, “Kur zgjohem” etj. Sidoqoftë, Agolli në përhershmërinë e tij poetike, në krijimin e atij “realiteti të dytë”, gjithnjë është i kujdesshëm që “realitetin e parë” ta paraqet me të gjitha ngjyrat e mundshme objektive. Janë vetëm mjetet artistike ato që, thënë kushtimisht, “realitetin e dytë” e bëjnë më të bukur, shumë të këndshëm dhe estetikisht të përsosur, sepse thelbi që vie nga “realiteti i parë” përbënë “ligjësinë e përgjithësimit dhe të individualizmit”.296 Ndryshe, te Agolli nuk dihet ngadhënjyesi, është vështirë të dihet se kush është humbës e kush fitues. Pavarësisht nga çastet e shumta të dëshpërimit e të zhgënjimit, poezia e tij është ajo princesha që ia mban gjithnjë të zgjuara shpresat. Dhe shpresa dosido sjellë përtëritjen. Kthimi te vetja 293
Dritëro Agolli “Pelegrini i vonuar”, Progresi, Tiranë, faqe 5. Po aty, faqe 7. 295 Po aty. 296 Shih Alfred Uçi, “Estetika 2”, Libri Universitar, Tiranë, 1989, faqe 89. 294
183
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Prodhimi letrar poetik i Agollit, që ka sjellë një thyerje dhe ndryshim të avancuar me vëllimin “Pelegrini i vonuar”, duke e ngritur në vlera më të njëmendta letrare poezinë bashkëkohore shqipe, duke e lidhur atë në një formë tjetër me tradicionalen, e ka kthyer edhe vetë poetin te vetja. Poezitë e tij, që mëtojnë të jenë shkrime poetike biografike, janë arritje të veçanta poetike të Agollit, shpirti krijues i të cilit, siç shprehet Bashkim Kuçuku, “biografinë e vet e shndërron në biografi të të tjerëve dhe anasjelltas” 297 . Sërish një kthim te tipi i bioletrës.298 Një pjesë e madhe e poezive te “Pelegrini i vonuar” janë poezi në të cilat gjendet Dritëro Agolli në sfondin e jetës së tij. Ai është i tëri në to: si rrëfyes dhe si veprues. Ai është heroi lirik, me gjithë “bukurinë e thjeshtësisë”299 së të shkruarit dhe të shprehurit. Për ilustrim poezitë: “Pelegrini”, “Trishtimi”, “Vjersha e parë”, “Kur zgjodhem”, “Ftohja”, “Tani më duhet të mësoj”, Falënderimi”, “Shpërblimi”, “Kambana e reve”, “Në shtëpi” etj. Si dëshmi sjellim vargjet: “Tani më duhet të mësoj edhe shkopin mirë Për t’iu mbështetur kur të dal në mëngjes Pastaj më pret një mësim pak më i vështirë, Të mësoj dhe të vdes…”300 (“Tani më duhet të mësoj”) ose “Vërtet, e humba të ritë, Por zemër marr kur ende i dua gratë, Sikur te ftohem prej tyre një ditë, Thoni për mua: ndjesë pastë!...”301 (“Ftohja”) ose edhe “Unë jam prej kohësh pelegrin Shtegtar i karvanit të humbur Dhe bart në kurriz një premtim Të dhënë në hirin e gjyshërve të mundur.”302 (“Pelegrini”) 297
Bashkim Kuçuku “Përtëritje e lirikës shqiptare”, pasthënie47 në vëllimin poetik të Dritëro Agollit “Lutjet e Kambanës”, Toena, Tiranë, 1989, faqe 375. 298 Shih Sabri Hamiti, “Bioletra – një teori e shkrimit dhe e leximit”, “Faik Konica”, Prishtinë, 2000. 299 Agim Vinca, “Orët e poezisë”, Rilindja, Prishtinë, 1990, faqe 135. 300 Dritëro Agolli “Pelegrini i vonuar”, Progresi, Tiranë, faqe 64. 301 Po aty, faqe 35.
184
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ku vetë poeti është heroi lirik dhe i padiskutueshëm. Struktura e vargut Janë dy elemente që e bëjnë të dallueshme poezinë e Agollit nga poetë e tjerë bashkëkohorë shqiptarë. Ai edhe pse nuk ëshë rob i skemave dhe shablloneve poetike, ka arritur t’i mbetet besnik, sidomos rimës dhe ritmit, që në një masë të madhe i japin muzikalitet të theksuar vargut të tij, ndërkaq gjithashtu nuk e lënë anash edhe shprehjen e kuptimësisë. Në të shumtën e herëve te “Pelegrini i vonuar”, sikurse edhe te e gjithë poezia e Agollit, vihet re një tip i shkrimit të poezisë me strofa tradicionale katërvargëshe (katrena), të cilat ndiqen nga një rimë e larmishme dhe nga një ritëm i theksuar. Të rralla janë strofat dyvargëshe (distiku) dhe shumë më të rralla format e tjera strofike. Rima, në pjesën dërrmuese të poezive, është e kryqëzuar abab, ndërkaq te poezitë me strofa dyvargëshe është e puthur aa. Sa i përket metrit Agolli nuk është strikt. Vargjet e tij janë kryesisht vargje tetërrokëshe, dhjetërrokëshe dhe katërmbëdhjetrrokëshe, ndërkaq vihet re edhe katërrokëshi. Por, as kjo formë te poezia e Agollit nuk është e prerë dhe strikte. Ajo është shumë fleksibile. Ndërkaq, është ritmi ai që pos rimës ia shton një muzikalitet të theksuar poezisë së Agollit. Pra, bukurtingëllimi në vargjet e Agollit krijohet nga asonanca, konsonaca dhe rima, që paraqesin një larushi formale të ndërtimit të poezisë, e të cilat tingëllojnë mirë në fund të vargjeve, kurse brendisë së vargjeve shkëlqimin e bukurisë ia japin aliteracionet, që janë mjaft funksionale dhe estetikisht të strukturuara. Ndërkaq, janë metaforat e goditura, krahasimet e zhvilluara në metaforë, si dhe personifikimet dhe figura të tjera stilistike dhe tropet, që lartësojnë poezinë e Agollit, duke e ngritur atë në nivelin e përsosmërisë. Një pelegrin i përjetshëm dhe një përtëritje poetike.
302
Po aty, faqe 5.
185
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
NELI NAÇO Universiteti “Fan S. Noli” Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë KRISTOMACIA E GJERASIM QIRIAZIT SI TEKST DIDAKTIK Kristomacia e Gjerasim Qiriazit është nga tekstet e rëndësishme të cilat i përkasin fillesave të mendimit didaktik shqiptar. E hartuar në vitet 1891 – 1893 Kristomacia përbën një tekst të hershëm ku mendimi didaktik shqiptar fillon të qartësohet duke marrë vlerën e duhur. Është një tekst i hartuar si tekst didaktik dhe i zbatuar si i tillë që në fillimet e tij, gjatë hartimit dhe përpunimit të librit. U botua si libër post mortum në vitin 1902. Fjala chrestomathy në origjinë është fjalë e gjuhës greke që ka kuptimin të mësuar të dobishëm dhe është një antologji me shkrime në prozë apo poezi, zakonisht e një autori e cila shërben për të mësuarit e gjuhës.303 Kristomacia e Gjerasim Qiriazit mban si nëntitull: “Gjëra të ndryshme e të vëgjejtura për këndim edhe për dobi të mësonjëtorevet shqipe.” Përndryshe, si një lloj alternative, autori e ka quajtur: “A udhëheqës për çdo shtëpi shqipëtari” 304 . Kristomacia përbëhet nga katër pjesë të ndara prej autorit që përfshijnë respektivisht Vjersha, Këngë, Dialogë dhe Përralla. Si tekst i hartuar për shkollën e vashave Kristomacia mund të quhet si një ndër tekstet që i ka plotësuar më së miri nevojat e veta për arsimimin fillestar të nxënësve. Në një kohë që shquhet për agresivitetin e vet, për shqetësimin e brendshëm dhe pasigurinë politike e shoqërore, me vlerat e qenësishme të degraduara, të shtrembëruara dhe shkatërruara, për më tepër me një perspektivë aspak të sigurt, (mund të shihet për këtë përvoja e tij vetjake e rrëfyer në veprën Pengu i Kaçakëve, ku vihet re gjendja aktuale e mjedisit 303
J. A. Cuddon, Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Penguin Books, London, 1992. 304 Gjerasim Qiriazi, Kristomaci a udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari, Illiricum dhe Rilindja, Zagreb dhe Prishtinë, 1991.
186
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shqiptar dhe nëntekstura e shoqërisë rurale shqiptare) tekstet e Gjerasim Qiriazit fillojnë dhe mësojnë (a predikojnë) me një qetësi absolute, si të nisnin nga një truall bazik fillestar, edukimin artistik dhe moral të vlerave të patjetërsueshme të shoqërive të civilizuara të kohës. Ky civilizim i synuar, nisur nga teksturat mbi të cilat mbështetet për të realizuar predikimin e vet Qiriazi, duket të jetë i mëvetësishëm i mbështetur në natyrën vetanake të etosit shqiptar dhe, sipas tij, është i arritshëm nëpërmjet arsimimit në çdo pikëpamje. Në tekstet e tij del qartazi natyra e edukatorit – predikues që ka njëkohësisht nën vëzhgim dy anë të problemit moral. E para përfaqëson vlerën e cila mund të jetë autentike, e lexueshme, e dëmshme e cila duhet korrigjuar. E dyta përfaqëson një vlerë të civilizimit perëndimor ose lindor e cila duhet imituar ose / dhe duhet përqafuar. Si tekst të natyrës së parë mund të quanim vjershat e tipit “Pijaniku” ose “Shtëpia e Pijanikut” kurse si tekste që sjellin vlera nga civilizimi perëndimor, (por më e saktë do të ishte sintagma: “nga humanizmi perëndimor”) mund të quanim vjershat “Çupa e varfër”, “Çupa trime”, “I verbëri dhe i çali” e të tjera. Në njërën nga poezitë e titulluara “Ç’bëri një çupë në Filadelfi të Amerikës” 305 shembulli i sugjeruar tregon ngjarje nga qytetërimi perëndimor (një ngjarje e vërtetë, sipas autorit e ndodhur në Amerikë); në poezinë “Çupa trime” ngjarja është marrë nga Rusia, ndërsa në poezinë “Margaritarja” ngjarja ndodh në Afrikë. Sipas autorit vlera kristiane nuk qëndron në modele të cilat janë medoemos të një etnie, ose të një etnie të lidhur ngushtë me një religjion. Për autorin vlerat humaniste janë të shpërndara në skajet e ndryshme të botës, ato humanizojnë qenien kudo që të ndodhet dhe shpeshherë i atribuohen Zotit lavdërime për këtë. Qëndrimi i tij është pozitiv ndaj vlerës humaniste, kur e lexon vlerën kudoqoftë, kurdoherë, në çdo situatë dhe rrethanë. 305
Po aty, faqe 21. Kjo poezi, sipas dëshmisë dhënë në “Hyrjen” e veprës nga Xhon Kuanrud (John Quanrud) dhe të mbështetur mbi shënimet e bëra në kopjen e veprës që zotëronte Sevastia, është e Gjergj Qiriazit, sidoqoftë do të trajtohet këtu si të ishte e autorit pasi është në përputhje me frymën e përgjithshme të veprës. Autori i “Hyrjes” na njeh me pjesët që janë krijuar nga Gjergji dhe Sevastia, pjesë organike e veprës.
187
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Si një dominante, apo një konstante dominuese në krijimtarinë e Gjerasim Qiriazit si një vlerë që humanizon, sipas tij botën, dhe dërgon vlerat humanistike në skajet më të largëta të terrenit, është kristianizmi i shtuar si një vlerë humanizuese e cila përmban në vetvete edhe didaktikën e vet e cila me sa duket e ka burimin në humanizmin letrar që përmban një libër të shenjtë siç është Bibla. Kjo vlerë e shtuar didaktike është e pranishme në të gjitha pjesët e shkruara prej Gjerasim Qiriazit. Herë si thirrje për humanizmin e jetës shoqërore, dhe herë si mendim që e ka bazën në këtë humanitet, të verifikuar gjëkundi, dhe që përpiqet të çlirojë energji pozitive në ndërtimin e këtij morali kristian. Një koncept të ngjashëm mbi kristianen dhe kristianitetin gjeta, tashmë të formuluar teorikisht dhe jo praktikisht, në veprën e mirënjohur të T. S. Eliot-it Kristianitet dhe Kulturë. Eliot-i teorizon për edukimin në një mënyrë të ngjashme me atë që Qiriazi zbaton në praktikë në Kristomacinë e tij. Thotë T. S. Eliot: “Qëllimi i një edukimi kristian nuk do të ishte vetëm të bënte burrat dhe gratë kristianë besimtarë: një sistem i cili synonte shumë ngurtësisht vetëm në këtë qëllim do të bëhej vetëm obskurantist. Një edukim kristian së pari do t’i trajnonte njerëzit të ishin të aftë të mendonin në kategori kristiane, edhe pse kjo nuk mund të shtrëngonte besimin dhe nuk do të impononte domosdoshmërinë për shprehjen e pasinqertë të besimit.”306 Ajo që na interesoi për të dhënë një kuptim paksa të dekonstruktuar të Teksteve të Kristomacisë është shprehja “do t’i trajnonte njerëzit që të ishin të aftë të mendonin në kategori kristiane” vlerë ideologjike që tekstet e Kristomacisë i nënshtrohen praktikisht. Ky është një synim i teksteve që Qiriazi ndërton dhe secili tekst i tij është duke krijuar këto kategori mendimi. Thuajse në çdo poezi, këngë, dramatizim apo prozë të Kristomacisë përmendet dhe përpiqet dija për Zotin, por në atë formë të cilat e bëjnë atë si një pjesë e dijes dhe kulturës humane dhe jo si një predikim i sforcuar dhe stoik. Nëse do t’i rireferoheshim nëntitullit të veprës “udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari” do të kuptonim se tekstet e Kristomacisë pretendojnë më shumë sesa pjesa e krishterë e shoqërisë shqiptare, 306
T. S. Eliot, Christianity and Culture, A Harvest Book, Harcourt, Brace & World, Inc, New York, 1949, faqe 22.
188
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësimet me këtë bazë ideologjike humaniste dhe kategori humaniste duhet të jenë të përbashkëta për çdo shqiptar të së ardhmes. Si një tekst mirëfilli ideologjik Kristomacia e Gjerasim Qiriazit duhet vlerësuar në këtë pikë dhe kjo besoj është vlera më e qëndrueshme ose më e madhe e teksteve të tij. Për lexuesin që nuk ka lexuar tekste të Kristomacisë së Qiriazit do të sugjeronim si një tekst të ngjashëm vjershën e njohur të Naim Frashërit “Zogu dhe Djali” e cila vjen me një nënshtrat të ngjashëm ideor a ideologjik dhe me vlera të ngjashme didaktike. Sigurisht që në tekstet e Kristomacisë ne nuk kemi të njëjtat vlera letrare si në tekstet naimiane, por në kohën e një shkretie të vërtetë për tekste shqipe, qoftë të kategorisë së letërsisë mirëfilli artistike, qoftë të kategorisë së teksteve mësimore didaktike Kristomacia përbën një vlerë të patjetërsueshme. Le të kthehemi për një moment në gjithë historinë interesante që autori tregon në një formë skenari në veprën Pengu i Kaçakëve. Historia nisur nga ngjarja përfaqëson një vlerë kuasi fotografike të një pjese të jetës shqiptare. Ajo përfaqëson një tregim të rëndësishëm të realitetit të cilin, me sa duket nga stili i autorit, metoda e shkrimore e përdorur, ndodhia që përputhet me strukturën e rrëfimit dhe që e përcakton atë, autori e tregon me një saktësi antropologjike. Kjo metodë e rrëfimit të drejtpërdrejtë do të përdoret edhe në antropologjinë kulturore si mënyrë e regjistrimit të ngjarjeve. Është një vepër që ka një lloj ekspresioni, por antropologjikisht besnike, nëse do të mund ta quanim kështu. Në këtë pikëpamje Pengu i Kaçakëve përbën një shkrim unik. Ajo përbën një realitet, një vlerësim real i një fragmenti të shoqërisë shqiptare. Ajo rrëfen atë që është. Ndërsa Kristomacia është një vepër e ndërtuar mbi një bazë të modeleve racionaliste, ajo tregon mbase atë që është, fiksionalizon raste të cilat tregojnë modele të rralla shoqërore, dhe mëson që këto modele të rralla shoqërore duhet të ndiqen. Kur janë modele të padenja gjykohen përsëri mbi bazë të parimeve të moralit shoqëror ose të moralit kristian dhe na rrëfen që këto modele duhen gjykuar dhe nuk duhen imituar. Në një model të ri Kristomacia, ndryshe nga rrëfimi i Pengut të Kaçakëve, ajo predikon atë që duhet. Kristomacia është një vepër e cila përpiqet që nëpërmjet një modeli të dyfishtë të ndarë midis ndjenjës dhe arsyes, përpiqet të arrijë qëllimin e vet madhor edukativ. Tekstet e Qiriazit janë jo vetëm tekste 189
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të orientuara drejt ndjenjës, ndijimit të pastër siç mund të jenë poezitë e Naimit, ato janë tekste që i referohen shpeshherë edhe arsyes, meditimit të arsyetuar, moral. Në kuptimin e vlerave që ka përdorur krestomacia është më së shumti një tekst i bazuar në logjikën, racionalen, dhe predikimin moral. Kjo gjë e lidh më së shumti me vlerat e racionalitetit perëndimor dhe predikimit të edukuar më së shumti sipas modeleve të krijuara nga shkolla protestante. Në këtë kuptim ka bjerrë një vlerë tjetër e lidhur me mendimin religjioz në truallin ballkanik që është mistika. Prej këtu u bë edhe dallimi me poezinë e Naim Frashërit e cila shpirtëroren e ka vendosur përpara logjikes, artistiken përpara morales dhe ndjeshmërinë e ka në plan të parë. Ky racionalitet duhet shqyrtar mbase si një alternativë në mendimin edukativ shqiptar. Duke shqyrtuar dy vjersha të njohura, nga më të njohurat e vëllimit Vjersha për Mësonjëtoret të Para, vjershën “Zogu dhe Djali” dhe vjershën “I Varfëri dhe Pëllumbi” mund të shohim se dy vjershat e Naimit realizojnë pjesën e predikimit dhe moralizimit duke i kushtuar vëmendje ndjeshmërisë njerëzore dhe, në poezinë e dytë, duke iu referuar mistikës. Le të shohim dy shembuj: Kam dhe unë shpirt dhe dua të rronj, Të lëçinj, të breth, të los, të këndonj, Unë që s’kam mënt, (si thotë njeriu), Kujt i bëra keq? Ç’bëra un i ziu?307 Kurse në poezinë e dytë: Kur fët një pëllumbth zbriti nga retë, Si ëngjëll ishte, i but’ e i qetë,... ...Ajy pëllumbi ish njerëzia Që ia dha zëmërs sanë perëndia,308 Nuk duhet lënë pa u përmendur që kjo ndjeshmëri dhe kjo mistikë shoqërohen edhe me një nivel të admirueshëm të vargëzimit Naimian. Tekstet e Kristomacisë janë përkundrazi tekste të cilat përpiqen të mësojnë në mënyrë racionale. Cdo mësim që vjen nëpërmjet tyre është kryesisht mbi bazën e racionales. Tekste të tilla 307
Naim Frashëri, Vepra të zgjedhura, Vëllimi II, Botuar nën kujdesin e Akademisë së Shkencave të RPSSH, Tiranë, 1985, faqe 71 – 72. 308 Po aty, faqe 70.
190
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
që reflektojnë mësimin moral në mënyrë racionale. Kryesisht të këtij lloji janë kategoria e Përrallave. Më shumë se përralla kjo kategori do të mund të quhej predikime mbi urtinë. “Si të bëhemi të pasur”, “Dashuria për mëmëdhenë”, “Të tri kunatat” e të tjera nga këto predikime ilustrojnë pikërisht këtë gjë. Kristomacia është mësimi mbi të gjitha i racionales. Sigurisht që tekstet e Kristomacisë nuk janë të nivelit që përfaqëson arti Naimian. Katër ndarjet që u përmendën më sipër, mbi bazën e të cilave është ndërtuar Kristomacia, nuk janë gjë tjetër veçse format letrare të cilat ka zgjedhur autori si më të përshtatshme të cilat mund të realizojnë mendimin didaktik. Recitimi, Kënga, Dramatizmi dhe Rrëfimi janë pjesë e metodologjisë dhe didaktikës bashkëkohore. Tekstet janë mirëfilli për çdo shqiptar të krishterë ose jo të krishterë sepse Qiriazit i intereson ajo që mund ta quajmë “filozofi e jetës”. Lidhur me filozofinë e jetës T. S. Eliot-i thotë: “Në një Shoqëri Kristiane edukimi duhet të jetë fetar, jo në kuptimin që duhet të administrohet nga elementi kishtar, akoma më pak në kuptimin që ai (edukimi) duhet të ushtrojë presion, ose të përpiqet të instruktojë çdonjërin në teologji, por në kuptimin që qëllimet e tij do të orientohen nga një filozofi Kristiane e jetës.”309 Tekstet e Kristomacisë përpiqen të ndërtojnë këtë filozofi të jetës Kristiane duke predikuar lirshëm filozofinë e jetës kristiane dhe jo një kristianizëm nacional apo racial siç e shohim të ndërtuar në shumë raste. Për rëndësinë e një edukimi të tillë do ta mbyllja përsëri me një shprehje të Eliot-it. “Një sistem edukimi kombëtar është shumë më i rëndësishëm sesa sistemi i tij qeverisës.; vetëm një sistem i duhur edukimi mund të unifikojë jetën aktive dhe mendimtare, veprimin dhe arsyetimin, politikën dhe artet.”310 Këto tekste letrare fillestare të Kristomacisë kanë me një nënshtrat të fortë ideologjik i cili nuk mund të gjendej i artikuluar më mirë sesa në thënien e mësipërme. 309
T. S. Eliot, Christianity and Culture, A Harvest Book, Harcourt, Brace & World, Inc, New York, 1949, faqe 30. 310 T. S. Eliot, Christianity and Culture, A Harvest Book, Harcourt, Brace & World, Inc, New York, 1949, faqe 33.
191
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Bibliografi J. A. Cuddon, Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Penguin Books, London, 1992. Gjerasim Qiriazi, Kristomaci a udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari, Illiricum dhe Rilindja, Zagreb dhe Prishtinë, 1991. Gjerasim D. Qiriazi, Pengu i Kaçakëve, Shtëpia Botuese KARTË E PENDË, Tiranë, 1993. Naim Frashëri, Vepra të zgjedhura, Vëllimi I, Botuar nën kujdesin e Akademisë së Shkencave të RPSSH, Tiranë, 1980 Naim Frashëri, Vepra të zgjedhura, Vëllimi II, Botuar nën kujdesin e Akademisë së Shkencave të RPSSH, Tiranë, 1985. T. S. Eliot, Christianity and Culture, A Harvest Book, Harcourt, Brace & World, Inc, New York, 1949.
192
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
BERTON SULEJMANI Universiteti Shtetëror i Tetovës ARTIKUJT PËR MËSONJËTOREN E PARË SHQIPE TË BOTUARA NË GAZETËN “FLAKA E VËLLAZËRIMIT” – SHKUP (1950 – 1990) DHE (1991 – 2005) Me rastin e 130-vjetorit të Mësonjëtores së Parë Shqipe në Korçë do të jap një të dhënë rreth shkrimeve që janë botuar enkas për këtë datë të rëndësishme të kombit tonë në gazetën “Flaka e vëllazërimit” e më vonë vetëm “Flaka” që është botuar në Shkup. Sa për njoftim, numri i parë i saj doli në prill të vitit 1945. Për fat të keq, kjo gazetë më nuk botohet. Përndryshe, kjo gazetë për shqiptarët e Trevave Lindore ka luajtur një rol jashtëzakonisht të madh për emancipimin dhe për ngritjen kulturore të shqiptarëve. Dy-tri fjalë për gazetën ,,Flaka e vëllazërimit”. Sivjet shënojmë 130-vjetorin e Mësonjëtores së Parë Shqipe që u hap në Korçë. Po këtë vit, shqiptarët në Maqedoni shënojnë 72-vjetorin e daljes në dritë të numrit të parë të gazetës ,,Flaka e vëllazërimit” (më poshtë vetëm ,,Fv”) që doli në Shkup. Ç’është e vërteta, historia e gazetarisë shqiptare në Maqedoni, s’fillon me këtë gazetë. Por rrënjët e saj i ka më të thella311 se sa 72 vjetët e ,,Fv”-së. Para saj janë të njohura gazetat ,,Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir dhe ,,Shkupi” që doli në Shkup. Numri i parë i saj (pra i ,,Flakës ...”) doli në pranverën e vitit 1945312 në Shkup. Fillimet e para ishin të vështira sepse kjo gazetë filloi punën e saj me një ekip të vogël redaktues (4-5 njerëz) kryesisht amatorë në fushën e gazetarisë. Por, me kalimin e 311
Për më tepër shih punimet e botuara në revistën SCUPI që e boton Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve-Shkup, vëllimi 10, 2015. Aty ke këto punime: Skënder Asani Fjalë përshëndetëse; Naser Selmani Fjalë përshëndetëse; Sevdail Demiri 70vjetori i botimit të numrit të parë të gazetës ,,Flaka...”; Ismet Osmani Publicisti, pedagogu dhe studiuesi Petro Janura (1911 – 1983); Fejzi Bojku Fletë nga ditari; Tahir Zajazi ,,Flaka...” e vështruar nga këndi pedagogjik dhe kulturologjik; Xheladin Murati Kontributi i ,,Flakës” në afirmimin e mendimit pedagogjik; Berton Sulejmai Kujdesi ndaj para dhe pas 1972-shës në gazetën ,,Flaka e vëllazërimit”; Zeqirja Rexhepi Gazeta ,,Flaka” medium në të cilin besoja; Daut Dauti Një betejë madhore e fituar në monizëm dhe dështimi në pluralizëm; Mixhait Pollozhani Nga notesi i një korrespondenti-kronikë strugane dhe gjurmë kohësh; Pamje nga tribuna dhe ekspozita. 312 Numri i parë i gazetës ,,Flaka e vllaznimit” doli nga shtypi më 4 prill 1945 në Shkup si organ i Frontit Nacionalçlirimtar për Shqiptarët e Maqedhonisë.
193
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
viteve ajo u zhvillua tepër dhe për shqiptarët e këtyre trevave ka luajtur një rol kolosal për ngritje e vetëdijes intelektuale e kombëtare. Nga viti 1945 – 1958 dilte një numër në dy javë, nga viti 1958 – 1971 dilte një numër në javë, nga viti 1971 – 1994 tri herë në javë dhe nga viti 1994313 u shndërrua në gazetë e përditshme informative. Nga gjiri i kësaj gazete dolën edhe revistat për fëmijë, si: ,,Gëzimi” (1950) dhe ,,Fatosi” (1955). Në vitin 1962 fillon të botohet revista për shkencë, art, letërsi dhe kulturë ,,Jehona”. Brenda faqeve të gazetës që ofronte informacione të shkruara, komente, analiza kritike, kronika të ngjarjeve dhe burime të tjera, aq sa i lejohej asaj dhe ashtu siç arrinte të tejkalojë censurën e kohës që, megjithatë ishin të efektshëm për ngritjen e kulturës dhe arsimit të gjeneratave dhe intelektualëve të kohës që numëroheshin me gishta. Por jo vetëm kaq. Për më shumë ,,Fv” në numrat e radhës luante edhe rolin e teksteve të munguara shkollore; ndihmonte në mënyrë të veçantë mësuesit e kohës të cilët ishin të pakualifikuar ose gjysmë të kualifikuar. D.m.th. se brenda gazetës janë përfshirë edhe rubrikat që kanë të bëjnë me kulturën, arsimin, zbavitjen, humorin etj. Sa për ta ilustruar rolin e madh që pati kjo gazetë për shqiptarët e pas Luftës së Dytë Botërore të Maqedonisë po e nis me Artikullin që lidhet me shkollimin e vajzave shqiptare të këtyre trevave shqiptare. Vlen të përmendet artikulli me titull “Dy vajzat e para të Nerashtes” i botuar në vitin 1970.314 Nëpërmjet këtij artikulli i bëhet me dije opinionit se edhe prindërit e tjerë duhet të veprojnë si prindërit i këtyre dy vajzave (Tafijes dhe Fikrije Xheladinit). Janë dy vajzat e këtij fshati që e hapën rrugën kaq të vështirë për shkollimin e vajzave të kësaj ane që me shembullin e tyre kontribuuan që nesër ta ndjekin rrugën e tyre edhe më shumë e më shumë vajza të tjera që dëshirojnë t’i vazhdojnë mësimet në shkollat e mesme e të larta. Artikuj të tillë do të gjejmë shumë në këtë gazetë, por këtë rast s’është objekt yni kryesor. Një nga rubrikat që zinte vend kryesor ishte ajo me titull:
313
Dhjetë vjet më vonë shuhet krejt. Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (më poshtë vetëm ,,Fv”), viti XXIV, nr. 970, 15 kallnor 1970, f. 6 (autor i shkrimit Menduh Ajdini). 314
194
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
,,Ç’thotë profesori i shqipes”. Këtë rubrikë e mbulonte Rexhep Zllatku, ndërsa profesori që jepte përgjigje ishte prof. Remzi Nesimi. Po e ilustrojmë këtë rubrikë me disa nga pyetjet më të shpeshta të kohës që i drejtoheshin profesorit të gjuhës shqipe:
1. A duhet ta flas atë gjuhën e pleqve tanë të cilën e di ashtu siç është apo gegërishten letrare?315 Jo. Për këtë dilemë nuk kam, - shprehej ai që e parashtronte pyetjen. Por, ç’të bëj që nuk e di? Profesor Remzi Nesimi kështu i përgjigjej: Në pyetjen tuaj se a duhet të përpiqemi që ta flasim ose, më mirë të themi, që ta vëmë në jetë gjuhën e unifikuar, lirisht mund të përgjigjemi se nuk duhet të presim asnjë moment. E këtë në radhë të parë duhet ta bëjnë shkollat, sepse redaksitë, siç e dimë, qysh me kohë – pas Konsultës gjuhësore në Prishtinë (e ,,Flaka” edhe më parë) – e përdorin këtë gjuhë. 2. Kujt i takon kjo detyrë së pari? (kupto: kusht duhet ta flasë gjuhën e unifikuar së pari?) – Prof. R. Nesimi: Përveç shkollave dhe redaksive janë të obliguara të gjitha institucionet kulturore dhe administrative, në radhë të parë teatri, organet administrative etj.316 3. Po për përpjekjet individuale? Pse, siç dihet, ja po mbushen dy vjet qysh se u pajtuam që ta unifikojmë gjuhën tonë por, megjithatë, ne, si në jetën e përditshme, ashtu edhe në disa raste të karakterit zyrtar dhe 315
Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (kulturë, arsim, shkencë, zbavitje, humor..., nr 972/4 e enjte, 29 kallnor (janar) 1970, f. 2. 316 Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (kulturë, arsim, shkencë, zbavitje, humor..., nr 973/5 e enjte, 5 fror (shkurt) 1970, f. 2.
195
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
publik, vazhdojmë me të mëparshmen... Prof. R. Nesimi: Kjo është çështje e komplikuar. Mendojmë se do të kalojë edhe një kohë e gjatë derisa intelektualët tanë ta flasin rrjedhshëm këtë gjuhë. Këtu hasinj vështirësi edhe punëtorët profesionalë – sidomos kur është fjala e të folurit. Ndoshta në shkrimet tona kemi bërë hapa përpara, por në të folur, siç thamë, do përpjeke brenda një kohe relativisht të gjatë. Tjetër gjë është ta shkruash, tjetër ta flasësh. Për këtë të gjithë kemi qenë të vetëdijshëm kur vendosëm ta unifikojmë gjuhën.317 3. Shok profesor, (do të shkruhej në atë kohë), cilat elemente paraqesin vështirësi më të mëdha për përvetësimin e gjuhës së unifikuar? Prof. R. Nesimi: Të flitet për vështirësitë, do të thotë të përmenden shkurtimisht ato pak ndryshime në mes të toskërishtes e gegërishtes e këto kryesisht janë 3-4 elemente në fonetikë, si p.sh. kthimi i a-së hundore në ë para tingujve hundorë n dhe m e kjo bëhet për t’u zhdukur i ashtuquajturi nazalitet. Kështu kemi: hana – hëna, kamba – këmba etj. Element tjetër është edhe kthimi i diftongut të gegërishtes ue në ua, p.sh. grue – grua, mue – mua etj; por jo edhe te mbiemrat foljorë që formohen me prapashtesën -shëm, -shme, si: i lexueshëm e lexueshme, i durueshëm e durueshme si edhe ca emra foljorë që mbarojnë me ues, si:mësues, mësuese; lundrues, kallëzues etj. por me këtë rast duhet theksuar se çështja e këtyre emrave akoma është e diskutueshme, veç tjerash, thekson prof. Nesimi.318 4. Pse u morr toskërishtja si bazë për gjuhën e përbashkët?319 Fakti që quhet gjuhë e unifikuar apo e përbashkët do të thotë se për formimin e saj janë marrë elemente nga të dy kryedialektet e shqipes. Megjithatë në pikëpamje të fonetikës gjuha e unifikuar më tepër është bazuar në elementet fonetike toske dhe atë me të drejtë. Në radhë të parë duhet përmendur se dialekti i jugut që me kohë ka qenë më i përpunuar. Përveç kësaj në këtë dialekt kemi një tingëllim më melodik gjë që ligjërimin e bën më muzikor, prandaj shqipja radhitet ndër gjuhët më melodike të botës. Që toskërishtja është më melodike flet edhe denazalizimi i tingujve hundorë të 317
Po aty. Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (kulturë, arsim, shkencë, zbavitje, humor..., nr 975/6 e enjte, 5 mars 1970, f. 2. 319 Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (kulturë, arsim, shkencë, zbavitje, humor..., nr 977/8 e enjte, 19 fror (shkurt) 1970, f. 2. 318
196
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gegërishtes, - shkruan prof Nesimi.320 5. Kryedialektet e shqipes kanë edhe ndryshime në fondin e fjalëve, si p.sh. fshat – katund, qumësht – tambël etj. Ç’mendoni për fatin e këtyre fjalëve në gjuhën e përbashkët? Prof. R. Nesimi: Është e vërtetë se dialektet, përveç elementeve të tjera, ndryshojnë në mes tyre edhe në pikëpamje të fjalorit. Për fat të mirë, ndryshimet e këtilla në mes dy kryedialekteve të shqipes janë minimale, gjë që edhe e lehtësojnë procesin e unifikimit të kësaj gjuhe. Por disa fjalë si: tambël, katund, katundar mendojmë se do të mbeten si dialektizma, shkruan profesori në fjalë i gjuhës shqipe. Në kudër të kësaj pjese të gazetës në fjalë s’mungonin edhe shkrimet për fëmijë. Kjo rubrikë quhej ,,Për fëmijët tanë”. Këtu kishin mundësi që fëmijët më të talentuar dhe të nxitur nga mësuesit e gjuhës të shkruajnë poezi e krijime tjera letrare e që pastaj të botoheshin në kuadër të gazetës. Por, veç krijuesve të vegjël, aty-këty do të gjejmë edhe shkrime të mësuesve, gazetarëve, profesorëve etj. Gjatë hulumtimit kam gjetur disa shkrime të profesor Petro Janurës.321 Po e veçojmë shkrimin me titull Kur filloi të shkruhet shqipja. 322 Në një mënyrë shumë të thjeshtë dhe të kapshme për fëmijët, dr. Pertro Janura do të shkruante: për dy shekuj shqipja nuk u shkrua rregullisht e lirisht, pse filloi sundimi otoman. Lind pyetja: çfarë librash do të jenë shkruar para vitit 1332, pasi te ne, deri tani, nuk ka mbërritur asnjë libër i kësaj kohe, por duke e pasur parasysh jetën e popujve që bënin në atë kohë, besohet se duhet të jenë botuar libreza ose formularë të ndryshme tregtie e fetare. Mungesa e librave dhe formularëve bën studimi i gjuhës sonë të fillojë prej vitit 1555, pra 223 vjet më vonë. Sido që të jetë, shqipja ka filluar të shkruhet, të paktën, para 630 vjetësh. Megjithëkëtë, libra të kësaj kohe të lashtë nuk ka. Kjo, sepse sundimi otoman shkatërroi çdo gjuhë kulturore dhe qytetërimi në gjuhën shqipe dhe të shqiptarëve.323 Artikujt për 7 Marsin ose Ditën e Mësuesit. Gjatë vëzhgimit tonë të numrave të gazetës në fjalë mund të përfundojmë se gjatë 320
Po aty. Themelues i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqiptare të Fakultetit Filologjik të Universitetit Shën Cirirli e Metodi në Shkup. 322 Gazeta ,,Flaka e vëllazërimit” (kulturë, arsim, shkencë, zbavitje, humor..., nr 973/5 e enjte, 5 fror (shkurt) 1970, f. 11. 323 Po aty. 321
197
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
periudhës 46-vjeçare (1945 – 1991) nuk kemi gjetur asnjë shkrim kushtuar kësaj feste mbarëkombëtare. Për shkak të vëllimit shumë të madh të gazetës në fjalë, hulumtimin tonë e kemi përqendruar kryesisht te numrat e muajve shkurt e mars, gjithnjë, duke e pasur parasysh edhe datën e kësaj feste, 7 marsin. Gjatë kësaj periudhe s’mungojnë shkrimet për Festën Ndërkombëtare të Gruas apo 8 Marsin. Shkrimet për festën e gruas i gjejmë edhe në pjesën ,,Për fëmijët tanë”. Aty s’mungojnë krijimet e ndryshme letrare, si poezi, tregime etj. Artikujt që shkruhen enkas për Mësonjëtoren e Parë të Shqipes ose 7 Marsin, i kemi gjetur në numrat e ,,Flakës së vëllazërimit” që nga pluralizmi dhe mëvetësia e Republikës së Maqedonisë e deri kur u botua kjo gazetë (1991 – 2005). Në prag të çdo përvjetori të kësaj feste mbarëkombëtare, s’do të mungojnë edhe shkrimet për personalitetet e njohura, ilumistët, mësuesit e patriotët e këtyre trevave shqiptare, por edhe më gjerë që kontribuuan për shkollat dhe gjuhën shqipe. S’mungojnë shkrimet edhe për figurat e ndritura të Rilindjes Kombëtare. Për ta dëshmuar këtë që po e themi, veç disa fotografive, do t’i shënojmë titujt e disa artikujve, si: 1- 106-vjetori i shkollës së parë shqipe, dr. Mahmud Hysa, 5 mars 1993, f. 15; 2- Mësonjëtorja e Korçës – dritare e historisë sonë kombëtare, A. Sinani, 7 mars 1993, f. 5; 3- Said Najdeni pishtar i lëvizjes gjithëkombëtare, Dr. Mahmud Hysa, 17 mars 1993, f. 19; 4- Mësonjëtorja e parë shqipe – fundament i arsimit kombëtar, Dr. Xheladin Murati, 21 mars 1993, f. 15; 5- Për të bukurën gjuhë e shkollë shqipe (në 105-vjetorin e shkollës së parë në Korçë), Vebi Furxhi, 12 mars 1992, f. 15. 6- Pikëpamjet për kategoritë themelore pedagogjike (Naim Frashëri për edukatën dhe arsimin gjatë Rilindjes Kombëtare), dr. Xheladin Murati, 27 shkurt 1992, f. 12; 7- Dita e arsimtarit – pa arsimtarë shqiptarë (për arsimtarët shqiptar të Kosovës gjatë pushtimit të egër serb – dëbimi i arsimtarëve nga shkollat); 8- Shumë sakrifica për një qëllim (shkollat dhe arsimi shqiptar prej vitit 1878 deri më 1918), G. Islami, 6 mars 1996, f. 11; 198
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
9- Shkolla e Korçës – çerdhe e diturisë dhe e ngritjes së vetëdijes kombëtare (në vigjilje të 7 Marsit – Ditës së Mësuesit) I. Jusufi, 6 mars 1996, f. 3; 10- 7 Marsi – fitore gjithëkombëtare, dr. Avzi Mustafa, 7 mars 1996, f. 12; 11- Shkolla shqiptare qëndron mbi eshtrat e patriotëve tanë, Avzi Mustafa, 6 mars 1995, f. 8; 12- Vatër e edukimit dhe vetëdijes kombëtare (në 107-vjetorin e shkollës shqipe në Korçë), Mr. Abdylaziz V. 9 mars 1994, f. 6; 13- Mësonjëtorja e Korçës – shkollë e parë shqipe me fizionomi kombëtare laike, Dr. Nexhat Abazi, 7 mars 1995, f.
199
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Për nder të kësaj dite, s’kanë munguar edhe shkrimet për mësuesit dhe mësueset e njohura të arsimit shqip. Por edhe shkrimet për teatrin e Korçës, si: 1. Parashqevi Qiriazi (mësueset e para shqiptare), 7 mars 1993, f. 5; 2. Profesioni si dashuri, (skicë për portret), I. Islami, 8 mars 1992, f. 13; 3. 101 vjet të Teatrit të Korçës, Naxhi Ndoci; 4. Abdi Begu – Haxhiu – pishtar i arsimit, Ilmi Egriu, 4 mars 1996, f. 10; 5. Mision që kërkon dashuri dhe përkushtim të njëmendtë, (Shtatë Marsi: me pishtarët e arsimit), I Jusufi, 7 mars 1996, f. 11; 200
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
6. Në ballë të eliminimit të analfabetizmit, (Shtatë Marsi: me pishtarët e arsimit), I Jusufi, 7 mars 1996, f. 11; 7. Sevasti Dako (Qirjazi)-intelektuale e shquar, dr. Iljaz Gogaj, 8 mars 1996, f. 12.
Në faqet gazetës kemi gjetur edhe kronikë ngjarjesh që lidhen me manifestimet e ndryshme që janë organizuat enkas për Ditën e 201
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Mësuesit. Te faqet që përfshiheshin kronikat e ngjarjeve do të shohim edhe disa shkrime që lidhen me këtë festë mbarëkombëtare, por që i kishte organizuar Lidhja e Arsimtarëve Shqiptare (LASH) si: 1- U shënuan dita e mësuesit dhe dita e shkollës, (në shkollën fillore ,,Përparimi”- Çegran, A. S.; 2- Përkujtohet Said Najdeni – Hoxhë Voka, N. S. 5 mars 1993, f. 15; 3- Faqe e ndritur e historisë sonë kombëtare (nga shënimi i 7 Marsit – Ditës së Mësuesit në shkollën ,,Liria” të Shkupit), 11 mars 1992, f. 6; 4- Manifestime nëpër shkolla (shënimi i Ditës së Mësuesit në Gostivar), 6 mars 1996, f. 6; 5- Solemnisht u shënua 7 Marsi (shënimi i Ditës së Mësuesit në Dollogozhdë, Strugë), 6 mars 1996, f. 6; 6- Një varg manifestimesh për 7 Marsin (shënimi i Ditës së Mësuesit në Dibër), 6 mars 1996, f. 6; 7- Një datë – dy manifestime qendrore (!) (manifestime qendrore për shënimin e Ditës së Mësuesit në Shkup e Tetovë), 9 mars 1996, f. 2; 8- Manifestim për Ditën e Mësuesit (Dibër); 5 mars 1995, f. 5; 9- Mirënjohje veteranëve dhe arsimtarëve të dalluar (dita e arsimit shqip u shënua edhe në Kumanovë) 5 mars 1995, f. 5; 10- Skademi solemne për Ditën e Mësuesit (Teatri Shqiptar, Shkup) 5 mars 1995, f. 5; 11- Vatër për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare (nga akademia solemne kushtuar 7 Marsit-Ditës së Mësuesit, Shkup, organizuar nga LASH-i, I. J. 9 mars 1994, f. 3; 12- Solemnisht u shënua Dita e Mësuesit (në organizim të LASH-it, dega Gostivar), I. J. 9 mars 1994, f. 3; 13- U shënua Dita e Mësuesit (urimet e kryetarit Ibrahim Rugova për Ditën e Mësuesit, Prishtinë), 9 mars 1995, f. 4; 14- Arsimi – rrugë drejt progresit (nga akademia solemne e mbajtur në teatrin e Kombësive në Shkup), 9 mars 1995, f. 5; 15- Dita e Mësuesit u shënua solemnisht (Strugë), 9 mars 1995, f. 5.
202
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Festimi i Ditës së Mësuesit në Shqipërinë e pas Luftës së Dytë Botërore (më poshtë LDB). Duke u mbështetur në të dhënat e mësipërme, vijnë në përfundimin se në Maqedoninë e pas LDB-së festimi i kësaj feste mbarëkombëtare ka filluar pas vitit 1991. Ndërsa në Shqipërinë e pas LDB-së, duke u mbështetur në të dhënat e Fjalorit Enciklopedik Shqiptar324, Dita e Mësuesit festohet që nga viti 1960, si përkujtim i Mësonjëtores së Parë Shqipe të Korçës që u hap më 7 mars 1887. 324
Fjalori Enciklopedik Shqiptar, ASHSH, f. 490, Tiranë, 2008.
203
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Përfundim. Dalja në dritë e një organi si ky (prill, 1945), në mjediset gjuhësore të Shkupit, Tetovës, Kumanovës, Gostivarit, Kërçovës, Dibrës, Strugës, Ohrit, Manastirit, d.m.th. në këtë treva shqiptare të ish-Jugosllavisë (sot Maqedoni) kishte një rëndësi të madhe, përveç tjerash, edhe për përhapjen e ngulitjen e normës së gjuhës së shkruar letrare kombëtare (sot shqipes standarde). Gjeografia gjuhësore kapte jo vetëm qytetet e Maqedonisë, po edhe të Kosovës e më gjerë. Që do të thotë se përfshinte të gjitha veçoritë e të folmeve, por me punën e kujdesshme të redaktorëve njësoheshin mirë në faqet e gazetës. Nuk mungonin edhe shkrimet e autorëve joshqiptarë (serb, kroatë, maqedonas etj.) që i përkthenin e i redaktonin mirë. Vitet e tetëdhjeta, pas demonstratave studentore dhe mbarëkombëtare në Kosovë, veç tjerash, rezultoi me ndalimin e përdorimit të toponimeve shqipe, si në media ashtu edhe në librat shkollorë. Në këtë drejtim, nga tri mediet e asaj kohe ,,Flakës së vëllazërimit”, Radio Shkupit dhe Televizionit të Shkupit, vetëm ,,Flaka...” arriti ta fitojë betejën kundër imponimit të dhunshëm të toponimeve sllave (p.sh. të shkruhej Skopje për Shkup). Përmendëm vetëm dy çështje të rëndësishme të gazetës, por ndihmesa nëpërmjet shkrimeve të saj ka qenë e shumanshme. Sa i përket thelbit të temës, mund të përfundojmë se artikuj për këtë festë mbarëkombëtare do t’i gjejmë vetëm pas vitit 1991 e deri në fund të daljes në dritë të saj. Pra gjatë periudhës 1945 – 1991 nuk ka asnjë shkrim që lidhet me 7 Marsin ose Ditën e Mësuesit. Bibliografi: ASHSH, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë, 2008. Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të ShqiptarëveShkup (ITSHKSH) SCUPI, nr. 10, Shkup, 2015.
204
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
NADA KALLÇIU LINDA MËNIKU Universiteti i Tiranës 130 VJET-MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE SHKOLLA SHQIPE DHE STATUSI I SAJ SOT Shkolla laike shqipe, nuk mund të kuptohet dhe nuk mund të marrë formë pa analizuar më parë panoramën mbi zhvillimet historike dhe ngjarjet që prej hapjes më 7 Mars 1887 të Mësonjëtores në Korçë, e cila ka përcaktuar zhvillimin e kulturës dhe të arsimit, si dhe ngritjen e institucioneve arsimore në vend. Botimi i “Alfabetares së Gjuhës Shqipe” në Stamboll në viti 1879 pas Lidhjes së Prizrenit, si produkt i mendimit të përbashkët të një grupi intelektualësh të kohës dhe personaliteteve të arsimit në vend, hapi një epokë të re në tekstet shkollore shqiptare. Përmbajtja, metodologjia dhe struktura e këtij teksti ishin në nivel të lartë, për t’u vlerësuar në të gjitha kohërat. Arritja më e madhe për zhvillimin arsimor, kulturor e shkencor ishte në atë periudhë kohore hapja e institucionit të shkollës së parë shqipe laike më 7 mars 1887. Shkolla e parë shqipe ishte institucion me përmasa kombëtare, si nga përmbajtja ashtu dhe nga forma. Shkolla pranonte nxënës të të gjitha besimeve dhe shtresave sociale. Në shkollë mbizotëronte parimi i çështjes kombëtare mbi fenë, duke pasur si lajtmotiv “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Shkolla e parë laike shqipe shërbeu si model për hapjen e shkollave të mëvonshme në treva të ndryshme të Shqipërisë. Përmbajtja qendrore e shkollës ishte ngritja dhe mbajtja lart e frymës patriotike, produkt i frymës së Rilindjes Kombëtare. Konica jep në mënyrë të përkryer përkufizimin e “Lirisë” si domosdoshmëri për zhvillimin e shoqërisë. Menjëherë pas “Lirisë” për një komb, vjen domosdoshmëria për zhvillimin e dijes duke e shndërruar atë në mjet kryesor të qytetërimit, zhvillimit arsimor dhe kulturor në vend, aq të domosdoshëm për shoqërinë shqiptare në ato vite: “Për zhvillimin e mendjes së fëmijës dhe për ta përgatitur atë drejt studimesh të thelluara filozofike, është e nevojshme t’i ngjallet që nga mosha katër vjeç shija e të vëzhguarit e të kërkuarit të shka205
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
qeve…”. Konica në këtë formë, i jep rëndësi qendrore zhvillimit të intelektit që tek fëmijët e moshës katërvjeçare. Përgatitja e një fidanishteje intelektuale shqiptare që do të krahasohet nesër me qytetërimin evropian, ka rëndësi të veçantë për mendimtarët rilindas. Kërkohet me forcë prej rilindasve të bëhet kujdes për të mos injektuar tek fëmijët besimin apo mosbesimin fetar. Duhet të kërkojmë tek ta besimin tek dija intelektuale, tek zbulimi i ligjeve të natyrës dhe vënia e saj në shërbim të shoqërisë325. Përpjekjet shekullore të intelektualëve shqiptarë, do të çonin në bashkimin e tyre, në një kongres të përbashkët të arsimit e gjuhës, që do të merrte emrin historik Kongresi i Manastirit. Synimi kryesor i rilindësve ishte bashkimi që do të çonte në Pavarësinë e Shqipërisë. Kongresi i Manastirit formuloi një program me 18 pika ku ndër të tjera kërkohet njohja e kombësisë shqiptare dhe e gjuhës shqipe, për hapjen e shkollave të pavarura nga Porta e Lartë 326 . Vendimi i Kongresit të Manastirit shënoi nisjen e një revolucioni të madh në kulturën kombëtare shqiptare327. Në vitin 1909, në rrezatim të kërkesave të Kongresit të Manastirit, mbahet një kongres arsimor ku hartohet një program pune për përhapjen e shkollës shqipe në të gjitha trevat e Jugut të Shqipërisë. Në shtator 1909 mbahet një tjetër kongres arsimor që hyri në historinë e arsimit shqiptar me emrin “Kongresi Kombëtar i Elbasanit për problemet e arsimit” ose “Kongresi i Shkollave Shqipe”. Aty u mor vendimi për hapjen e shkollës së mesme Normale në Elbasan, me qëllim që të shndërrohej në një fidanishte për përgatitjen e mësuesve për të gjitha shkollat e Shqipërisë. Vendimi i dytë i Kongresit të Shkollave Shqipe ishte themelimi i një shoqërie shkollore në nivel kombëtar, e cila do të ndihmonte nga ana organizative dhe nga ana e financimit shkollën e Elbasanit dhe do të përpiqej për përhapjen dhe financimin e shkollave të tjera në vend. Vendimi i tretë ishte futja e gjuhës shqipe në çdo shkollë të huaj. Vendimi i katërt ishte aprovimi i strukturës së shkollës së Elbasanit, ku në bazë të kësaj strukture, shkolla do të kishte gjashtë klasa dhe lëndët mësimore do të ishin: gjuhë shqipe, filozofi, logjikë, matematikë, astronomi, vizatim, edukim 325
Andrea, Fotaq. “Faik Konica dhe fillesa e Sociologjisë shqiptare”. Akademia e Shkencave “Historia e Shqipërisë”, Pjesa 2, Tiranë, 2002. 327 ISP. “Histori e mendimit pedagogjik shqiptar”,Tiranë, 2003.
326
206
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
fizik etj. Vendimi i pestë i Kongresit ishte që mësimi të ndiqej falas. Vendimi i gjashtë ishte hapja e shkollave bujqësore në të gjitha vilajetet328. Në prill të vitit 1910, u zhvillua Kongresi i dytë i Manastirit. Ky kongres shprehu këmbënguljen për zbatimin e alfabetit që ishte vendosur, si dhe për kërkesat e zhvillimit të arsimit shqiptar. Ky Kongres vendosi që shkolla dhe shtypi shqiptar të ndihmojnë në ngritjen e kulturës së popullit dhe të ngrihet një akademi për aprovimin dhe shtypjen e teksteve shkollore për shkollat shqipe329. Ky kongres pati rëndësi të veçantë pasi mbështeti me forcë vendimet dhe kërkesat e kongresit të parë të Manastirit. Më 8 korrik të vitit 1911, u mblodhën në Manastirin e Cepos, përfaqësues nga trevat e Shqipërisë së Jugut, në kuadrin e zbatimit të programit të Kongresit të Manastirit. Aty iu dërgua qeverisë osmane një memorandum ku në pikën e tretë shkruhej: “Sikurse është sigurue edhe me statutin themeltar, në shkollat tona fillore të mësohet gjuha kombëtare me gramatikë popullore e libra shqip.330” Qeveria e Vlorës hodhi bazat e legjislacionit për arsim, duke ngritur drejtoritë e para arsimore dhe rrjetin e shkollave në të gjithë Shqipërinë. Duke shfrytëzuar përvojën e shkollave të hapura më parë si dhe traditën intelektuale e arsimore, nisi programi i kualifikimit të kuadrit arsimor, nisi përpjekja për forcimin dhe konsolidimin afatgjatë të shkollës shtetërore, ku gjuha shqipe u vendos të jetë gjuhë zyrtare. Qeveria e parë shqiptare kishte disa detyra të rëndësishme. Ministri i Arsimit në qeverinë e parë shqiptare u zgjodh Luigj Gurakuqi (1879-1925). Ai, si shkrimtar dhe pedagog, zhvilloi një veprimtari të shquar mbi parimet didaktike të shkollës shqipe. Me një kulturë të madhe e aktivitet të lartë pedagogjik e patriotik, Luigj Gurakuqi dha kontribut të shquar në krijimin e sistemit arsimor fillor shqiptar gjatë viteve 1913-1914 dhe 1916-1918. Gjatë viteve të para, pas krijimit të shtetit shqiptar, u krijua administrata arsimore, u ngritën katër drejtori arsimore në Vlorë, Berat, Elbasan dhe Durrës. Ministria 328
ISP. “Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar”, vëll 1, Nënë Tereza, 2003fq. 457. 329 Koliqi, Hajrullah . “Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqipëtar”. Prishtinë 2002, fq. 182-186 330 Hasaj, Zihni. “Mendimi politik e shoqëror i Rilindjes Kombëtare Shqiptare”. Universiteti i Tiranës, Instituti i Historisë, Tiranë, 1971.
207
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
e Arsimit mori masa për shtimin e radhëve të mësuesve dhe kualifikimin e tyre. Në thirrjen e përgjithshme, më 6 shtator 1913, Ministri i Arsimit theksonte: “si çdo mjeshtëri e vepër kërkon punëtorët e saj, ashtu dhe për shkollat duhen mësuesit,” të cilët duhet të ishin shqiptarë, që e donin atdheun e gjuhën shqipe dhe edukatorë të aftë e të palodhur. Ministria e Arsimit përcaktoi detyrat për çdo drejtori për hapjen e shkollave në të gjitha trevat. Gjithashtu, u hartua “Rregullorja për inspektorët” si dhe u krijuan këshillat shkollorë dhe u projektuan kurse pedagogjike për kualifikimin e mësuesve për zbatimin e metodave të reja. Për aftësimin e mësuesve të shkollave fillore, u hapën dy shkolla normale përgatitore ajo e Elbasanit dhe e Beratit. Këto dy shkolla patën karakterin e formimit pedagogjik, të cilat kishin program katërmujor dhe duhet të certifikonin mësuesit dy herë gjatë një viti akademik, përkatësisht gjatë muajit janar dhe qershor. U hartuan urdhëresa, strukturat e shkollës dhe programe mësimore. Detyrat kryesore të shkollës në zanafillën e shtetit të ri shqiptar ishin “edukimi i të riut patriot dhe pajisja me njohuri të gjera”. “Kurrë një komb nuk mund të rritet më vete pa shkolla dhe pa mësim.”331 Në vitin 1924, në vazhdimin e traditave të kongreseve, u mblodh një kongres tjetër arsimor në Tiranë, i cili vendosi që arsimi të vendosej në baza demokratike e kombëtare dhe shkollat të ishin një dhe të përbashkëta. Në këtë kongres u vendos të hapej një shkollë pedagogjike për kualifikimin e mësuesve. Kongresi themeloi “lidhjen e përgjithshme të arsimtarëve të Shqipërisë”332. Mund të themi se mbas viteve 1920 kemi një mendim pedagogjik të një standardi kritik cilësor. Mësonjëtorja e parë shqipe solli dëshirën për liri, progres dhe dije. Përgatitja e një fidanishteje intelektuale shqiptare që do të krahasohet nesër me qytetërimin evropian ishte fokusi kryesor. 1- Cilat janë detyrat që na la Mësonjëtorja dhe cilat janë sfidat e arsimit Shqiptar sot? 2- Ku është shkolla shqipe dhe cili është statusi i saj pas plot 130 331
Po aty. Kashari, Qazim. “Arsimi kombëtar në fillimet e Pavarësisë”, Historia e Arsimit,Tiranë, 2002. 332
208
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vitesh? 3- Cilat janë problematikat e shkollës dhe mësuesve të gjuhës shqipe në botën globale dhe të digjitalizuar? Një studim krahasues për t’u frymëzuar nga Mësonjëtorja! Për të gjetur një përgjigje që pasqyron sa më mirë realitetin dhe problematikat me të cilat përballemi sot në arsim, kemi realizuar një studim sasior në të gjithë vendi duke u bazuar në këto tri pyetje kërkimore. Ky studim është realizuar përmes administrimit të 1000 pyetësorëve me nxënës të shkollave të mesme në të gjithë vendin, përkatësisht në 15 shkolla të mesme të Tiranës dhe 60 shkollave të mesme në rrethe. Pyetësori është hartuar duke u bazuar në pyetjet kërkimore që evidentojnë problematikat për lëndën e gjuhës shqipe dhe letërsisë në shkollat e mesme në vend. Një pasqyrim për të analizuar gjendjen sot të arsimit në vend dhe problemet e Mësonjëtores më 1887-ën dhe shkollave të para laike shqipe. Kërkimi është realizuar në gjashtëmujorin e parë të vitit 2016 dhe pyetësorët janë administruar në periudhën janar–shkurt 2016. Janë realizuar 20 intervista pilot me një kohëzgjatje 15-20 minuta, të cilat kanë qenë bazë për ngritjen e instrumentit. Pyetësori përbëhet nga pyetje të strukturuara në pjesën më të madhe të tij dhe struktura e pyetësorit ndahet në katër segmente: Oganizimi i mësimdhënies; Disiplina në klasë; Metodat e mësimnxënies; Motivimi dhe vlerësimi në klasë. Gjashtëqind pyetësorë janë administruar në shkollat e mesme në zonat urbane dhe rurale të vendit dhe 400 me nxënës të shkollave të mesme të Tiranës. E shprehur në përqindje 34,2% e nxënësve të intervistuar janë nga shkollat e mesme të zonave urbane dhe 45,7% e tyre nga nxënës të shkollave të mesme të zonave rurale. Vetëm 20,1% nga nxënësit e shkollave të mesme të Tiranës. Pasqyra e administrimit të instrumentit:
209
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Total 1000 Pyetësorë
600 Pyetësorë në zona urbane dhe rurale të vendit
400 pyetësorë në Tiranë
Zona Rurale 45. 7%
Zona Urbane 34. 2%
Tiranë 20. 1%
Intervistues: 28 studentë * 15 pyetësorë
Intervistues: 60 studentë * 10 pyetësorë
Sa është bashkëpunues dhe i disponueshëm mësuesi për të ndihmuar apo për të dhënë sqarime të detajuara në lidhje me temat dhe koncepte që nuk janë kuptuar mirë nga nxënësit në klasë? Rezultatet e kërkimit tregojnë se 60% e mësuesve sipas nxënësve të gjimnazeve në rang vendi, janë të disponueshëm. Në Tiranë, mësuesit janë më të hapur për diskutime dhe risqarime të koncepteve mësimore, konform kjo edhe me parimet didaktike të Mësonjëtores dhe 18 parimet e qeverisë së parë shqiptare. Gjithmonë, 60% Gjithmonë Shpesh Shpesh, 30%
Ndonjëherë Asnjëherë Ndonjëherë, 8% Asnjëherë, 2%
210
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare Gjithmonë, 64% Gjithmonë,59%
Rreth Shpesh, 34%
TR Shpesh, 21% Ndonjëherë, 13% Ndonjëherë, 5%
Asnjëherë, 2% Asnjëherë, 3%
Pyetjes “A ndihen të kënaqur me formën e organizimit të mësimit?” nxënësit e shkollave të mesme në nivel Republike, iu përgjigjën se 55% e tyre janë gjithnjë të kënaqur me organizimin e mësimit dhe 29% e tyre shpesh. Përsa iu përket shkollave të Tiranës vetëm 50% e nxënësve janë gjithnjë të kënaqur. Rezultati mbi organizimin e orës mësimore dhe efikasitetin e saj, ka rënie në shkollat e mesme të Tiranës dhe ky efekt nuk merr përgjigje për shkakun. Hipoteza që ngremë është se nxënësit e shkollave të mesme të Tiranës kanë më shumë informacion mbi format e ndryshme të ornganizimit efikas të orëve mësimore dhe përdorimit të teknologjive të reja mbi të. Gjithmonë, 55%
Gjithmonë Shpesh Ndonjëherë
Shpesh, 29%
Asnjëherë Ndonjëherë, 11%
Asnjëherë, 5%
211
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare Gjithmonë, 56% Gjithmonë, 50%
Shpesh, 33%
Rret h TR
Shpesh, 28%
Ndonjëherë, 14% Ndonjëherë, 11% Asnjëherë, 5% Asnjëherë, 3%
“Sa është motivuese dhe nxitëse ora e mësimit për nxënësit e shkollave të mesme në rang Republike”? Nxënësit ne rang Republike janë përgjigjur se vetëm 40% prejt tyre janë gjithnjë të motivuar dhe 38% prej tyre shpesh. Në shkollat e mesme të Tiranës, rezultatet tregojnë se niveli i motivimit është më i lartë dhe kap vlerën 46% të kampionit. Kjo për arsye edhe se metodat e mësuesit kanë më shumë kualifikime pedagogjike në kuadër të përdorimit të medodave didaktike të organizimit të orës mësimore. Gjithmonë, 40%
Gjithmonë
Shpesh, 38%
Shpesh Ndonjëherë Asnjëherë
Ndonjëherë, 18%
Asnjëherë, 3%
212
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare Gjithmonë, 46% Gjithmonë, 38%
Shpesh, 42%
Shpesh, 29% Ndonjëherë, Ndonjëherë, 17% 21% Asnjëherë, 2%
Asnjëherë, 5%
Mbi kompetencën digjitale dhe përdorimin e teknologjive të reja, një nga pikat kryesore të kurrikulës, përdorimi i teknologjive të reja në klasë lë për të dëshiruar. Kemi vetëm 24% të nxënësve në nivel Republike që janë të kënaqur me përdorimin e teknologjisë gjatë orëve mësimore dhe vetëm 25% disi të kënaqur. Diferenca mes rretheve dhe Tiranës qëndron në rezultat e njëjtë pasi informacioni për përdorimin e teknologjisë në rrethe nga nxënësit është jo ie plotë dhe e paaplikuar gati asnjëherë nga mësuesit. Pak i kënaqur, 36%
Shumë i kënaqur, 24%
Disi i kenaqur, 25%
Aspak i kënaqur, 15%
213
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare Rreth TR
Pak i kënaqur, 43%
Aspak i kënaqur, 38% Shumë i kënaqur, 24% Disi i kenaqur, 27% Shumë i kënaqur, 24%
Disi i kenaqur, 22% Pak i kënaqur, 17% Aspak i kënaqur, 6%
Gjithashtu, ky studim ka evidentuar dhe është munduar të bëjë një pasqyrim më të gjerë mbi ambientet mësimore, të cilat kanë rezultuar jo të përshtatshme. Këtë fenomen e hasim më së shumti në shkollat e mesme të rretheve. Evidencat mbi ambientet ku realizohet mësimi dhe pajisja me mjete mësimore, ndikojnë drejtpërdrejtë në rezultatet e të nxënit dhe motivimin e nxënësve në shkollë. Laboratorët e gjuhës shqipe dhe bibliotekat janë pothuajse në mungesë në të gjithë vendin, element ky që ndikon drejtpërsëdrejti në motivimin e nxënësve dhe mësuesve por edhe në organizimin e mirë të orës mësimore. Parimet didaktike të Mësonjëtores, rekomandimet e Rilindësve dhe udhëzimet e Qeverisë së parë Shqiptare, janë akoma në nivele fillestare. Këto problematika reflektohen sot në rezultatet e ulëta të të nxënit dhe në nivelin e përgjithshëm të efikasitetit të shkollave në rang republike. Kemi përmirësime të dukshme vetëm në pesë shkollat e mesme kryesore të qendrës së Tiranës të cilat janë konsideruar nga qeveritë si shkolla pilot, por kjo nuk ka shkuar më tej për t’u implementuar në shkollat e tjera publike të vendit. Mësuesit, misionarët e dijes dhe zhvillimit kombëtar duhet të përkrahen me politika kombëtare nga qeveritë për trajnime të vazhduara, kushte mësimore bashkëkohore, mjete didaktike që të mundësojnë një mësim motivues për nxënësit, hapësira të përshtatshme për të zhvilluar orët mësimore sipas interesave dhe nevojave të nxënësve dhe temave mësimore, tekste të pasura etj. 214
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Pjesa më e madhe e nxënësve ndihen pak të motivuar nga mësuesit, vetëm 9% prej tyre ndihen të motivuar. Në përgjithësi nxënësit shprehen se kanë mangësi në punë praktike apo debate, ku më e theksuar është për nxënësit e shkollave të mesme të rretheve. Pjesa më e madhe e nxënësve janë pak të kënaqur me përdorimin e teknologjisë dhe mjeteve inovative didaktike. Në qendër të filozofisë së mësimdhënies së çdo mësuesi duhet të jenë metodat nxitëse të procesit mësimor duke i motivuar nxënësit për të bashkëpunuar në mënyrë aktive në klasë. Duhet që politikat arsimore dhe vetë mësuesit, të punojnë për të nxitur frymën e dialogut mes nxënësve, mësuesve dhe drejtuesve të shkollës. Inkurajimi i përdorimit të mjeteve bashkëkohore didaktike për të lehtësuar procesin mësimor është i një rëndësie të veçantë për shoqërinë globale ku ne jetojmë sot. Mësuesit duhet të krijojnë një mjedis ku të gjithë të kenë mundësinë për të mësuar ‘përmes veprimit’ (learning by doing). Të krijojmë një mjedis interaktiv ku nxënësit të ndihen të motivuar dhe të inkurajuar, ashtu sikurse shkruhet edhe në 18 parimet e Qeverisë së parë Shqiptare. Në qëendër të filozofisë së mësimdhënies së çdo mësuesi 215
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
duhet të qëndrojnë metodat për të nxitur procesin e të mësuarit, duke i fuqizuar nxënësit dhe duke krijuar kushtet që ata të ndihen të motivuar për të marrë pjesë dhe për të bashkëpunuar në mënyrë aktive në klasë. Nxitja e një dialogu pjesëmarrës edhe mes nxënësve pasivë në klasë. Duhet që politikat arsimore të inkurajojnë përdorimin e teknologjisë për të lehtësuar procesin mësimor. Në mënyrë që të krijojnë një eksperiencë interaktive të të mësuarit, mësuesit duhet të krijojnë një mjedis të të nxënit interaktiv, ku të gjithë nxënësit të kenë mundësinë për të mësuar përmes “learning by doing” e duke krijuar një mjedis ku ata të ndihen të motivuar dhe të inkurajuar. Rekomandime Në mbyllje të këtij artikulli duhet të reflektojmë dhe të kthehemi në direktivat orientuese të Mësonjëtores dhe Rilindjes Kombëtare. Të sigurojmë shkolla efektive të përshtatura për mësuesit dhe nxënësit. Të nxisim dëshirën dhe dashurinë për gjuhën shqipe, vendin dhe të motivojmë përmes shkollës në progresin e të ardhmes. Detyra e mësuesit është nxitja e dëshirës, kureshtjes dhe motivimit të nxënësve. Duhet të implementojmë modelin për të promovuar përvojat transformuese të të mësuarit me anë të metodave interaktive të mësimdhënies. Fink propozon “natyrën interaktive të të nxënit në procesin e rëndësishëm të të mësuarit si dhe “taksonominë e të mësuarit kuptimplotë” për të zhvilluar dhe organizuar shkolla efektive.
Dinamika e mësimdhënies dhe e metodologjisë së të nxënit shtrihet përtej metodologjisë tradicionale, të “leksioneve” dhe “përmbajtjes së njohurive”. Sot mësuesit dhe pedagogjistët do të preferonin të krijonin 216
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
një "komunitet të nxënësve aktivë" 333 , vetëm përmes qasjes bashkëpunuese dhe metodave interaktive të mësuarit për të rritur vëmendjen dhe motivimin e nxënësve kundrejt proçesit mësimor. Kurrë një komb nuk mund të rritet më vete pa shkolla dhe pa mësim!334 Bibliografi AQSH d.4, Dokumenti 11806, faqe 74; AQSH D.11, Dokumenti 14501. AQSH, Fondi 295, Dosja 9, 49, viti 1920. AQSH d.4,Dokumenti 11806,faqe 74; AQSH D.11,Dokumenti 14501 Beqja, Hamit. Zhvillimi i arsimit të lartë – Arsimi dhe Kultura Popullore, Nr. 11, 1954, fq. 24. Bojaxhiu, L. Bashkëpunimi i Instituteve me ndërmarrjet, bazë për zhvillimin e mëtejshëm të punës prodhuese dhe kërkimore , “Zëri i popullit”, 19 maj 1971. Beqja, Hamit. Zhvillimi i arsimit të lartë, “Arsimi dhe Kultura Popullore”, 1954. Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit “Rregullore t’arsimit fillor e të mesëm”, Tiranë, shtypshkronja “Mbrothësia”, Kristo P.Luarasi, Tiranë , 1925. Ëngjëll Sh. Zerdelia. Kongresi i Lushnjes,Tiranë, 2012. Fatmira Rama-Rreth gjendjes së arsimit në prag të pushtimit,”Dukuri arsimore në luftën e dytë botërore në Shqipëri”Tiranë, 2005. Instituti studimeve petagogjike, ‘Histori e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar”, Tiranë, 2003. Iliaz Gogaj. “Ndërhyrja arsimore italiane në Shqipëri dhe qëndresa kundër saj”.Tiranë, 1980. Jaupi, A. Revolucionarizimi i mëtejshëm i shkollës të bëhet nëpërmjet luftës ideologjike, “Zëri i popullit”, 18 maj . Mbi punën ideologjike në shkollat, institutet e larta të Tiranës dhe në USHT. Lakrori, Maqo. Konferencat e shoqatave dinë t’i shërbejnë rritjes së aktivitetit kërkimor shkencor të studenteve. “|Studenti”, 13 mars 333 334
Brain, 2004, f. 29. Andrea, Fotaq. “Faik Konica dhe fillesa e Sociologjisë shqiptare”.
217
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
1981. Gorani, Symir. Aktivizimi i gjerë i studentëve në punën kërkimore shkencore, “Zëri i rinisë”, 29 janar 1975. Revista “Mësuesi” Nr.9, 7 nëntor 2012, Fitorja e pavarësisë-Gjuha dhe shkolla Shqipe. Ndrita, M. Studenteve u mungojnë shumë tekste. Kush e ka fajin?, Mësuesi, 17 maj 1972. Buba, Zalo. Amulli pasuniversitare , “Zëri i popullit”, 17 maj 1973. Hajrullah Koliqi, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik, Prishtinë, 2002, f. 193. Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, vëll 1, Nënë Tereza, 2003 f 465-466. Toska, Dashamir. Katedrat e shkollave të larta të bëjnë një punë më të gjallë shkencore. “Mësuesi”, 21 maj 1980. Pano. Dh. Bashkëpunimi me byrotë teknologjike të ndërmarrjeve, kusht i nevojshëm për të kryer studime shkencore. “Zëri i popullit”, 13 prill 1971. Qazim Kashari. “Arsimi kombëtar në fillimet e Pavarësisë”, Historia e Arsimit,Tiranë, 2002. Tomorr Osmani,"Komisia Letrare Shqipe në Shkodër", Nr. 1344, 26 dhjetor, 2004, f. 19. Zihni Hasaj. Mendimi politik e shoqëror i Rilindjes Kombëtare shqiptare, Universiteti i Tiranës, Instituti i Historisë, Tiranë, 1971.
218
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ILIR SHYTA Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Departameni i Gjuhës dhe i Letërsisë Universiteti “ Fan S. Noli Korçë
[email protected] MËSONJËTORJA E KORÇËS, SHKOLLA E DYTË SHQIPE NË POGRADEC DHE LASGUSHI. FAKTE DHE DOKUMENTE PËRCJELLË PËRMES LIBRIT “SHKOLLA SHQIPE E PORADECIT” SHKRUAR NGA L. PORADECI Prezantimi dhe përshkrimi i ngjarjes së madhe iluministe të Korçës dhe më pas të Pogradecit jepen në mënyrë objektive, momente që tregojnë se pozicionimi i Lasgush Poradecit është sinkronik. Ky narrator në të shumtën e herës së tij përshfaqet i nënkuptuar. Herëherë prania e tij është e padukshme, e fshehur nga gjykimet, vëzhgimet dhe konstatimet interesante. Mirëpo shpesh ndodh që zëri i narratorit autorial të vërehet qartë kur ai ndërhyn me komentin e tij përfundues. Ndonjëherë ky lloj narratori eklipson parimin estetik në qëndrimin filozofik të Lasgush Poradecit, sikundër në shkrimin e porositur dhe të dorëzuar më 9 nëntor, 1950, në Ministrinë e Punëve të Jashtme (Dega e shtypit) për t’u botuar në revistën “La nouvelle Albania” (organ i vet i propogandimit të jashtëm). Proza dokumentare apo shënimet personale për ngjarje dhe data të mëdha të jetës së Lasgush Poradecit realizojnë mënyrën e veçantë të strukturimit kompozicional apo strategjinë narrative të përdorur për këtë lloj shkrimësie. Prezantimi i rrëfimit dokumentar bëhet nga prespektiva e gjithëdijshme në vetën e parë ose të tretë të shkrimit. “Shkolla e parë shqip me frymë kombëtare dhe prej iniciativave shqipatre, që u hap në Korçë, Kryeqytet i Shqipërisë së Jugës, pas një robërije politike dhe kulturale pthuajëse pesëqindvjetëshe nën sundimin e errët turk, mund të konsiderohet si një lule e çelur në majën më të lartë të bimës, bima dyke qenë Rilindja Shqiptare.”335 Shembulli më i mirë i trajtimit dhe i përjetimit artistik të një 335
L. Poradeci, “Shkolla shqipe e Poradecit”. Përgatitur nga Marie Poradeci, Tiranë, “albPAPER”, 2002, fq. 9
219
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
problematike dokumentare që mbështet në elemente intelektuale është konkretisht botimi “Shkolla shqipe e Poradecit”. Në strukturën e shënimeve nuk hasim në figuracion letrar. Çdo gjë është dhënë në mënyrë të drejtpërdrejtë nga prespektiva e psikologjisë historike, në dukje naive ndonjherë, por befasisht e zgjuar, e nxitur nga gjendja faktike dokumentare e ngjarjes. “Sipas tregimeve dhe dokumentimeve që paraqiten këtu mi vjetërsinë e shkollave më të para shqipe në atdhe, duket kulluar dhe qëndron pra në mes të ditës se shkolla e parë kombëtare e shqipërisë është çelur më 7 mars 1887 në Korçë, kurse e dyta, duke qenë vazhdonjësja e përnjëhershme dhe edrejt-për-drejtëshme e asaj së Korçës, është Shkolla Shqipe e Pogradecit, e çelur pikërisht më 14 mars 1987. E theksoj këtu këtë fakt, me rastin e rrëfimit të istorisë shkollore kombëtare shqiptare, sepse lënia mënj’anë e shkollës shqipe të Pogradecit është një padrejtësi e dhimbëshme që i-u ka bërë Pogradecit dhe Pogradecarëve, të cilët gjithmonë, dhe që në fillimin më të parë, kanë mbushuar me të plotë detyrën e vet ndaj atdheut. Këtë detyrë ata e kanë mbushur me punë dyke lënë në heshtje kurdoherë që ka ngjarë, jo vetëm me çështjen e shkollës shqipe dhe të mësimit shqip, po dhe krijimin e Klubit shqiptar të tyre dhe të pjesëmarrjes aktive me çetat e lirisë dhe me luftonjësit e pavarësisë”.336 Lasgush Poradeci përmes këtyre shkrimesh e ndjen të udhës të dokumentojë historinë. “Shkronjësi i serëve e ndjen për barrë të lehtë shpalljen e kësaj të vërtete istorike...dhe do ta ndjejë për barrë edhe më të lehtë nesër...”.337 Vendi pikëtakues i shënimeve është ambienti inetelektual i Mësonjëtores së Parë Shqipe, që frymëzon më pas çeljen e Shkollës Shqipe të Poradecit. “Shkolla Shqipe e Pogradecit, e këtij qytetthi palcërisht shqiptar, i futur në gjirin e maleve si kafka në trurin e njeriut, është një nder jo vetëm për atdheun, por edhe për Pogradecarët në mënyrë të veçantë. Sepse me datën rrënjësisht të vjetër të hapjes së saj në ditën e 14 marsit 1887, ajo shkon krahas nga parësija me Shkollën shqipe të Korçës, të shuguaruar aty një moti pas pesë shekijsh 336 337
Po aty, fq. 21-22 Po aty, fq. 22
220
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
robërije dhe vojtjeje.”338 Të gjitha këto ngjarje historike vijnë në përballje me pushtuesit e huaj në të gjithë vendin. Profilizmi intelektual i kësaj kohe të madhe historike plot vlerë iluminuese, jepet konkretisht nga këndivështrimi i poetit. Gjithashtu, në këtë lloj përshkrimi një vend të veçantë zë rrëfimi i zhveshur nga shtresa e emocionit figrativ. Këtë e realizojnë figurat autentike të qytetit të Korçës dhe qytezës së Pogradecit si edhe përpjekjet e njerëzve në këtë krahinë, për të përhapur gjuhën shqipe përmes shkollës shqipe. “Mësonjësi i parë i Shkollës Shqipe të Pogradecit ka qenë Koço Sotiri, i vëllaj i dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit të Shkollë së Parë Shqipe të Korçës...”339 Sado që autorët e viteve ’30 kishin orientime të caktuara dhe qëndrime ideore unike në krijimtarinë e tyre artistike, vërehen dallime të ndryshme lidhur me funksionimin e formacionit stilistik dhe specifikës së zhanrit që ata përzgjidhnin për krijim. Lasgushi përsa i përket trajtimit artistik është mbështetur në tipe letrare të kohës, modele që ai e aplikonte tashmë edhe në poezinë e tij. Në këtë linjë kjo poetikë vjen e tillë edhe në shënimet e tij për ngjarje të mëdha historike në vend. Lasgushi i përshtatet pikëpamjes së Rene Uellek dhe Ostin Uoren se: “Në këtë aspekt, shkrimtar i mirë është ai që pjesërisht i përshtatet zhanërit të tij ashtu siç është, por edhe e zgjeron, e plotëson atë”340. Lexuesi pasi i ka përpirë këto shkrime e ka më të lehtë të përfytyrojë atmosferën që ai evokon. Libri “Shkolla Shqipe e Poradecit” fakton edhe ngjarje dhe data historike të asaj kohe në Pogradec, si pjesë e kujtimeve të djalërisë së poetit mbi lëvizjet e çështjes kombëtare. Libri shoqërohet me fotografi të kohës dhe faksimile. Ka plot 156 faqe. “Të punosh në arkivin e Lasgush Poradecit është një luks që kushdo studiues do ta kishte zili. Ajo që të mahnit është siguria që ti ndjen kur je në atelierin e tij. Skrupuloziteti, serioziteti, vërtetësia e mbledhjes dhe ruajtjes së dokumentave të krijojnë ndjesinë se ti je në atelierin e një shkencëtari të madh. Ti mund të punosh e qetë pa pasur frikë se mund të gabosh, pa pasur frikë se dikush nesër do t'i 338
Po aty, fq. 16 Po aty, fq. 19 340 R.Uellek; O. Uoren,Teoria e Letërsisë.Tiranë, Shtëpia botuese Enciklopedike,1993,fq. 190 339
221
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kundërvihet botimit të dokumentit” 341 , dëshmon në parathënien e librit, vajza e poetit. Ndaj gjykuar nga ky kënvështrim Lasgush Poradeci përcjell fakte dhe dokumente rreth çeljes së Mësonjëtores së Korçës apo shkollës së parë shqipe në Pogradec, që u çel vetëm një javë më vonë pas shkollës së parë shqipe në Korçë, më 14 mars, 1887. Lasgushi në gjithë këtë mori shkrimesh në vitet ’30, përshfaqi specifikën e tij letrare. Tek ai ishte ngjizur një kulturë e epërme nga vitet e shkollimit jashtë Shqipërisë dhe literatura botërore, pasi lexonte në gjuhë të huaja. Manastiri, Selaniku, Bukureshti, Austria dhe Graci i saj do të linin gjurmë të pashlyeshme në formimin e djaloshit poradecar, i cili më tej bëhet pjesë e vlerës intelektuale kombëtare. Në radhë të parë, është tërheqës realiteti i asaj kohe, për autorin pogradecar, shprehitë poetike që e karakterizojnë, intonacioni veçantë, simbolika dhe struktura klasike e këtij lloj shkrimi, trajtimi lëndës rrethuese, për të vijuar me përqasjen karahsuese, të kohëve historike. Mes radhëve të shkruara shpesh ndeshim edhe komente të herëpashershme të vetë Lasgushit. Shënimet janë mbajtur me shumë pasion dhe ndjesi krenarie nga Lasgush Poradeci. Kjo shije përjetohet nëpër tekste të tilla nga gjithëkush kur i lexon. Shënimet për ngjarje të mëdha historike të vendit, shkruar nga Lasgush Poradeci lexohen me një frymë nga lexuesit. Bazuar në veçoritë e mënyrës së trajtimit të tyre, veçanërisht në tematikë dhe shkrimin dokumentaro-artistik të përdorur, këto shënime të ndryshme i mund t’i grupojmë në shënime personale që trajtojnë ngjarje realiste historike, të cilat prekin jetën e kombit shqiptar. Përmes tyre ai trajton dukuritë e përditshme shqiptare, probleme dhe çështje të ndryshme të realitetit të kohës, përmes ideve të hedhura, shqetësimeve, përgjithësimeve dhe mendimeve filozofike të përshfaqura. Ato janë shënime intelektuali, të cilat shfaqen më së shumti edhe me elementë simbolikë, ironikë apo ndonjëherë alegorikë. Në to të bie në sy komenti që autori shpreh si qëndrim personal apo shprehësia e tij inetelektuale në përgjithësi për këto probleme madhore. Mjetet artistike përveçojnë më së miri praninë e simbolit. Teksti i tyre gjithësesi na lidh me vetë kontekstin e kohës, me probleme të 341
Po aty, fq. 5-6
222
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
përditshmërisë, ndaj për këtë arsye këto shënime janë më të gjera se sa shfaqen në nisje të tyre. Lasgushi shfaq gjykime për jetën në tërësinë e përgjithësinë e saj. Për njeriun, diturinë e tij arsimimin iluminist, për gjithsinë, botën, universin dhe kohën që do vijë. Të gjitha këto, Lasgushi na i koncepton përmes ndjesisë intelektuale, meditimeve filozofiko-figurave apo ngjarjeve të jetës së përditshme. Mund të thuhet qartë se këto shkrime kanë estetikë utilitare. Kjo mënyrë trajtimi është rezultat i pikëpamjeve të tij, i qëndrimit ndaj kushteve ekzistuese, parimeve sipas së cilave ekziston bota jonë njerëzore. Lasgushi, në këto shënime nuk vë askënd në dyshim apo dilema, përkundër përcjell fakte përmes dëshmish dokumentare. Këto mendime dhe pikëpamje, tregojnë natyrën e tij prej poeti, i cili nuk parapëlqen lumturinë finale dhe kënaqësinë e njëtrajtshme që ajo të fal. Kurioziteti i tij theksin e vë tek liria e vërtetë njerëzore, që ta imponon filozofia e dyshimit dhe lumturia e vërtetë në jetë. Lasgushi ndër to vë në qendër njeriun, përpjekjet dhe sakrificat e shumta për mbijetesë. Një rëndësi të veçantë në formimin artistik të këtyre shkrimeve ka rrëfimi. Në pjesën më të madhe të tyre shkrimi zhvillohet nga prespektiva e së gjithëdijshmes si parandjenjë. Ndonjëherë Lasgushi fut mes tyre edhe vetëdijen individuale, si përjetim i miqësisive të tij nëpër kohëra. Ndonjëherë shënimet e poetit marrin formën e monologut të brendshëm. Aspektet makro dhe mikrostrukturale imponohen nga formacionet e ndryshme të lexuesve, që mpleksen me këto lloj krijimesh dhe gjenin vetveten përmes elementëve ekzistencialistë që pasqyronte kjo lloj mënyre të shprehuri. Bibliografi L. Poradeci, Shkolla shqipe e Poradecit. Përgatitur nga Marie Poradeci, Tiranë, “albPAPER”, 2002, -156f. L. Poradeci, Vepra. Publicistika, Volumi II. Vepërimi Kombëtar i Shqiptarëve të Rumanisë me kryeqëndër Kolloninë e Bukureshtit”, Tiranë, “Onufri”, 1999, -381f. L. Poradeci, Vepra II, Publicistikë; Kritikë letrare; Antologji shqipe e kësikohëshme, Tiranë, “alb PAPER”, 2010, -f. 456. R. Uellek, O. Uoren, Teoria e Letërsisë, Tiranë, Sh. B Enciklopedike, 1993, -270f. 223
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
VIOLA DOLANI BELINDA MERO Universiteti Fan S. Noli, Korçë Fakulteti i Shkencave të Natyrës dhe Shkencave Humane Departamenti i Shkencave Sociale
[email protected] [email protected] HULUMTIM MBI KONTRIBUTIN E MENDIMTARËVE TË RILINDJES NË SHKOLLËN SHQIPE Hyrje Si pasojë e sundimit shekullor turk, në vendin tonë sundonte padija dhe prapambetja ekonomike dhe kulturore. Në kohën kur në Shqipëri po i jepej më shumë rëndësi forcimit të vetëdijes kombëtare, përhapjes të gjuhës dhe kulturës u krijua dhe zhvilloi aktivitetin e saj letrar dhe shkencor revista “Drita”-“Dituria”. Qëndrat e para të shqiptarëve të mërguar jashtë, sidomos në Bukuresht, shërbyen si vatra për të botuar libra dhe tekste në gjuhën shqipe, të krijojnë kushte për hapjen e shkollave shqip dhe forcimit të ndjenjës të dashurisë për gjuhën dhe arsimin kombëtar. Revista “Drita”-“Dituria” ishte një organ i rëndësishëm që dha një kontribut të madh për përhapjen e ndenjës patriotike dhe të njohurive shkencore në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Shoqëria e shqiptarëve të Stambollit që prej vitit 1879 shtroi domosdoshmërinë e botimit të një organi periodik si një mjet për veprimtarinë e tyre patriotike. Por dalja e një reviste në gjuhën shqipe në Stamboll, në kushtet e regjimit shtypës të Sulltan Abdyl Hamid-it ishte një inisiativë e guximshme nga ana e shqiptarëve që jetonin dhe zhvillonin aktivitetin e tyre atje. Sami Frashëri, si një prej drejtuesve që ka patur një rol të rëndësishëm në drejtimin e Shoqërisë shqiptare të Stambollit, në lëtrën dërguar De Radës në 1881, vinte në dukje përpjekjet e para të shqiptarëve të Stambollit dhe pengesat që nxirrte qeveria turke, për shkak “se turku nuk do zgjuarjenë e shqiptarëve dhe lindjen e Shqipërisë. Ai do ti ketë shqiptarët të fjeturë dhe të verbërë” ( Kondo, A., 1972: fq. 10). Pas përpjekjeve të vazhdueshme nga ana e shqiptarëve për 224
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sigurimin e lejës për botimin e një organi periodik, në verën e vitit të 1884 Porta e Lartë u detyrua të bënte disa lëshime me karakter kulturor dhe arsimor. Në këtë vendim ndikuan si faktorët e brëndshëm dhe ata të jashtëm. Niveli i lartë i korrupsionit, probleme me karakter administrativ (pjesa më e madhe e drejtuesve të emëruar në adminstratën osmane nuk njihnin gjuhën e vendeve ku ishin caktuar), reforma e Tanzimatit e cila nuk ishte pranuar nga Sulltan Abdyl Hamid-i patën ndikim në disa lëshime ndaj shqiptarëve. Edhe situata e politikës së jashme nuk ishte në favor të Perandorisë Osmane. Kontradiktat midis qeverisë së Athinës dhe Stambollit për çështjen shqiptare ishin ashpërsuar. Porta e Lartë, nga njëra anë ishte e shqetësuar sepse qeveria greke kishte filluar të nxiste shqipëtarët për një kryengritje të armatosur kundër tyre. Nga ana tjetër edhe qeveria e Athinës ishte e shqetësuar sepse shqiptarët e mërguar po forconin lidhjet me shqiptarët për forcimin e lëvizjes kombëtare, veçanërisht me ata të pjesës juglindore të Shqipërisë ku Greqia kishte synime politike dhe mundohej të zgjeronte ndikimin e saj. Të gjithë këta faktorë ndikuan në vendimet e Portës së Lartë të cilat patën efekt për të gjithë popujt nën sundimin e saj. Aktiviteti i revistës “Drita”-“Dituria” Një nga lëshimet e Portës së Lartë, me natyrë kulturore, ishte dhënia e lejës për botimin e një organit periodik. Këtë lejë nuk ua dha shqiptarëve muslimanë, të cilët i konsideronte turq, por shqiptarëve ortodoksë, me qëllim që te këta të fundit të mos ndikonte propaganda greke. Leja u lëshua në emrin e Petro Pogës Erindasi, njërit prej anëtarëve të kryesisë së Shoqërisë së shqiptarëve të Stambollit. Revista mujore me emrin “Drita” filloi të botohej në gusht të vitit 1884. Kjo e përmuajshme u botua në Stamboll, prej një grupi atdhetarësh, në 12 numra prej fletores 1 deri në fletoren 12, prej 10 Gusht-it 1884 deri në 11 Korrik 1885. Ajo përmbante 16 faqe, në formatin 18x24 cm, me një faqosje të thjeshtë, me artikuj të gjatë që vazhdonin në disa numra. Menjëherë pas botimit të numrit të parë, drejtuesi i saj tërhiqet dhe lejën për të botuar ja jep Pandeli Sotirit, por me kusht që përmbajtja e lëndës së çdo numri të revistës para se të dërgohej për shtyp ti paraqitej për kontroll Ministrisë së Arsimit Turk. Pas botimit të numrit të dytë dhe të tretë nga P. Sotiri, drejtori i mëparshëm 225
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndërroi mendim dhe kërkoi përsëri lejën e lëshuar në emrin e tij. I ndihmuar nga Naim dhe Sami Frashëri, Pandeli Sotiri u detyrua të nxjerrë një lejë në emrin e tij për një revistë tjetër me titull “Dituria”. Për këtë arsye kjo e përmuajshme njihet në veprimtarinë e saj njëvjeçare me dy emra “Drita”-“Dituria”. Pavarësisht ndryshimit të emrin përmbajtja e saj nuk ndryshoi. Madje një pjesë e lëndëve të botuara në “Drita”, vazhduan pa ndërprerje në revistën “Dituria”. Në kohën kur filloi të botohej kjo revistë zhvillonte aktivitetin e saj edhe revista “Fiamuri i Arbërit” nën drejtimin e Jeronim de Radës. Por në ndryshim nga kjo e përmuajshme, e cila ndihmoi për njohjen e së kaluarës historike të popullit shqiptar në opinionin publik evropian dhe për mbrojtjen e Shqipërisë nga copëtimi; revista “Drita”“Dituria” shërbeu si përçuese e diturisë dhe arritjeve të zbulimeve shkencore në vendet e Evropës si dhe ndihmoi për forcimin e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar. Një prej qëllimeve të kësaj reviste ishte përhapja e arsimit dhe diturisë në masat e gjera të popullit. Të gjithë artikujt dhe shkrimet e botuar në të, synonin ngritjen e nivelit kulturor dhe arsimor që pavarësisht pengesave dhe vështirësive u bë e njohur që në numrat e saj të parë. Këtë qëllim të revistës e nxjerr në pah më 30 Qershor 1885 revista “Fiamuri i Arbërit” ku shkruhet “... tu njoftojë djemve të Shqipërisë së robëruar ato që dihen sot nëpër kombet e përparuara, për derisa kjo të ketë shkollat e saj” (shih Kondo, A., 1972: fq. 15). Rëndësia e kësaj reviste shfaqet në disa drejtime. Në këtë revistë, numër pas numri shfaqen mendimet e pionerëve të publiçistikës shqiptare të cilët i vunë vetes detyrë të punonin për përhapjen e diturisë në Shqipëri. Secili prej redaktorëve kishte marrë përsipër të trajtonte probleme të fushës së vet të diturisë. Kështu për shembull Samiu shkruante për historine e zhvillimit të shoqërisë njerëzore, Naimi për edukatën, prejardhjen e njeriut, shpjegimin mbi fenomenet e natyrës në kundërshtim me dogmat fetare dhe Jani Vreto trajtoi çështje me karakter edukativ dhe filozofik duke sjellë edhe probleme të filozofisë së lashtë greke (shih Kondo, A., 1972: fq. 19). Kontribut në këtë revistë ka dhënë edhe Pandeli Sotiri i cili botoi artikuj mbi statistikat botërore dhe një fragment të përkthyer nga romani “Të ngjarat e Telemakut” të shkrimtarit francez Fransua Fenelon. 226
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Pjesë e rëndësishme e kësaj reviste kanë qenë edhe artikujt me karakter arsimor dhe në mungesë të shkollave shqipe në atë kohë në Shqipëri shërbeu edhe si bazë për përhapjen e njohurive arsimore dhe gjuhës së shkruar shqipe. Drejtuesit dhe redaktorët u kujdesën që gjuha me të cilën shkrueshin artikujt të ishte e pastër, e qartë dhe e kuptueshme edhe për lexuesin më të thjeshtë. Gjuha e përdorur në artikujt e botuar në revistë është toskërishtja, e cila për atë kohë kuptohej pa vështirësi jo vetëm nga toskët por edhe nga gegët. Pra revista shërbeu si një mjet i mirë për përhapjen e gjuhës letrare shqipe te lexuesit shqiptarë dhe është një nga botimet e para që doli me alfabetin e Shoqërisë së Stambollit. Kjo e përmuajshme dha kontribut të rëndësishëm për paisjen e lexuesve me njohuri fillestare mbi rregullat e përgjithshme të shkencave natyrore dhe shoqërore. Njohuritë mbi degë të ndryshme të shkencës të dhëna nëpërmjet artikujve me tituj Historia e përgjithshme, Dheshkronja, Kafshëtregonja, Truptregonja, Fiziqia, Numërtoreja, Qimia etj shërbyen si bazë për hartimin e teksteve për shkollat e para shqipe që do të hapeshin më vonë në Shqipëri. Tekstet e shkollës së parë shqipe Qytetërimi i një kombi sipas rilindasve nuk dallohet vetëm nga shkalla e zhvillimit të tij në të gjitha fushat e diturisë por edhe nga shkalla e edukatës. Lidhja midis diturisë, edukatës dhe çështjes kombëtare që identifikohet nga rilindasit njerr në pah idetë e tyre iluministe. Revista “Drita”-“Dituria” ka dhënë kontributin e saj në këtë drejtim me botimin e parathënies së veprës të shkruar nga Jani Vreto “Mirëvetije-s”. Autori e përshtati sipas veprës me të njëjtin titull të një autori të huaj, në përputhje me kushtet potilike, ekonomike dhe shoqërore dhe e shkroi me alfabetin e Stambollit. Më 1886 u botua krahas librave të tjerë që shtypeshin atëherë nga shoqëria “Drita” e Bukureshtit dhe u përdor si tekst në shkollën e parë shqipe. Në këtë vepër Jani Vreto jep mendimin e tij mbi moralin. Autori parashtron parimet dhe rregullat e mënyrës të të vepruarit në familje dhe në shoqëri që nga mosha fëminore deri në moshën madhore. Jani Vreto e ndan “Mirëvetije-n” në dy pjesë “Për punët e mira” ku shtron një varg detyrash për moralin dhe “Të sjellat e mira”. Në këto dy pjesë kryesore ai i jep rëndësi formimit të personalitetit të njeriut me veti të mira për tu bërë i vlefshëm për mëmëdhun dhe 227
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
veten. Ai e shikon me rëndësi leximin dhe përhapjen jo vetëm të këtij libri por të të gjithë librave të shkruar në gjuhën shqipe duke u shprehur “ata njerës e ata kombe që mësojnë Mirëvetije-n çelnjënë e marënë vetia të mira thohenë vetimirë dhe të qytetëruarë” (shih Kondo, A., 1972: fq. 54). Ai e shikon si të domosdoshëm leximin dhe përvetësimin e “Mirëvetije-s” më parë nga të gjitha librat e tjerë shqip. Madje sipas tij kjo duhet të ndodhë që në momentin kur fëmija fillon të flasë dhe të shkruajë në gjuhën shqipe. Në këtë të përkohëshme është botuar edhe artikulli me titull “Për të vërtetën dhe shkronjën e së vërtetës” nga Jani Vreto. Në të autori shtron probleme me karakter filozofik si raportin e qënies me ndërgjegjen, analizon problemin e njohjes së sendeve të ndryshme nga njeriu nëpërmjet ndijimeve dhe perceptimeve. Në artikull shpreh edhe idetë e tij mbi materien, se bota është materiale dhe çdo gjë është ndërtuar prej lënde, një ide në kundërshtim me idealizmin dhe botëkuptimin fetar. Mendimtari Jani Vreto ka përkthyer nga greqishtja në gjuhën shqipe disa vepra të filozofëve të antikitetit dhe i ka botuar gjatë disa numra të revistës. Qëllimi i shkrimeve të tij ishte jo vetëm njohja e shqiptarëve me veprat e dijetarëve grekë, por mbi të gjitha për të treguar vlerat edukative të tyre. Një rëndësi të veçantë tregon për veprat e Sokratit, i cili sipas tij flijoi veten për të vërtetën. Ai e thekson këtë akt me qëllim për tu treguar lexuesve sesi dijetarët e lashtë kanë sakrifikuar për zhvillimin e mendimit njerëzor. Naim Frashëri, është një tjetër mendimar i rëndësishëm i Rilindjes Kombëtare, i cili ka dhënë një kontribut të rëndësishëm jo vetëm me botimet në këtë revistë por edhe në hartimin e teksteve për shkollën e parë shqipe. Artikulli “Dhetregonja” i botuar në numrin e parë të revistës në vitin 1884 në faqen nr. 6 pasqyron mendimet shkencore për fenomene të ndryshme natyrore, mbi rrugën e krijimit dhe të zhvillimit të planetit që nga faza e nebulozës e deri në formimin e plotë, kur u krijua bimësia dhe bota shtazore, të erës dhe të vullkaneve. Në artikull jepen të dhëna mbi krijimin e tokës si një pjesë e shkëputur nga dielli “brënda n´ethir, në mes të hapësirës së pafund” (shih Kondo, A., 1972: fq. 61). Një ide e tillë ishte e re për lexuesin shqiptar por mbi të gjitha ishte në kundërtshtim me botëkuptimin fetar sipas të cilit bota ishte krijuar nga Zoti. “Njeritregonja” është një artukull tjetër me rëndësi i botuar nga Naim Frashëri në numrin e tretë 228
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të vitin 1884 në faqen 43 dhe në numrin e katërt në faqen 51. Është artikulli i parë në të cilin janë publikuar pikëpamjet shkencore në lidhje me origjinën e njeriut në vendin tonë. E rëndësishme është edhe përqafimi i teorisë së evolucionit të Darvin-it sipas të cilës bota e gjallë ka evoluar nga organizmat më të thjeshtë deri tek më të ndërlikuarat, njeriu. Me interes është edhe ideja mbi ekzistencën e një kafshe, që ka qenë midis njeriut dhe majmunit, një mendim i pohuar edhe nga Lamarku, i cili thotë se njeriu duhet ta ketë origjinën nga një kafshë e ngjashme me njeriun e cila ka pasur katër këmbë. Që në numrin e parë të revistës dhe deri në të fundit nuk kanë munguar artikujt e shkruar nga një tjetër ideolog i rëndësishmë i Rilindjes Kombëtare Sami Frashëri-t. Në fletoren e parë të revistës “Drita”-“Dituria”, në 1884 në faqet 1 dhe 2 të saj Samiu boton kryeartikullin me temë “Dituria” ku shpreh rëndësinë dhe domosdoshmërinë për përhapjen e diturisë në shtresat e gjera të popullit shqiptar që sipas tij e bëjnë njeriut të quhet njeri dhe të dallohet nga të gjitha kafshët (shih Kondo, A., 1972: fq. 44). Dituria sipas tij është produkt i zhvillimit të shoqërisë njerëzore që nga kohët më të hershme e deri vonë. Njeriu sipas tij duhet të dijë gjithçka, ç´ka qenë ç´është dhe si do të bëhet. Dituria sipas autorit i duhet njeriut jo vetëm për të lexuar dhe shkruar por mbi të gjitha për të ecur përpara dhe për të qenë i dobishëm për veten dhe shoqërinë. Një rëndësi të veçantë ka edhe artikulli me titull “Qytetëria” i shkruar përsëri nga Sami Frashëri dhe i botuar në fletoren 2 në 1884 në faqen 17 në këtë revistë. Këtu autori jep një vështrim të përgjithshëm të zhvillimit të shoqërisë njerëzore në epoka të ndryshme dhe ka përcaktuar shkallët e këtij zhvillimi në disa vende të botës. Në kuadrin historik mbi qytetërimin autori boton në numrat e ardhshëm të revistës artikujt me titull “Qytetëri e grekëve” , “Qytetëri e arabëvet” dhe “Qytetëri e evropianjëvet”. Nëpërmjet revistës lexuesi shqiptar njihet mbi kushtet e zhvillimit të kulturës antike greke në të gjitha fushat, rëndësinë dhe ndikimin që ka patur qytetërimi i ardhur nga Azia, mbi të gjitha shkrimi i fenikasve i marrë nga grekët. Dijetarët e lashtë grekë i morrën, i përpunuan dhe i ngritën në një shkallë më të lartë gjatë kalimit nga një vend në tjetrin. Revista i njeh shqiptarët me dijetarë të shquar arabë, të cilët lanë vepra të rëndësishme në çdo fushë të diturisë dhe jo vetëm ata që përpunuan 229
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe përhapën filozofinë greke, por i dhanë një hov të mëtejshëm zhvillimit në përgjithësi. Konkluzione Revista “Drita”-“Dituria” ka luajtur një rol të rëndësishëm në përhapjen e arritjeve dhe njohurive shkencore të kohës nga fusha të ndryshme. Disa nga arritjet në vendet e zhvilluara Europiane ju paraqiten lexuesve shqiptarë në këtë periudhë nëpërmjet kësaj reviste, që zhvilloi aktivitetin prej vitit 1884 deri në 1885. Autorët të cilët botuan në këtë revistë ishin disa nga përfaqësuesit më të njohur të Rilindjes tonë Kombëtare, të cilët me punën e tyre dhanë një kontribut të rëndësishëm jo vetëm në këtë revistë por në të gjithë këtë periudhë. Krahas përhapjes së diturisë dhe ndikimit shkencor, revista luajti një rol të rëndësishëm në forcimin e vetëdijes kombëtare tek shqiptarët. Pavarësisht se aktiviteti i saj zgjati për një kohë relativisht të shkurtër, ndikimi dhe rëndësia e saj ishte e madhe. Artikulli i Jani Vreto-s “Mirëvetije-s”, “Dhetregonja”-“Njeritregonja”e Naim Frashërit-t, “Qytetëri e grekëve”- “Qytetëri e arabëvet”-“Qytetëri e evropianjëvet” të botuar nga Sami Frashëri shërbyen si materialet bazë për hartimin e disa prej teksteve të përdorur në shkollën e parë shqipe. Bibliografi Kondo Ahmet, “Drita”-“Dituria” (1884-1885), Shtëpia Botuese e Librit Politik Kotherja Niko, “Mësonjëtorja e Parë Shqipe” Album me rastin e 125 vjetorit të hapjes së shkollës shqipe të Korçës, Tiranë 2012 Lalaj Meri, “Atdhetari Fehim Bej Zavalani”, Botues “Emal”, Tiranë 2010 Temo Sotir, “Aleksandër Xhuvani themelvënës i pedagogjisë shqiptare”, Shtëpia Botuese “Argeta”, Tiranë, Shtypshkronja “Kotti”, Korçë “Studime për nder të Aleksandër Xhuvanit”, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Shtypshkronja “Mihal Duri”, Tiranë 1986
230
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ERIS RUSI Departamenti i Gjuhës dhe Letersisë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Universiteti “Fan S. Noli, Korçë TRASHËGIMIA LETRARE E NAIM FRASHËRIT DHE IDENTITETI KULTUROR SHQIPTAR Hyrje Në trashëgiminë tonë kulturore, në gjuhën tonë, në aftësinë krijuese të shqiptarëve gjendet zemra e identitetit tonë, e vetë kombit që ka ekzistuar shumë kohë më përpara themelimit të shtetit. Çdo komb ka të shënuara momentet kur historia kujton data të rëndësishme që lidhen me identitetin kulturor, shpirtëror dhe kombëtar. Ky proces i kujtesës dhe i festimit, ka një rëndësi të dyfishtë, duke rivlerësuar dhe nxjerrë në pah në këndvështrim strategjik, idenë e gjuhës dhe të kulturës letrare që e ushqen këtë gjuhë – si akt thelbësor i identitetit të një populli. Poezia kësisoj konsiderohet jo vetëm art i fjalës, por edhe mundësi e shndërrimit të realitetit, duke marrë elementet shpirtërore të një kombi për t’i përhapur deri në skajet më të largëta tëhistorisë dhe trashëgimisë kulturore të tij. Naim Frashëri identifikohet në këtë proces; Rilindja Kombëtare në Shqipëri, por edhe përfshirja e të gjithë intelektualëve deri tek njerëzit e thjeshtë që e donin gjuhën si ushqimi shenjtë për zemrën dhe mendjen, bëhen pjesë e një mekanizmi që në kulmin e tij ka realizmin e hapjes ë të parës shkollë shqipe në vendin tonë. Mësonjëtorja ka një vlerë të çmuar simbolike, por edhe reale, duke u mishëruar si një institucion ku fjala e shkruar shqipe do të mësohej dhe gjuha do të standardizohej duke filluar nga shpirtrat e mitur, të dlirë e të lirë, të më të vegjëlve. Në fakt, shkolla nuk na nevojitet që të mësojmë historitë e dikurshme apo datat e shënuara, por mbi të gjitha edukon nevojën e kërkimit të së vërtetës dhe të asaj çka është e drejtë. Ajo mban në vetvete trashëgiminë shpirtërore, përkrah artit dhe kulturës, si një nga pasuritë më të çmuara të çdo kombi. Pra jemi brenda dimensionit të kulturës shpirtërore të vetë kombit, me një vizion që shtrihet përtej, synon të kapë dhe të afrojë 231
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjithë botën shpirtërore shqiptare, duke u endur nga skajet mitike të origjinës, deri në kumbimin që elementi letrar, poetik, i mrekullueshëm, ka mbi realitetin e sotëm. Ndërsa në vendet e tjera të zhvilluara të Evropës propozimet romantike për një letërsi popullore, për një gjuhë më të përshtatur me ndryshimin e epokave, për një përfshirje edukuese kundrejt popullit, nxisin përshtatjen e krijuesve ndaj këtyre nevojave, Naim Frashëri është i përfshirë në një punë të jashtëzakonshme, për lidhjen e gjuhës shqipe në krijime letrare, në tekste pedagogjike, në letërsi për të vegjël dhe tekste edukues, duke i paraprirë rolit të një mësonjësi në panoramën shqiptare. Figura Naimiane nën shumëanësinë e interpretimit kritik Nga kritikët e mirëfilltë, ata që e kanë për punë të merren me shqyrtimin, analizën dhe interpretimin e teksteve, tek lexuesit e të gjitha niveleve, nga më të sprovuarit tek më dembelët dhe më të paangazhuarit, kemi dëshirën e mirë ose jo, të etiketojmë e të futim në korniza madhore, madhështore, ose të minimizojmë sikur të mos ketë pasur asnjë element të mirëqenë, emra dhe autorë të ndryshëm. Naim Frashëri nuk i është shmangur kësaj natyre përcaktuese në letërsinë shqipe. I cilësuar si poet kombëtar nga një pjesë e madhe e studiueseve dhe lexuesve të veprës së tij, nuk mund të shmangej as një formë tjetër e gjykimit që megjithëse Naimit i njihte merita në misionin e ringjalljes së ndërgjegjes kombëtare, shikonte tek cilësitë letrare të veprës elemente diletateskë e sprova pa ngjyrë artistike. Konica mbi të gjitha në një shkrim në gazetën “Dielli” përmbledh kështu këtë qëndrim: Naim Frashëri, i rritur në mes të një turme shqiptare të fjetur nga mëndia dhe nga zemra, me shëmbëllin dhe fjalën e tij zuri të zgjojë ndjenja kombësie në mes njerëzish të mpirë. Kushdo që hynte në shtëpi të tij, dilte andej I ndruar; ca bëheshin nxënës dhe përhapës të mëndimit të ri-që kombi shqiptar duhej ngjallur. Vepr e ngadalshme, plot me pengime dhe rreziqe, po vepre lëronjëse, madhësia e së cilës munt të matet vetëm kur të marrim në sy gjersin e fushës së lënë pesqint vjet ugar. Pas disa vjet, qarku i dëgjonjësve u rrit aq sa munt t’ arriheshin vetëm me shkrime. Ahere filloi një lumë i paqëndruar fjalësh të shtypura, në formë vjershe. Të gjitha këto “vjersha” kishin një karakter; munt t’i quajmë vjersha me tototo e tatat. Është lajthim të mohojmë dobinë zgjonjëse të atyre pallavrave. 232
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Totototë dhe tatatatë e Naim Frashërit, sikundër këngët e Mihal Gramenos, zenë një vënt me rëndësi në historin’ e lëvizjes kombëtare. Po vetëm padija, a mungesa e nderit të mëndjes, munt t’i quajë letretyrë. Janë dokumenta propagande politike të vlefshmem, dhe asgjë tjatër.342 Kemi të bëjmë me shpërfaqejen e personalitetit krijues të Konicës, i cili kur dëshiron, nuk është i butë dhe di të ngacmojë e të nxjerr me një gjuhë therrëse qëndrimet e tij që provokojnë ose shenjestrojnë, dhe dinë si të vendosin në vështirësi individët ose veprat me të cilat vendos që të merret në shkrimet e tij. Por nga ana tjetër nuk mund të anashkalojmë mundësinë që Konica njëlloj sikundër ka bërë në mjaft raste gjatë krijimtarisë së tij, ata që një herë i lavdëron, në një moment tjetër t’i shajë apo t’iu kundërvihet me energji. Dhe rasti i Fan S. Nolit nën gjykimin e penës së tij është shembull për të mos marrë të mirëqenë plotësisht këtë qëndrim. Në fakt, kritika e viteve '30 vuri në dukje rileximin e vazhdueshëm të Naimit, përmes parametrit të ribotimit: "Janë të paktë ata shkrimtarë tonë që u janë shitë botimet e bame, prandaj pak e aspak na bjen rasa, me pamë ribotime librash, që mos jenë shkollorë. Në gjuhën shqipe janë ribotuem veprat e Naim Frashërit dhe t'At Fishtës, ketyre dy poetënve që na nderojnë me prodhimet e veta letrare dhe qi janë baballarët e poezis shqipe"343. Treguesi i ribotimit të teksteve, vlen të nxjerrë në pah dëshirën për të lexuar nga ky autor në vijimësi kohore, njëherësh pranëvë tematikat naimiane me koherencën dhe mundësinë për t’i folur në periudha të ndryshme, mendjes dhe shpirtit shqiptar. Brenda kësaj krijimtarie ne gjejmë jo vetëm mundësi për të njohur lartimin e gjuhës dhe vlerave kulturore të kombit, por edhe një dialogim të vetë lexuesit me pjesët më intime të ndërgjegjies dhe shpirtit të tij. Naimi filozof, Naimi panteist, Naimi lirik, na prezantohet përmes teksteve poetike duke ofruar mundësi të panumërta interpretimi dhe shijimi të fjalës së tij poetike. Kështu, si kundërpeshë, në këtë sprovë të Konicës, mund të 342
Faik Konitza, Gazeta Dielli, Boston Mass, 28 korrik 1937 Alfred Çapaliku, Rileximi i një teksti poetik, "Fjalët e qiririt" të Naim Frashërit, Sesion shkencor në kuadër të MLN “Ditët e Naimit 2000“, Tetovë, Maqedoni 343
233
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
marrim qëndrimin e akademikut Rexhep Qosja, i cili tek “Njeriu dhe fjala e tij” shprehet: Ajo që të magjeps përpara këtij poeti është madhështia morale e natyrës së tij; ajo që të bën ta duash veprën e tij përgjithmonë është prezenca imanente e njeriut, e humanistit, në secilën fjali të shkruar; ajo që të bën të kesh respekt të pakrahasueshëm ndaj profili të tij njerëzor dhe kreativ është gatishmëria e tij të flijohet për të mirën e njeriut, për progresin e tij. Ka diçka që veprën e Naim Frashërit e bën të pamortshme, diçka që e shpëton prej hiçit dhe harresës edhe njeriun, edhe veprën e tij të shkruar, përkundër mohimit të çuditshëm të Faik Konicës. Kjo diçka nuk është vetëm vlera artistike e saj, por, më tepër, roli prej prijsi i Naimit në shumë fusha të krijimtarisë sonë shpirtërore. Zulma e merituar e Naimit i dedikohet më tepër gjerësisë së tij kreative se sa thellësisë artistike të shkrimeve.Sikur të me rendoheshin shkrimtarët tanë të deritashëm vetëm simbas kriterit të vlerës estetike të veprave të tyre, do të vërehej se vendi i Naimit ika ndërruar nën presionin e imponimit të emërave të rinj sidomos të prozatorëve të tanishëm. Por, megjithatë, ai mbetet në ballë të letërsisë sonë. Këtë paradoks e shpjegojnë rolet e shumta dhe dimensionet e tij kreative, misioni i lartë që ka kryer në çastet më vendimtare të historisë sonë moderne dhe ndikimi i madh që ka ushtruar mbi krijuesit e rinj dhe mbi tërë kulturën kombëtare344. Jemi në të drejtën tonë nëse e konsiderojmë Naim Frashërin si një nga themeluesit më të rëndësishëm të kulturës shqipe, i cili arrinte të shihte te fjala e shkruar shpërfaqjen e një universi vlerash ku identiteti i kombit shqiptar do të qartësohej e do të lartësohej njëlloj si identitetet e kombeve të tjera të mëvetësuara e të lira nën shekullin e XIX. Në mënyrë të ngjashme me patriotë dhe përqafues të çështjes kombëtare shqiptare, nën kornizën e Rilindjes, edhe Naim Frashëri identifikoi te kultivimi artistik i fjalës shqipe aftësinë për të ndihmuar në shpërfaqjen e identitetit shqiptar. Mund të përmendim krahas tij autorë të tjerë që kanë ushqyer të njëjtin orientim me Naim Frashërin. Thimi Mitko mendon se: “Shqiptari, duke dashur pa fund atdheun e tij, do dhe 344
Rexhep Qosja, Njeriu dhe Fjala, Prishtinë, 1978.
234
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
bashkatdhetarin e tij, edhe kur ay është në tjetër fe, sepse fenë e ka në vend të dytë, kur puna është për atdheun e përgjithshëm. Në këngët heroike të popullit gjenden shumë shembëlla të tilla, që s’e kanë shoqen, patriotizmi dhe lirije të fesë” 345. Krijimtaria Letrare e Naimit, nën dritën e studimeve të panumërta të bëra rreth saj, ofron hapësira për reflektime të tjera, duke ndjekur rrugën e vlerësimit të letërsisë në marrëdhënie me historinë. Përmes këtij procesi, është vargu naimjan që orienton lexuesin drejt shtigjeve që deri diku presin ende të eksplorohen, duke komunikuar jo vetën kredon poetike të Naimit, por edhe frymën e kohës, ngjarjet dhe perceptimin e popullit shqiptar i cili përmes përkushtimit të rilindasve, po kërkonte vetë afirmimin në përpjekje për të shfaqur një identitet të plotë kulturor dhe kombëtar. Këtë Naim Frashëri e rindërtoi jo vetëm në terrenin e imagjinares poetike, por duke përdorur figura simbolike dhe metaforike që e lehtësonin orientimin e lexuesve brenda krijimtarisë së tij. Hapësira letrare naimiane Naim Frashëri përmes kultivimit të fjalës artistike, arriti t’i japë jetë ëndrrës me funksione të qarta për krijimin e një hapësire unike shqiptare. Ishte i padyshimtë mendimi i tij që gjuha dhe letërsia jepte ndihmesën e vet për të ruajtur të gjallë dhe për të përforcuar ndërgjegjen kombëtare, si dhe për të dëshmuar identitetin kombëtar shqiptar. Letërsia për fëmijë e të rritur, tekstet didaktike, ato me përmbajtje historike, fetare etj, ishin mënyra e duhur që përmes artit të fjalës, të arrihej në krijimin e kulturës së re që i duhej vendit, për të formësuar emrin dhe pavarësinë mes vendeve të tjera evropiane. Krijimtaria letrare e Naim Frashërit në gjuhën shqipe ka filluar rreth vitit 1880, kur vjersha e tij atdhetare Shqipëria qarkulloi në dorëshkrim ndër nacionalistët shqiptarë jashtë vendit, sidomos në Rumani. Kjo vepër në 106 vargje me tetërrokësh mjaft të parregullt, rima të shpejta dhe, krahasuar me veprat e mëvonëshme, e cekët nga përmbajtja, u botua shumë vonë në vitet e fundit të jetës së poetit. Naimi këtu trajtoi shumë nga temat e tij të pëlqyera, ato që do të rishfaqeshin të trajtuara me një nivel më të lartë artistik në krijimet e mëvonëshme: prejardhja e lashtë pellazgjike e shqiptarëve, heronjtë kombëtarë të së kaluarës, nevoja për shkolla në gjuhën shqipe për të 345
Gjergj Zheji, Folklori shqiptar, Argeta-LMG, Tiranë, 1998
235
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kapërcyer prapambetjen, etj. Meqë Porta e Lartë nuk lejonte botimin e librave në gjuhën shqipe në Konstantinopojë, veprat më të mirënjohura të Naim Frashërit nuk u botuan në qendrën e Perandorisë Osmane, por në Bukuresht, ku kishte një ngulim të rëndësishëm e të zhvilluar shqiptarësh e ku ishte ngritur një shtypshkronjë shqiptare nga Shoqëri e të shtypuri shkronja shqip më 1886. Vështruar në rrafshin kohor, letërsia e Naim Frashërit ka për brendi frymëzimin romantik, bindjen panteise, rrugëtimin në imagjinata dhe në realitetin historik, duke afruar epokat e largëta tëlavdishme, me ditët dhe rrugëtimet e rilindësve shqiptarë për kultivimin e shpirtit shqiptar me dije dhe arsim. Naim Frashëri ofron mundësinë për të identifikuar në hapësirën e letrares, vlerat më të mira të njeriut dhe të shqiptarit, deri në skalitjen e identiteteve ku e kaluara dhe e sotmja konceptohen si kategori historike dhe e para nuk shkëputet nga e dyta. Kështu tek ky autor ne mund të ndeshemi herë-herë me një frymë ekzaltimi pas së kaluarës, me një lloj magjepsje ndaj njerëzve dhe bëmave të tyre. Në këtë realizim të gjetur, pikërisht rindërtimi i kohës dhe i hapësirës ofrohet si një element i domosdoshëm për t’i dhënë nuanca dhe efikasitet krijimtarisë artistike. Po t` i hedhësh një sy gjithë veprës letrare të Naim Frashërit, si në poezi ashtu edhe në prozë, dallon me një herë së ai kishtë një informacion shumë të gjerë kulturor; ai njihtë mirë letërsinë antike greko- romake, sidomos Homerin e Virgjilin, letërsinë europiane,autorët romantikë,poetët e dijetarët orientalë. Kjo pasuri njohurish, shijesh e pëlqimesh i jep një dimension të zgjeruar perceptimit dhe qasjes krijuese, duke mundësuar që teksi naimian të mos flasë me një zë të nëtrajtshëm, por të ketë brend vetes nuanca që vijnë nga kohë dhe vende të ndryshme letrare, e që konkretisht shpërfaqen pa e cënuar individualitetin krijues të tij. Sa më sipër, pa harruar që Naim Fashëri si poet mbarëkombëtar zotërohej nga ideja patriotike e bashkimit dhe vëllazërimit të të gjithë shqiptarëve, ngrihet mbi ndasitë fetare. Shpirti i tolerancës e lartëson edhe më tepër figurën e tij si Apostull i shqiptarizmës. Nuk është e rastit që në librin “Lulet e Verës” midis vjershave me motive të ndryshme, ndodhet edhe poezia “Para Krishtit”. Në këtë poezi autori nuk e shikon Krishtin as si shenjtor, as si 236
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
fetar, po si një njeri tokësor, si përfaqësues i humanizmit më të thellë, që predikon mirësinë dhe drejtësinë dhe që sakrifikon veten për njerëzinë: “Fytyra jote mua më tregon, /... Gjithë ç` ka hequr njeriu i mjerë,... /Që e kanë vrarë dhe e kanë prerë, pa fjalë, pa pasur faj”. Toleranca fetare e Naimit nuk e çudit aspak lexuesin, pasi ajo është edhe tolerancë e popullit të tij, gjë që flet për një psikologji të qytetëruar, për një civilizim mbarëshqiptarë. Poeti mbi gjithçka vë mëmëdhenë. Ai i drejtohet Nënës Shqipëri me apoteoze, duke u përfalur me përgjërim: “Shqipëri të qofsha falë, / Të kam mëmë e më ke djalë”. Humanizmi përbën një tipar qensor të botkuptimit të N. Frashërit që është evidentuar mirë në studimet rreth tij. Fryma humane ndjehet e fuqishme në veprat filozofike të Naimit: "Të tretem për ndjerinë", Njëri! Të qofsha falë!, "S'ka më të lartë në jetë/ Nga njeriu,'është i vërtetë", "Të ndërojë njeriu njerinë". Poeti çmonte njeriun me botë të pasur shpirtërore, me etjen e papërmbajtur për liri dhe të plotfuqishëm me aftësitë e tij njohëse; sipër botës tjetër, sipas tij, njeriun e ngrë arësyeja, që i lejon të depërtojë në të fshehtat e natyrës e të jetës, që e bën të lirë dhe zot të tyre. Humanizmi i tij shkrihej organikisht me idetë iluministe ("Dhe drita e diturisë për para do na shpjerë"). Në këtë kuptim edhe predikimet e tij filozofike, Naimi i shihte si mjet që e aftëson intelektualisht njeriun, si një ushqim e gjimnastikë e vetëdijes së tij. Naimi dhe gjuha shqipe Si krijues, Naim Frashëri shfaqet duke njohur dhe kuptuar historinë e botës dhe të popullit të vet dhe, më konkretisht, vjen duke u formuar krahas baticave e zbaticave shoqërore të popullit të vet. Edukimi, shkollimi, janë mjetet për të përftuar ruajtjen dhe përmirësimin e të ëmblës gjuhë shqipe. Ndaj poeti nuk fsheh magjinë dhe prekjen që i shkakton hapja e shkollës së parë shqipe dhe me një lavdërim të veçantë shkruan për qytetin, që pat nderin të çelte i pari derën e saj: Lumja ti, moj Korç` o lule,/Që i le pas shoqet e tua,/Si trime në ball` u sule,/T`a paçim për jetë hua. Shkollat që po hapeshin dhë forcimi i përditshëm i ndërgjegjës kombtare e bënin optimist Naim Frasherin për çlirimin e Shqipërisë nga sundimi i Turqisë: Se shqipëtari/E gluha e tija/Venë së mbari/Dhe Shqipëria.Besimi i poetit për ardhmërinë e Shqipërisë ishte i patundur, 237
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sepse ai e kuptonte që drita e diturisë po e mundte errësirën:Për Shqipërinë/Ditët e mira/Paskëtaj vinë./Shkoi errësira. Në shumë sfera të krijimtarisë shpirtërore tek ne ai është i pari dhe breznitë e ndiejnë dhe e dinë tërë domethënien e lartë të veprës e të punës së tij. Misionin e poetit ai nuk e merr si shprehje të ndjenjës autarkike; më parë e konsideron si misionin human që të tjerëve ua hap dyert e ardhmërisë më të bukur. Akti i jetës dhe i veprës së tij janë një: kjo është bukuria më e madhe e shëmbëlltyrës së tij prej njeriu e artisti. Naim Frashëri, që shkroi me kaq dashuri për bukurinë e gjuhës shqipe, u përpoq me gjithësa mundi intelektualisht me veprën e tij për lartësimin e nivelit kulturor të saj. Këtë anë të rëndësishme të veprës së poetit nënvizonte edhe albanologu i famshëm Norbert Jokl-i, i cili, dukë shkruar për autorin e “Historisë së Skënderbeut” dhe të “Qerbelasë”, theksonte rolin e madh të veprës së këtij poeti për formimin e gjuhës letrare shqipe. Me veprat e Naimit gjuha shqipe u pasurua edhe nga ana leksikore me shumë fjalë të reja. Është shumë e dukshme përpjekja e tij si edhe dëshira e madhe për ta pasuruar, po edhe për ta pastruar gjuhën shqipe. Kjo anë e krijimtarisë së poetit duket edhe në titujt e librave shkollore e diturake, që botoi siç janë “Vjërsha për Mësonjëtoret e Para” dhe “Këndimi i Çunave”, ku fjala “mësonjëtore “ zëvëndësonte fjalën “shkollë” dhë fjala “Këndim” fjalën “lexim”. Poeti e dëshiron gjuhën shqipe të pastër në plotërinë e saj, i takon poetëve ta përmirësojnë duke reflektuar gjallërinë e saj, mënyrën si shprehet e si qarkullon në art, por edhe drejtpërdrejt në popull. Naimi nuk i fshihet mundësisë që ndoshta edhe poetët vetë, të kënë fajin e tyre në rëndimin dhe pështjellimin e shtresës gjuhësore të shqipes, kur përmend rolin ndonjëherë të dëmshëm të krijuesve bejtexhinj. Këtë e reflekton në Paradhënien e Këngës së parë të Iliadës së Omerit, të përkthyer prej tij. Në fund të kësaj parathënie, pasi vlerëson vjershat e Hasan Zyko Kamberit, të Nezim Frakullës etj., si shton: "Po të gjithë kanë bërë faj, që s'faletë, e të metë që s'ndjehetë kurrë. Kanë përzjerë gjuhën e bukurë shqipe me fjalë të huaja! Gjuha jonë duhetë shkruarë fjeshtë shqip, se fjalët e huaja e shëmtojnë shumë. Është' e gjerë gjuha jonë dhe'e bukurë shumë, ka fort fjalë të 238
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mira për të vënë në vënt të fjalëvë të huaja".346 Duke të mësuar ai don të të çlirojë se, simbas tij, vetëm njeriu i ditur është i aftë të çlirohet. Pasuria e vërtetë e kombit shqiptar gjendej tek kultura, e jo tek materialja apo e sipërfaqëshmja, por sidomos tek gjuha që do të mund të sillte në rrugën e duhur dhe të mbarë, fatin e shqiptarëve dhe të Shqipërisë. Naimi e ndjente dhe e reflektonte në tekstet e tij poetike këtë qëllim madhor. Përfundime Edhe sikur të kishte njohuri të mjafta për poetikën e re europiane, Naim Frashëri prapë nuk do të mund të ishte tjetër përpos ai që është: krahas poetit edhe iluminist. Tamam në momentin më të nevojshëm Naimi shfaqet si një fuqi që vë në lëvizje ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve të shkoqur gati prej qenies së tyre kombëtare. Ai shfaqet si sinteze e fjalës së shkruar dhe e orvatjeve praktike në frymën e Lidhjes së Prizrenit. Është e sigurt se në letërsinë tonë kurrë s’janë bashkuar ashtu idealisht mendja e qartë dhe ndjenja e flakët, etika e bartë dhe vetëdija e zgjuar, dëshira e pashuar dhe durimi vetëmohues, vullneti i çeliktë dhe gatishmëria e sakrifikimit. Rrallë, një poet mundt’i niset vetëdijshëm rrugës së vetëmohimit për hir të një qëllimi të shenjtë. Roli i Naim Frashërit në këtë proces është i patjetërsueshëm. Lartësimi i gjuhës, përdorimi i fjalës jo vetëm si një mjet për të përëuar idealet dhe ndjenjat, por më tepër si një mision kulturor i rilindasve për të bërë dritë mbi vlerat e kombit, ndjehet më tepër se të gjithë tek ky autor. Në fakt, gjuha si cdo përbërës tjetër i kulturës materiale dhe intelektuale të një populli, është një e mirë e brishtë që ka nevojë të ruajë identitetin historik, por edhe të rinovohet e t’i japë mundësi letërsisë së një kombi të flasë në të gjitha format e saj. Dhe nën këtë prizëm, pozita e Naim Frashërit ka qenë pa dyshim e dorës së parë, mund të cilësojmë si një nga më të rëndësishmet që kultura e kombit shqiptar, zotëron me mirënjohje dhe vlerësim. Bibliografi Elsie, Robert, Letërsia shqipe, Një histori e shkurtër, Skanderbeg books, Tiranë 2006 346
Shaban Demiraj, Naim Frashëri: bektashizmi dhe kombëtarizmi, Sesionishkencor në kuadër të MLN “Ditët e Naimit 2000“, Tetovë, Maqedoni, f.16
239
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Historia e Letërsisë Shqipe, vëllimi II, (Pjesa e tretë LETËRSIA SHQIPE E RILINDJES KOMBËTARE), Tiranë 1959 Qosja, Rexhep, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi I, II, III, Rilindja, Prishtinë, 1984 Çapaliku, Alfred, Rileximi i një teksti poetik, "Fjalët e qiririt" të Naim Frashërit, Sesion shkencor në kuadër të MLN “Ditët e Naimit 2000“, Tetovë, Maqedoni Qosja, Rexhep, Njeriu dhe Fjala, Prishtinë, 1978. Zheji, Gjergj, Folklori shqiptar, Argeta-LMG, Tiranë, 1998 Petrota, Gaetano, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, (përktheu Qemal Velija), 2008 Bulo, Jorgo “Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit”, Tiranë 1999
240
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SESIONI III
241
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ARDITA PRENDI Universiteti i Tiranës Fakulteti i Shkencave Sociale
[email protected] PROFILI PSIKOSOCIAL I TË MITURVE NË KONFLIKT ME LIGJIN Të dhënat statistikore për kriminalitetin e të miturit, krahasuar me vitet 2009, 2010, 2011, 2012,2013 , 2014 dhe 2015 pasqyrojnë një rritje të theksuar të fenomenit, ndërsa në vitin 2013 kemi një ulje të të dënuarve të mitur, ndërkohë që vihet re një rritje e numrit të tyre në vitin 2014 dhe ulje për vitin 2015. Të dënuar të mitur gjatë vitit 2015 janë 601, nga të cilët 410 të dënuar për krime dhe 191 të dënuar për kundërvajtje penale. Nga kjo kategori të dënuarish, në vitin 2009 ishin 411 (362 për krime, 49 për kundërvajtje), në vitin 2010 ishin 656 (594 për krime, 62 për kundërvajtje), në vitin 2011 ishin 683 (610 për krime, 73 për kundërvajtje), në vitin 2012 ishin 883 (826 për krime, 57 për kundërvajtje penale), në vitin 2013 ishin 680 (589 të dënuar për krime dhe 91 të dënuar për kundërvajtje penale),në vitin 2014 ishin 773(545 për krime dhe 228 për kundravajtje), (Vjetari statistikor 2015). Përfshirja në sjellje kriminale e të miturve është një fenomen shqetësues në Shqipëri, por me një rritje të shpejtë prandaj është e nevojshme kryerja e studimeve empirike për të eksploruar, monitoruar, shpjeguar dhe kontrolluar në vazhdimësi tiparet dhe dinamikat e këtij fenomeni, si dhe faktorët që e nxisin dhe e shoqërojnë atë. Ky artikull eksploron statistikisht disa sjellje kriminale dhe antisociale tek të miturit, duke u fokusuar në faktorët individualë, familjarë, të shkollës, moshatarëve dhe komunitetit. Qëllimi i studimit Ky artikull ka për qëllim që të përshkruajë, shqyrtojë dhe analizojë faktorët e riskut, si dhe të pasqyrojë profilin psikosocial të të miturit në konflikt me ligjin Shqyrtimi i literaturës Teoria psikodinamike e zhvillimit të vetes, (Erikson, 2001), thekson se shumica e adoleshentëve përjetojnë një krizë identiteti, 242
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjatë të cilës janë emotivë, impulsivë dhe të paqartë për rolin dhe qëllimet që do të kenë në shoqëri. Në këndvështrimin e tij, disa të mitur, sidomos ata që kanë pasur përvoja abuzimi apo neglizhimi në familje mund të përjetojnë në mënyrë të pandërgjegjshme frikë ose zemërim ndaj prindërve të tyre. Po ashtu, fëmijët mund të ndjehen të vetmuar ose të pashpresë nëse vijnë nga përvoja të paqëndrueshme dhe të varfëra të komunikimit dhe kujdesit prindëror. Përpara një dileme emocionale, të zemëruar nga ky privim, dhe nga ana tjetër, të vetëdijshëm se prindërit janë të nevojshëm për të mbijetuar, në dukje ata përvetësojnë rolin e fëmijës ‘së mbarë’ duke shtypur zhgënjimin dhe duke i drejtuar këto ndjenja negative tek vetja. Ky dyzim ndjenjash i bën ata më të ndjeshëm ndaj depresionit dhe çrregullimeve të humorit (Siegel & Welsh, 2010) . Teoria psikodinamike ka gjetur mbështetje në rezultatet empirike, të cilat tregojnë se adoleshentët e përfshirë në krime vuajnë nga një sërë probleme të shëndetit mendor dhe çrregullime të personalitetit . Studimet e viteve të fundit në popullatat e të miturve të përfshirë në krime pohojnë për një numër të madh prej tyre të diagnostikuar me nivel të lartë agresiviteti, ankthi dhe depresioni (Grisso, 2008; Fishbein, 1996). Shumë prej tyre paraqesin karakteristika antisociale, të cilat mund të jenë shenja të çrregullimeve të personalitetit; ata raportojnë për marrëdhënie problematike me anëtarët e familjes, mësuesit, apo bashkëmoshatarët, vështirësi për të besuar dhe respektuar figurat autoritare e rregullat (Brandt & Zlotnick, 1988). Sipas teorisë së tendosjes (Agnew, 2001), tendosja e prodhuar nga ngacmimi apo bullizmi ka më shumë gjasa të kontribuojë në mesin e delinkuentëve të mitur, sesa në mesin e adoleshencës së vonë, të cilët kanë tipare të caktuara të personalitetit të tilla si: negativitet dhe vetë-vlerësim të ulët. Adoleshentët në përgjithësi kanë eksperienca stesuese dhe tendosje, kjo si pasojë e ndryshimeve që ndeshin në jetën e tyre jo vetëm biologjike por edhe ndryshimeve sociale. Adoleshentët kanë kontroll më të ulët socio-emocional sesa të rinjtë, si pasojë e proceseve zhvillimore, por ata gjithashtu kanë tendencë të përjetojnë forca negative dhe kontrolluese në jetën e tyre nëpërmjet shkollës dhe familjes. Përveç kësaj, adoleshentët kanë më 243
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shumë gjasa për të bashkëvepruar me moshatarët delinkuentë, edhe pse këto moshatarë nuk janë miqtë e tyre shpesh, si pasojë e lidhjeve me moshatët nëpërmjet aktiviteteve që kanë lidhje me shkollën. Studiues të shumtë raportojnë se, paaftësia e të mësuarit prodhon arritje të dobëta akademike si dhe qëndrime negative të të miturit delinkuent ndaj të afërmve, shokëve dhe zyrtarëve të shkollës. Notat e dobëta dhe qëndrimet negative nga ana tjetër çojnë në lidhje të fëmijës me të tjerë fëmijë, të cilët janë gjithashtu të dështuar dhe të pakënaqur me shkollën, bëjnë mungesa pa arsye dhe kanë probleme të shumta në lidhje me shkollën si dhe delikuencën (Murray, 1976; Cott, 1978; Holzman, 1979; Fishbein dhe Thatcher, 1986; Meltzer et al, 1986; Fleener, 1987; Gallico et al, 1988; Fink, 1990). Teoritë e çorganizimit social dhe anomie (Merton 1957&Durkeihm 1933), pohojnë se zonat rurale, ish-zonat industriale janë zona të karakterizuara nga mundësi të kufizuara punësimi si dhe mungesë të burimeve financiare të tilla si: toka dhe prona. Mungesa e aktiviteteve ekonomike do të thotë për këta individë, mungesë e mundësive dhe burimeve për të bërë një jetesë normale. Studiues të shumtë (Jaffee et al, 200, Smith dhe Farrington, 2004; Murray dhe Farrington, 2005;. Phillips et al, 2006) pohojnë se, ndonjëherë të jetuarit me të dy prindërit mund të kontribuojnë në delikuencë, nëse njëri ose të dy prindërit manifestojnë modele të sjelljes kriminale. Ky grup adoleshentësh me sjellje devijante dominohet nga mungesa e mirë-edukimit të tyre, në formën e një lloj mosinteresi të thellë të prindërve ndaj fëmijës apo një qëndrimi tepër “të butë” duke i’a lënë gjithçka fëmijës në dorë, apo një edukimi të papërshtatshëm, shumë të ashpër dhe strikt, ku në disa raste babai modelon dhe sjellje antisociale. Sipas Wallerstein ( 2000), divorci ka efekte që ndikojnë tek fëmijët dhe pasojat e tij vërehen vitet e mëvonshme, në përshirjen e të miturit në sjellje delinkuente. Jo vetem divorci por edhe rimartesa mund të ketë efekte të forta veçanërisht në ofendimin e statusit, por edhe në forma të tjera të delikuencës . Metodologjia Popullata Pjesëmarrësit në këtë studim janë të mitur që kanë kryer vepra penale dhe i përkasin moshës nga 14 gjer në 18 vjeç. Të miturit i përkasin dy grupeve të marra në studim, grupit të parë atij të 244
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
paraburgimit, që do të thotë që ata ende nuk kanë marrë masën e dënimit dhe grupi i dytë janë të miturit e dënuar, pra që kanë marrë masën e dënimit dhe janë duke e vuajtur atë. Procedura e përfshirjes së popullatës në plotësimin e instrumentave. Së pari të miturit u ftuan të marrin pjesë në studim me anë të një ftese bashkëpunimi e cila përmbante shkurtimisht këto çështje: Përshkrimin e qëllimit të studimit Lejen e tyre për t’i përfshirë në studim Së dyti, me të miturit të cilët plotësuan pyetësorin, u kontaktuan nën asistencën e psikologut dhe punonjësit social. Pjesëmarrësit që ndodheshin në IMK u informuan për vendin në të cilin do të plotësoheshin pyetësorët, kodin e tyre. Pjesëmarrësit u siguruan se do të ruhej konfidencialiteti dhe anonimati si parime bazë të etikës, si dhe u siguruan se të dhënat e tyre do përdoren vetëm për qëllime shkencore dhe kjo gjë u arrit duke marrë edhe lejen e tyre. Rezultate dhe konkluzione Nuk ekziston një përshkrim unik i profilit të të miturve në konflikt me ligjin, pasi një sjellje antisociale shfaqet si pasojë e ndërthurjes së faktorëve psikologjik, familjar dhe social shumë të ndryshëm rast pas rasti. Në rastin e çrregullimeve psikike të dyshuara si favorizuese sjelljesh antisociale, vetëm në një numër të kufizuar të rasteve, sjellja delinkuente shfaqet e lidhur me çrregullimet psikotike që shquhen nga një alternim i ashpër i kuptimit të realitetit.. Ndonjëherë personaliteti i delinkuentit mund të duket si normal, apo i pacënuar. Kalimi në aktin kriminal të adoleshentit nuk është veçse një episod rinor reaksioni që do të kalojë në maturim. Problemi qëndron tek ndihma që i duhet dhënë subjekteve të tilla të dalin nga kjo gjëndje (QShRT T, 2004) Sipas të dhënave të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve rezulton se nga 78 të mitur që ndodheshin në këto institucione në momentin e intervistimit, rreth 10% e tyre janë diagnostikuar me probleme të shëndetit mendor (DPSH 2015). Profili psikosocial i të miturve në IMK Për shumë të mitur në institucionet penitenciare sjelljet delinkuente janë sjellje të mësuara në ato vite të cilat janë më të rëndësishme për formimin e e individit. Këto sjellje shpesh janë 245
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
pasojë e ndikimit të faktorëve të jashtëm (familja, bashkëmoshatarët, media) dhe faktorëve të brendshëm siç janë mungesa e aftësive konjitive dhe sociale për të zhvilluar sjellje prosociale, të prirur nga e mira e përbashkët. Të miturit në konflikt me ligjin zakonisht janë mjaft impulsivë, kanë vështirësi për të kontrolluar zemërimin e tyre si dhe frustrohen lehtë. Përsa i përket karakteristikave individuale të të miturve në konflikt me ligjin mund të përmendim: a) Nivel arsimor i ulët Një pjesë e konsiderueshme e të miturve në IMK rezulton të mos ketë përfunduar arsimin e detyruar, kryesisht për arsye ekonomike por dhe për arsye të tjera të karakterit social. Gjatë fazës së parë vetëm 37% e tyre kanë kryer arsimin fillor dhe 40 % e tyre e kanë kryer arsimin 9-vjeçar (ose janë duke e kryer në Institucion) dhe pjesa tjetër në një përqindje prej 22% janë duke ndjekur arsimin e mesëm.Kjo shpjegon faktin se një pjesë e konsideruaeshme e të miturve në IMK ndjekin arsimin e e detyruar 9 –vjeçar. Pra duke iu referuar të dhënave të katër fazave rezulton se niveli arsimor i të miturve është i ulët. b) Toksikomania Nga të dhënat e mbledhura, rezulton se është rritur numri i të miturve që përfshihen në vepra penale që kanë të bëjnë me përdorimin dhe shfrytëzimin e lëndëve narkotike. Aktualisht autoritetet e këtyre institucioneve pohojnë se është rritur numri i të miturve përdorues të drogave. Një nga arsyet pse te miturit përfshihen në sjellje riskuese sipas Elkind, në këtë rast në përdorimin dhe shpërndarjen e lëndëve narkotike është prirja që kanë adoleshentët për të menduar në terma heroikë, mitike , ndjenja se ata janë shumë special, se asgjë e keqe nuk mund t’u ndodh atyre njihet me termin fabula personale që është një nga komponentët e egocentrizmit që përjeton i mituri në këtë fazë të zhvillimit që është adoleshenca (Karaj, 2010) c) Egocentrizëm dhe mungesë empatie Të miturit në konflikt me ligjin zakonisht janë mjaft impulsivë, kanë vështirësi për të kontrolluar zemërimin e tyre si dhe frustrohen lehtë.Ata mendojnë se janë vazhdimisht të vëzhguar dhe të gjykuar nga të tjerët, edhe kjo karakteristikë per adoleshentët në tërësi e njohur me termin audienca imagjinare (Karaj,Th 2010)( komponent i 246
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
egocentrizmit), por në rastin e të miturve që kanë kryer sjellje devijane është më e theksuar. Në përgjithësi ata kanë tendencën të gjykojnë në mënyrë egocentrike si dhe priren nga plotësimi i nevojave vetjake pa marrë parasysh pasojat e sjelljeve të tyre. d) Vetëkontroll i pakët Një pjesë e konsiderueshme e të miturve në institucionet penitenciare rezulton se kanë pak vetëkontroll, si dhe probleme në aspektin e socializimit. Ky konstatim mbështetet nga studiuesit Botchkovar, Marshall, Rocque, Posick(2015) citojnë në studimin e tyre përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, Gottfredson dhe Hirschi, sipas të cilëve krimi dhe delikuenca mund t'i atribuohet një kushti themelor, vetëkontrollit të ulët. Jo vetëm aktet kriminale janë pasojë e vetëkontrollit të ulët, por në përgjithësi aktet e përgjithshme të devijimit mendohet gjithashtu, të jetë rezultat i vetëkontrollit të ulët. h) Mungesë aftësie për menaxhimin e konflikteve Një pjesë e mirë e të miturve nuk arrijnë të frenojnë impulset agresive dhe si pasojë kanë probleme në menaxhimin apo shmangien e konflikteve. Përsa i përket mjedisit social në të cilin janë rritur të miturit në konflikt me ligjin mund të përmendim disa karakteristika, si: a. Familje të mëdha, të pastrukturuara dhe problematike Një pjesë e mirë e të miturve vijnë nga familje të mëdha, me shumë fëmijë, ose nga familje me problematika të ndryshme si divorci i prindërve, emigrimi apo vdekja e njërit prind. Në evidencat që disponohen mbi gjendjen familjare të të miturve vihet theksi mbi divorcet e prindërve, apo në konfliktet brenda familjes. Shpesh haset një mungesë edukimi, në formën e një neglizhimi të thellë të prindërve ndaj fëmijëve, të një mungese autoriteti kryesisht atëror, një edukim i papërshtatshëm, në disa raste strikt, apo një qëndrim i butë, apo dhe inkoherent që dallohet nga oshilacione brutale. Nga intervistat me të burgosurit e mitur rezulton se disa nga karakteristikat kryesore të evidentuara në një pjesë të konsiderueshme të tyre gjenerohen nga faktorë individualë të riskut dhe faktorë të riskut që lidhen me ambientin social b. Shoqëria me grupe të marxhinalizuara. Një pjesë e të miturve në konflikt me ligjin pohojnë se shoqërohen me të mitur të tjerë, ose me të rritur të cilët kanë kryer vepra penale. Duke qenë se vjedhja në bashkëpunim është një ndër 247
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
veprat penale me incidiencë më të lartë, në pjesën më të madhe të rasteve disa të mitur ndodhen në paraburgime dhe burgje bashkë me të mitur të tjerë të akuzuar apo dënuar për kryerjen e të njëjtës vepër penale. c. Problemet ekonomike Në përgjithësi, të miturit në institucione penitenciare vijnë nga familje me burime të pakta financiare. Në pjesën më të madhe të rasteve këto familje janë zhvendosur nga zonat rurale në ato urbane dhe kanë hasur në vështirësi të mëdha ekonomike, por dhe në vështirësi për tu integruar kulturalisht. Nuk ka dyshim që ky mbetet një faktorët kryesor që ndikon në përsonalitetin dhe sjelljen e të miturit dhe shpjegon arsyetet si dhe pse i mituri hyn në konflikt me ligjin. Shumica e të miturve kanë probleme ekonomike. Ata vijnë nga familje të varfra ose nuk kanë asnjë shans për punësim dhe sigurimin e nevojave të tyre financiare nuk mund të sigurojë nevojat bazë. 22, 2 % e të miturve i përkasin familjeve me varfëri ekstreme, 55, 6 %e kampionit i përkasin familjeve me të ardhura minimale ndërsa pjesa tjetër prej 22,2% i përkasin familjeve me të ardhura në normë. Një situatë e tillë, do të thotë se pjesa më e madhe e të miturve vijnë nga familje me të ardhura minimale. d. Mosfunksionim i mekanizmave të kontrollit familjar, shkollor dhe institucional. Edhe në këtë drejtim vihet re se një pjesë e të miturve të përfshirë në akte kriminale, siç dhe është përmendur më lart, vijnë nga familje të cilat për arsye të ndryshme nuk kanë shumë supervizion apo kontroll ndaj fëmijëve. Po ashtu sistemi arsimor nuk ofron zgjidhje të përshtatshme për përfshirjen e të miturve “problematikë“ në procesin arsimor. Në përfundim të studimit u konkludua se: - Kriminaliteti i të miturve në Shqipëri bazuar në statistikat ekzistuese ka ardhur në rritje sidomos gjatë 5 viteve të fundit. - Të miturit në konflikt me ligjin në Shqipëri janë kryesisht meshkuj - Në përgjithësi të miturit e akuzuar, apo të dënuar për kryerjen e veprave penale janë pak të arsimuar. - Vepra penale për të cilën janë akuzuar, apo dënuar më së shumti të miturit është ajo e vjedhjes. - Të miturit në konflikt me ligjin kanë disa karakteristika të 248
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
-
përbashkëta si, mohim apo mosbesim ndaj autoriteteve, vetëkontroll i pakët, stil konjitiv impulsiv, dhe mungesë aftësie në menaxhimin e konflikteve, izolim social , si dhe vetëvlerësim të ulët. Përgjithësisht të miturit në konflikt me ligjin vijnë nga familje me problematika të mprehta socio-ekonomike. Një pjesë e konsiderueshme e të miturve në konflikt me ligjin vijnë nga familje që janë zhvendosur nga zona rurale në zona urbane/suburbane dhe që kanë pasur vështirësi për t’u integruar ekonomikisht dhe kulturalisht.
Bibliografi Agnew, R. (2001). Building on the Foundation of General Strain Theory: Specifying the Types of Strain Most Likely to Lead to Crime and Delinquency. Journal of Research in Crime and Delinquency. Volume 38, Number 4. 319-353 Botchkovar, E., Marshall, I. H., Rocque, M., Chad, P. C. (2015). The Importance of Parenting in the Development of Self-Control in Boys and Girls: Results from a Multinational Study of Youth. Journal of Criminal Justice, 43. 133–141. Brandt, D. E., & Zlotnick, S. J. (1988). The psychology and treatment of the youthful offender. Springfield, IL: Charles C. Thomas Publisher. Cott, Allan, 1978, “The Etiology of Learning Disabilities, Drug Abuse and Juvenile Delinquency.” Pp. 61–74 in Leonard J. Hippchen (ed.), q.v. Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve (2015). Analizë e faktorëve të riskut që ndikojnë në kriminalitetin e të miturve .Tiranë, 2015 Durkheim, Emile, 1933, The Division of Labor in Society, translated by George Simpson. London: The Free Press of Glencoe. First published in 1893 Erikson, E. H. (2001). The Erik Erikson reader. (R. Coles, Re.) New York: W.W. Norton Company. Fink, Carolyn Molden, 1990, “Special Education Students at Risk: A Comparative Study of Delinquency.” Pp. 61–81 in Peter E. Leone (ed.), q.v. Fishbein, Diana H., 1990, “Biological Perspectives in Criminology.” 249
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Criminology 28:27–72. Fishbein, Diana H. and Robert W. Thatcher, 1986, “New Diagnostic Methods in Criminology: Assessing Organic Sources of Behavioral Disorders.” Journal of Research in Crime and Delinquency 23:240–267. Fleener, Fran Trocinsky, 1987, “Learning Disabilities and Other Attributes as Factors in Delinquent Activities among Adolescents in a Nonurban Area.” Psychological Reports 60:327–334 Fishbein, D. H. (1996). Selected studies on the biology of crime. Në J. Conklin (Re.), New perspectives in criminology (fv. 26–38). Needham Heights, MA: Allyn & Bacon. Gjetur Qershor 2012 Gallico, Rubin, Thomas J. Burns, and Charles S. Grob, 1988, Emotional and Behavioral Problems in Children with Learning Disabilities. Boston: Little, Brown. Grisso, T. (2008). Adolescent offenders with mental disorders. The Future of Children, 18(2), 143-164. Gjetur në http://www.princeton.edu/futureofchildren/publications/ docs/18_02_07.pdf Holzman, Harold R., 1979, “Learning Disabilities and Juvenile Delinquency: Biological and Sociological Theories.” Pp. 77–86 in C. R. Jeffery (ed.), q.v. Karaj,Th (2010). Psikologjia e zhvillimit të fëmijës. Botimi i dytë. Tiranë. EMAL. ISBN 978-99956-47-73-5. Meltzer, Lynn J., Bethany N. Roditi, and Terrence Fenton, 1986, “Cognitive and Learning Profiles of Delinquent and LearningDisabled Adolescents.” Adolescence XXI:581–591 Merton, Robert K., 1957, Social Theory and Social Structure, revised and enlarged edition. London: The Free Press of Glencoe Murray, Joseph and David P. Farrington, 2005, “Parental Imprisonment: Effect on Boys’ Antisocial Behaviour and Delinquency through the LifeCourse.” Journal of Child Psychology and Psychiatry 46:1269–1278 Murray, Charles A., 1976, The Link between Learning Disabilities and Juvenile Delinquency. Washington, D.C.: U.S. Department of Justice. Phillips, Susan D., Alaattin Erkanli, Gordon P. Keeler, E. Jane Costello, and Adrian Angold, 2006, “Disentangling the Risks: Parent Criminal Justice Involvement and Children’s Exposure to Family 250
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Risks.” Criminology and Public Policy 5:677–702 Shëndeti Mendor dhe të Drejtat e Njeriut, Botim i Qendrës Shqiptare të Rehabilitimit të Traumës dhe Torturës, Vol.3, 2004. Shoemaker, D. J. (2010). Theory of delinquency. Oxford University Press. Edition 6. ISBN 978-0-19- 537417-9, fq 102 Siegel, L. J., & Welsh, B. C. (2010). Juvenile delinquency: The core (bot. i 4). Wadsworth, CA: Cengage Learning. Smith, Carolyn A. and David P. Farrington, 2004, “Continuities in Antisocial Behavior and Parenting across Three Generations.” Journal of Child Psychology and Psychiatry 45:230–247
251
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
BESNIK UKA LAVDIM KLINAKU Shkolla “Eqrem Çabej”- Podujevë-Kosovë Shkolla “Dëshmorët”- Vushtrri- Kosovë KULTURA E KOMUNIKIMIT Hyrje Tema jonë (në kuadër të kësaj Konference për shënimin e këtij viti jubilar të hapjes së mësonjëtorës së parë të gjuhës shqipe), trajton kulturën e komunikimit, e që e cila ndërlidhet ngushtësisht me shkollën, sepse është pikërisht ajo që të bënë më komunikativ, dhe më të kulturuar në bashkëbisedim me të tjerët. Kultura, në fillet e saj duke qenë si term i ngushtë, që kishte të bënte vetëm më punë rreth tokës, më vonë ishte zgjeruar dhe sot shtrirja e saj është shumë më e madhe. Dhe, sot ajo shënon cdo gjë që bëjnë njerëzit të cilët e popullojnë një hapësirë, mënyrën e veprimit të tyre, por edhe si e mendojnë dhe ndiejnë punën. Komunimi, gjithashtu është ecuri që mundëson plotësimin e nevojave themelore të njeriut. Pra, ai është shenjë marrëveshjeje në mes dy apo më shumë palëve. Sic ndodh mes njerëzve në biseda verbale, ashtu ndodh edhe mes dy drejtuesve të makinave përmes përdorimit të shenjave që i posedon makina. Mirëpo, krejt cka është e rëndësishme në këtë fushë është kalimi i informatave përmes rrugëve, kanaleve apo formave tjera alternative. Dhe në çfarëdo lloj komunikimi të mundshëm, është jashtëzakonisht i nevojshëm fakti që ai duhet të shoqërohet me kulturë dhe qytetari. Ku dihet se çfarëdo që bëjmë në jetë kërkohet një lloj komunikimi. Suksesi personal dhe profesional varet nga ajo se sa mirë i kuptojmë të tjerët dhe sa mirë mund të kuptojnë të tjerët atë cka dëshirojmë ne t`ia përcjellim nëpërmjet komunikimit. Mënyrat e komunikimit kanë qenë subjektet kryesore edhe të filozofëve grekë, atyre të mesjetës e poaashtu edhe të renesancës. Pra, studimi i mënyrave të komunikimit ka qenë i pranishëm në të gjitha kohët. Pasi që lidhja ndjesore dhe racionale e njeriut me njeriun duke komunikuar në mënyrë trupore dhe jotrupore është një ndër shtyllat kryesore që e karakterizon njeriun si qenie, atëherë mënyra e komunikimit merr rol kyc në lidhjen e individëve në mes vete dhe në 252
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shoqëri. Duke pasur parasysh rëndësinë e kulturës së komunikimit ne, nëpërmjet këtij punimi u munduam që të krijojmë një hallkë më shumë në mënyrë që të kontribuojmë sadopak në fushën e komunikimeve ndërnjerëzore. (fund) KOMUNIKIMI Termi Komunikim – Komunimi është ecuria që lejon gjallesat të shkëmbejnë informacion nëpërmjet disa mënyrave dhe niveleve. Një komunikim i mirëfilltë mund të zgjidhë shumë probleme, t`i ndihmojë një njeriu, shumë njerëzve madje edhe tërë shoqërisë njerëzore. Si fillim të themi se; komunikimi bëhet në dy nivele kryesore: niveli individual dhe ai institucional. Komunikimi si i tillë në procesin e vet përfshinë dy ose më shumë persona. Në ditët e sotme fjala komunikim shpesh përdoret edhe si sinonim i termit lajmërim (p.sh. komunikoi- lajmëroi, komunikatë- lajmërim)347 Haptazi, dihet që me komunikim nënkuptohet cdo shkëmbim ose bartje informacioni ndërmjet numrave të caktuar të palëve me anë të mjeteve të shërbimeve publike elektronike në dispozicion dhe jo vetëm. Pra, komunikimi mund të jetë edhe përmes afërsisë fizike. Pa informata, njerëzit janë realisht të padijshëm se çfarë ndodh përreth tyre, e pa dije ata nuk kanë autoritet dhe përfundimisht pa autoritet nuk mund të kenë ndikim tek të tjerët. Kjo lidhje zingjirore e informatës ose mosinformatës deri tek autoriteti i një njeriu është si rezultat total i interesimi të individit për t`qenë apo mosqenë i informuar. Mjeti kryesor i dhënies dhe marrjes së informatës padyshim është gjuha. Ajo si mjet i komunikimit shprehet në dy trajta, si gjuhë e folur (e cila është formë e komunikimit të drejtpërdrejt) dhe gjuha e shkrimit (që është kryesisht trajtë e komunikimit jo e drejtpërdrejt). Kur jemi te gjuha e komunikimit ne mund të flasim edhe për një lloj tjetër komunikimi të njerëzve, e i cili është i atyre me aftësi të kufizuara në të folur dhe në të dëgjuar, e që realisht quhet gjuha e shifruar (e koduar). Sic u përmend më lart, gjuhët mund të jenë të llojeve të ndryshme, një nga to kemi edhe gjuhën trupore, p.sh. mësimdhënësi komunikon me nxënësit e tij përvec me të folur, edhe me sjellje, me qëndrim, me mimikë, shikim, vizatim me gjeste, me 347
Wikipedia, Enciklopedia e lirë, http://sq.wikipedia.org/wiki/komunikimi
253
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shenja etj. Ku me anë të tyre i shpreh ndjenjat e ndryshme në momente të caktuara. Megjithëse u fol edhe për komunikimin por edhe për informacionin në një vend të përbashkët, dhe sado që ngjasojnë këto të dyja, ato nuk janë të njëjta. Sepse të informosh dikë, nuk do të thotë të komunikosh me të. Informimi është dhënia e informatës në adresë e caktuar. E, kur informata nuk kthehet, ajo mbetet në nivel të informimit. Ndërsa kur ajo është kthyese nga bashkëbiseduesi ose nga pranuesi i informatës merr kuptimin e komunikimit. Përvec marrëveshjeve që krijohen dhe problemeve të shumëta që zgjidhen përmes komunikimit, ndërkohë që po të mos jetë ai i mirëfilltë, mund të krijohen edhe keqkuptime e përcarje gjatë diskutimeve, sidomos kur një debatues ose diskutues mundohet të dominoj në raport me tjetrin me qëllime tendencioze. Raste të tilla jo rrallëherë shohim nëpër debate televizive të fushave të ndryshme. P.sh. Diskutimet më të ashpëra janë ato, kur debatuesit i përkasin fushës së njëjtë studimore dhe për një cështje të caktuar studimore hasin në kundërthënie të mëdha e për të dominuar, ata nuk përdorin fakte, por zhurmën (ngritjen e zërit, arrogancën) ku nëpërmjet tyre mundohen të dalin triumfues në debat, e që realisht debati fitohet me anë të fakteve dhe të argumenteve. Sepse ligjërisht ngritja e zërit konsiderohet dhunë. Këta të fundit nuk janë të vetëdijshëm, se: Respekti më i madh që mund t`i bëhet një parafolësi është ta dëgjosh me vëmendje. Më të shprehura janë ato politikë, ku politikbërësit, kanë barrë mbi supet e veta për ta mbajtur audiencën që kanë ose edhe për të shtuar atë edhe më tepër. Ka edhe mendime nga studiues të ndryshëm se: “Liderët janë komunikues të shkëlqyer. Aftësia për të komunikuar është një nga cilësitë thelbësore të liderit. Kjo ndodh ngaqë 85 % e suksesit tuaj si lider përcaktohet nga aftësia që do të shfaqni për të komunikuar në mënyrë frytdhënëse me njerëzit e tjerë. Në fund të fundit, të qenuri në pozitën e një lideri do të thotë që të mbash marrëdhënie reciproke me të tjerët-sukseset e tyre janë edhe sukseset e tua. Nëse ju nuk jeni i aftë për të komunikuar, atëherë nuk mund të jeni një lider. Komunikimi është një mjeshtëri, e cila mund të mësohet.348 348
Tracy, Brian, Lidershipi, Prishtinë, Damo, 2014, fq.43
254
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ndërsa, kur jemi tek puna e udhëheqjes, Albert Shvajceri si një mendimtar, ka porositur, “ju duhet t`i mësoni njerëzit me anën e metodës së shembullit, sepse ata nuk do të mësojnë nga askush tjetër”. Që do të thotë se shembulli është edhe më i fortë se komunikimi ndërnjerëzor, dhe se ai doli të jetë mësues më i denjë. Elementet e komunikimit 1- Burimi – është thelbi nga i cili nis komunikimi. 2- Kanali është rruga përmes së cilës kalon mesazhi. 3- Dekodimi- nënkupton zbërthimin e mesazhit të burimit dhe kuptimin e tij. 4- Pranimi- nënkupton të pranuarit e mesazhi nga ana e pranuesit, pjesëmarrësit në komunikim 5- Zhurma- është casti në të cilin pranuesi nuk e kupton mesazhin nga burimi. 6- Reagimi – paraqet përgjigjen, reagimin e pranuesit ndaj mesazhit të burimit349. Komunimi është një nga elementet kyce për të qenë njeri i suksesshëm, përmes tij hapen rrugët dhe respekti i të tjerëve ndaj jush. Është shumë me rëndësi se si i casemi problemit gjatë diskutimi me ta. Pra, ai (diskutimi) është arma më e fortë që mund të jetë jashtëzakonisht frytdhënëse, nëse ai është i duhuri dhe është në castin poashtu të duhur. “Duhet të jeni absolutisht i qartë për atë cka dëshironi të shprehni dhe pastaj të jeni i qartë sa i përket mënyrës se si do ta shprehni, ose mënyrës se si do të komunikoni rreth saj me njerëzite tjerë”350 Gjatë komunikimit, ekziston një proces që ndodh. Si fillim, ju mendoni dicka, të cilën pastaj e shndërroni në fjalë dhe këto ja shprehni një personi tjetër. Personi tjetër i dëgjon fjalët e juaja, përkthen kuptimin e tyre dhe pastaj ju përgjigjet. Fjalët janë tingujt që lëvizin nëpër ajër njëlloj si valët e radios dhe godasin trurin tuaj, ku ju i përthithni ato, u përktheni domethënien dhe pastaj ktheni përgjigjen e radhës.351 Thënia, se fjala vret më shumë se pushka, tashmë është 349
http://www.dadalos.org/frieden_alb/grundkurs_4/kommunikatiobn.htm Tracy, Brian, Menaxhimi, Prishtinë, DAMO, 2014, fq.111 351 Po aty, fq. 112 350
255
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vërtetuar edhe shkencërisht. Pra, me fjalë jo të mira (komunikim) mund të lëndohen ndjenjat e bashkëbiseduesit. Andaj, duhet t`i kushtohet rëndësi shumë e madhe fjalës së thënë. Jo rastësisht ne kemi zgjedhur që të shkruajmë punimin tonë shkencor për kulturën e komunikimit, ngase komunikuesit duhet të kenë në fjalorin e tyre të përditshëm fjalë që kanë reflektime pozitive për ta bërë pikësëpari bashkëbiseduesin te ndjehet mirë, si: Faleminderit, të lutem, të lumtë, më fal etj, e të cilat shprehje duhet të përdoren së paku një herë gjatë komunikimit, në mënyrë që karakteri juaj të mos reflektoj negativisht, dhe kultura e komunikimit të jetë e nivelit të dëshirueshëm. Mbijetesa e komunikimit shqip në periudha të ndryshme Gjuha shqipe, përkatësisht komunikimi shqip, ka qenë i rrezikuar në vazhdimësi duke pasur parasysh kështu rrethanat që ka kaluar kombi ynë karshi pushtuesve, që nga ilirët e deri më sot. Tek populli ynë ka munguar për kohë bukur të gjatë të thuhet ajo cka mendohet. Ngase, është dashur në vazhdimësi t`i përshtateshin sistemeve pushtuese e jo rregullave komunikuese. Kontrasti që ka ndodhur këtu, duke mos shprehur atë se cka kanë menduar, e ka ndaluar ose e ka penalizuar që të përmirësohet komunikimi në vazhdimësi, megjithëse rezistenca ka qenë e vazhdueshme duke mbajtur shpresat e gjalla se një ditë do të ndryshonte sistemi dhe do shprehja e lirë do të ekzistonte, dhe do të mirreshin vetë me përmirësimin e tij hap pas hapi duke mos menduar më për përshtatje në sisteme okupuese. Ajo pjesë e pakët e ilirëve që nuk iu nënshtrua Romanizimit, bëri përpjekje që të ruante traditat dhe zakonet e veta, por në mungesë të institucioneve të veta fetare, shtetërore e administrative, u detyrua të koncentrohet vetëm në komunikim gojor. Mungesa e shkrimeve në gjuhën ilire dhe zhvillimit të mediumeve në gjuhën e vendit dhe për interes të popullësisë ilire, do t`i shoqëroi ata deri sa të dilnin nga skena e historisë dhe të zëvendësoheshin, pas shekujsh harrimi, nga pasardhësit e tyre, që u emërtuan me emra të ndryshëm arbër, albanë, epirotë, maqedonas për të përfunduar me emrin e sotëm, shqiptarë.352 Komunikimi shqip, përvec ballafaqimit nga pushtuesit, ai sfidohet edhe nga paqembajtësit. Zhvillimi shoqëror është frut i punës së përbashkët të njerëzve, frut i një “kontrate” të heshtur, e që realisht 352
Krasniqi, Milazim, Ekskomunikimi si histori e fshehur, Prishtinë, Rozafa, 2015, fq.69
256
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sot për sot kjo mungon në shumicen e rasteve, sepse midis individëve kjo marrëveshje nuk mund të arrihet për arsye që secili vepron në formën e vet, duke mos e respektuar bashkëbiseduesin, por duke u munduar që të triumfoj në atë cka mendon të thuhet e jo në atë cka duhet të thuhet. Komunikimi në shqip, sot nga gjenerata e re pothuajse është vështirësuar për faktin se, gjoja për të qenë në hap me kohën, ata flasin anglisht, greqisht, italisht etj. E nuk e kanë parasysh marrëveshjen, por i dhënë prioritet asaj që ata mendojnë se përvec kuptueshmërisë së gjuhës nga ana e tyre, edhe bashkëbiseduesi i kupton, e që është shumë problematike që të jenë të gjithë sic e quajtëm më lart në hap me kohën. Normalisht, mundësinë e komunimimit në gjuhë tjera, shumicës së këtyre intelektualëve ua ka mundsuar fakti që ata kanë qenë intelektual të formatit të lartë, kanë ditur shumë gjuhë, jo vetëm t`i flasin por edhe t`i shkruajnë dhe kjo u ka mundësuar që të shkruajnë edhe në gjuhë të tjera. Fjala vjen, Hoxha Tahsini, ka folur dhe ka shkruar njëmbëdhjetë gjuhë paralelisht, pra, ka qenë një poliglot, i cili nuk e ka pasur vështirë që të komunikojë në cilëndo prej 11 gjuhëve.353 Aspekti gjuhësor është i pari që futet në kontakte të drejtpërdrejta midis dy qytetarëve të vendeve përkatëse, pasi njerëzit, që kur është krijuar bota, komunikojnë për të realizuar synimet dhe për të shkëmbyer përvojat e tyre. Nëse njëri prej tyre nuk do ta njihte gjuhën e tjetrit, detyrimisht komunikimi do të jetë me gjeste dhe shenja, herë i kapshëm, herë i pakapshëm. Në castin kur njëri ia del mbanë që ta mësojë gjuhën e tjetrit, komunikimi bëhet më i rrjedhshëm dhe më i kuptueshëm 354 . Dhe ky lloj komunikimi pothuajse është i njëjtë me atë të kohës kur njerëzit nuk kanë ditur të flasin fare. Kultura e komunikimit në media Për shkak që mediet janë pasqyruese, kanë audiencë dhe në një masë të caktuar edhe kanë ndikim tek ta, të themi se kultura në këtë lloj informacioni ose edhe komunikimi detyrimisht duhet të jetë e nivelit më të lartë se sa bashkëbisedimi i thjeshtë mes dy apo më tepër personave. 353 354
Po aty, fq. 104 http://bord.gazetakritika.net/diskutim/.
257
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Mediumi si mjet pasqyrues, do të duhej të punësonte domosdoshmërisht njerëz që flasin bukur e rrjedhshëm (jo politikisht dhe jo me nepotizëm, jo me diploma të paguara, por me ato të fituara me mund, djersë dhe sakrificë) për faktin se ai ose ajo përvec informacionit që do ta kaloi tek marrësi, ka shumë rëndësi edhe se si dhe në çfarë forme e jep atë. Nëse jipet në mënyrë jo të mirë, jo të rrjedhshme, jo të pastër, natyrisht se ai shumë lehtë do të ketë mundësi edhe të keqinterpretohet të mos trajtohet si i tillë dhe kësisoji do të tregohej moskulturë komunikimi me marrësin nga mediet. Përkatësisht, kur jemi tek kjo pikë, të themi se këtu duhet të jetë niveli shumë i lartë i kulturës së komunikimit. Ekzistojnë argumente të llojllojshme rreth teknologjisë si medium që ndërmjetëson jetën njerëzore dhe shumica e argumenteve janë të ndara në ato që theksojnë mëninë ndaj “afrimit” që dixhitalia bën dhe të tjerat që theksojnë clirimin e lexuesit dhe “afrimin” e mesazhit kulturor te masat. Kësisoji dixhitalia e luan rolin e pajtuesit të individit. Ajo ofron sheqerkë dixhitale si zëvendësim për “garën” e humbur me botën reale.355 Në shekullin XXI që edhe njihet si shekull i teknologjisë informative dhe avancimeve të saj cdo ditë e më tepër, ku kjo epokë ngërthen në vete dy anë: atë negative që i krijohet hapësirë secilitdo njeri që aktivizohet në mjetet e komunikimit në formë elektronike të shkruaj pa e korrigjuar vetën, ku e vështirëson kuptueshmërinë ndaj bashkëbiseduesit. Dhe ana pozitive që për hapësirën e munguar për t`komunikuar me njerëzit në largësi të mëdha është krijuar komunikimi më bashkëkohor i mundhshëm, madje edhe atë i disa llojshëm përmes formateve të ndryshme elekronike dixhitale si: Facebook, Instagram, Wats-ap, Viber, Skype etj. Format e komunikimit Komunikimi mund të jetë me fjalë dhe pa fjalë. Pastaj në secilin komunikim ne i bartim dikujt tjetër përmbajtjet. Por edhe i definojmë raportet në mes përmbajtjes dhe pranuesit të porosisë. Nëse atë cka e themi dhe atë cka gjatë asaj tregojmë me sjelljen jo verbale ndërmjet vete përshtaten, përmbajtja e shtjelluar dëshmon raportin tonë ndaj tij dhe pranuesit të porosisë. 355
Canolli, Arsim- Kultura K, AIKD, Prishtinë, 2009, fq. 168
258
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Biseda në shkollë nuk përbëhet vetëm nga fjalët e thëna (komunikimi verbal) dhe përmbajtjeve të shtjelluara (komunikimi përmbajtësor). Atë e përcaktojnë dhe formësojnë edhe porositë përcjellëse të pa thëna por të treguara ( komunikimi jo verbal) si dhe raportet e definuara (komunikimi i ndërsjelltë). Në përmbajtje të cilat i themi, shumë ndikojnë edhe ato cka nuk i kemi thënë si dhe raportet të cilat i kemi sendërtuar gjatë bisedës. Biseda profesionale, e planifikuar dhe e vetëdijshme do të thotë të merret parasysh aspekti verbal dhe jo verbal dhe përmbajtësor. Në bisedë me nxënësit, ne dicka i njoftojmë, ne dicka i bindim, dicka ju premtojmë dhe dicka kërkojmë nga ata. Porosia edukativo-arsimore si informatë doemos duhet të jetë e përcjellur me bindjet personale, lidhjen kontaktuese dhe kërkesën apelative. Kur jemi në raportin pedagogjik, nxënësit duhet t`i bindim në rëndësinë e përmbajtjes së porosisë, në kontakt me atë të përforcohet porosia dhe nga ai të kërkohet realizimi i tij. Gjithashtu, po në këtë raport kemi informatën kthyese si lloj komunikimi që zhvillohet mes këtyre dy palëve. Dhe, kjo lloj infomate bëhet me qëllim që të nxitet, inkurajohet e vetëdijsohet nxënësi për rëdësinë e mësimit dhe angazhimin e tij në këtë pikë. Është e nevojshme që mësuesi të marrë në konsideratë katër koncepte bazë për të nxitur diskutimin në grupe të vogla: procesin, rolet, udhëheqjen dhe kompaktësinë. Katër konceptet bazë , të lidhura me metodat për grupe të vogla - Procesi, komunikimi që bëhet brenda grupit; - Rolet, përgjegjësitë e vecanta të cdo anëtari brenda grupit; - Udhëheqja, kapaciteti për të udhëzuar e drejtuar të tjerët në grupe; - Kompaktësia, mbështetja e anëtarëve të grupit për njëri-tjetrin.356 Në kuadër të shembujve të komunikimit që ne morëm, në raporte të ndryshme shoqërore, një komunikim jashtëzakonisht me vlerë është ai që bëhet në procesin arsimor nëpër shkolla: nxënësmësimdhënës e nxënës-nxënës. Ku, diskutimet mes tyre janë një komunikim gojor që reflekton të jetë një komunikim i suksesshëm. Përfundim 356
Musai, Bardhyl, Metodologja e mësimdhënies, Pegi, Tiranë, 2002, fq.170
259
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Punimi të cilin ne e trajtuam këtu “Kultura e komunikimit” u nda në nënkapituj me qëllim të sqarimit të shumë aspekteve të ndryshme komunikative, duke filluar nga komunikim që bëjnë politikanët në raport me popullin, komunikimet televizive në nivele të barabarta për fusha të ndryshme, komunikimet mësimdhënës-nxënës dhe anasjelltas, nxënës–nxënës etj. Përvec komunikimeve direkte, ne sqaruam edhe komunikimin nga largësia që bëhët sot në formën më të avancuar falë teknologjisë informative në të cilën u tha se përvec faktorëve pozitiv gjithashtu ka edhe anën tjetër të medaljes ose aspektin negativ të ndikueshmërisë. Në këtë punim gjithashtu u trajtua edhe historia kronologjike e komunikimeve të bëra ndërnjerëzore. Komunikimi si i tillë ngërthen në vete elemente të ndryshme sic edhe është trajtuar brenda punimit. Po ashtu në kuadër të këtij punimi shkencor ne kemi trajtuar edhe vështirësitë e shfaqura për mbijetesë të komunikimit shqip duke u rrezikuar kësisoji nga pushtues të ndryshëm e më vonë edhe nga paqembajtësit e pandërgjegjshëm, e që fatkeqësisht ndodhen shumë në mediet tona dhe ndikueshmëria e tyre në audiencë nuk është e vogël. Ne kemi trajtuar edhe format e komunikimeve që e lehtësojnë marrëveshjen në situata të ndryshme në mes njerëzish. Pas gjithë këtyre problemeve të shfaqura në komunikimin shqip që nuk dolën të ishin të vogla duhet të jetë dhe të mbetët obligim i yni i përhershëm përmirësimi i tij i vazhdueshëm. Bibliografi Canolli, Arsim- Kultura K, AIKD, Prishtinë, 2009 Krasniqi, Milazim, Ekskomunikimi si histori e fshehur, Prishtinë, Rozafa, 2015 Musai, Bardhyl, Metodologja e mësimdhënies, Pegi, Tiranë, 2002 Tracy, Brian, Lidershipi, Prishtinë, Damo, 2014 Burime nga interneti Wikipedia, Enciklopedia e lirë, http://sq.wikipedia.org/wiki/komunikimi http://www.dadalos.org/frieden_alb/grundkurs_4/kommunikatiobn.ht m http://bord.gazetakritika.net/diskutim/. 260
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
FATLINDA SHKURTI SULLTANA BILBILAJ Departamenti i Edukimit Fakulteti i Shkencave Humane Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë
[email protected] [email protected] PROCESI I TË PYETURIT NË LËNDËN DITURI NATYRE (GJEOGRAFI) TË ARSIMIT FILLOR Hyrje Procesi i të pyeturit është një nga çështjet më problematike të arsimit të sotëm jo vetëm në vendin tonë, por edhe në vendet evropiane dhe më gjerë. Të pyeturit si art mund të ketë filluar me Sokratin, por edhe sot mbetet strategjia më e përdorshme në mësimdhënie. Prandaj, në qoftëse duam të përgatitim mësues të aftë, së pari duhet që mësuesit të perfeksionohen në hartimin, zhvillimin dhe drejtimin e pyetjes. Metodologjia Për trajtimin e procesit të të pyeturit dhe rëndësinë që ka për mësimdhënie të suksesshme dhe mësimnxënie efektive është shfrytëzuar një literaturë e gjerë nga autorë vendas dhe të huaj për këtë problem. Përvoja personale në mësimdhënie, por edhe e kolegëve është shfrytëzuar nëpërmjet bisedave, diskutimeve, takimeve, seminareve dhe konferencave në fushën e mësimdhënies. Me rëndësi për t’u theksuar është edhe eksperienca e fituar si shoqëruese e praktikave të studentëve në shkolla të ndryshme të qytetit. Roli i të pyeturit në mësimin e Gjeografisë Të pyeturit nënkupton një lidhje me gojë ose me shkrim ndërmjet dy njerëzve të cilët në procesin e të mësuarit janë mësuesi dhe nxënësi. Gjashtë shërbëtorë të ndershëm më kanë mësuar gjithçka që di; emrat e tyre janë “Çfarë?”, “Përse?”, “Kur?”, “Si?”, “Ku?”, dhe “Kush?”. 357 Qëllimi i të pyeturit në mësim është didaktik, pra mësimor dhe përbën një ndër strategjitë themelore të procesit mësimor 357
F. Shkurti, “Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”, Triptik, Vlorë 2009, f.
91
261
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
në tërësi. Pyetjet në mësim bëhen nga mësuesi, por edhe nga nxënësi. Procesi i të pyeturit kërkon bashkëpunim midis nxënësit, mësuesit, matrialit, përmbajtjes dhe mjedisit. E rëndësishme është që mësuesi t’i hapi rrugën procesit të pyetjeve që do të ndodhin në klasë.358 Shpesh mësuesit u bëjnë pyetje nxënësve jo për të fituar njohuri për veten e tyre, por për të parë se çfarë dinë nxënësit. Mjeshtritë e të pyeturit janë gjithashtu qendra e repertorit të mësimdhënies së suksesshme. Djui (Dewey), themeluesi i filozofisë progresiste në edukim, për mjeshtritë e teknikës së pyetjeve shprehet: “Të dish të bësh pyetje, do të thotë të dish të japësh mësim. Më shumë se çdo gjë tjetër, arti i bukur i mësimdhënies varet nga mjeshtëtria e përdorimit të pyetjeve, pasi ajo shërben si drejtim për ide të gjalla dhe të qarta, të nxit me shpejtësi imagjinatën dhe mendimin, gjë që të shtyn për veprim.” (Teachers, Schools and Society, Sadker Myra, 1988, New, York)359 Nuk ka dyshim se pyetjet lozin një rol kritik në mësimdhënie. Në qoftë se mësuesit do të jepnin mësim mbështetur kryesisht në parimet logjike, ata duhet të jenë mjeshtra në procesin e hartimit të pyetjeve në mënyrë të tillë që të drejtojnë proceset e të menduarit të nxënësve me aftësi profesionale e qartësi mendimi.360 Në lëndën e gjeografisë mësimi zhvillohet mbi bazën e shpjegimit, të diskutimit, bisedës, demonstrimit dhe të pyeturit merr rol parësor. Shpesh pyesim “Kush e di përgjigjen e saktë?”. Është e gabuar të quhet përgjigjja e pyetjeve si pjesa më e rend ësishme e procesit të të pyeturit. Të pyeturit përveç përgjigjes së pyetjes përfshin edhe dy çaste të tjera të rëndësishme: a. Si arrin tek përgjigja e cila përfshin: - Rrugën që ndiqet për të bërë pyetjen, - Mënyrën si mësuesi pranon ose pohon dhe b. Rrethanat në të cilat bëhen pyetjet. Pra, të pyeturit nuk është ai proces, që shërben vetëm për të përcaktuar se kush e di përgjigjen e saktë, por për të mbështetur nxënësin, për t’i dhënë kompetenca atij, duke bërë që të shkohet drejt përgjigjes në rrugë të ndryshme.361 Pyetjet e suksesshme janë ato për 358
P. Taraj, A. Taraj, “Modele të Mësimdhënies”, Botimet Eruroprint, Vlorë 2011, f. 91 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri I Fondacionit Soros, “Aspekte të mësimdhënies në gjeografi”, Tiranë, 1996, f. 28 360 Orlich, Harder, Callahan, Kravas, Kauchak, Pendegrass, Keogh, “Strategjitë e të mesuaritPërvojë për një mësimdhënie më të mirë”, Eureka, Tiranë 1995, f. 160 361 F. Shkurti,“Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”,Triptik,Vlorë2009, f. 92 359
262
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të cilat nxënësit formulojnë, në mënyrë aktive përgjigjen, dhe në këtë mënyrë janë të përfshirë në procesin e të nxënit (Chuska, 1995). Efekti dhe suksesi i pyetjeve varen në intonacionin e zërit, theksimin e fjalëve, përzgjedhjen e tyre dhe rrugën me të cilën ato ndërtohen.362 Pyetjet mund të bëhen në mënyra të ndryshme dhe sicila prej tyre mund të përcaktojë nëse pyetja perceptohet nga nxënësit apo jo. Do të quajmë pyetje, me shkrim ose me gojë (apo me gjeste), çdo formulim që nxit të menduarit dhe kërkon nga nxënësi një përgjigje. Dhe, nëse ajo kërkon përgjigje që me të vërtetë e përfshin nxënësin në procesin e të nxënit, ajo quhet ndryshe pyetje e suksesshme. 363 Nxënësit paraqesin një burim shumë të rëndësishëm të pyetjeve, por që shpesh nuk bien në sy. Pozicioni i ri që ka nxënësi në këtë proces bën që ai: - Të vihet në rolin e zbuluesit duke i drejtuar pyetje vetes, shokëve e mësuesit. - Të marrë pjesë aktive në procesin e të nxënit duke i dhënë mundësi të shprehë mendime dhe ide. - Të thellojë të menduarit kritik të tij rreth problemeve që trajtohen.364 Në qoftë se mësuesi mbisundon në bashkëbisedimet gojore në klasë, atëherë nxënësi do të jetë i varur nga mësuesi dhe do të bëhet pasiv. Duke patur parasysh konceptin e sotëm për të pyeturit dhe synimet e tij, mund të thuhet se të pyeturit shërben jo aq për të kontrolluar, se sa, për të ndihmuar nxënësit që t’i afrohen përgjigjes që pritet nga mësuesi. Kështu mund të flasim për një tipar të ri të të pyeturit, për atë të shtrirjes së tij në gjithë hapësirën e procesit mësimor. Koncepti didaktik i të pyeturit në gjeografi Arsyet e mësuesit për të bërë pyetje janë krejt të ndryshme nga ato të jetës së përditshme. Kjo, për arsyen se rregullat e komunikimit në klasë janë të ndryshme nga ato jashtë saj. Përse pyesin mësuesit dhe nxënësit në orën e gjeografisë? Suksesi i mësimdhënies varet nga aftësia e mësuesit për të pyetur. Mësuesi duke pyetur ndihmon nxënësit për të arritur qëllimet dhe objektivat e përgjithshëm dhe të 362
B. Musai, “Metodologji e Mësimdhënies”, Pegi, Tiranë 2003, f. 135 Po aty, f. 135 364 F. Shkurti, “Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”, Triptik, Vlorë 2009, f. 92 363
263
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
veçantë të mësimdhënies për tema, kapituj e për lëndën në tërësi. Mësuesi i gjeografisë pyet nxënësin nisur nga këto arsye: - Për të kontrolluar shkallën e të të përvetësuarit të njohurive, të shprehive e të vlerave. Pyetjet që kanë për qëllim kontrollin e dijeve, të aftësive e të vlerave në përvetësimin e lëndës së gjeografisë, zakonisht fillojnë me: “ç’dini ju për…”?, “sa…?”, “si…?”, “pse…?”, “në ç’mënyrë?” etj.365 Pyetjet e këtij grupi janë nga nivelet më të larta të të kuptuarit e të interpretimit. - Për të rimarrë, për të rikujtuar, për të përforcuar e për të sistemuar njohuritë e dhëna më parë. Pyetjet, të cilat i ftojnë nxënësit të reflektojnë, të mendojnë, të rindërtojnë, të përfytyrojnë, të krijojnë apo të peshojnë me kujdes, ngrenë nivelin e të menduarit të nxnësve dhe i mësojnë se të menduarit e tyre është i vlefshëm.366 Arsyet e pyetjeve të tilla nuk kanë të bëjnë vetëm me përforcimin e materialit të mëparshëm, por synojnë në dy drejtime: së pari, njohuritë dhe aftësitë e mëparshme të kalojnë një nivel më të lartë; së dyti, rishqyrtimi i tyre të shërbejë për të bërë lidhjen logjike të njohurive dhe aftësive të fituara me ato që do shpjegohen më tej në gjeografi.367 - Pyetjet që bën mësuesi janë të lidhura edhe me arsye që kanë të bëjnë me zotërimin e kontrollin e suksesshëm të nxënësve në orën e mësimit. Me anë të pyetjeve mësuesi drejton gjithë klasën dhe shmang zhurmat e panevojshme të nxënësve. Nxënësve kur ju drejtohen pyetjet, vëmendjen e drejtojnë nga mësuesi dhe marrin masa paraprake për t’iu përgjigjur.368 - Pyetjet mësuesi i bën për të nxitur mendimin e nxënësve për të marrë pjesë në mësim, për të nxitur nismën e çdo nxënësi, për t’u dhënë mundësi atyre, pavarësisht nga niveli për t’iu përgjigjur pyetjeve të bëra. Mësuesi me anë të të pyeturit nxit të menduarit aktiv e kritik të nxënësve. Pyetjet që nxisin të menduarit kritik të nxënësve, të quajtura ndryshe pyetje të nivelit të lartë, janë një strategji e rëndësishme në procesin e të mësuarit në gjeografi.369 365
Po aty, f. 94 B. Musai, “Metodologji e Mësimdhënies”, Pegi, Tiranë 2003, f. 136 367 F. Shkurti,“Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”,Triptik,Vlorë2009, f. 94 368 F. Shkurti,“Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”,Triptik,Vlorë 2009,f. 94 369 Po aty, f. 95 366
264
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në klasat e Arsimit Fillor është vënë re se pjesa më e madhe e pyetjeve që drejtojnë mësuesit në klasë, kanë të bëjnë me rikujtimin e fakteve dhe me diagnostikimin e vështirësive të nxënësve duke u lënë një përqindje të vogël pyetjeve që nxitin të menduarit aktiv e kritik të nxënësve. Megjithatë kohët e fundit është shënuar një kthesë në kuptimin dhe në vlerësimin e përdorimit të pyetjeve në klasë. Kjo vihet re si në trajtimin e qëllimit të të pyeturit ashtu edhe në praktikën e të pyeturit për t’i nxitur nxënësit të mendojnë dhe të flasin për të kaluar në nivele të reja aftësish dhe vlerash. Një burim tjetër i pyetjeve, që shpesh nuk bie në sy, janë nxënësit. David dhe Hather Vood (1988) pohuan se orët e mësimit duhet të orientohen drejt komunikimit të nxënësve, duke ju dhënë mundësi nxënësve të shprehin mendime dhe ide.370 Përse pyesin nxënësit në mësimin e gjeografisë? Nxënësit bëjnë shumë pyetje, por zakonisht jo në shkollë. Shumica e pyetjeve të bëra nga nxënësit më tepër janë të karakterit jashtë mësimor, proçedurial si për shembull: “A ta vendosim datën”?, “ Ç’ndodh në qoftë se…?”, “Do të zhvillojmë sot orën e fundit të mësimit?” etj.371 Është konstatuar se në një orë mësimi gjeografie mësuesit drejtojnë 95-98% të pyetjeve, ndërsa nxënësit 2-5% të pyetjeve në total. Nxënësit pyesin më shpesh njëri-tjetrin. Nxënësit janë të prirur për të bërë pyetje më shumë: - Kur ata punojnë më shumë në grup sesa në mënyrë individuale. Po kështu ata arrijnë të bëjnë pyetje më shumë cilësore n.q.s. punojnë në grupe të vogla (4 – 6 nxënës) se sa në grupe të mëdha (12- 30 nxënës). Gjatë punës në grup nxënësi është në një mjedis bashkëmoshatarësh, i barabartë mes të barabartëve. Brenda grupit ai rastis të bëjë pyetje fare të thjeshta, madje dhe të gabuara pa pasur ndonjë kompleks dhe pa qenë i frikësuar nga vlerësimi me notë.372 - Kur u jepen objekte për t’i përdorur ose material për të eksperimentuar dhe më pak kur i shohin objektet dhe u kërkohet t’i vëzhgojnë ato, duke qenë të demonstruara. Në këtë rast nxënësit arrijnë të bëjnë 370
Orlich, Harder, Callahan, Kravas, Kauchak, Pendegrass, Keogh, “Strategjitë e të mësuarit Përvojë për një mësimdhënie më të mirë”, Eureka, Tiranë 1995, f. 163 371 Po aty, f. 95 372 Qendra e Trajnimit dhe Kualifikimit per Arsimin, “Mësimdhënia me në qendër nxënësin”, Tiranë, 2005, f.52
265
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
më shumë pyetje e të drejtojnë pyetje të thella dhe që kërkojnë informacion. Kur nxënësit pyesin, mësuesi duhet të bëjë kujdes për mënyrën se si reagon ndaj pyetjes së nxënësve. Ai duhet të përpiqet të mos e ndërpresë ose ta korrigjojë nxënësin kur ai drejton pyetjen.373 Nxënësit e Arsimit Fillor bëjnë më tepër pyetje të karakterit bashkëbisedues. Ato lindin vetvetiu nga biseda që zhvillohet në klasë nën drejtimin e mësuesit.374 Shembull: Në temat e gjeografisë në klasën e pestë nxënësit kanë përpara Atlasin Gjeografik të Botës dhe ju kërkohet të përcaktojnë zonat zismike dhe ato vullkanike. Nxënësit pyesin veten, njëri-tjetrin dhe mësuesin për shumë gjëra, si: “Po Shqipëria në cilën zonë sizmike bën pjesë”? “Po në vendin tonë ka patur apo ka aktivitet vullkanik”? Të shtyrë nga kureshtja nxënësit e kanë gjetur Shqipërinë në hartë dhe po kështu përpiqen që të përcaktojnë edhe zonën sizmike ku ajo bën pjesë. Nëse mësuesi do e vendoste hartën para gjithë nxënësve dhe vetëm do t’i ftonte nxënësit të vëzhgonin e të mendonin për çështjen, ata do të ishin nxitur më pak për të bërë pyetje. Nxënësit mund të pyesnin për çështje si: “Ku ndodhet qyteti i tyre”?, “Me cilat shtete gjendet afër Shqipëria”? Me pyetje të tilla ata do të largoheshin nga fokusi i çështjes që trajtohet. Teknika e hartimit të pyetjeve Teknika e hartimit të pyetjeve përbën në të mësuarit e sotëm cilësinë themelore të mësimdhënies. Me teknikë të ndërtimit të pyetjeve do të kuptojmë mënyrat e hartimit dhe formulimit të pyetjeve. Një pjesë e madhe e kohës së mësimit kalon me pyetje përgjigje. Kjo është arsyeja që teknika e hartimit të pyetjeve konsiderohet sot ndër cilësitë themelore të mësuesit. Për ndërtimin e pyetjeve mësuesi përcakton jo vetëm pikësynimin që do të arrijë, por përcakton dhe strategjitë e përshtatshme të hartimit të pyetjes për të arritur këto pikësynime. Mësuesi i gjeografisë në ndërtimin e pyetjes duhet të ketë parasysh: 373
Qendra e Trajnimit dhe Kualifikimit për Arsimin, “Mësimdhënia me në qendër nxënësin”, Tiranë, 2005, f.52 374 A.Trushaj, “ Mësimdhënia e Historisë në arsimin 9 – vjeçar”, Botimet Eururoprint, Vlorë 2012, f. 93
266
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Çfarë mund t’u pyes nxënësve? Ç’dinë ata? Çfarë duhet ty pyes atyre? Sa aftësi kanë ata?375 Studimet mbi strategjinë e të pyeturit i mëshojnë teorisë “në qoftë se mësuesi dëshiron një përgjigje në një nivel të zgjedhur të të menduarit, atëherë edhe pyetja duhet të ndërtohet në mënyrë të tillë që të jetë e përshtatshme për të nxjerrë nivelin e saktë të përgjigjes së nxënësit”.376 Për këtë duhet përgatitja fillestare e pyetjes, e cila realizohet nëpërmjet hartimit të tyre në përgatitjen ditore të mësuesit. Në hartimin e pyetjeve mësuesi mban parasysh: Njohuritë që kanë nxënësit nga tema e mëparshme ose informacionet e tjera; Përgjigjet e mundshme që jep nxënësi; Objektivat e orës së mësimit; Tipin, llojin dhe ecurinë e orës së mësimit që zhvillon; Temën e mësimit që do të shpjegojë; Nivelin formues, psikologjik dhe interest e nxënësve; Nivelin e grupit ose të klasës377 Kur mësuesi përgatit pyetjet detyrimisht duhet të dijë se çfarë po përpiqet të bëjë me nxënësit si individ, në grup apo me gjithë klasën. Hartimi me mjeshtëri i pyetjeve në seancë të caktuara të mësimit sjell këto përparësi: Aktivizim të të gjithë nxënësve që e enjejnë se janë dukë mësuar me të vërtetë; Mangësitë e krijuara rreth asaj që mësohet, identifikohen në fillim të procesit të të mësuarit; Pyetjet mund të jenë nga më të thjeshtat në më të ndërlikuarat; Pyetjet çelës mësuesi kla mundësi t’i hartojë që më parë; Sigurohet informacion për cilësinë e të mësuarit.378 Pyetjet duhet të jenë: Të qarta, të kuptueshme, me terminologji gjeografike, të jenë logjike, me gjuhë të thjeshtë, të përdoret 375
AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999, f.66 376 P. Taraj, A. Taraj, “Modele të Mësimdhënies”, Botimet Eruroprint, Vlorë 2011, f. 77 377 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999, f.67 378 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri I Fondacionit Soros, “Aspekte të mësimdhënies në gjeografi”, Tiranë, 1996, f.39
267
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
informacioni i duhur, jo shumë të gjata. Shembuj: - Si ndikojnë detet në klimën e vendit tonë? - Cilët janë emrat e disa kafshëve që rriten në vendin tonë?379 Në ndërtimin e pyetjeve duhet të kihet parasysh niveli i të menduarit të nxënësve. Në qoftë se kur bëhet një pyetje shoqërohet nga një pauzë e vogël para se të pyetet nxënësi, të gjithë nxënësit do të ndjekin komunikimin në klasë. E kundërta do të ndodhë në qoftë se do të caktohet nxënësi dhe pastaj të bëhet pyetja.380 Drejtimi i pyetjeve ka teknikat e veta të cilat duhet të njihen dhe të zotërohen nga mësuesi i gjeografisë. Këto janë: a. Drejtimi dhe shpërndarja. Kur mësuesi i gjeografisë drejtimin e pyetjes nuk e ka në lartësinë e duhur edhe përgjigja mund të jetë e tillë që e gjithë klasa të përgjigjet në kor ose të flasin menjëherë një pjesë e klasës. Shpërndarja e pyetjeve ka rëndësinë e vet. Pyetjet mund të bëhen për çdo nxënës, për një çift nxënësish, për një grup të vogël, për gjithë klasën.381 Gjatë shpërndarjes së pyetjes mësuesi duhet të ketë parasysh që të gjejë një pozicion të përshtatshëm të qëndrimit të tij që: Të mos shikohet nga e gjithë klasa; Të mos shpërfillë pjesë të veçanta ose cepat e klasës; Të mos ulet në banka;382 b. Pauza dhe pritja. Në rastet kur përgjigja e nxënësve nuk është e plotë dhe e saktë, mësuesi mund të përdorë metodat e nxitjes dhe të provës, të cilat përmbajnë në vetvete një numër pyetjesh ndihmëse për të orientuar nxënësit drejt përgjigjes së plotë, të saktë e logjike. 383 Pauza ose koha e pritjes u krijon mundësi nxënësve të mendojnë përgjigjen e pyetjes. Në rastet e pyetjes që kërkojnë nivel të lartë të të menduarit, pauza është esenciale. Arsye tjetër është se pauza u krijon mundësi mësuesve të lexojnë mendimet jo verbale nga klasa si: kënaqësia, të kuptuarit, ankthi, frika, shqetësimi, gëzimi, 379
F.Shkurti,“Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”,Triptik,Vlorë2009,f. 107 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999, f.67 381 F. Shkurti, “Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”, Triptik, Vlorë 2009, f. 107 382 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999, f. 73 383 F.Shkurti,“Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”,Triptik,Vlorë2009,f. 108 380
268
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndrojtja.384 Për marrjen e një përgjigje, mësuesit përdorin shumë strategji alternative. Ata përgjigjet mund t’i pranojnë, mund t’i modifikojnë, t’i injorojnë, t’i korrektojnë. Ka raste kur mësuesit e kalojnë përgjigjen tek të tjerët për të marrë një konsideratë të përgjithshme, për të dhënë sugjerime, që mund të ofrojnë të tjerët, sugjerime që mund ta pranojnë përgjigjen, ta korrektojnë atë ose ftohet një fëmijë ta zhvillojë atë ose t’i përgjigjet me lavdërime ose konsideratë.385 c. Nxitja dhe prova. Mësuesit në orën e mësimit i duhet të përdorë edhe teknikën e nxitjes dhe të provës. Nxënësi pasi dëgjon pyetjen, ndodh që: Përgjigjet pjesërisht, ose Nuk përgjigjet fare Mësuesi teknikën e nxitjes e përdor për të vënë në lëvizje nxënës me nivel të lartë. Nxitja duhet të bëhet gjithmonë pozitivisht për t’i dhënë zemër nxënësit që të përgjigjet.386 Ju mund ta bëni këtë duke sqaruar pyetjen, duke nxjerrë një përgjigje më të plotë ose duke marrë përgjigje shtesë nga nxënësi, në mënyrë që ju të verifikoni, nëse nxënësi e ka kuptuar materialin [Dan (Dann 1995)]. Mbasi të keni përdorur aftësitë nxitëse, mund të ndiqni disa rregulla. Për të thjeshtuar problemin, gjithmonë duhet të mbani në mendje këtë rregull: nxit në mënyrë pozitive.387 Prova synon të provojë nxënësin për saktësinë e pyetjes së dhënë. Prova bëhet në dy forma nga mësuesi i gjeografisë: Inkurajuese – me dy fjalë të thjeshta “të lumtë” nxënësi e kupton që është në rrugë të mbarë. Kërcënuese – bëhet me shenjë ose me dy fjalë kërcënuese “shumë keq”, kjo krijon efekt dekurajues. Shembull: Mësuesi: - Alban, ju sivjet ishit në fshat për pushime, ç’mund të thoni për lumin që kalonte pranë fshatit? (pauzë) Albani: Ishte bukur mësuese! Mësuesi: Ç’kishte të bukur? (pauzë), (vini re si bëhet prova) 384
P. Taraj, A. Taraj, “Modele të Mësimdhënies”, Botimet Eruroprint, Vlorë 2011, f. 84 Botim i ISP - Për Zhvillimin Profesional, “Ndërveprimi në klasë”, Tiranë, 2002, f. 133 386 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999, f. 78 387 B. Musai, “Metodologji e Mësimdhënies”, Pegi, Tiranë 2003, f. 158 385
269
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Albani: Më pëlqeu se lumi kishte ujë të pastër dhe ishte kënaqësi të lahesha në të, por meqenëse ishte verë, nuk kishte shumë ujë.388 Përfundime dhe rekomandime - Pyetje quhet një formulim me shkrim (apo me gjeste), që nxit të menduarit dhe kërkon nga nxënësi një përgjigje; - Një pyetje e suksesshme varet nga intonacioni i zërit dha nga konteksti në të cilin ajo bëhet; - Pyetjet duhet të jenë logjike dhe të renditura drejt; - Nxënësit duhet të inkurajohen të bëjnë pyetje; - Pyetjet duhet të formohen në përputhje me nivelin e aftësive të nxënësve; - Përdorni teknika të pyetjes që nxitin pjesëmarrjen më të madhe të nxënësit; - Teknika e të pyeturit ndërveprues rrit komunikimin midis mësuesit dhe nxënësve, nxit përgjigjet e shumëfishta dhe i lë fushë të gjerë veprimi nxënësit. Bibliohgrafi AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Të pyeturit në gjeografi”, Tiranë, 1999 AEDP, Projekti për Zhvillimin e Arsimit në Shqipëri i Fondacionit Soros, “Aspekte të mësimdhënies në gjeografi”, Tiranë, 1996 A.Trushaj, “ Mësimdhënia e Historisë në arsimin 9 – vjeçar”, Botimet Eururoprint, Vlorë 2012 B. Musai, “Metodologji e Mësimdhënies”, Pegi, Tiranë, 2003 Botim i ISP - Për Zhvillimin Profesional, “Ndërveprimi në klasë”, Tiranë, 2002 F. Shkurti, “Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”, Triptik, Vlorë , 2009 Orlich, Harder, Callahan, Kravas, Kauchak, Pendegrass, Keogh, “Strategjitë e të mësuarit - Përvojë për një mësimdhënie më të mirë”, Eureka, Tiranë, 1995 388
F. Shkurti, “Mësimdhënia e Gjeografisë në moshën e re shkollore”, Triptik, Vlorë 2009, f. 109
270
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
P. Taraj, A. Taraj, “Modele të Mësimdhënies”, Botimet Eruroprint, Vlorë 2011 Qendra e Trajnimit dhe Kualifikimit per Arsimin, “Mësimdhënia me në qendër nxënësin”, Tiranë, 2005
271
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ELVIRA BOLLOBANI (DODOVECI) PËRDORIMI I METODËS DHE TEKNIKËS SË KRAHASIMIT NË MËSIMDHËNIEN E LËNDËS SË GJEOGRAFISË Në procesin komleks të mësimdhënies, është dhe mbetet problem edhe në të ardhmen përdorimi i metodave sa më efikase të punës me nxënësit. Mësuesi gjatë veprimtarive në orën e mësimit përdor metoda dhe teknika mësimore për të nxitur ndërveprimin e nxënësve, si dhe për të rritur cilësinë në proçesin mësimor. Punimi është përqëndruar në përdorimin e metodës dhe teknikës së krahasimit në mësimdhënien e lëndës së gjeografisë, duke u ndalur, në përparësitë e strategjisë krahasuese, krahasimin si metodë dhe teknikë në proçesin e të mësuarit. Artikulli ka si qëllim të përcaktojë rëndësinë e metodës, teknikës krahasuese për zhvillimin sa më cilësor të orës së mësimit në lëndën e gjeografisë. Ky punim do të shërbejë për mësuesit e lëndës së gjeografisë, por edhe për kolegë të tjerë mësimdhënës. Për realizimin e punimit janë shfrytëzuar informacione të nxjerra nga burime të shkruara, eksperienca e punës si mësuese gjeografie, konsultime me kolegë të mësimdhënies së gjeografisë etj. Përparësitë e strategjisë krahasuese Mësuesit janë kurdoherë të interesuar të rrisin cilësinë e mësimdhënies dhe të përvetësimit të programeve mësimore nga nxënësit. Për këtë, krahas synimeve të tjera, ata përpiqen të përdorin një tërësi metodash dhe teknikash mësimdhënieje, me qëllim për të transmetuar njohuritë, për të zhvilluar aftësitë dhe për të kultivuar qëndrime e vlera tek nxënësit. Metodat dhe teknikat që përdor mësuesi gjatë orëve të mësimit të gjeografisë, përfaqësojnë sisteme didaktike që përmbledhin në vetvete mënyrat dhe rrugët e veprimtarisë së përbashkët të mësuesit dhe individit për arritjen e objektivave. Ato ndihmojnë në zhvillimin e aftësive njohëse, sigurojnë të menduarit e pavarur e krijues, nxisin interesat, motivimin, vëmendjen, vullnetin dhe emocionet e nxënësve. Si të tilla, metodat dhe teknikat vepruese ndikojnë në edukimin qytetar dhe demokratik të brezit të ri 389 . Ne mund të krahasojmë vetëm tema, çështje, dukuri që kanë lidhe mes 389
Trëndafili G., (2008). Metodologji dhe veprimtari, IDEART,Tiranë.
272
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tyre. Shumica e gjërave që krahasojmë në shkollë janë karakteristikat gjeografike mbi bazë rajoni, shteti, kategorish; krahasimi në kohë i dukurive, tipareve, karakteristikave gjeografike; krahasimi i fenomeneve dhe dukurive gjeografike. Krahasimi varet shumë nga aftësia për të analizuar. Strategjitë krahasuese janë të një rëndësie shumë të madhe në proçesin mësimor. Krahasimi vë përballë dy dukuri, fenomene të ngjashme nga ana e jashtme por me qëllim të paraqitjes sa më mirë dhe sa më dallueshëm të secilës prej tyre. Diskutimi bëhet mbi bazën e tipareve të përbashkëta (apo të ngjashmërive) si dhe të tipareve dalluese (apo ndryshimeve) që ka mes tyre. Në mësimdhënien me në qëndër nxënësin, mësuesi konsiderohet si një faktor i një rëndësie të veçantë në drejtimin dhe organizim e orës mësimore, ndërsa nxënësi perfshihet tërësisht ne këtë proçes. Paraqitja paralele e karakteristikave kryesore të dy dukurive, fenomeneve që do të krahasohen paraqet një interes më të madh nga nxënësit, një vullnet, një mënyrë më atraktive që siguron vemëndjen e tyre. Strategjitë krahasuese nëpërmjet përdorimit të tyre sigurojnë qëndrueshmërinë e dijeve të nxënësit. Krahasimi i një dukurie/fenomeni me një dukuri/fenomen tjetër kërkon një informacion shumë të madh nga ana e nxënësve. I gjithë ky informacin, i strukturuar në mënyrën e duhur krijojnë lehtësi në memorizimin e tij.Nëpërmjet përdorimit të strategjive krahasuese nxënësit arrijnë të mbajnë qëndrime personale në lidhje me to. Nёpёrmjet krahasimeve, gjykimeve dhe arsyetimeve arrijnë nё pёrfundime dhe rekomandime shkencore tё mirёfillta. Një përdorim të gjerë në proçesin mësimor ka edhe metoda krahasuese. Nëpërmjet përdorimit të kësaj metode nxënësit rrisin aftësitë për të përdorur një shumëlloshmëri strategjish organizative. Nëpërmjet këtyre strategjive ato realizojnë një organizim strukturor të përshtatshëm me qëllimin, audiencën dhe kontekstin. Nëpërmjet kësaj mënyre paraqitje ato përfshinë informacione më të rëndësishme duke përjashtuar këshu informacionet më pak të rëndësishme. Strategjitë krahasuese janë një mënyrë e mirë për të paraqitur argumente qartë, me përpikmëri, përmes një përbajtje të ngjeshur, e me gjuhë të pasur, duke respektuar faktorin kohë. Krahasimi është një mënyrë e fuqishme për t’i bërë nxënësit të kuptojnë një temë, sepse kështu ato i shohin karakteristikat e subjektit të renditura afër karakteristikave të një su273
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
bjekti të ngjashëm. Krahasimi është një mënyrë e mirë për t’i nxitur nxënësit që të analizojnë. T’i shikosh gjërat më nga afër, të zbërthesh një dukuri, fenomen të ndërlikuar në pjesët apo cilësitë e tij përbërëse dhe pastaj të shikosh secilën pjesë në vetë në thellësi është një analizë e domodsoshme dhe e nevojshme për realizimin e strategjive krahasuese. Pra, kjo metodë nxit së tepërmi për të analizuar në mënyrë kritike duke i mbështetur gjykimet me të dhëna të përshtatshme e thelbësore si dhe me detaje të përzgjedhura.Të krahasojnë dy dukuri/fenomene është më motivuese për nxënësit sesa mësimi i vetëm një dukurie/fenomeni. Paraqitja paralele e karakteristikave kryesore të dy dukurive, fenomeneve që do të krahasohen paraqet një interes më të madh nga nxënësit, një vullnet, një mënyrë më atraktive që siguron vemëndjen e tyre. Strategjitë krahasuese nëpërmjet përdorimit të tyre sigurojnë qëndrueshmërinë e dijeve të nxënësit. Përdorimi i stategjive krahasuese nuk ndikon vetëm në efikasitetin e orës së mësimit por ndihmon nxënësit që të janë të aftë të bëjnë gjëra të reja, jo thjeshtë të përsëritin atë që kanë bërë brezat e tjerë, që janë krijues, shpikës, zbulues; që të formojë mendje që të mund të jenë kritike, që mund të verifikojnë dhe jo të pranojnë çdo gjë që u jepet. Strategjitë krahasuese nëpërmjet përdorimit të tyre sigurojnë qëndrueshmërinë e dijeve të nxënësit. Metodat, teknikat, strategjitë e mësimdhënies në lëndën e gjeografisë janë faktorë të rëndësishëm për një mësimdhënie të suksesshme që nxit interesin, gjithëpërfshirjen, ndërveprimin dhe punën kërkimore të nxënësve. Krahasimi në këtë rast është një metodë më efikase pasi si mësuesi edhe nxënësit janë autorë dhe aktorë të orës së mësimit. Strategjitë dhe teknikat që përdoren e shmangin të mësuarin mekanik ose riprodhimin e thjeshtë të fakteve. Si krahasimi ashtu edhe metoda e tjera janë një mënyrë e mirë për t’i nxitur nxënësit që të analizojnë. T’i shikosh gjërat më nga afër, të zbërthesh një dukuri, fenomen të ndërlikuar në pjesët apo cilësitë e tij përbërëse dhe pastaj ta shikosh secilën pjesë në vetë në thellësi është një analizë e domosdoshme dhe e nevojshme për realizimin metodave të mësimdhënies. Krahasimi si metodë Krahasimi i fenomeneve, dukurive, proçeseve e tipareve për të nxjerrë përfundime në lidhje me shkaqet e ngjashmërive themelore. 274
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shkaku i ngjashmërive, kushtet e përgjithshme dhe arsyet e krijimit. Një krahasim i tillë plotëson të gjithë orën mësimorë.Përdoret kryesisht në një numër të kufizuar temash, vetëm në ato tema ku e pranojnë krahasimin si metodë. Një krahasim i tillë kërkon një njohuri më të madhe në lidhje me dukurit/fenomenet që krahasohen. Krahasimi i thelluar jo vetëm që evidenton të përbashkëtat dhe dallimet midis dy dukurive/ fenomeneve që po krahasohen por që ndalet edhe në analiza më të hollësishme në lidhje me shkaqet dhe faktorët kryesorë të këtyre ngjashmërive dhe dallimeve. Duke qenë se është një krahasim që depërton edhe në shkaqet kryesore të dallimeve dhe ngjashmërive ai kërkon një nivel më të lartë përgatitje. Kjy llojë krahasimi mund të realizohet si një punë individuale e nxënësit, punë në çift ashtu edhe punë në grup. Shpjegimi Shpjegimi është metoda e mësimdhënies që synon sqarimin e koncepteve, ideve, marrëdhënieve të ndryshme, shtjellimin dhe paraqitjen me hollësi të diçkaje, argumentimin e mendimeve të shprehura. Pjesëmarrja e tyre në shpjegim i ndihmon ata të qartësohen, të jenë nismëtarë të shpjegimit dhe të luajnë rol aktiv në mësim. Kuptimi për rolin aktiv që fëmijët duhet të luajnë gjatë shpjegimit të mësuesit, është relativ. Nuk është e thënë që çdo shpjegim të jetë ndërveprues390.Te metoda e shpjegimit pjesëmarrja e nxënësve është relaltive, nuk është e thënë që çdo shpjegim të jetë ndërveprues; te ligjerata pjesëmarrja e nxënësve është e kufizuar pasi nxënësi vihet në rolin e dëgjuesit dhe jo të vepruesit. Në këtë rast bëjnë përjashtim leksioni i avancuar gjatë së cilës nxënësi është pjesëmarrës, biseda e cila realizohet si midis nxënësve më njëri tjetrin ashtu edhe ndërmjet tyre dhe mësueve si dhe metoda e krahasimi ku pjesëmarrja e nxënësve është edhe më e madhe. Në tekstin mësimor Gjeografi 10 mësuesi e përdor metodën e shpjegimit gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temat: Trupat e tjerë qiellorë të sistemit tonë diellor; gjatë shpjegimit të Asteroidëve, Kometave dhe Meteorëve, mësuesi përcakton tiparet e përbashkëta dhe dallimet midis tyre. 390
Trëndafili G., Karaguni M., (2008). Didaktika e gjeografisë, Tiranë.
275
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Masat ajrore, frontet atmosferike dhe erërat,mësuesi gjatë shpjegimit krahason tiparet e dukurive atmosferike (temperaturë, trysni, erë, reshje dhe retë) në rastin e frontit të ftohtë me frontin e ngrohtë. Moti dhe klima, mësuesi dhe nxënësit dallojnë gjatë shpjegimit të mësimit tiparet kryesore të llojeve të klimës në botë. Ndërtimi i brendshëm i Tokës, gjatë shpjegimit të tri shtresave të Tokës mësuesi bën dallimin e secilës prej tyre, duke specifikuar karakteristikat (thellësi, temperaturë, dendësi, presion) të bërthamës, mantelit dhe kores tokësore. Në tekstin mësimor Gjeografi 11 mësuesi e përdor metodën e shpjegimit gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temën: Rajonet kulturore, mësuesi gjatë shpjegimit të elementëve që dallojnë dhe rajonizojnë kulturat në bashkëbisedim dhe me nxënësit bën dallimin midis qeverisjes demokratike dhe asaj diktatoriale. Në tekstin mësimor Gjeografi 12 mësuesi e përdor metodën e shpjegimit gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temat: Rajonizimi klimatik i trevave shqiptare; Llojet e tokave; Migrimet e popullsisë; Ekonomia e Republikës së Shqipërisë; Ekonomia e Republikës së Kosovës etj. Krahasimi si teknikë Krahasimi si teknikë është kur vihen përballë fenomene, dukuri dhe karakteristika të ngjashme ose të ndryshme të cilat evidentohen pa depërtuar në mekanizmat shkakorë. Ky llojë krahasimi përdoret lehtësisht në të gjitha orët mësimore dhe kryesisht gjatë fazës së realizimit të kuptimit si dhe reflektimit. Gjatë realizimit të tij kërkohet thjesht evidentimi i të përbashkëtat dhe të vecantave pa depërtuar në thellë. Si i tillë, ai nuk kërkon një nivel të lartë përgatitje. Është një metodë efikase gjatë zhvillimit të proçesit mësimorë pasi ndikon si në memorizimin e materialit të ri mësimor ashtu edhe në motivimin më të madh të nxënësve si dhe në të kuptuarin më të thjeshtë të mësimit. Ajo çka e dallon metodën e krahasimit është përdorimi i teknikave krahasuese. Këto janë teknika më konkrete si psh diagrama e Venit dhe tabela e konceptit dhe nëpërmjet përdorimit të tyre nxënësit rrisin aftësitë për të përdorur një shumëlloshmëri 276
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
strategjish organizative. Nëpërmjet këtyre teknikave ato realizojnë një organizim strukturor të përshtatshëm me qëllimin, audiencën dhe kontekstin. Teknikat krahasuese kanë një rol shumë të rëndësishëm në këtë proçes. Nëpërmet kësaj mënyre paraqitje ato përfshinë informacione më të rëndësishme duke përjashtuar kështu informacionet më pak të rëndësishme. Teknikat krahasuese janë një mënyrë e mirë për të paraqitur argumente qartë, me përpikmëri, përmes një përbajtjeje të ngjeshur, e me gjuhë të pasur, duke respektuar faktorin kohë. Marrja e informacionit të drejtpërdrejt ka përparësi se e lejon mësuesin të mbulojë një pjesë të madhe të mësimit për një kohë të shkurtër, të kontrollojë lëndën që është mësuar, të sigurohet që njohuritë janë përvetësuar duke bërë përforcimin dhe kontrollin e të kuptuarit. Ana negative është se fëmijët mund të jenë thjështë riprodhues të njohurive të përvetësuar në mënyrë të sipërfaqshme dhe të mbetet gjithnjë nën tutelën e mësuesit. Teknika të ndryshme: Teknikat kryesore që përdoren për të realizuar një krahasim janë: Diagrama e Venit
Diagrama e Venit është një teknikë, me anë të së cilës evidentohen të përbashkëtat dhe dallimet ndërmjet dy koncepteve, dukurive natyrore e shoqërore, peisazheve, rajoneve, shteteve, kontinenteve etj.391. Ndërmjet tij nxënësit zbulojnë tiparet e përbashkëta dhe veçori dalluese në varësi të specifikave të temës së mësimit, si dhe mbajnë qëndrime personale lidhur me to. Veprimtaria zgjat 10’–20’, por është në varësi të temës, moshës dhe kohës së përgjithshme në dispozicion392.Theksojmë se vlera e diagramit të Venit është realizimi i tij. Kjo kërkon që fillimisht, nxënësit të identifikojnë karakteristikat për çështje a koncepte të caktuara. Kur nxënësit fillojnë të plotësojnë 391 392
Trëndafili G., Karaguni M., (2008). Didaktika e gjeografisë, Tiranë, fq. 203. Trëndafili G., (2008). Metodologji dhe veprimtari, IDEART,Tiranë.
277
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
diagramin, mësuesi nuk duhet t’u thotë: kjo është mirë e kjo gabim. E mira është që mësuesi t’i lërë vetë nxënësit të gjykojnë për zgjedhjet e tyre duke u kërkuar që të arsyetojnë për to. Njëra nga mënyrat e mundshme të zbatimit është që mësuesi u jep detyrë nxënësve, të ndarë në çifte, të bëjnë diagramin e Venit. Çdo nxënës për njërin nga kuptimet e plotëson njërën pjesë nga diagrami dhe me kujdesi shkruan vetëm karakteristikat e vetme të kuptimeve. Pastaj, së bashku me partnerin e diskutojnë, veçojnë dhe i shkruajnë karakteristikat e përbashkëta të kuptimeve te hapësira e përbashkët te diagrami i Venit. Në tekstin mësimor Gjeografi 10 mësuesi e përdor teknikën e Diagramit të Venit gjatë fazës së përforcimit të njohurive konkretisht në temat: Liqenet, mësuesi e ndan klasën në dy grupe dhe udhëzon nxënësit të plotësojnë Diagramin e Venit. Grupi I të veçantat dhe të përbashkëtat e liqeneve tektonikë dhe akullanjorë. Grupi II të veçantat dhe të përbashkëtat e liqeneve karstikë dhe bregdetarë. Bora e përhershme dhe akullnajat; mësuesi në fazën e përforcimit të njohurive udhëzon nxënësit të plotësojnë Diagramin e Venit duke krahasuar akullnajat kontinentale me akullnajat malore. Në tekstin mësimor Gjeografi 11 mësuesi e përdor teknikën e Diagramit të Venit gjatë fazës së përforcimit të njohurive konkretisht në temën: Rajoni Rus; gjatë fazës së përforcimit të njohurive mësuesi udhëzon nxënësit të plotësojnë Diagramin e Venit duke analizuar të veçantat dhe të përbashkëtat e Rusisë sot me Ish Bashkimin Sovjetik. Në tekstin mësimor Gjeografi 12 mësuesi e përdor teknikën e Diagramit të Venit gjatë fazës së përforcimit të njohurive konkretisht në temat: Hidrografia e trevave shqiptare (detet dhe liqenet); krahasoni detin Adriatik me detin Jon, liqenin e Ohrit me liqenin e Shkodrës. Trashëgimia kulturore e trevave shqiptare; mësuesi i udhëzon nxënësit të krahasojnë qytetin muze të Gjirokastrës me qytetin muze të Beratit, duke ndërtuar Diagramin e Venit. Rajoni Juglindor. Pozita gjeografike, kushtet natyrore dhe njësitë përbërëse; mësuesi e ndan klasën në dy grupe. Grupi I ndërton dhe plotëson Diagramin e Venit duke krahasuar fushëgropën e Korçës me fushëgropën e Përrenjasit. Grupi II krahason gropën e Kolonjës me 278
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gropën e Pogradecit. Rajoni Perëndimor. Pozita gjeografike, kushtet natyrore dhe njësitë përbërëse; mësuesi e ndan klasën në dy grupe. Grupi I ndërton dhe plotëson Diagramin e Venit duke krahasuar fusha e Shkodrës me fushën e Myzeqesë. Grupi II krahason kodrat e Sulovës me kodrat e Mallakastrës. Rajoni Lindor i Republikës së Kosovës; mësuesi i udhëzon nxënësit të krahasojnë dy rajonet e Kosovës duke ndërtuar Diagramin e Venit. Tabela e koncepteve Rrjetet (ose tabelat ) janë mjete të mira për të ndarë një temë në pjesë dhe për t’i krahasuar ato.Tabelat bëjnë të mundur që nxënësit të organizojnë kategori të ndryshme informacioni sipas variableve/ ndryshoreve që janë vendosur në kolonat vertikale dhe rreshtat horizontalë. Tabela është një mënyrë e efektshme për t’i bërë nxënësit që të analizojnë idetë, ta përmbledhin informacionin me qëllim që ta krahasojnë dhe ta përshkruajnë me fjalët e tyre393. Është një teknikë racionale për të organizuar informacionin gjeografik. Përdoret veçanërisht kur jepen njëkohësisht më shumë se një koncept a dukuri. Ndihmon së tepërmi të kuptuarit, përmes strukturimit të materialit, pas leximit dhe në realizimin e skemave të qarta, që sigurojnë qëndrueshmërinë e dijeve. Kjo teknikë përdoret me sukses në fazën e realizimit të kuptimit dhe reflektimit. Tabela e koncepteve hartohet duke renditur konceptet e dukuritë, që duhet të krahasohen dhe në kolona renditen tiparet apo karakteristikat mbi bazën e të cilave bëhet ky krahasim. Në tekstin mësimor Gjeografi 10 mësuesi e përdor teknikën e Tabelës së Koncepteve gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temat: Elementët e hartave dhe klasifikimi i tyre; nxënësit gjatë leximit të mësimit plotësojnë tabelat e koncepteve për tri grupet kryesore të shenjave konvencionale, duke dalluar veçoritë e secilës prej tyre, si dhe tabelën e koncepteve për llojet e ndryshme të hartave, duke përcaktuar qartë bashkë me mësuesin karakteristikat e 393 5
Musai B., (2005). Zhvillimi i shprehive të të menduarit në shkollë, Qendra për Arsim Demokratik, Tiranë, fq. 85.
279
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
secilës prej tyre. Projeksionet hartografike, nxënësi plotëson në tabelën e koncepteve tri llojet e projeksioneve, duke qartësuar gjatë plotësimit të tabelës së kocepteve bashkë me mësuesin paraqitjen me saktësi të elementëve të projeksioneve. Në tekstin mësimor Gjeografi 11 mësuesi e përdor teknikën e tabelës së koncepteve gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temën: Rajonet e Evropës; nxënësit sipas udhëzimeve të mësuesit plotësojnë tabelën e koncepteve, ku në çdo kolonë rendisin veçoritë për secilin rajon të Evropës duke diskutuar dhe për të përbashkëtat e tyre. Në tekstin mësimor Gjeografi 12 mësuesi e përdor teknikën e tabelës së koncepteve gjatë fazës së ndërtimit të njohurive të reja konkretisht në temat: Ujërat nëntokësorë dhe burimet;Organizimi administrativ i trevave shqiptare; Trashëgimia natyrore e trevave shqiptare etj. Konkluzione Mësuesi në orën mësimore, duhet të zgjedhë në përshtatje me temën metodat e mësimdhënies, në mënyrë që të arrijë rezultatet e të nxënit për nxënësit. Përdorimi i teknikave krahasuese sjell qëndrueshmëri të njohurive të reja që trasmetohen në klasë. Mësuesi i përdor metodat dhe teknikat në fazën ndërtimit të njohurive të reja dhe të përforcimit të njohurive. Përdorimi i metodave dhe teknikave krahasuese shmang të nxënit mekanik, mundëson lidhje logjike të informacionit dhe nxit mendimin kritik tek nxënësit. Për të patur një mësimdhënie të suksesshme në lëndën e gjeografisë mësuesi përdor metoda dhe teknika krahasuese të cilat nxitin interesin, gjithpërfshirjen, ndërveprimin dhe punën kërkimore të nxënësve. Bibliografi Musai B., (2005). Zhvillimi i shprehive të të menduarit në shkollë, Qendra për Arsim Demokratik, Tiranë. 280
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Musai B.,(2008). Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues, Qendra për Arsim Demokratik, Tiranë. Musai B., (2006). Strategji të mësimdhënies dhe të nxënit për klasat mendimtare, Qendra për Arsim Demokratik, Tiranë. Trëndafili G.,(2008). Metodologji dhe veprimtari, IDEART,Tiranë. Trëndafili G., Karaguni M., (2008). Didaktika e gjeografisë, Tiranë. Wiggins, G., & McTighe, J (2000). Understanding by desing (Të kuptuarit e qëllimshëm). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
281
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SABRI TAHIRI Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan Fakulteti i Edukimit
[email protected] SISTEMI ARSIMOR PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË NGA PËRPJEKJA PËR MBIJETESË DREJT REFORMIMIT SUBSTANCIAL 1. Hyrje Koha në të cilën po jetojmë karakterizohet me një zhvillim dinamik shoqëror dhe ekonomik. Procesi i globalizimit dhe trendet integruese në Evropë dhe në botë, para njerëzimit shtrojnë probleme dhe sfida të panjohura më parë. Zgjidhja e problemeve dhe përballimi i sfidave të reja shtrojnë nevojën që brezat që aktualisht gjenden në bankat shkollore dhe gjeneratat e ardhshme të pajisen me vlera, dije, aftësi dhe shkathtësi të reja. Duke pasur parasysh faktin që të gjitha resurset natyrore në botë vazhdimisht po zvoglohen dhe shterrojnë, dhe se vetëm dija është resursi që jo vetëm kurr nuk zvoglohet, por, dita-ditës rritet dhe shumëfishohet, sot shumica e vendeve të botës politikat dhe projektet e tyre zhvillimore i kanë orientuar dhe bazuar në dije dhe në teknologji të reja. Andaj, edhe Kosova si një shtet i ri në zhvillim në këtë aspekt nuk duhet të bëjë përjashtim. Të gjitha këto zhvillime rreflektohen edhe në sistemet arsimore dhe në kurrikulat nacionale. Në këtë sens, vendet si SHBA, Britania e madhe, Kina, Japonia etj,. që me kohë vlerësuan rëndësinë e arsimit dhe që investuan shumë në arsim, si dhe që bënë rishikimin dhe përshtatjen e sistemeve të tyre arsimore zhvillimeve të reja në botë, shënuan ritme të shpejta të zhvillimit shoqëror dhe ekonomik. Por, edhe disa vende të vegjël dhe në zhvillim si Finlanda, Irlanda, Koreja, Singapori, Makao etj., falë investimeve të mëdha në arsim, shumë shpejt e zunë hapin e zhvillimit dhe u radhiten në listën e vendeve të zhvilluara ekonomikisht. Rëndësia që ka sot arsimi për njerëzimin ka bërë që çështjet arsimore të jenë, tema më e përfolur në gjithë botën, sa që mund të 282
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
krahasohet me bisedat që bëhen për motin. Edhe në Kosovë, në Shqipëri dhe në gjithë hapsirën shqiptare, arsimi është bë sot ndër temat më aktuale. Përkundër dallimeve që shfaqen lidhur me këtë temë, sot në mesin qytetarëve, prindërve, përgjegjësve të arsimit, nxënësve dhe palëve tjera të interesuara, ekziston një koncenzus i plot se, arsimi në Kosovë ka nevojë për më shumë hapësirë shkollore, për planprograme më të mira dhe për tekste e mjete më cilësore mësimore, për mësues më të përgatitur dhe në përgjithësi për një mjedis mësimor më të sigurt dhe më të përshtatshëm për të gjithë fëmijët dhe të rinjët tanë. 2. Sistemi i arsimit në Kosovë ndërmjet të vjetrës që u braktis dhe të së resë që nuk undërtua dhe nuk u përfundua Siç dihet, Kosova trashëgoi një sistem arsimor i cili me gjithë përparësitë që i kishte për atë kohë, krahasuar me vendet tjera të lindjes, e kishte vulën e ideologjisë komuniste dhe ishte arsim tradicional dhe me premisa skolastike. Kjo dhe ishte arsyeja, që nga viti 1990 kur nuk pranuam planprogramet e imponuara serbe, përkundër vështirësive dhe kushteve të rënda okupimi në të cilat veproi arsimi në Kosovë, u bënë përpjekje të vazhdueshme për ta reformuar dhe përmirësuar sistemin arsimor dhe për t’ia përshtatur atë nevojave të kohës. Gjatë sistemit paralel, Ministia e Arsimit e Shkencës dhe e Kulturës e Kosovës (kështu emërtohej atëherë), bëri rishikimin e planprogrameve ekzistuese mësimore. Me ndihmën e ekspertëve nga Shqipëria, u hartuan planprograme të reja për disa lëndë mësimore dhe për nivele të caktuara, në ndërkohë që shumica e teksteve të reja shkollore u sollën nga Shqipëria dhe iu përshtaten kushteve dhe nevojave të nxënësve kosovarë. Mirëpo, planprogramet lëndore u hartuan pa pasur një kornizë të përshtatshme në të cilën do të bazoheshin ato dhe qasja ishte tradicionale dhe e bazuar kryesisht në detaje të përmbajtjeve mësimore, e jo edhe në objektivat e të nxënit dhe në rezultatet e pritshme. Në fakt. periudha 1990 - 1999 ishte kohë e mbijetesës së arsimit në Kosovës dhe kjo konsiderohej suksesi më i madh për atë kohë. Pas çlirimit të vendit, kur ende ishte fazë emergjente dhe e përballjes me pasojat shkatrrimtare të luftës, u shtrua nevoja e reformimit më rrënjësor të sistemit arsimor në Kosovë. Përmes kësaj reforme 283
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
synohej një qasje e re në arsim dhe edukim e bazuar në rezultatet e pritshme të nxënësve – qasje kurrikulare, që ishte bërë praktikë në disa vende perëndimore me arsim të përparuar. Përmes këtij procesi reformues synohej të shënohej një hop më i shpejt cilësor në mënyrë që të kompenzohej ai dëm i madh që i ishte shkaktuar arsimit shqip në Kosovë për një dekadë nga regjimi okupues serb, i cili sikur edhe fushat tjera të jetës në Kosovë edhe arsimin shqip e kishte nxjerr jasht ligji dhe përmes shkatërrimit të sistemit arsimor synonte të realizonte shkombëtarizimin e shqiptarëve në Kosovë. Kështu, në vitin 2001 u bë hapi i parë, kur me ndihmën e ndërkombëtarëve u hartua një draft i Kornizës së Kurrikulës, në të cilën duhej bazuar sistemi i ri arsimor në Kosovë. Kjo Kornizë kurrikulare synonte nje qasje te re në arsim e cila për dallim nga qasja tradicionale ishte e orientuar në përmbajtje dhe synonte që nxënësin ta vejë në qendër të procesit edukativo-arsimor. Mirëpo, për arsye të panjohura, ky dokument nga përgjegjësit e atëhërshëm të arsimit kurr nuk u finalizua dhe nuk miratua për përdorim. Në ndërkohë, pa pasur një kornizë përfundimtare dhe ligjërisht të miratuar, u hartuan kurrikula të reja lëndore dhe tekste mësimore, të cilat ishin të bazuara në rezultatet e pritshme, që në krahasim me planprogramet e mëparshme shënonte një progres. Me këtë reformim nga sitemi 4 + 4 + 4 kalohet në sistemin 5 + 4 +3 (+1). Gjatë kësaj periudhe, me qëllim të ngritjes së cilësisë në arsim me ndihmën e Qendrës së Kosovës për Edukim (KEC), u ngritën qendra didaktike në disa mjedise të Kosovës, u organizuan trajnime të shumta të mësimdhënësve të niveleve të ndryshme të arsimit për zbatimin e planprogrameve të reja dhe për aplikimin e metodave të reja mësimore. Në anë tjeter, mungesa e hapësirës shkollore, si pasojë e shkatrrimit gjatë lufte, puna në tri e katër ndërrime dhe në klasë me mbi 40 nxënës, ishin rrethana tepër të pafavorshme për zhvillim cilësor të mësimit në shumicën e shkollave të Kosovës, gjë që rezultuan me rënien drastike të cilësisë në të gjitha nivelet e arsimit dhe edukimit në Kosovë. Kështu, sistemi i arsimit në Kosovë për plot dy dekada u gjend ndërmjet të vjetrës që u braktisë dhe të së resë që nuk u ndërtua dhe nuk u përfundua. 284
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Të gjitha këto rrethana ndikuan që arsimi në Kosovë edhe plot nje dekadë pas lufte nuk u këndell dhe nuk shënoi ndojnjë progres që pritej. Kjo u dëshmua edhe me rezultatet e treguara të nxënësve të Kosovës në vlerësimin e OECD/PISA 2016, ku Kosova u plasua ne vendin e parafundit në botë. 3. Korniza e kurrikulës dhe karakteristikat kryesore të saj Pas pavarësisë së Kosovës dhe marrjes së kompetencave nga vendorët, u krijuan kushte më të favorshme për ndryshimin dhe përmirësimin e gjendjes në arsim. Fillimisht, me qëllim të mobilizimit dhe sanimit të gjendjes në arsim, në vitin 2008 Qeveria e Kosovës arsimin e shpalli prioritet kombëtar, në ndërkohë që MASHT intensifikoi procesin e ndërtimit të shkollave në Kosovë, për të siguruar hapësirën e nevojshme shollore, si një ndër parakushtet themelore për vazhdimin e reformave në arsim. Duke patur parasysh situatën dramatike nëpër të cilën ka kaluar arsimi në Kosovë për rreth dy dekada, rezultatet e ulëta në arsim si dhe faktin që investimet dhe ndryshimet në sektorin e arsimit, krahasuar me fushat tjera, shumë më ngadal i rreflektojnë rezultatet, nga viti 2008 filloi rishikimi i sistemit te arsimit parauniversitar të Kosovës. Më 2009 MASHT e shpalli edhe formalisht vit të cilësisë në arsim dhe edukim. Për këtë qëllim ajo themeloi Këshillin Shtetëror të Kurrikulës së Kosovës (KSHKK) që përbëhej nga ekspertët më të mirë vendor të fushave mësimore. Për të mbështetur punën e këshillit MASHT angazhoi edhe disa konsulentë ndërkombëtarë me të cilët u punua bashkarisht në hartimin e Kornizës plotësisht të re, pasi që draftin e mëpërshëm veq e kishte shkelur koha. KSHKK detyrë primare mori rishikimin dhe rishkrimin e Kornizës së Kurrikulumit të Kosovës, të cilën e bazoi në filozofinë dhe në teoritë më bashkkohore të mësimdhënies dhe të nxënit, si dhe në kompetencat që duhet të formojnë dhe të arrijnë nxënësitë në nivelet e caktuara të shkollimit. Pas një punë të gjatë dhe sistematike, Korniza e re e kurrikulës i është përshtatur plotësisht relitetit të ri të krijuar në Kosovë pas pavarësisë së vendit. Korniza e kurrikulës së arsimit parauniversitar është një dokument zhvillimor bazë, që në shkallë vendi sjell vlerat dhe qëlli285
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
met e përgjithshme të arsimit dhe edukimit. Ajo përcakton se çka duhet të dinë dhe për çka duhet të aftësohen nxënësit pas mbarimit të një niveli të caktuar arsimor. Korniza e kurrikulës përcakton dhe rregullon në përgjithësi çështjen e edukimit parashkollor dhe të arsimit e edukimit të përgjithshëm fillor, të mesëm të ulët dhe atij të mesëm të lartë. Korniza e kurrikulës është bazë për hartimin e të gjitha dokumeneteve tjera kurrikulare, si ato që kanë të bëjnë me kurrikulat lëndore, tekstet shkollore, mjetet dhe materialet mësimore, standardet dhe kriteret për vlerësimin e të arriturave të nxënësve dhe të punës së shkollave në përgjithësi. Me këtë kornizë vendosen kërkesat minimale të përbashkëta për të gjithë fëmijët/nxënësit e sistemit arsimor të Kosovës. Kjo u mundëson institucioneve tona parashkollore dhe shkollave që në përputhje me autonominë që gëzojnë, me profilin, prioritetet dhe nevojat e fëmijëve/nxënësve dhe të komunitetit lokal, të hartojnë kurrikulën e vet shkollore. Korniza e kurrikulës si dokument zhvillimor është i hapur për ndryshime dhe si e tillë, vazhdimisht i nënshtrohet rishikimeve, ndryshimeve dhe plotësimeve, në përputhje me kahet zhvillimore në arsim dhe në shoqëri në përgjithësi. Në botën bashkëkohore, procesi i rishikimit dhe hartimit të kurrikulave gjithnjë e më shumë po demokratizohet dhe decentralizohet, duke përfshirë në këtë proces dhe duke bartur përgjegjësinë për ndryshimet, rezultatet dhe cilësinë e kurrikulës në institucione parashkollore/shkolla (te mësimdhënësit dhe drejtuesit), te nxënësit, prindërit dhe komuniteti, si dhe te subjektet e tjera që janë përftues nga arsimi dhe edukimi. Për dallim nga qasja tradicionale që kryesisht ishte e orientuar në zgjedhjen dhe strukturimin e përmbajtjeve mësimore në planprograme, qasja kurrikulare është e bazuar në zhvillimin e kompetencave të fëmijës/nxënësit, si produkt final i arsimit dhe edukimit. Qasja kurrikulare në arsim, në vend të përcjelljes së dijes nga mësuesi te nxënësi, është e përqëndruar në zhvillimin e shkathtësive kompetencave të nxënësit, që janë të standardizuara në shkallë vendi. Pra, kurrikula duhet të përcaktojë se çka duhet dhe çka mund të mësojë dhe të dijë fëmija/nxënësi i moshës së caktuar; cilat aftësi, 286
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shkathtësi dhe qëndrime duhet dhe mund t’i zhvillojë e formojë ai, në një periudhë të një cikli zhvillimor, që rigorozisht nuk kufizohet në kohën prej një viti shkollor. Kjo qasje mundëson matjen, vlerësimin dhe notimin e arritjeve të fëmijëve/nxënësve në shkallë vendi, vlerësimin e rezultateve të përgjithshme në arsim dhe ndihmon në orientimin e drejtë të politikave arsimore drejt përmirësimeve të vazhdueshme dhe arritjes së rezultateve sa më të mira në arsim dhe edukim. Qasja kurrikulare u siguron institucioneve shkollore dhe mësimdhënësve një autonomi më të madhe në dizajnimin e kurrikulave dhe në punën e tyre në përgjithësi, por njëkohësisht rritë dhe nivelin e përgjegjësisë së tyre për rezultatet dhe cilësinë e të arriturave të nxënësve dhe të shkollave. Korniza e kurrikulës e orientuar në fusha mësimore eviton mundësinë që nxënësit të stërngarkohen me informacione të vjetruara e jorelevante. Ajo siguron parakushtet për një qasje të baraspeshuar në mes mësimdhënies dhe të nxënit, në mënyrë që nxënësit të arrijnë të përmbushin kapacitetet e tyre të plota. Duke pasur parasysh ndërvarësinë e botës së sotme dhe zhvillimet më të reja në tregun global të punës, Korniza e kurrikulës siguron parakushte për lëvizje të lirë të nxënësve nga shkolla në shkollë dhe nga një vend në një vend tjetër. Ajo siguron përgatitje solide profesionale të nxënësve si për studime të mëtejme ashtu edhe për konkurim të suksesshëm në tregun vendor dhe atë ndërkombëtar të punës. Korniza e kurrikulës rëndësi të veçantë i kushton vashdimësisë së procesit edukativo-arsimor në aspektin e përmbajtjeve nga klasa në klasë dhe ngritjes spirale, si dhe koherencës midis niveleve të ndryshme formale të arsimit dhe edukimit, shkallëve të kurrikulës dhe qasjeve disiplinare e ndërdisiplinare në mësim. Korniza e kurrikulës na mundëson përdorimin e një mori metodash dhe materialesh mësimore që arrijnë te cdo nxënës me inteligjenca dhe me talente të vecanta. 4. Kompetencat shkallët dhe fushat e kurrikulës Korniza e kurrikulës së Kosovës është e bazuar në filozofitë më rezultative të mësimdhënes dhe mësimnxënies si janë: konstruktivizmi, inteligjencat e shumëfishta, pedagogjija ndërvepruese, filozofia e të 287
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësuarit gjatë gjithë jetës si dhe është e orientuar në zhvillimin e kompetencave të nxënësve, që është trend evropian dhe botëror në zhvillimin e kurrikulave arsimore. Kompetencat Këtu me termin kompetencë nënkuptojmë produktin final të mësuarit që mishëron në vete dijen, shkathtësitë, qëndrimet, rutinat, vlerat dhe emocionet të cilat në situata të caktuara jetësore dhe në mënyrë të pavarur mund t’i përdor nxënësi për të zgjidhur probleme apo për të krijuar produkte që vlerësohen nga të tjerët.
Dija
Emocionet
Shkathtësitë
Kompetencat si rezultate mësimore
Vlerat
Qëndrimet
Rutinat
Sipas kësaj Kornize gjashtë kompetencat kryesore që duhen të formojnë dhe arrijnë nxënësit përmes të mësuarit në shkollë janë: Kompetenca për të komunikuar dhe për t’u shprehur (Komunikues efektiv), Kompetenca për të menduar (Mendimtar kreativ), Kompetenca për të mësuar gjatë gjithë jetës (Nxënës i suksesshëm), Kompetenca personale (Individ i shëndëtshëm), Kompetenca qytetare (qytetar i përgjegjshëm), Kompetenca për punë, për jetë dhe për mjedis (Kontribues produktiv). Këto gjashtë kompetenca janë produkti final i të mësuarit, të 288
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
cilat janë të lidhura dhe të gërshetuara ndërmjet veti (Shih figurën 2). 1
3
2
4
5 6
Fig 2. Gjashtë kompetencat e gërshetuara të nxënësve Shkallët dhe nivelet e Kurikulës Në përputhje stadet e zhvillimit të fëmijëve dhe me kërkesat e Kurrikulës, Korniza e Kurrikulës sistemin arsimor e strukturon në shtatë shkallë dhe në tetë nivele përkatëse. Shkallët e Kurrikulës janë pikat referente për përcaktimin e kompetencave që duhet të arrijnë nxënësit. organizimin e mësimit dhe format e vlerësimit të progresit të nxënësve në mësim. Shkallët dhe nivelet e arsimit formal janë dhënë në Tabelën Sist. Ndërk. i Klasifikimit në Arsim (SNKA) SNKA 3
SNKA 2
SNKA 1 SNKA 0
Nivelet e sistemit të arsimit formal
Shkalët e Kurrikulës
Arsimi i mesëm i lart: Kl. XII Arsimi i mesëm i lart: Kl. X, XI Arsimi i mesëm i ulët: Kl. VIII, IX Arsimi i mesëm i ulët: Kl. VI, VII Arsimi fillor: Klasat III – V Arsimi fillor: Klasat I, II Klasa parafillore Parashkollor (0 – 5 vjeç)
Shkalla e 6
Tabela 1 289
Shkalla e 5 Shkalla e 4 Shkalla e 3 Shkalla e 2 Shkalla e 1 Shkalla e 1 Shkalla përgatitore
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Fushat e Kurrikulës Kurrikula e Kosovës është e strukturuar në shtatë fusha/lëndë mësimore. Këto shtatë fusha sigurojnë bazën për zhvillimin e kompetencave që duhet t’i arrijnë nxënësit në shkollë. Fushat e Kurrikulës janë: 1. Gjuhët dhe komunikimi, 2. Artet, 3. Matematika, 4. Shkencat e natyrës, 5. Shoqëria dhe mjedisi, 6. Shëndeti dhe mirqenia 7. Jeta dhe puna. Të gjitha temat dhe njësitë mësimore që ia vlen të mësohen nga nxënësit në nivelet përkatëse të arsimit kanë objektiva të caktuara të vecanta, të cilat përfundimisht shpiejnë në arritjen e kompetencës së caktuar si product final i të nxënit (1, 31). Korniza e Kurrikulës mundëson futjen e lëndëve të reja mësimore dhe të temave të reja të pasura ndërdisiplinare si dhe largimin e lëndëve dhe temave që konsiderohen të tepërta dhe jorelevante. Së fundi, Korniza e Kurrikulës i adreson qart edhe aspektet e ndryshme ndërkurrikulare me të cilat plotësohet mozaiku i fushave dhe lëndëve mësimore, duke e bë Kurrikulën më të plotë dhe më gjithpërfshirëse. 5. Dokumentet përcjellëse të Kurrikulës Ndër dokumentet kryesore që derivojnë nga Korniza e Kurrikulës së arsimit parauniversitar janë Kurrikula bërthamë dhe Planprogramet lëndore (Syllabuset), nga fëmijëria e hershme dhe klasa parafillore deri në klasën e XII. Kurrikula bërthamë Kurrikula bërthamë është dokumenti themelor i arsimit fillor, të mesëm të ulët dhe të mesëm të lartë. Ajo përfshinë rezultatet e të nxënit sipas shkallëve dhe fushave mësimore. Pas përfundimit të një shkalle të caktuar të Kurrikulës Këto rezultate shprehin kërkesat esenciale të arritshmësrisë së nxënësve drejt zotërimit të kompetencave kryesore nga fusha e caktuar e Kurrikulës. 290
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Komponeta tjera të Kurrikulës bërthamë janë: Udhëzuesit metodik për organizimin e procesit edukativ dhe arsimor në kuadër të sejcilës fushë të Kurrikulës dhe në shkallët përkatëse, planet mësimore që përcaktojnë fondin e orëve për fushat e Kurrikulës sipas shkallëve, si dhe kriteret dhe format e vlerësimit të arritjeve të nxënësve. Kurrikulat lëndore (Planprogramet lëndore) Kurrikulat lëndore do të përgatiten nga shkollat varësisht nga profili dhe vendndodhja e shkollës me ndihmën e MASHT-së, në një proces të rishikimit të planprogrameve ekzistuese, duke ia përshtatur ato kërkesave të reja që dalin nga Korniza e Kurrikulës dhe nga dokumentet tjera përcjellëse. 6. Risitë dhe sfidat e Kurrikulës Nga karakteristikat e Kurrikulës arsimore që theksuam më lart, mund të shihen edhe disa nga përparësitë kryesore të Kurrikulës si janë: Të bazuarit në kompetenca si trend botëror në edukim Klasa e detyrueshme parafillore Arsimi detyrueshëm zgjatet nga 10 në 13 vjet Provim i veçant i maturës për shkollat profesionale Arsimi post-sekondar një ose dy vjet Në arsimin e mesëm të lart, nxënësit mund të zgjedhin klasa sipas intereseve të tyre ku mëojnë gjuhë, matematikë, shkenca natyrore shkenca shoqërore ose arte Kurrikulë që siguron lëvizshmëri të lirë nga shkollat e përgjithshme në ato profesionale dhe ansjelltas Strukturë e re e arsimit parauniversitar. 7. Sfidat kryesore Është e kjartë që ndryshimet në arsim gjatë një procesi më rrënjësor reformues prekin të gjithë aktorët e arenës kurrikulare, prandaj edhe reagimet e ndryshme nga shume anë janë të pritshme. Reagimet më të mëdha zakonisht priten nga mësimdhënësit, sepse ata janë pala që më së shumti i tangjenton kurrikula e re. Dihet që pranueshmëria e ndryshimeve është më e madhe në rastin kur ndryshimet bëhen transparente dhe kur në hartimin e kurrikulës marrin pjesë aktive edhe mësimdhënësit. Kjo ka qenë arsyeja që në hartimin e kurrikulave lëndore pos ekspertëve të fushave janë angazhuar edhe një numër i konsideruar i mësimdhënësve. Sepse 291
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
fundja këta janë ata që duhet ta zbatojnë në klasa Kurrikulën. Ndër sfidat kryesore me të cilat do të përballet kurrikula e re janë: - Zbatimi i Kurrikulës në praktikën shkollore, - Pranueshmëria e ndryshimeve nga arena e gjërë kurrikulare - Mësimi i integruar në fusha, - Pilotimi efektiv i Kurrikulës. VËREJTJE. Korniza e Kurrikulës së Kosovës për arsimin parauniversitar është në fazën e pilotimit. Fillimisht nga viti 2013 është pilotuar në 10 institucione edukativo - arsimore të Republikës së Kosovës, për t’u shtri pastaj në 82 shkolla në shkallë vendi. Pritet që pas vlerësimit përfundimtar të rezultateve të pilotimit, nga shtatori i ardhshëm Kurrikula e re të zbatohet në të gjitha institucionet edukativo - arsimore ne vend. Na gëzon fakti, që Korniza e Kurrikulës së Republikës së Kosovës është pranuar edhe nga Ministria e Arsimit të Republikës së Shqipërisë dhe e njëjta është duke u pilotuar. Kështu, tani dy shtetet tona shqiptare kemi një Kurrikulë, pra një system të përbashkët arsimor në nivelin parauniversitar, që është një e arritur e madhe dhe një hap i rëndësishëm i integrimit të dy vendeve drejt bashkimit kombëtar, që është synimi ynë përfundimtar. Bibliografi [1]A.C.ORSTEIN, F. P. HUPKINS, (2003), Kurrikula, bazat, parimet dhe problemet, Instituti Studimeve Pedagogjike (Përkthyer nga Kastriot Myftiu), Tiranë. [ 2]MASHT,(2011), Korniza e Kurrikulës për Arsimin Parauniversitar të Republikës sëbKosovës. Prishtinë. [ 3]S. TAHIRI, Materiale dhe ligjërata të autorizuara nga teoria dhe procesi i zhvillimit të kurrikulit të mbajtura në studimet master në Fakultetin e Edukimit të Universitetit “Hasan Prishtina” në Prishtinë.
292
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SELAMI KLAIQI BASRI AHMEDI Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan Fakulteti i Shkencave Kompjuterike
[email protected] [email protected] MËSIMI ELEKTRONIK BAZUAR NË CLOUD COMPUTING Hyrje Ndryshimet bashkëkohore , si globalizimi, të nxënët në distancë, të nxënët fleksibël dhe gjatë gjithë jetës, dhe lidhur me to, zhvillimi i teknologjisë, përbëjnë sot një sfidë për mjediset formale të edukimit. Përparimet teknologjike janë zhvillime të pashmangshme të momentit që jetojmë. Prandaj, mjediset e edukimit në tërë kompleksitetin dhe elementet përbërës të tyre, duhet t’i përgjigjen cilësisht këtyre ndryshimeve të shpejta. Gjatë viteve të fundit, natyra e internetit është vazhdimisht në ndryshim nga një vend i përdorur për të lexuar web faqet në një mjedis që i lejon e shfrytëzuesit për të ekzekutuar aplikacione të ndryshme. Nevoja për arsimim është në rritje të vazhdueshme prandaj paraqitet nevoja e zhvillimit të mësimit lektronik, gjithashtu sistemet e mësimit elektronik duhet për të mbajtur ritmin me teknologjinë, kështu që trendi është që të përdorin cloud. Mësimi nga distanca ka një histori gati dy shekuj dhe ky aplikacion paraqet ndryshime të rëndësishme se si ndodh të mësuarit dhe komunikimi. E-learning apo mësimi elektonik është një mjet i edukimit që përfshin vetë-motivimin, efikasitetin e komunikimit, dhe teknologjinë, nuk është i kufizuar ndërveprimi. Teknologjia cloud është shfaqur si zhvillim i rëndësishëm në teknologjinë e informacionit. “Cloud Computing” apo “Retë Kompjuterike” janë një model që mundëson qasje të përshtatshme sipas nevojës në një grup të ndarë të resurseve të konfigurueshme kompjuterike si psh.: rrjetat kompjuterike, serverë, aplikacione dhe shërbime të tjera, të cilat klienti mund ti përzgjedhë apo tërheqë lehtësisht me mundimin minimal menaxhues apo me ndërhyrjen e ofruesit të shërbimeve. 293
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Cloud computing Teknologjia cloud është një lloj i sistemit paralel dhe të shpërndarë që përbëhet nga një koleksion i kompjuterëve të ndërlidhur dhe virtualizuar që janë parashikuar dhe prezantuar në mënyrë dinamike si një ose më shumë burimeve kompjuterike të unifikuara. Termi Cloud computing derivon nga rrjetat kompjuterike në përgjithësi në Internet. Për shkak të faktit që përfshinë ekzistencën e qendrave të të dhënave që janë në gjendje të ofrojnë shërbime, cloud mund të shihet si një pikë e veqantë e qasjes për të gjithë klientet në kërkesat e tyre që mund të vijnë anë e këndë botës siq mund të shihet në figurën 1.
Figura 1. Cloud Computing
Cloud Computing përbëhet nga tri shtresa: Infrastruktura si shërbim (IaaS) Platforma si shërbim (PaaS) Softweri si shërbim (SaaS) Varësisht nga kërkesat, shfrytëzuesit mund të zgjedhin një ose më shumë shërbime të ofruara, si psh. paisje hardverike (PC, celularët, PDA ose ndonjë paisje tjetër të ngjashme) ose aplikacionet softverike (si shfletuesit, google chrome etj) me sukses dhe me lehtësi mund të luajn rolin e një klienti në cloud.
294
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Figura 2. Shtresat e Cloud Computing
Cloud Computing përfitimet për E-learning Shumë institucione arsimore nuk kanë burime dhe infrastrukturë të nevojshme për implementuar mësimin elektronik. Kjo është arsyeja pse sot Moodle është aktorë kryesorë në fushën e mësimit elektronik, sepse është një nga versionet e aplikacioneve bazë e orientuar në Cloud. E-learning po përdoret sot gjerësisht në nivele të ndryshme arsimore siq janë: në të gjitha nivelet e arsimit, trajnime nga kompani, kurse akademike etj. Ka të paktën dy subjekte të përfshira në një sistem të mësimit elektronik: studentët dhe trajnerët apo mësimdhënësit. Veprimet e studentëve brenda një platforme të mësimit elektronik mund të jenë: Ndjekja e kurseve online Zhvillimi i provimeve Përgjigja në kohë reale Dërgimi i detyrave të shtëpisë dhe projekteve Trajnerët e përfshirë në E-learning do të: Ballafaqohen me menagjim të sistemit Përgatitje Vlerësimin e testeve, detyrave, projekteve Kthimin e përgjigjeve Komunikime në forume me student Secili prej këtyre veprimeve kërkon një shkallë të caktuar të sigurisë, në varësi të rëndësisë dhe ndjeshmërisë së të dhënave.
295
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Figura 3. Sistemi i mësimit elektronik
Zakonisht, sistemet e mësimit elektronik janë zhvilluar si aplikacione të shpërndara, arkitektura e një sistemi të shpërndarë tek E-learning përfshinë komponentet sofverike, aplikacionin për shfrytëzues, një aplikacion për server për të krijuar bazën e të dhënave dhe komponetet hardverike (kompjuterët, infrasturktuën komunikuese dhe serverët) shiq mund të shihet edhe në figurën 2. Ashtu si me rritjen e madhe të numrit të studentëve, përmbajtjeve arsimore, shërbimet që mund të ofrohen dhe të burimeve të vëna në dispozicion, dimensioni e sistemit E-Learning rritet me një normë eksponenciale. Sfidat në lidhje me këtë temë në lidhje me optimizmin e llogaritjes burimeve, magazinimit dhe të komunikimit kërkesat, dhe që kanë të bëjnë me kërkesat dinamike konkurrencën nxjerrë në pah nevojën e përdorimit të një platforme që i plotëson kërkesat në rritje dhe një kontrollë të kostos implementuese dhe ky sistem është Cloud Computing. E-learning dhe implementimi ne Cloud Computing mund të shihet një zgjidhje më me pak kosto dhe lehtë e implemetueshme. Në vijim do të paraqesim disa nga lehtësirat dhe implikimet e implementimit të E-learning në infrastrukturën Cloud. -Qasje nga web, kjo nënkupton që klientët nuk kanë kufizim të qasjes pavarësisht se ku ndodhen në çdo kohë dhe çdo vend. -Nuk ka kosto të veqant për klientët, si instalime apo mirëmbajtje -SaaS serveri mund të mbështesë shumë institucione arsimore njëkohësisht 296
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
-Të gjitha të dhënat që do të mbahen në SaaS server ndaj tyre do të aplikohet një siguri e nivelit të lartë Një sistem E-learning është duke u përballur me sfidat e optimizuar menaxhimin e burimeve në shkallë të gjerë dhe sigurinë, rritjes së madhe të përdoruesve, shërbimet, përmbajtjen arsimore dhe burimeve të mediave. Tiparet e platformës Cloud Computing janë mjaft të përshtatshme për migrimin e këtij sistemi të të mësuarit, në mënyrë që ne mund të shfrytëzojmë në tërësi mundësitë e ofruara nga krijimi i një mjedisi efektiv të mësuarit që ofron përmbajtje të personalizuar dhe përshtatjen e lehtë për modelin aktual të arsimit. Në mënyrë të veçantë, duke pasur parasysh përfitimet e integrimit të sistemit E-Learning në cloud mund të theksohet si fleksibilitet i qëndrueshëm, duke përfshirë ruajtjen, kërkesat kompjuterike dhe qasjen në rrjet, së bashku me një kosto më të ulët duke marrë parasysh format e lehtësuara të përdorimit dhe pastaj për t’iu shmagur investimit të hardverit të ri dhe blerjes së licencave për softuerët e caktur. Sfidat në implementim Çdo projekt deri në implementim është një përpjekje e vazhdueshme për të krijuar një produkt unik apo një shërbim të caktuar. Detyra e menaxherit të projektit ndër të tjera është që të zhvilloj një sistem të mësimit elektronik në arkitekturën Cloud ku do të jetë në objektivë cilësia, fleksibiliteti, siguria mirëpo gjithnjë të jetë brenda kornizave të kohës së caktuar dhe buxhetit të alokuar në mënyrë që të jetë në gjendje të ofroj një produkt unik ashtu siç është parashikuar. Në pamje të nivelit të lartë, zhvillimin e Cloud Computing në bazë të sistemeve të mësimit elektronik ndjek të njëjtin model si çdo projekt tjetër të zhvillimit të softuerit.
Figura 4. Procesi i menaxhimit të projektit për Cloud Computing 297
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
E-learning bazuar në Cloud Shumë platforma të mësimit elektronik janë aktualisht në përdorim nga institucionet akademike në nivel global, ndër të cilat përfshihen mjediset virtuale të të mësuarit si Blackboard dhe Moodle. Pengesa e këtyre platformave të mësimit elektronik është se ato janë të përqendruara në përmbajtje, jo të orientuara në student, kështu që burimet arsimore u shpërndahen studentëve uniformisht pavarësisht nga sfondi i nxënit. Për më tepër, platformat e tanishme për mësim elektronik jo vetëm që vuajnë nga kufizimi i kostove të zhvillimit, vendosjes dhe mirëmbajtjes, por gjithashtu përballen me çështjen e shkallëzimit dinamik në përgjigje të kërkesave të infrastrukturës, dhe integrimit të E-learning me platforma të tjera.
Figura 5. Arkitektura E-learning e bazuar ne Cloud
Cloud Computing do të ndikojë në të ardhmen në mjedisin mësimor të mësimdhënies. Sistemet elektronike të të nxënit të bazuara në cloud aktualisht po shpërndahen në institucionet arsimore. Bluesky është një sistem i tillë i vendosur në të gjithë Kinën, i cili ka përdorur teknologjitë cloud në krye të karakteristikave tradicionale të middleware dhe në mënyrë efikase ofron shërbime të besueshme dhe të shkallëzuara. Ne e shohim të domosdoshme për të theksuar nevojën për vendosjen e bazës për një infrastrukturë informimimi lehtë të qasshme dhe të besueshme që duhet t'u ofrohet studentëve për t’u mu298
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndësuar atyre të përqëndrohen në kurset e tyre të studimit. Konkluzionet Cloud computing si një zhvillim emocionues është një alternativë e rëndësishme perspektiva e sotme arsimore. Studentët dhe personeli administrativ kanë mundësinë për qasje të shpejtë dhe ekonomike në platforma dhe burime të ndryshme të aplikimit përmes web aplikacioneve. Kjo automatikisht zvogëlon koston e shpenzimeve dhe ofron aftësi funksionale më të fuqishme. Një sistem për mësim elektronik po përballet me sfida për të optimizuar menaxhimin dhe sigurimin e resurseve në shkallë të gjerë, sipas rritjes së madhe të përdoruesve, shërbimeve, përmbajtjeve arsimore dhe burimeve të medias. Tiparet e platformës Cloud Computing janë mjaft të përshtatshme për migrimin e këtij sistemi mësimor, në mënyrë që të shfrytëzojmë plotësisht mundësitë e ofruara nga krijimi i një mjedisi efikas të mësimit që ofron përmbajtje të personalizuar dhe përshtatje të lehtë me modelin aktual të arsimit, së bashku me një kosto më të ulët duke marrë parasysh formatin e faturimit të përdorimit të letrës dhe pastaj ruani në pajisje të reja dhe makina dhe licenca të programeve për programet arsimore. Ka disa qasje që tashmë janë propozuar për adresimin e e-Learning në Cloud Computing, duke përshkruar këto modele dhe se si ata përfitojnë nga ky mjedis për të përmirësuar tiparet e sistemit arsimor. Sidoqoftë, duhet të theksojmë se këto janë vetëm hapat fillestarë drejt një linje të hapur për kërkimin dhe shfrytëzimin e platformave të e-mësimit dhe cloud-computing. Bibliografi Paul Pocatilu, Felician Alecu, Marius Vetrici, Using Cloud Computing for E-learning Systems, Bucharest ROMANIA [2; 5] Paul Pocatilu, Felician Alecu, Marius Vetrici, Measuring the Efficiency of Cloud Computing for E-learning Systems, Bucharest Romania [3] Prabha Sharma, E-Learning Using Cloud Computing and IT, Online ISSN: 2393-9915; Volume 1, Number 1; October, 2014 [4] Akilu Rilwan Muhammad, Salisu Mamman Abdulrahman, Cloud Computing Based e-Learning: Opportunities and Challenges for Tertiary Institutions in Nigeria, Volume 5, Number 3, September 2015
299
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SULLTANA BILBILAJ FATLINDA SHKURTI Departamenti i Edukimit Fakulteti i Shkencave Humane Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë
[email protected] [email protected] EDUKIMI PARASHKOLLOR SI DOMOSDOSHMËRI PËR KURRIKULËN E RE- KLASA E PARË HYRJE Nisur nga, shqetësimet e ngritura herë pas here mësueset e klasave te para mbi lodhjen dhe stresin e akumuluar artificialisht në kete klasë, ankesat e prindërve për mbingarkesën e fëmijëve, fëmijë që nxënë me sforco nga sasia e madhe e informacionit ka shtruar para të gjithë stafit pedagogjik nevojën e ndërhyrjes për rregullimin e ngarkesës së programit të klasës së parë. Kjo vështirësi që ka shoqëruar klasën e parë gjatë gjithë kohës është konstatuar nga shumë studjues shqiptarë dhe hartues të kurrikulës. Ata zgjidhjen e këtij problemi e kanë përqëndruar tek ndërhyrjet në programin e klasës së parë duke bërë vetëm ndryshime të herëpasherëshme të kurrikulave të vecanta në strukturë, pa ndërhyrë në elementët përbërës në përmbajtje dhe në sasi. Dokumentat ku fokusohen ndryshimet janë sidomos abetarja dhe matematika. Mendoj se ata me gjithë kontributin e pashlyer të tyre mbi edukimin në klasën e parë, nuk e kanë përcaktuar se ku duhet nderhyre për shmangjen e këtij problemi ne këto lendë mbasi ai mbetet real cdo vit. Për zbutjen e mbingarkesës ndryshimi duhet filluar qysh në fëmijërinë e hershme mbasi ajo mbart potenciale te lindura, të mëdha për të mësuar, kominikuar zhvilluar etj. Nëse këtyre mundësive për të mësuar që fëmijët i mbartin natyrshëm brenda vetes u shtojmë dhe mundësinë e kultivimit apo të përshpejtimit të tyre përmes një edukimi të kualifikuar, merret me mend se rezultati i zhvillimt të përgjithshëm të fëmijëve tanë do të ishe i shkallës së lartë, i garantuar nga ndikimi i skemave të vjetëruara, i opinioneve apo i qëndrimeve regresive, i cdo improvizimi të keq 300
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
apo praktik të pabarazuar më principet e atij edukimi të ri, qe synojmë të realizojmë sipas kërkesave të kohës sonë. Kështu u arrit të formuloj qëllimi kryesor të këtij studimi që shkurt dhe qart shprehet në temën e zgjedhur “Edukimi parashkollor si domosdoshmeri për kurrikulën e re klasa e parë”. Në funksion të këtij qëllimi u formuluan dhe objektivat e vecanta të studimit si: •Njohjen e psikologjisë së moshës parashkollore në aspektet emocional, social , konjitiv dhe psikomotorr si parakusht të edukimit efektiv. •Koncetimi dhe realizimi i edukimit parashkollor te detyrueshem si hallkë e rëndësishme e sistemit arsimor ne Shqiperi. •Përpjekja për ta parë edukimin parashkollor në fokusin e studiuesve të ndryshëm dhe në këtë mënyrë të jepen disa konsiderata teorike apo filozofi alternative për statusin e moshës parashkollore dhe mundësitë e zhvillimit intensiv të tij përmes një edukimi cilësor . Studimi është eksperimental i cili ka për qëllim parapërgatitjen e fëmijëve për tu future në shkollë, për zbutjen e ngarkesës mësimore të klasës së parë për të kaluar elementë të vecantë të kësaj ngarkese në programet e edukimit parashkollor. Objektiv tjeter i vecantë i studimit ishte edhe futja e gjuhës së huaj në këtë moshë dhe veprimtaria kryesore të jetë loja. Duke ecur në këtë linjë por duke përdorur edhe metoda të kërkimit shkencor si vrojtim i gjatë I edukimit parashkollor në disa kopshte, anketimi dhe intervistimi i edukatorëve dhe prindërve të fëmijëve, bisedat, diskutimet dhe konsultat me ta, apo specialistë të fushës, ne shkolla dhe familje si dhe përdorimi I burimeve të ndryshme bibliografike, me kanë ndihmuar të arrij në disa përfundime si ato që jepen përgjatë studimit dhe në fund të tij. Këto përfundime, rekomandimet përkatëse mendojmë se vec vlerave konceptuale kanë dhe vlera aplikative, mund të shërbejnë si një ndihmesë modeste në përpjekjet që bëhen sot për ta ndryshuar, përmirësuar dhe reformuar edukimin parashkollor sipas modeleve më të përparuar të mësimdhënies dhe standardeve që kërkojnë zhvillimet e sotme.
301
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Si pjesë integrale e këtyre përpjekjeve janë edhe materialet shtojcë që i bashkangjiten atij ndër të cilët po vecoj tekstet që u përgatiten enkas për eksperimentin sic janë: Stacioni im i parë, Lexim-Shkrim për fëmijët 5-6 vjeç. Stacioni im i parë, Matematikë për fëmijë 5-6 vjeç. Fletore e punës së modeluar etj. Libri im i Madh i Matematikes dhe Lexim-Shkrimit, për fëmijët 3-5 vjeç I përmenda këto tekste tani më të botuar sepse në to janë fokusuar disa objektiva kryeore të eksperimentit tonë sic janë disa elementë të thjeshtë të lexim-shkrimit, të matematikës dhe të punës së dorës që mund të përfshihen në programet e edukimit parashkollor dhe që sic është provuar mund të përvetësohen mirë nga fëmijët brenda limiteve që lejojnë mosha dhe niveli i zhvillimit të tyre. Gjithe ky studim ka patur ne thelb: Motivin social, rëndësia e edukimit parashkollor në stadin e sotëm të zhvillimit të shoqërisë, shfrytëzimi I mundësive të këtij zhvillimi dhe nevoja e reformimit të punës edukuese në kopshtet e fëmijeve për modernizimin e kësaj pune, për të hedhur kështu një gur të cmuar në themelet e formimit të qytetarëve të së nesërmes. Motivi psikologjik, roli dhe pesha e edukimit parashkollor në zhvillimin dhe formimin e personalitetit, nevoja për ti hyrë me thellë psikologjisë së zhvillimit të moshës parashkollore, për të zbuluar potencialin e këtij zhvillimi dhe për ta shfrytëzuar në mënyre racionale për një edukim sa më efektiv . Motive arsimor, edukimi parahkollor në raport me hallkat e tjera të sistemit të edukimit në përgjithësi, për ti parapërgatitur parashkollarët për një kalim cilësor, të butë e të natyrshëm në klasën e parë e për të vazhduar me sukses edukimin e mëtejshëm. Motivi i mirfilltë pedagogjik për të ndihmuar në realizimin e një edukimi sa më cilësor në kopshtet e fëmijëve, mënjanimin e konceptimeve, qëndrimeve apo praktikave frenuese, për të sjellë ndryshime dhe përmirësime në formë, përmbajtje dhe metodikën e punës për arritje më të larta të edukimit parashkollor. Por, edhe nevoja për ti njohur edukatorët dhe Prindërit e interesuar me disa përfundime, rekomandime dhe botime të bazuara 302
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
në eksperiencat për edukimin parashkollor dhe në punën eksperimentale te zhvilluar në kopshte të ndryshëm fëmijësh. Metodologjia Qëllimi i eksperimentit: Parapërgatitja e fëmijëve parashkollorë për ti paraprirë zbatimit të kurrikulës se re si mundësia e zbutjes së nga-rkesës mësimore të klasës së parë, duke kaluar disa elementë të kësaj ngarkese në programet e edukimit parashkollor si mosha që ofron potenciale të mëdha për edukim. Hipoteza e studimit Fëmijët e moshës parashkollore kanë potenciale të mëdha të lindura për të mësuar, si bazë edukimit për tërë jetën. Kampioni Femijët pjesëmarrës në eksperiment ishin të moshës 4-6 vjeç. Fëmijët u ndanë në dy grupe. Në grupin e parë të eksperimentit ishin vetëm 9 fëmijë, 4-5 vjeç nga qyteti I Vlorës. Në grupin e dytë ishin 84 fëmijë po në këtë moshë nga qyteti I Vlorës, periferia dhe nga fshati. Fëmijë pjesëmarrës në eksperiment gjithësej ishin 93 nga të cilët 52 ishin vajza dhe dhe 41 ishin djem. Instrumenta matës Si instrumente te studimit u përdorën pyetësorë, vëzhgime dhe intervista. Instrumentët u përdorën në dy kohë para eksperimentit dhe pas tij. Pyetësorët e përdorur para eksperimentit iu drejtuan 40 mësueseve të ciklit të ulët, 25 edukatoreve, 20 prindërve me nivel të ndryshëm arsimor. Pyetësorët u shtrinë në 4 shkolla, 2 në qendër, një në periferi dhe një në fshat. Në 4 kopshte, 2 në qendër, 1 në periferi dhe një në fshat. Mësueset e dy shkollave ishin të trajnuara me metodologjinë “Hap pas Hapi” dhe me Mendimin kritik. Pyetësorët e përdorur pas eksperimentit iu drejtuan 12 mësuesëve të shkollave të ndryshme që punonin në klasë të parë me 84 fëmijët pjesëmarrës në eksperiment dhe 10 mësuese që punuan me tekstet me fëmijë që s’kishin marrrë pjesë ne eksperoment, 13 edukarote dhe 30 prindër të fëmijëve pjesëmarrrës në eksperiment. Pyetësorët janë konceptuar me synimin e marrjes së informacionit sa i njohin ata potencialet e moshës 3-6 vjeç, mendime mbi programet, stresin që shoqëron fëmijët në klasën e parë, ndërhyrjeve në kurrikul, ndërgjegjësimin e mësueseve, edukatoreve dhe prindërve 303
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
për një edukim më të përshpejtuar në fëmijërinë e herëshme etj. Intervista u zhvillua me mësues të trajnuar dhe të patrajnuar me metoda të reja të mësimdhënies dhe sidomos me mësues që kanë punuar për shumë kohë me klasat e para, me abetare të autorëve të ndryshëm. Intervista është zhvilluar edhe me edukatore që kanë përvojë dhe kanë punuar kryesisht me këtë moshë. Vëzhgimi u fokusua në kopshte dhe klasa të para. Koha e realizimit te studimit Koha e kryerjes së eksperimentit u nda në dy etapa. Etapa e parë nisi si një provë me një numër të kufizuar fëmijësh (9). Eksperimenti me fëmijët e grupit të parë zgjati 2 vjet. Ata filluan eksperimentimin në moshën 4 vjeç dhe vazhduan deri në moshën 6 vjeç. Për eksperiment u implementuan dy tekstet, për lexim-shkrim dhe matematike dhe një fletore e modeluar, me shkrim dore për zanoret, bashkëtingelloret, rrokjet, fjalë dhe fjali, si dhe njohuri elemtare të gjuhës së huaj,anglisht. Etapa e dytë ishte e njëjtë me etapën e parë por tashmë e realizuar me 84 fëmijë, në kopshte të ndryshme dhe me të njëjtën periudhë kohore, 2 vjeçare. Si vazhdimësi e studimit ishte edhe ndjekja e ecurisë e këtij grupi fëmijësh në klasën e parë, për të vërtetuar hipotezën e ngritur mbi potencialet për edukim të moshës parashkollore. Ecuria e 84 fëmijëve në klasën e parë u ndoq në mënyrë të vazhdueshme dhe sistematike. Hapat e realizimit të studimit 1. Studim literature mbi temën e studimit mbi psikologjinë e moshës 2-6 vjeç dhe potencialet e kësaj moshe për edukim, si dhe studim literarure me burim internetin. 2. Leja nga Drejtoria Arsimore Vlorë për implementimin e eksperimentit me fëmijët e marrë në studim. 3. Leja e marrë nga prindërit e fëmijëve të marrë në studim për të qenë pjesë e eksperimentit. 4. Takime me specialistë të arsimit për edukimin parashkollor në Tiranë, Vlorë etj, ballafaqim kurrikulash vendi dhe të huaja, studim literarure elektromike, takime me prindër, hartimi, shpërndarja, mbledhja, përpunimi dhe analiza e pyetësorëve, organizimi I intervistave, mbajtja e shënimeve, vëzhgime në kopshte dhe shkolla, etj 304
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
5. Puna konkrete për të realizuar objektivat e planifikuara në eksperiment Në të gjitha kopshtet shtetërore në Shqipëri punhet me standarde. U studiuan Standardet e Përmbajtjes dhe të Arritjes për fëmijët 4-5 dhe 5-6 vjeç në fushat kurrikulare në lexim-shkrim dhe matemarike. Nga krahasimi i programeve së cilat janë arritjet në edukimin parashkollor dhe çfarë atyre u duhet si bazë për arritjet në klasën e parë del qart se disa koncepte të klasës së parë mund të jepen në edukimin parashkollor. Po të krahasojmë këto Standarde të fëmijëve 4-vjeçare me ato të fëmijëve 5-vjeçarë shohim se nuk ka ndryshime të dukshme, si rrjedhim dhe arritjet e fëmijëve 5-vjeçarë në kopshtet tona nuk përkojnë me Standardet e larta të Arritjes në klasën e parë kryesisht për njohuritë mbi lexim-shkrimin dhe matematikën. 1-Puna me fëmijët 4 vjeçare filloi duke implementuar shkrirjen e programeve të fëmijëve 4-5 vjeç me atë të 5-6 vjeç duke e lënë zbuluar kurrikulën për moshën 5-6 vjeç. Po në këtë moshë u futën edhe elementë të gjuhës angleze. 2. Për kurrikulën e moshës 5-6 vjeç u përcaktuan këto objektiva: - Fëmija nga mosha 5-6 vjeç të arrijë të marrë njohuri mbi shkrimin dhe leximin e shkronjave, rokjeve, fjalëve dhe fjalive të shkurtra, të flasë qart dhe bukur, të shkruajë shkronjat e mëdha dhe të vogla të shtypit, si dhe skronjat e vogla të dorës . -Në matematikë, të njohë të shkruajë dhe të krahasojë numrat deri në 20, të mbledhë, të zbresë, numrat deri në dhjetë. Të zbatojë mbledhjen dhe zbritjen në problema të thjeshta. -Të marrë njohuri mbi thyesat (gjysma , cereku ), -Të fitojë njohuri të thjeshta mbi figurat dhe trupat gjeometrikë. -Njohuri për orën fiks dhe gjysmë,etj E gjithë mësimdhënia u realizua me përdorimin e mjeteve të shumta didaktike, aktiviteteteve të ndryshme, sidomos loja si aktiviteti më i përdorshëm i fëmijëve. E veçanta e eksperimentit qëndron edhe në prezantimin e shkronjave, në fillim jepen zanoret pasi ato janë të lehta për tu artikuluar, pastaj bashkëtingëlloret, për të shmangur gabimet drejtshkrimore të zanores “ë”. Bashkëtingëlloret jepen një nga një dhe 305
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të shoqëruara me zanoret si: la, le,li, lo, lu, ly, lë. Etj. Po kështu veprohet edhe me bashkëtingëlloret e tjera të thjeshta duke mësuar tingullin, shkronjën dhe rrokjen. U përqëndruam në rrokjet e hapura, në rrokjet e mbyllura dhe në diftongjet mb, nd , ng , ngj që janë të vështira në të shkruar. GJETJET E STUDIMIT Gjetjet e fazes se I Seksioni I Nga përpunimi I të dhënave të grumbulluara nga pyetësoret dhe intervistat në fund të eksperimentit u arritën këto gjetje: Njohja e potencialeve të moshës 3-6 nga hartues kurrikulash, mësues, edukarore, prind është një faktor vendimtar për ecurinë e procesit të edukimit gjatë gjithë jetës. Rezultatet e Seksionit I, në pyetësorin lidhur me ngarkesën e programit mësimor të klasës së parë, jepen nëpërmjet tabelave 1,2 . Mësueset: tabela 1 Programi mësimor I klasës së parë është: Shumë i I Jo shumë ngarkuar ngarkuar ngarkuar 23 15 2
i
Pak ngarkuar -
i
Aspak ngarkuar -
I
25 20 15 Series1
10 5 0 Shumw i ngarkuar
I Jo shumw i ngarkuar ngarkuar
Pak i ngarkuar
Aspak I ngarkuar
Prindërit: tabela 2 Programi mësimor I klasës së parë është: Shumë i I ngarkuar Jo shumë ngarkuar ngarkuar 9 1 -
306
i
Pak ngarkuar -
i
Aspak ngarkuar -
I
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Series1
Shumw i ngarkuar
I ngarkuar
Jo shumw Pak i i ngarkuar ngarkuar
Aspak I ngarkuar
Rezultati i seksionit Ι në pyetësor lidhur me ngarkesën e programit mësimor të klasës së parë tregon se: 58 % e mësuesëve dhe 90 % e prindërve theksojnë se janë shumë të ngarkuar. Rezultati I seksionit të parë lidhur me shkallën e stresit që shoqëron fëmijët e klasës së parë jepet nëpërmjet tabelave 3,4 Mësueset: tabela 3 Fëmijët e klasësë së parë janë : Shumë të Të stresuar Jo shumë stresuar stresuar 36 4 -
të
Pak stresuar -
të
Aspak stresuar -
të
40 35 30 25 20 Series1
15 10 5 0 Shumw tw stresuar
Tw stresuar
Jo shumw tw stresuar
Pak tw stresuar
Aspak tw stresuar
Prindërit: tabela 4 Fëmijët e klasësë së parë janë : Shumë të Të stresuar Jo shumë stresuar stresuar 8 2 -
307
të
Pak stresuar -
të
Aspak stresuar -
të
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
8 7 6 5 4 Series1
3 2 1 0 Shumw tw stresuar
Tw stresuar
Jo shumw tw stresuar
Pak tw stresuar
Aspak tw stresuar
Rezultati i seksionit Ι në pyetësr lidhur me shkallën e srtesit qe shoqëron fëmijët e klasës së parë tregon se: 90 % e prindërve 80 % theksojnë praninë e stresit tek nxënësit e klasës së pare Rezultatet e seksionit I lidhur me njohjen e potencialeve për edukim që mbart mosha 3-6 vjeç jepen nëpërmjet tabelave 5, 6, 7. Mësueset: tabela 5 Potencialet e moshës 5-6 vjeç në lidhje me edukimin janë: Shumë Deri diku ka Pak Aspak potenciale potenciale potenciale potenciale 7 13 4 -
Nuk e di 16
16 14 12 10 8 6 4 2 0
Series1
Shumw Deri Pak Aspak Nuk e di potenciale diku ka potenciale potenciale potenciale
308
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Edukatoret: tabela 6 Potencialet e moshës 5-6 vjeç në lidhje me edukimin janë : Shumë Deri diku ka Pak Aspak potenciale potenciale potenciale potenciale 5 8 -
Nuk e di 12
12 10 8 6 Series1
4 2 0 Shumw Deri Pak Aspak Nuk e di potenciale diku ka potenciale potenciale potenciale
Prindërit: tabela 7 Potencialet e moshës 5-6 vjeç në lidhje me edukimin janë : Shumë Deri diku ka Pak Aspak potenciale potenciale potenciale potenciale 3 -
Nuk e di 7
7 6 5 4 3 Series1
2 1 0 Shumw Deri Pak Aspak Nuk e di potenciale diku ka potenciale potenciale potenciale
Rezultati I seksionit I lidhur me potencialet për edukim që mbart mosha 3-6 vjeç tregon se : 40 % e mësuesvë, 49 % e edukatoreve dhe 70 % e prindërve nuk i njohin potencialet që mbaret mosha 5-6 vjeç Seksioni II Mësuesit në ditët e sotme janë para një dilemë për moshën se kur duhet të mësohet lexim-shkrim, matematikë dhe njohuri të një gjuhe të 309
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
huaj në programin mësimor të klasës së parë, apo më parë, ne edukimin parashkollor. Rezultatet e Seksionit II, në pyetësor lidhur me futjen e te gjitha shkronjave në programin mësimor të moshës 3-6 vjeç jepen nëpërmjet tabelave 8, 9, 10. Mësueset: tabela 8 Futja e të gjitha shkronjave, të mëdha, të vogla të shtypit, të vogla të dorës, e rrokjeve dhe fjalëve deri ne moshën 6 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 4 6 14 11 5 14 12 10 8 6
Series1
4 2 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Edukatoret: tabela 9 Futja e të gjitha shkronjave, të mëdha, të vogla të dorës dhe të shtypit, rrokjeve dhe fjalëve deri ne moshën 6 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 4 7 14 14 12 10 8 6
Series1
4 2 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
310
Nuk e di
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Prindërit: tabela 10 Futja e të gjitha shkronjave, të mëdha, të vogla të dorës dhe të shtypit, rrokjeve dhe fjalëve deri ne meshen 6 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë Aspak dakort Nuk e di dakort 2 1 7 7 6 5 4 3
Series1
2 1 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Rezultatet e Seksionit II në lidhje me futjen e shkronjave të shtypit dhe të dorës në programin mësimor të moshës 3-6 vjeç tregon se: 35% e mësuesve, 56% e edukatoreve dhe 70 % e prindërve nuk janë dakort për futjen e shkronjave të shtypit dhe të dorës në programin mësimor në moshën deri ne 6 vjeç. Rezultatet e Seksionit II në pyetësor lidhur me futjen e thyesës, simetrisë, format dhe trupat gjeometrikë, njohuri mbi orën etj në programin mësimor të moshës 5-6 vjeç jepen nëpërmjet tabelave 11, 12, 13. Mësueset: tabela 11 Futja e thyesës, simetrisë, format dhe trupat gjeometrikë, njohuri për orën etj në edukimin e moshës 5- 6 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 6 18 11 5
311
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
Series1
Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Edukatoret: tabela 12 Futja ethyesës, simetrisë, formave dhe trupave gjeometrikë, njohuri për orën në edukimin e moshës 5- 6 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 4 7 14 14 12 10 8 6
Series1
4 2 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Prindërit: tabela 13 Futja ethyesës, simetrisë, formave dhe trupave gjeometrikë në edukimin e moshës 56 vjeç. Shumë dakort Dakort Jo shumë Aspak dakort Nuk e di dakort 2 1 7 -
312
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
7 6 5 4 3
Series1
2 1 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Rezultatet e Seksionit II në pyetësor në lidhje me futjen e thyesës, simetrisë formave dhe trupave gjeometrikë në programin mësimor të moshës 5-6 vjeç tregon se: 45 % e mësuesve, 56 % e edukatoreve dhe 70 % e prindërve nuk janë dakort për futjen e shkronjave të shtypit dhe të dorës në programin mësimor ne moshën 5-6 vjeç. Rezultatet e Seksionit II në pyetësoë në lidhje me futjen e njohurive fillestare te gjuhes se huaj në programin e edukimit parashkollor jepet nëpërmjet tabelave 14, 15, 16. Mësueset: tabela 14 Futja e njohurive fillestare të gjuhës së huaj në programin e edukimit parashkollor. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 5 21 8 6 25 20 15 Series1
10 5 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
313
Nuk e di
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Edukatoret: tabela 15 Futja e njohurive fillestare të gjuhës së huaj në programin e edukimit parashkollor. Shumë dakort Dakort Jo shumë dakort Aspak dakort Nuk e di 4 7 14 14 12 10 8 6
Series1
4 2 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Prindërita: tabela 16 Futja e njohurive fillestare të gjuhës së huaj në programin e edukimit parashkollor. Shumë dakort Dakort Jo shumë Aspak dakort Nuk e di dakort 1 7 2 7 6 5 4 3
Series1
2 1 0 Shumw dakort
Dakort Jo shumw dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Rezultatet e Seksionit II në lidhje me futjen e njohurive filletare të gjuhës së huaj tregon se: 53 % e mësuesve, 56 % e edukatoreve dhe 70 % e prindërve nuk janë dakort për futjen e shkronjave të shtypit dhe të dorës në programin mësimor ne moshën 5-6 vjeç. 314
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
GJETJET E FAZES SE II Nga zbatimi i dy programeve te mosha 4-5 vjeç dhe 5-6 vjeç u pa se programi u asimilua pothuajse 100% dhe suksesi qëndronte ne mënyrën se si shtroheshin çështjet dhe si kontrolloheshin ato. Ndjekja e fëmijëve të eksperimantit në shkolle arriti i perfundimin se keta femije s’kane emocione, jane shumë social, flasin qartë dhe saktë, kapin shpejtë dhe saktë konceptet, lexojnë shumë më mirë se fëmijët e tjerë, aktiv, te motivuar dhe të suksesshëm. Ata jane te suksesshem ne pervetesimin e programit te klases se pare si në abetare, matematikë apo edhe në lëndë të tjera. Puna me 84 fëmijët në etapën e dytë (puna me tekste ) U ndoq e njëjta procedurë si me fëmijët ne etapën e parë vecse tani më e sigurtë dhe me një përvojë dhe bazë materiale didaktike më të plotë. 1-Nga vëzhgimet, opinionet e prindërve, kontrollet e zhvilluara në klasat eksperimentuese dhe sidomos nga nxjerrja e rezultateve në fund të vitit del qart realizimi i qëllimit të eksperimentit. Seksioni III Vetëdija është hapi i parë përgjatë ndryshimit të kuptimit dhe aplikimit të një kurrikule të re, duke kaluar një pjesë të programit të klasës së parë, në edukimin parashkollor. Rezultatet e seksionit III në pyetësor lidhur me vetëdijen, mbi vlerat e edukimit parashkollor në edukimin e mëtejshëm të individit jepen nëpërmjet tabelave 17, 18, 19. Mësuesit: tabela 17 Shkalla e vetëdijes në lidhje me vlerat e edukimit parashkollor në edukimin e mëtejshëm. Shumë të Deri diku të As i vetëdijPak i Shumë i vetëdijshëm vetëdijshëm shëm as i pa pavetëdijshëm pavetëdijshëm vetëdij-shëm 31 9 -
315
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
35 30 25 20 15 10 5 0 Shumw tw vetwdijshwm
Deri diku tw vetwdijshwm
As I vetwdijshwm as I pa vetwdijshwm
Pak I pavetwdijshwm
Shumw I pavetwdijshwm
Series1
Edukatoret: tabela 18 Shkalla e vetëdijes në lidhje më vlerat e edukimit parashkollor në edukimin e mëtejshëm. Shumë të Pak të As I Pak I Shumë I vetëdijshëm vetëdijshëm vetëdijshëm as pavetëdijshëm pavetëdijshëm I pa vetëdijshëm 21 4 25 20 15 10 5 0 Shumw tw vetwdijshwm
Pak tw vetwdijshwm
As I vetwdijshwm Pak I as I pa pavetwdijshwm vetwdijshwm
Shumw I pavetwdijshwm
Series1
Prindërit: tabela 19 Shkalla e vetëdijes në lidhje më vlerat e edukimit parashkollor në edukimin e mëtejshëm. Shumë të Pak të As i Pak i Shumë i vetëdijshëm vetëdijshëm vetëdijshëm pavetëdijshëm pavetëdijshëm as i pa vetëdijshëm 2 6 2
316
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
6 5 4 3 2 1 0 Shumw tw vetwdijshwm
Pak tw vetwdijshwm
As I vetwdijshwm as I pa vetwdijshwm
Pak I pavetwdijshwm
Shumw I pavetwdijshwm
Series1
Rezultatet e Seksionit III në pyetësor lidhur me vetëdijen mbi vlerat e edukimit parashkollor në edukimin e mëtejshëmtë individit tregon se: 78 % e mësuesve, 84 % e edukatoreve dhe 20 % e prindërve janë shumë të vetëdijshëm për vlerat që ka edukimi parashkollor. Rezultatet e Seksionit III ne pyetësor lidhur me kalimin e edukimit parashkollor te moshës 5-6 vjeç në arsim të detyrueshëm për të gjithë fëmijët jepen nëpërmjetë tabelave 20, 21, 22. Mësuesit: tabela 20 Kalimi I edukimit parashkollor mosha 5-6 vjeç në aesim I detyrueshëm për të gjithë fëmijët. Shumë dakort Dakort Deridiku dakort Aspak dakort Nuk e di 28 12 30 25 20 15 10 5 0 Shumw dakort
Dakort
Deridiku dakort
317
Aspak dakort
Nuk e di
Series1
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Edukatoret: tabela 21 Kalimi i edukimit parashkollor mosha 5-6 vjeç në arsim idetyrueshëm për të gjithë fëmijët. Shumë dakort Dakort Deridiku dakort Aspak dakort Nuk e di 21 4 25 20 15 10 5 0 Shumw dakort
Dakort
Deridiku dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Series1
Prindërit: tabela 22 Kalimi I edukimit parashkollor 5-6 vjeç në arsim të detyrueshëm për të gjithë fëmijët. Shumë dakort Dakort Deridiku dakort Aspak dakort Nuk e di 7 1 2 7 6 5 4 3 2 1 0 Shumw dakort
Dakort
Deridiku dakort
Aspak dakort
Nuk e di
Series1
Rezultati i Seksionit III në pyetësor lidhur me kalimin e edukimit të moshës 5-6 vjeç në arsim të detyrueshëm për të gjithë fëmijët tregojnë se: 318
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
70 % e mësuesëve, 84 % e edukatoreve dhe 70 % e prindërve theksojnë përparësitë e kalimit të edukimit te moshës 5-6 vjeç në arsim të detyruar për të gjithë fëmijët. Rezultati i Sesionit IV në pyetësorin lidhur me sadisfaksionet që ka përciellë eksperimenti jepen nëpërmjet tabelave 23, 24, 25. Mësueset: tabela 23 Shumë kënaqur
të
Sadisfaksionet eksperimentit: Të As të kënaqur, as të kënaqur pakënaqur
20
2
Pak kënaqur
-
të
Aspak të kënaqur
-
-
20 15 10 5 0 Shumw tw kwnaqur
Tw kwnaqur
As tw Pak tw kwnaqur kwnaqur,as tw pakwnaqur
Aspak tw kwnaqur
Edukatoret: tabela 24 Sadisfaksionet e eksperimentit: Të kënaqur As të kënaqur, as të pakënaqur 2 -
Shumë të kënaqur 11
Pak kënaqur -
të
12 10 8 6 4 2 0 Shumw tw kwnaqur
Tw kwnaqur
As tw Pak tw kwnaqur kwnaqur,as tw pakwnaqur
319
Aspak tw kwnaqur
Aspak kënaqur -
të
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Prindërit tabela 25 Sadisfaksionet e eksperimentit: Të kënaqur As të kënaqur,as të pakënaqur 6 -
Shumë të kënaqur 24
Pak kënaqur -
të
Aspak kënaqur -
të
25 20 15 10 5 0 Shumw tw kwnaqur
Tw kwnaqur
As tw Pak tw kwnaqur kwnaqur,as tw pakwnaqur
Aspak tw kwnaqur
Rezultatet e Seksionit IV në pyetësor lidhur me sadisfaksionet që ka sjellë eksperimenti tregojnë se: 90 % e mësueseve, 84 % e edukatoreve dhe 84 % e prindërve janë shumë të kënaqur nga rezultatet e eksperimentit. Diskutim i rezultateve Në lexim-shkrim: nxënës shumë të mirë 77, nxënës të mirë 6, nxënës mjaftueshëm 1 dhe dobët asnjë. Në matematikë: 65 nxënës shumë mirë, 17 nxënës mirë, 2 mjaftueshëm dhe asnjë dobët Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e fëmijëve gjatë eksperimentit me tekstin e lexim-shkrimit në kopësht. Fëmijë gjithsej 84
Shumë mirë 71
Mirë 11
Vlerësimi Mjaftueshëm 2
320
Dobët -
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
0 11
2 Shumw mirw Mirw Mjaftueshwm Dobwt
71
Përfundimet e mësipërme ne përqindje dalin: 84 % fëmijë shumë mirë, 14 % fëmijë mirë, 2 % mjaftueshëm, asnjë dobët. Përfundime të dala për këta nxënës janë shumë të larta krahasuar me përfundimet e fëmijëve jashtë eksperimentit. Përvec vlerësimeve pati edhe vërejtje të cilat janë mbajtur parasysh. Ka mendime për përmirësime në prigram sidomos për të shtuar orë mësimi për cdo shkronjë dhe aktivitete për tu ushtruar më tepër. Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e nxënësve të eksperimentuar në klasat e para (ku dominojnë nxënës që nuk I janë nënshtruar eksperimentit). Nxënës gjithësej 84
Vlerësimi Mirë Mjaftueshëm 6 1
Shumë mirë 77
Dobët -
1 6
0 Shumw mirw Mirw Mjaftueshwm Dobwt 77
Përfundimet e mësipërme ne përqindje dalin: 91 % nxënës shumë mirë, 7 % nxënës mirë 2 % mjaftueshëm dhe asnjë dobët. b. Vlerësimi për tekstin “stacioni im i parë në matematikë për fëmijët 5-6 vjeç” 321
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e fëmijëve të moshës 5-6 vjeç të eksperimentit me tekstin “Stacioni im i parë në matëmatikë për moshën 5-6 vjeç”. Nxënës gjithësej 84
Vlerësimi Mirë Mjaftueshëm 17 2
Shumë mirë 65
Dobët -
2 0 17 Shumw mirw Mirw Mjaftueshwm Dobwt 65
Përfundimet e mësipërme në përqindje dalin : 78 % shumë mirë, 20 % mirë dhe 2 % mjaftueshëm. Krahas vlerave që përcolli ky libër pati edhe vërejtje të cilat u morën parasysh në botimet e mëtejshme si: emërto ndryshe një numër dhe trupat gjeometrikë nuk arritën të përvetësoheshin nga të gjithë fëmijët dhe tu jepnin kënaqësi fëmijëve. Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e nxënësve (të eksperimentit) në matematikë, në klasë të parë, në shkolla të ndryshme të qyteti të Vlorës. Nxënës gjithësej 84
Vlerësimi Mirë Mjaftueshëm 9 1
Shumë mirë 74 1 9
0
Shumw mirw Mirw Mjaftueshwm Dobwt
74
322
Dobët -
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Përfundimet e mësipërme në përqindje dalin: 88 % të nxënësve shumë të mirë, 10 % të nxënësve të mirë, 2 % mjaftueshëm dhe asnjë dobët. Keto rezultate janë shumë pozitive. Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e fëmijëve gjatë eksperimentit me tekstin e lexim-shkrimit në kopësht. Nxënës gjithësej 84
Shumë mirë 78
Mirë 6
Vlerësimi Mjaftueshëm -
Dobët -
Pasqyra përmbledhëse për vlerësimin e nxënësve të eksperimentuar në klasat e para ku dominojnë nxënës të paeksperimentuar. Nxënës gjithësej 84
Shumë mirë 65
Vlerësimi Mirë Mjaftueshëm 13 6
Dobët -
Përfundimet e mësipërme të shprehura në përqindje: Në klasën e parë 84 % nxënës u vlerësuan me shumë mirë, 16 % nxënës mirë asnjë mjaftueshëm dhe asnjë dobët. Këto përfundime janë të ndryshme me përfundimet që arrihen në klasat e para me fëmijë jashtë eksperimentit. Përvec vlerësimit ka edhe vërejtje të cilat duhet mbajtur parasysh. Ka mendime për përmirësime në programin sidomos për të shtuar orë mësimi për cdo shkronjë dhe të shtrohen ushtrimet për tu ushtruar më tepër. Përfundime Kurrikula ekzistuese në edukimin parashkollor nuk përmbush të gjitha nevojat e fëmijëve të moshës 5–6 vjeç. Mësuesit, edukatoret, prindërit nuk njohin potencialet e fëmijëve te moshës 5–6 vjeç materiale mësimore si në parashkollor edhe në klasën e parë. Loja nuk është bërë akoma pjesë e përbërëse e aktiviteteve mësimore. Kurrikula e klasës së parë është e ngarkuar dhe e lodhshme për fëmijët e kësaj moshe. Mungesa e bazës materiale didaktike dhe mjdisi i të nxënit jo në standerde bashkëkohore Komunikimi mbetet problem në të dy nivelet e edukimit. 323
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Numri i madh i nxënesve dhe hapsirat jo të përshtatshme për procesin e mësimdhënies. Njohuritë për lexim-shkrimin dhe matematikën jepen dhe nuk vlerësohen në mënyrë të vazhdueshme dhe në kohën e duhur por vetëm me një vlerësim përfundimtar. Në fund të cdo viti edukimi parashkollor, fëmija nuk shoqërohet nga një dokument vlerësimi. Rekomandime Të iniciohet një program afatgjatë i zhvillimeve të arsimit parashkollor, I cili bëhet pjesë përbërëse e programit të qeverisë. Të ngrihet një grup pune me specialist të politikave arsimore që të bëjnë ndryshimet e mundshme në kurrikul për të përmirësur edukimin në parashkollor, duke e kaluar edukimin e moshës 5-6 vjeç në arsim të detyruar. Të fuqizohen dhe zgjerohen strukturat ekzistuese përgjegjëse për arsimin parashkollor në qendër e bazë. Të rritet cilësia e përgatitjes së mësuesëve të arsimit parashkollor nëpërmjet përmirësimit të kurrikulës.(me theks rikonstruktimin dhe formimin shkencor, rritjen e peshës së formimit profesional dhe lidhjes me realitetin konkret të kopshtit si dhe kualifikimit të vazhdueshëm të mësuesëvev). Të rikonceptohet kurrikula zyrtare e arsimit parashkollor duke futur elementë bashkëkohorë me theks të vecantë bashkëpunimi me prindërit dhe komunitetin. Të shkohet drejt vlerësimit të efikasitetit të alternativavave edukative aktuale dhe të pritshme në arsimin parashkollor, bazuar në standardet bashkëkohore. Media e shtypur dhe ajo elektronike të krijojë më shumë hapësirë për rendësinë e edukimit në vitet e para të jetës. Bibliografi Montessori. M., The Obsorbent Mind Britton. L., Montessori Play and Learnd Hainstock G. Elisabeth., The Pre-School Years Pettijohn.T.F., Psikologjia , bot. II, Tr.1996 “LILO” 324
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Frabboni F., Minerva F.P., Manual i Pedagogjisë së Përgjithëshme, Tr. 2003.I.S.P. Karaj. Th., Psikologji e zhvillimit Tr. 2004 Orhan. Z., Psikologjia Konjitive, Tr. 1999 SHBLLI., Psikologjia e Emocioneve, Tr 2003. “Gervis” Como. B, Psikologji Komunikimi Tr.2002 “Pegi” Tamo. A, Rapti. E, Karaj. Th., Mësimdhënia dhe të nxënit, Tr. 2005, “Mokra” Vadahi. F., Pedagogjia Parashkollore, SH. 2002. “Camaj-Pipa” Mato. E., Në kërkim të njohjes, Tr. 2002. ISP Kamami. P., Moduli Montesori, Tr. 2001. ISP Oktrova. E., Parashkollorët dhe familja . Tr. 1982 SHBLSH Grup autorësh., Standardet e edukimit parashkollor, Tr 2001 Grup autorësh., Soros Heard Start, Për arsimin parashkollor. Tr 1994 Grup autorësh., Kurrikuli shkollor, Tr. 1997 M.A.SH., Programi I edukimit në kopshtet e fëmijëve. Tr. 2003 Hoorn I.V., Play at the center of the curriculum (Fourth Edition) Naurot. P.M., Scales. B., Alaud .K.R Selmani. L.,Aurela Zisi., Konceptimi dhe organizimi i veprimtarisë mësimore- edukative në arsimin parashkollor Bici. V.,m Alternativa në grupin parashkollor. Tr.2002
325
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
FATON KRASNIQI Universiteti “Kadri Zeka” Gjilan Fakulteti i Edukimit
[email protected] MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE (1887) DHE KONTRIBUTI I RILINDËSVE PËR ABECENË DHE SHKOLLAT SHQIPE Historia jonë kombëtare do t`i kujtojë ata patriotë, mësues, poetë, mendimtarë që asgjë nuk kursyen për shqiptarinë, ata që për ne janë fytyrat më eminente të historisë sonë kombëtare, ata që rilindën shpresën për një gjuhë, për një komb, për një shkollë shqipe, rilindësit e shqiptarizmës si: Naum Veqilharxhi, Zef, Jubani, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Pashko Vasa, Kostandin Kristoforidhi, Jeronim de Rada, Hasan Tahsini, Thimi Mitko, Jani Vreto394.; mësuesit e parë, fanarët ndriçues të asaj errësire që kishte kapluar shqiptarinë, ata që dinin më së miri se çka iu duhej shqiptarëve, ata që s`u interesonte fare se kush ishte sulltani, krjali e kisha greke; mendjendriturit, mësuesit e kombit: Pandeli Sotiri, Nuç Naçi, Koto Hoxhi, Petro Nini Luarasi, motrat Qiriazi395 dhe shumë e shumë intelektualë që historia jonë kombëtare do t`i ruaj në gjirin e saj me shumë xhelozi. Ishte kohë dhune dhe terrori, ishte kohe errësire e paditurie kur filloi shkolla e parë shqipe, mësimi i shkronjave shqipe dënohej me ligj nga sulltanati, shkronjat shqipe ishin “shkronja djalli”. Sipas kishës greke kush mësonte shkronjat shqipe shkishërohej, kishin frikë nga shkronjat e shenjta shqipe, kishin frikë nga gjuha e lashtë pellazgoilire, kishin frikë nga përparimet e shqiptarëve, prandaj na mallkonin. Rilindësit e dinin se duke krijuar abecenë shqipe, duke hapur shkolla në gjuhën shqipe, shqiptaria do të rimëkëmbej, do të bashkohej edhe më shumë, do të bashkoheshin jug e veri, toskë e gegë rreth një ide madhore, rreth një kauaze universale që shqiptarët e prisnin me shekuj. Në mungesë të abecesë dhe shkollave në gjuhën shqipe, shqiptarët shkruanin në alfabete të ndryshme, gjë që e vështirësonte gjuhën komunikuese. Naum Veqliharxhi mund të quhet pararendës i Rilndjes sonë Kombëtare edhe në fushën e pastrimit dhe 394 395
Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1996, fq 81 Po aty, fq 82
326
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të pasurimit të gjuhës sonë kombëtare 396 . Naum Veqliharxhi kishte vite që kishte nisur punë madhore për gjuhën, historinë, kulturën, shkollën shqipe. Naum Veqilharxhi e kishte ndjerë nevojën e abcesë shqipe dhe të shkollës shqipe që në rininë e tij. Autori në Epathënme të Ëvetarit (1845) shkruante se kur iu vu punës për të përkthyer libra nga gjuhë të huaja në gjuhën shqipe iu desh “të nxjerë fja e kuviset e huaji” që kishin hyrë në gjuhën tonë “ e mbë vënt të tyre të dëtrthonj (fjalë) të tjera nga vetime gjuhësisë, edhe më gjithë që hë për hë mund të mos tingëllojnë ëmbël mbë të dëgjuarit e veshëve, po kam shpresë se koha do ti ëmbëlsojnë,”397. Nga kjo kuptojmë se Naum Veqilharxhi ishte shumë i brengosur për fjalët huaja që po futen në gjuhën shqipe, rëndësinë e pastrimit të fjalorit tonë nga fjalët e huaja, rëndësinë E shkronjave shqipe, rëndësinë e shkollës shqipe. Shkrimtarët e shekullit XIX duke filluar me iluministin Naum Veqilharxhi, krahas përpjekjeve për përhapjen e arsimit e të diturisë në gjuhën amtare, bënë përpjekje të veçanta për ta njohur, pastruar e pasuruar gjuhën shqipe398. Ata u mbështetën kryesisht në gjuhën e gjallë popullore nga morën një pasuri të madhe fjalësh, trajtash morfologjike dhe strukturash sintaksore, duke u përpjekur po ashtu t`i afrojnë në të dyja dialektet e shqipes399. Përpjekjet e pareshtura për mësonjëtore shqipe kishin filluar që moti; në çdo shkrim të iluministëve, rilindësve tanë vërehet dëshira, angazhimi për abece dhe shkolla në gjuhën shqipe, ishte brengë shpirtërore, ishte dëshirë e shqiptarëve të vërtetë që ta kenë shkollën në gjuhën shqipe. Krijimi i një gjuhë letrare kombëtare për të gjithë shqiptarët ishte një nga idealet e mëdha të Rilindjes sonë. Edhe pikëpamja e Jeronim de Radës, pavarësisht nga mënyra si u formulua, frymëzohej nga ky ideal. Në kushtet historike të fazës së parë të rilindjes dhe në rrethanat në të cilat jetonte punonte De Rada.400 Mendimet e tij për gjuhën letrare gjetën një shprehje të veçantë. Në fazën e dytë të Rilindjes ato u shkrinë në tërësinë e programit gjuhësor e kulturor të
396
Cacaj-Shushka, Gjystina, Ëvetarët e Naum Veqilharxhit, Prishtinë, 2002 fq 240 Po aty, fq 240 398 Demiraj, Shaban, Historia e gjuhës së shkruar shqipe, Prishtinë, 1970, fq 51 399 Po, aty fq 51 400 Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, De Radës në 100vjetorin e vdekjes, Tiranë, 2003, fq 204 397
327
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kësaj lëvizjeje të madhe çlirimtare të popullit tonë401. Thimi Mitko në parathënien e “Bletës shqiptare” shkruante “Shqiptarët si gjenden shqiptarët tani të ndarë në muhamedanë dhe të krishterë, dhe këta në katolikë dhe ortodoksë, do të mundin të ndritën edhe të humbasin ngjyrën e pa dijës së tyre vetëm duke studiuar gjuhën e tyre amtare. Gjuha amtare është ushqim i parë e i përbashkët që i jep gjallëri popullit”402. Shkolla e parë shqipe (1887) u krijua shumë vonë, ishin rrethanat politike që ia pamundësuan që ajo të fillonte rrugëtimin E saj me kohë, sikur ato të shteteve tjera evropiane. Gjatë këtij rrugëtimi shkolla shqipe dhe gjuha letrare kanë përshkruar një rrugë të përbashkët, janë rritur e zhvilluar së bashku, kanë kapërcyer vështirësi e pengesa nga më të ndryshmet, por që nga ajo ditë shkollat shqipe morën hov, arsimi dhe kultura shqiptare frymoi lirshëm, u arritën shume rezultate në çdo fushëjete. Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës dhe të tjerat që u ngritën nën shembullin e saj, mbështetshin mbi një bazë të re pedagogjike, u ndërtuan mbi një konceptim kombëtar, kishin strukturë bashkëkohore dhe i përgjigjeshin nevojave praktike403.Ajo nuk iu ngjau as kolegjeve të tipit saverian, as shkollave greke, as shkollave pravosllave. E ngritën mbi bazën e një programi iluminist, kombëtar e pajisen me tekste në gjuhën amtare, e drejtuan me mësues shqiptarë, e mbajtën në këmbë me ndihmën materiale të popullit 404 . Bazën pedagogjike-teorike të saj e përpunoi Naim dhe Sami Frashëri, Vretoja me tekstet që hartuan. Ecurinë metodike dhe praktike të punës së përditshme shkollore e realizuan: Pandeli Sotiri 405 , Thanas Sina, Petro Nini Luarasi 406 , Nuçi Çaçi. Më vonë findin teorik e praktik të didaktikës shkollore e pasuruan Mati Logoreci, Sevasti e Parashqevi Qiriazi407, Lazër Lumezi, Koço Sotiri. Kështu shkollat shqipe e filluan rrugëtimin me një fizionomi dhe përmbajtje të re. Duke e ecur në këtë rrugë ato u bënë shkolla tipike shqipe, të gjithë mësuesit ishin shqiptarë. Në mësonjëtore shqip ishin 401
Po, aty fq 204 Miti, Thimo, Vepra, Tiranë, 1981, fq 26 403 100 Vjetori i mësonjëtores së parë shqipe të Korçës, Tiranë, 1987, fq 233 404 Po aty, fq 233 405 Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1996, fq 106 406 Po aty, fq 106 407 Po aty, fq 106 402
328
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tekstet, shqip shpjegohej, shqip përgjigjej 408. Mësonjëtorja shqipe e Korçës ishte e para shkollë fillore në të cilën të gjitha mësimet jepeshin në gjuhën amtare dhe bazoheshin ne tekstet shkollore të hartuar nga atdhetarë të shquar të Rilindjes si vëllezërit Naim dhe Sami Frashëri409. Mësonjëtorja e Parë Shqipe e Korçës veproi 15 vjet, duke përballuar vështirësitë e pengesat e nxjerra nga autoritetet osmane dhe nga disa klerikë antikombëtarë. Shumica e atyre që mbaruan këtë shkollë, u bënë veprimtarë të shquar të lëvizjes për çlirimin kombëtar. Shkolla shqiptare hyri në rrugëtimin e vet. Ajo u afirmua si shkollë kombëtare410. Korça u bë qendër gjithëkombëtare e përhapjes së dijes, kulturës shqiptare. Korça i parapriu hapjes së shkollave tjera shqipe, ishte pasqyrë se si duhet të ndërtohen dhe si të funksionojnë mësonjëtoret e tjera shqipe. Mësonjëtorja e Korçës u bë djepi i edukimit të ndjenjave kombëtare dhe i bashkimit të shqiptarëve. Mësonjëtorja ishte pavarur nga kisha dhe xhami. Për shkak të pengesave të shumta që nxirrnin Porta e Lartë dhe Patrikana ortodokse, mësimi shqip dhe shkollat shqipe qenë të ndaluara, prandaj shkrimi dhe leximi në gjuhën shqipe mësoheshin fshehurazi në vise të ndryshme. Patriotët bënë përpjekje që mësimi i shqipes të futej në shkolla turke e greke që ekzistonin atëherë në Shqipëri. Meqenëse kjo nuk u lejua, patriotët vendosën të çelin shkolla shqipe. Në këtë drejtim ndihmuan edhe Shoqëria e Stambollit, shoqëritë e Bukureshtit, të Sofjes etj411. Me përpjekje të përbashkëta u arrit që, më 7 mars 1887, të çelej në Korçë Mësonjëtorja kombëtare shqipe nën drejtimin e mësuesit Pandeli Sotiri. Pas saj u çelen edhe shkolla të tjera shqipe, si në Pogradec, Ersekë, Rekë etj. Përveç këtyre vazhdoi mësimi fshehurazi dhe në disa vise u çelën edhe shkolla të fshehta shqipe, si në Dibër, në Negovan etj412. Kundër shkollës shqipe të Korçës pati shumë kundërshtime nga qarqet antishqiptare greke si dhe nga autoritetet osmane. Propaganda fetare, shpifjet, shantazhet, frikësimet dhe shtrëngimet kundër mësuesve, nxënësve, prindërve dhe përkrahësve të shkollës kombëtare shqipe, qenë mjetet e zakonshme të agjenturave greke dhe të autoriteteve osmane. Viktimë e këtij 408
100 Vjetori i mësonjëtores së parë shqipe të Korçës, Tiranë, 1987, fq 234 Po aty, fq 249 410 Po aty, fq 234 411 Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1996, fq 105 412 Po aty, fq 105 409
329
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
reaksioni antishqiptar ra dhe vetë drejtori i shkollës së Korçës, Pandeli Sotiri, i cili u vra më 1891 në Stamboll nga agjentët grekomanë. Por, atdhetarët shqiptarë, mbarë populli shqiptar, të etshëm për dritë e dituri, kurrë nuk u përulën para trysnisë së forcave obskurantiste mesjetare që synonin t’i mbanin shqiptarët në errësirë Hapja e Mësonjëtores në Korçë dhe e shkollave tjera shtoi nevojën për botimin e librave në gjuhën shqipe. Në Shqipëri ishte e pamundur të nxirreshin botime në gjuhën shqipe, sepse nuk lejonte pushteti osman. Prandaj, patriotët shqiptarë, veçanërisht ata të diasporës, bënë përpjekje të vazhdueshme për të plotësuar kërkesat e shkollave të tyre në Shqipëri. Ata zgjeruan botimet në gjuhën shqipe, ngritën shtypshkronja jashtë atdheut, botuan libra, gazeta e revista shqipe. Kështu në Bukuresht u botuan gazetat “Shqiptari”(1888-1903) dhe”Shqipëria” (1897-1899). Botimi i librave, i gazetave dhe i revistave vazhdoi edhe në vitet vijuese në shekullin XX413. Përfundim Mësonjëtorja e parë shqipe, bashkë me rilindësit luajtën rol kryesor në krijimin e letërsisë dhe kulturën e re të popullit shqiptar, qëllimi i rilindësve ishte që të gjitha shtresat e popullit të pajisen me dituri dhe këto dituri t`i fitojnë duke mësuar. Në këtë drejtim si rezultat i përpjekjeve permanente të rilindësve hapet shkolla e parë shqipe në Korçë më 7 mars 1887. Pa gjuhë të shkruar dhe pa një kulturë kombëtare, një komb as nuk mund të çlirohet as të shkoj përpara, andaj qëllimet e para të rilindësve dhe shoqërive kulturore ishin përhapja e arsimit shqip në popull, krijimi i shkollave në gjuhën amtare. Rilindësit të lodhur nga errësira mesjetare, kërkuan lindjen e dritës, e cila i ndriçoi edhe errësirat më të dendura të kohërave dhe kjo realizohet vetëm me anë të shkollimit në gjuhën amtare. Një shkollë në gjuhën shqipe ishte shumë me rëndësi sepse shqiptarët do të kishin mundësi në radhë të parë ta njohin veten e tyre e më pas përmes përdorimit të gjuhës shqipe do të ndriçohej kombi dhe do të pajisej me dituri 414 . Sipas rilindësve, përmes gjuhës dallohen kombet ndërmjet vete, sipas tyre gjuha është mjeti më i rëndësishëm i ruajtjes së kombit415. Rilindësit e dinin se faktor kryesor për identitetin kombëtar 413
Po aty, fq 83 Petro, Januara, Naimi sintezë kulture, Shkup, 1970, fq 5 415 Historia e letërsisë shqiptare, Prishtinë, 1983, fq 237 414
330
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
është gjuha, andaj me të drejtë De Rada shkruante “...në gjuhën shqipe jeton shpirti ynë..në gjuhë gjendet fuqia, fati dhe dinjiteti ynë” 416 . Hapja e shkollës ishte një ngjarje dhe një fitore e madhe për gjithë lëvizjen kombëtare. Mësonjëtorja e Korçës ishte qendër e rëndësishme për formimin kulturor dhe ngritjen e ndërgjegjes dhe moralit në popull. Ajo nxiti edukimin patriotik të brezit të ri e të masave të gjera. Shkolla tërhoqi interesin dhe admirimin e shumë shqiptarëve, nën shembullin e saj u frymëzuan më vonë edhe banorë të viseve dhe trevave të tjera shqiptare. Mësonjëtorja e parë shqipe iu parapriu shumë ngjarjeve të rëndësishme kombëtare, pas kësaj vijnë shumë rezultate tjera, alfabeti shqip e, rrjedhimisht, edhe shkrimi i gjuhës sonë, si pjesë përbërëse kanë historinë e saj krejt të veçantë. Mësonjëtorja e parë shqipe i parapriu Kongresit të Manastirit, pas këtyre dy ngjarjeve shqiptarët filluan ta shkruajnë gjuhën e tyre, të hapnin shkolla shqipe, të shkruanin botonin shumë vepra, revista e gazeta. Gjuha shqipe nuk gjuhë është e mallkuar, ajo filloi ta ndjejë gjallërinë e saj, pasurinë, madhështinë dhe bukurinë saj. Bibliografi Ajeti, Idriz, Studime gjuhësore në fushë të shqipes, Prishtinë, 1985 Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, De Radës në 100 -vjetorin e vdekjes, Tiranë, 2003 Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Vepra – Thimi Mitko, Tiranë, 1981 Buxhovi, Jusuf, Kosova, Prishtinë, 2012 Cacaj-Shushka, Gjystina, Ëvetarët e Naum Veqilharxhit, Prishtinë, 2002 Demiraj, Shaban, Historia e gjuhës së shkruar shqipe, Prishtinë, 1970 Elsie, Robert, Historia e letërsisë shqiptare, 1997, Pejë Frashëri, Sami, Shqipëria ç`ka qenë, ç`është e çdo të bëhet, Prishtinë, 1978. Historia e letërsisë shqiptare, Prishtinë, 1983 Hoxha D. Ibrahim, Nëpër udhën e penës shqiptare, Tiranë, 1986 Instituti Albanologjik, Gjurmime Albanologjike, Prishtinë, 1979 Ismajli, Rexhep, Tekste të vjetra, “Dukagjini”, Pejë, 2000 Jubani, Zef, Vepra të zgjedhura, Tiranë, 1966 416
Qosja, Rexhep, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi, Prishtinë, 1984, fq 135
331
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Memushaj, Rami, Për shqipen standarde, Tiranë, 2012 Mitko, Thimi, Vepra, Tiranë, 1981 Petro, Januara, Naimi sintezë kulture, Shkup, 1970 Qosja, Rexhep, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi, Prishtinë, 1984 100 Vjetori i mësonjëtores së parë shqipe të Korçës, Tiranë, 1987
332
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
BLERINA XHELAJ Departamenti i Edukimit Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë
[email protected] PAKTI BALLKANIK DHE PЁRJASHTIMI I SHQIPERISЁ Konteksi i Paktit Ballkanik. Gjatë diskutimeve të shteteve fqinje për negocimin e një pakti ballkanik, shteti shqiptar bëri përpjekje që nëpërmjet përfaqësuesve të saj të zhvillonte bisedime me qeveritë e shteteve pjesëmarrëse në Paktin Ballkanik, për hyrjen e Shqipërisë në këtë pakt417. Por ajo nuk u realizua me kërkesat e saj për të aderuar në familjen ballkanike.Turqia u bë pjesë e paktit, sepse vetë shtetet e Ballkanit e kërkonin një gjë të tillë, me qëllim garantimin e kufijve të gadishullit të Ballkanit kundër ndonjë agresioni të mundshëm nga pala turke apo edhe nga ndonjë shtet tjetër në Ballkan që aderonte ose nuk ishte pjesë e këtij pakti418. Turqia u tregua e gatshme për ta firmosur sa më shpejt këtë pakt, për t’i bërë ballë edhe revanshizmit sllav në gadishull. Por, pakti nuk mund t’i shpëtonte dot as frymës sllave dhe as frymës perëndimore, pasi shtetet e Ballkanit ishin në aleanca me Fuqitë e Mëdha si psh: Jugosllavia kishte mbështetjen e Francës, kurse Greqia mbështetjen e Anglisë, ndërsa Shqipëria kishte qënë për një kohë relativisht të gjatë e lidhur me Fuqinë Perëndimore, Italinë. “Pra mund të thuhet se Pakti Ballkanik i dominuar nga sllavët dhe me nxitje franceze ashtu edhe inisiativa turke e dominuar nga doktrina racore dhe me nxitje antisllave dështuan para së gjithash nga qëndrimi konstant properëndimor dhe plotësisht demokratik i Shtetit Shqiptar”419. Shtetet aleate vendosën që të konsultoheshin për të mos cënuar njëra-tjetrën, si dhe të mos ndërrmernin asnjë veprim me karakter politik me ndonjë vend tjetër, pa u konsultuar sërish420. Anëtarët e 417
AMPJ, Fondi 151, d. 300, viti 1934, fl. 5- 11 Korrespodencë e MPJ shqiptare me përfaqësuesit e qeverive ballkanike për hyrjen e Shqipërisë në Paktin Ballkanik. 418 AQSH, Fondi 252, d. 55, fl. 28-30 Rreth përmbajtjes së Paktit Ballkanik dhe qëndrimit të diplomacisë turke. 419 Lisen Bashkurti, “Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë”, 260 420 AQSH, Fondi 252, d. 55, viti 1934 fl .145 Rreth përmbajtjes së tekstit të Paktit Ballkanik.
333
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Paktit zotoheshin se do të zbatonin të gjitha marrëveshjet që ekzistonin mes shteteve ballkanike. Ato si fillim duhej të respektonin disa çështje që kishin rëndësi jetike për bashkëjetesën e tyre në rajon. Së pari, ato duhej të garantonin sigurimin e kufijve mes tyre421. Së dyti, shtetet ballkanike nuk duhej të merrnin asnjë veprim apo aksion politik ndaj shteteve të tjera ballkanike, të cilat nuk ishin aderuese në këtë pakt422. Bëhej fjalë për Shqipërinë dhe Bullgarinë, të cilat nuk u ftuan në këtë pakt. Edhe përsa i përket aderimit të Shqipërisë dhe Bullgarisë në këtë aleancë, do të shikohej mundësia e shqyrtimit dhe i aprovimit të palëve kontraktore. Në mungesë të tyre, delegatët e 5 shteteve aprovuan me bindje të sigurta, nënshkrimin e një drafti të paktit për mossulmimin për vendosjen e paqes 423. Në vijim shtetet anëtare nënshkruan edhe një statut në tetor të 1934, për krijimin e një këshilli të përhershëm. Më vonë kjo aleancë do të quhej Antanta Ballkanike424. Pakti Ballkanas ishte i hapur për të gjithë shtetet e rajonit, ku mund të aderonte çdo shtet dhe çdo komb që e ndjente veten ballkanas 425 . Si parim, pakti kishte garantimin e kufijve, si dhe ai nuk i adresohej ndonjë fuqie evropiane.“Qysh në vjeshtë të vitit 1933, Konferencat Ballkanike ishin bërë pjesë e disa lëvizjeve të përgjthshme dhe zyrtare për të përfunduar një rapprochement rreth shteteve të Ballkanit”426. Qysh në vitin 1933, ishte diskutuar mes shteteve të rajonit që të ruhej pavarësia politike, të sigurohej integriteti territorial i vendeve. Kjo nismë u ndërmor në kohën kur Ballkanit po i kanoseshin mjaft rreziqe nga disa prej shteteve, si: Gjermania, Italia etj. Përparimi i rrezikut fashist kërcënoi rajonin e Ballkanit që qeveritë e tyre të merrnin masa, si dhe të afroheshin më shumë me njëra- tjetrën. Kjo gjë nuk ishte e lehtë për shtetet e rajonit. 421
Emine Arif Bakalli, “Çështje nga historia moderne dhe bashkëkohore shqiptare”, (Prishtinë: Botim i Institutit Albanalogjik të Kosovës, 2011) , 57 422 AQSH, Fondi 252, d. 55, viti 1934 fl. 145 Rreth përmbajtjes së teksit të Paktit Ballkanik. 423 L.S. Stavrinos, Balkan Federation “ A history of the movement Toëard Balkan Unity in Modern Times” (Archon Books Hamden. Connecticut 1964,) 236 424 AMPJ, Fondi 151, d. 313, viti 1936, fl. 18 Rreth krijimit të Antantës Ballkanike. 425 AQSH, Fondi 252, d. 55, viti 1934 fl. 145 Rreth përmbajtjes së tekstit të Paktit Ballkanik. 426 Robert Joseph Kerner, Harry Nicholas Hoëard, “The Balkan Conferences and the Balkan Entente 1930-1935” (University of California Press Berkeley, California 1936), 237
334
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Së pari, vetë brenda familjes ballkanike kishte ende çështje të pazgjidhura, si probleme etnike, kufitare etj. Së dyti, shumë prej vendeve të Ballkanit fshiheshin nën ombrellën e Fuqive të Mëdha. Franca dhe Italia ishin dy fuqitë më të interesuara për të gjitha ngjarjet që ndodhnin në Ballkan. Pakti duhet të ruante statukuon e Ballkanit. Ky pakt parashikonte që marrëdhëniet mes vendeve ballkanike mund të realizoheshin edhe nga bashkëpunimi dyshe-dyshe, prej shteteve. Pakti Ballkanik nuk i bënte parapritë vetëm Italisë dhe revanshizmit të saj në Ballkan, por ai synonte t’u bënte ballë edhe qëndrimeve të tjera të Fuqive të Mëdha. Ky pakt kishte një rëndësi të veçantë, “sepse demostron se si qeveritë ballkanike në atë kohë mendonin të kapërceëin problemet e trashëguara dhe sidomos të përballonin ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në punët e brendshme të gadishullit dhe, madje, dhe rreziqet që u kërcënoheshin prej tyre”427. Pakti në fjalë përbëhej nga tre artikuj. Artikulli i parë, shprehte garantimin e kufijve dhe sigurimin territorial të shteteve që do të ishin pjesëmarrëse në të428. Artikulli i dytë, shprehte angazhimin e palëve kontraktuese, të cilat duhet të mërrnin masat, në rast se do të cënoheshin interesat e shteteve me njëra-tjetrën 429. Artikulli i tretë shprehte : “Në pakt mund të merrnin pjesë edhe vende të tjera, pasi të bëhej një studim rreth tyre dhe pasi shtetet kontraktuese, të jepnin pëlqimin e tyre430.Disa vende si: Jugosllavia dhe Rumania, aderuan në këtë pakt pasi u konsultuan me Çekosllovakinë. Bashkangjitur me nenin tre ishte edhe një protokoll, sipas të cilit në rast se një prej fuqive ballkanike sulmonte një shtet jo pjesëtar të paktit, ky shtet nuk përfitonte nga pakti, madje mund të merreshin edhe masa ndaj tij431. Në nenin katër, bashkangjitej një protokoll tjetër, se në rast se një shtet që nuk ishte pjesë e paktit, sulmonte një shtet pjesëmarrës në pakt, atëherë shtetet e tjera kontraktuese të paktit, do t’i vinin në ndihmë shtetit të sulmuar432. 427
“Rilindja”“ Shqyrtime historike Shqipëria dhe Pakti Ballkanik i vitit 1934”, 7 tetor 1994, 9 “Besa”, 19 . 2 1934, 1 429 AQSH, Fondi 252, d. 55, viti 1934 fl. 145 Rreth përmbajtjes së tekstit të Paktit Ballkanik. 430 “Besa”, 19. 2 1934, 1 431 AQSH, Fondi 252, d. 55, viti 1934 fl. 145 Rreth përmbajtjes së tekstit të Paktit Ballkanik. 432 Po aty 428
335
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Qëndrimi i shteteve fqinje ndaj përfshirjes së Shqipërisë në Paktin Ballkanik Pakti parashikonte që në rast se Shqipëria si një vend ballkanas, por që nuk ishte pjesë e paktit, në bashkëpunim me aleatin e vet Italinë sulmonte Jugosllavinë, shtetet e tjera kontraktuese, do t’i vinin në ndihmë kësaj të fundit 433 . Pakti ngrinte pretendime, se Jugosllavia mund të pushtohej nga Italia nëpërmjet territoreve shqiptare dhe për këtë arsye, Shqipëria duhej dëbuar nga pakti434. Ky ishte vetëm një preteks nga ana e fqinjëve ballkanikë, të cilët e përdorën këtë gjë si fakt, për të mos e përfshirë Shqipërinë në këtë pakt. Megjithatë, edhe në qarqet greke qarkullonin mendime: Italia mund ta sulmonte Jugosllavinë, dhe më vonë mund të sulmonte edhe Greqinë nëpërmjet Shqipërisë435. Në këto rrethana, Greqia i bëri të ditur palës shqiptare, se nuk do të kishte punë me Italinë, por me Shqipërinë. Deklaratat greke ishin të pavenda dhe kontradiktore. Së pari, Greqia nuk mund ta dinte me siguri, nëse Italia mund të niste një sulm ndaj Jugosllavisë apo Greqisë.Së dyti, Greqia nuk mund ta akuzonte shtetin shqiptar si një vend invazionist, pasi ai gjatë gjithë rrjedhës historike, asnjëherë nuk ka pretenduar për t’u zgjeruar në kurriz të shteteve fqinje. Përkundrazi, kanë qënë vetë Greqia dhe Jugosllavia, të cilat kanë ndjekur gjithmonë një politikë përçarëse, shkombëtarizuese dhe asimiluese ndaj shqiptarëve. Trungut shqiptar u ishin shkëputur padrejtësisht tokat nga fqinji verior dhe jugor, prandaj Greqia nuk kishte të drejtën të akuzonte Shqipërinë për një veprim që nuk kishte ndërmend436. Edhe qeveria jugosllave nëpërmjet politikës shoviniste ndaj faktorit shqiptar që jetonte në Jugosllavi, ka qënë gjthmonë në përmasa galopante. Së treti, në rast se Italia mund t’a sulmonte Jugosllavinë, atëherë shtetet e Ballkanit duhet të kundërsulmonin vetëm Italinë dhe jo Shqipërinë. Ato nuk kishin punë me Shqipërinë, sepse ajo ishte një nga shtetet që rrezikonte më shumë në Ballkan, nga vërshimi ekspasionist, fashist, italian. Pretendimet që ngritën si pala greke dhe pala jugosllave, për të mos e thirrur 433
Po aty, fl. 70 AQSH, Fondi 252, d. 54, viti 1934 fl. 89-90 Informacion rreth përmbajtjes së Paktit Ballkanik. 435 Po aty 436 AQSH, Fondi 252, dosja. 54, viti 1934, fl. 89- 90 Informacion rreth përmbajtjes së Paktit Ballkanik. 434
336
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shqipërinë në këtë pakt ishin të pavenda. “Partitë politike të opozitës në Greqi me Venizelosin në krye deklaronin se dëshironin që pakti të kishte karakter thjesht ballkanik dhe të mos shkaktonte veprime armiqësore nga ana e Greqisë kundrejt një shteti ekstraballkanik, nënkuptohej se fjala ishte për Italinë”437 Kjo bëhet e ditur edhe nga komentet e diplomatit grek Maksimos. Gazeta shqiptare “Rilindja” shkruan: “se ai kishte vënë në dijeni qeverinë e Venizellosit në lidhje për një sulm të mundshëm nga ana e Italisë, drejtuar Jugosllavisë, nëpërmjet tokave shqiptare”438. Qeveria e Venezellosit shprehej se do të merrte të gjitha masat e nevojshme, që Greqia t’i vihej në ndihmë Jugosllavisë, në rast të ndonjë sulmi të mundshëm nga pala italiane 439 . Përjashtimi i Shqipërisë nga Pakti Ballkanik ishte kontradiktor, sepse në këtë mënyrë ai nuk e përmbushte detyrën e tij si një pakt gjithëpërfshirës.“Jo vetëm nga ana formale, por edhe gjendja reale kërkonte që Pakti t’i përmbahej me këmbëngulje karakterit ballkanik e të përfshinte të gjitha shtetet e gadishullit, pra edhe Shqipërinë”440. Përfundimisht,Greqia mbajti një qëndrim të ashpër ndaj Shqipërisë që ajo mos të ishte pjesë e paktit, me preteksin se Shqipëria e kishte një aleat, e cila ishte Italia. “Qarqet zyrtare dhe opozitare ballkanike e vecantërisht ato greke, ndërsa kërkonin që Pakti të kishte karakter thjesht ballkanik, e cënuan rëndë këtë karakter, që në hapat e parë të krijimit të tij, duke mos ftuar Shqipërinë të merrte pjesë në të”441. Përsa i përket Jugosllavisë, ajo u mundua të tregohej më realiste ndaj planeve që po kurdiste Italia në Ballkan. Në fillim, Jugosllavia u bë mbështetësi kryesor i pranimit të Shqipërisë në Paktin Ballkanik, por pjesëmarrja e Shqipërisë në këtë pakt nuk do të kishte rezultate pozitive, pasi Zogu e dinte se nuk mund të siguronte një mbështetje të madhe financiare nga jugosllavët, gjithashtu edhe Jugosllavia do të kishte përgjegjësi më tepër ndaj Shqipërisë, e si rrjedhojë shanset e Shqipërisë për t’u përfshirë në Paktin Ballkanik 437
“Rilindja,Shqyrtime historike”,“Shqipëria dhe Pakti Ballkanik i vitit 1934”,7 tetor 1994. 9 AQSH, Fondi 252, d. 54, viti 1934 fl. 70 Raport i përfaqësuesit grek Maksimos, në lidhje me një sulm të mundshëm nga Italia drejtuar Jugosllavisë. 439 Po aty fl. 89 440 Gazeta “Rilindja”, “Shqyrtime historike Shqipëria dhe Pakti Ballkanik i vitit 1934”, 7 tetor 1994, 9 441 Po aty 438
337
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
nuk ishin të mira 442. Përpjekjet e mbretit Zog për t’u afruar me vendet ballkanike ishin mjaft shqetësuese për italianët443. Italia u përpoq për ta mbajtur sa më larg Shqipërinë nga familja ballkanike. Italia nuk shqetësohej për unitetin e Ballkanit, por ajo shqetësohej më tepër për planet e saj ekspasioniste që kërkonte t’i realizonte, nëpërmjet Shqipërisë. Edhe Bullgaria shikohej si një vend që nuk mund t’i realizonte aspiratat për t’u integruar në aleancë. Pamundësia e Bullgarisë për t’u integruar, kushtëzohej nga ndërhyrja e vazhdueshme e Greqisë dhe Turqisë. Turqia dhe Greqia u aktivizuan që në fillesat e Paktit Ballkanik. Ato kishin interesat e veta në Ballkan. Greqia kërkonte të ruante kufijtë e saj, ku në përbërjen territoriale të saj ekzistonin edhe treva të Shqipërisë të banuar nga shqiptarë. Turqia me pjesëmarrjen e saj, kërkonte t’i tregonte Evropës, se ajo ishte një vend evropian dhe jo aziatik. Nënshkruesit e Paktit Ballkanik e shikonin Shqipërinë të pashpresë për t’u integruar në këtë Pakt rajonal. Ajo që bie në sy, është fakti se Pakti Ballkanik nuk ishte i plotë, pasi mungonin dy prej shteteve të rajonit si: Shqipëria dhe Bullgaria. Ato nuk ishin thirrur nga aleatët ballkanikë, kur këta të fundit ishin duke firmosur këtë pakt.“Shqipëria dhe Bullgaria nuk ishin ftuar në këtë ceremoni. E kjo ndodhte kur vetëm pak muaj më parë, ministri i jashtëm grek Papanastasiu për të joshur delegacionin shqiptar kishte njoftuar se kryeministri shqiptar, Pandeli Evangjeli, ishte zgjedhur kryetar nderi i Konfederatës Ballkanike” 444 .Pakti kishte si qëllim garantimin e kufijve ballkanikë, kurse Jugosllavia kërkonte me çdo kusht që Shqipëria të hiqte dorë nga pretendimet e saj për trojet shqiptare jashtë kufijve, të heshte për çështjen e minoriteteve, si dhe të hiqte dorë nga aleanca me Italinë. “Në kundërshtim me sigurime të këtij lloji, ministri shqiptar në Athinë i raportonte qendrës, se kufijtë e Shqipërisë ishin cilësuar jo ballkanikë” 445 .Këto deklarata bëheshin të ditura edhe nga përfaqësuesi jugosllav, Jetviç dhe përfaqësuesi turk Ruzhdi Beu. 442
Bernd Fischer, “ Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri”, (Tiranë: Botimet Çabej 1984), 237 443 Po aty 444 Paskal Milo, “Politika e jashtme e Shqipërisë 1912-1939”, (Tiranë: Botimet Toena, 2013), 816 445 Gazeta “Rilindja” “Shqyrtime historike Shqipëria dhe Pakti Ballkanik i vitit 1934”, 7 tetor 1994, 9
338
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Deklarimi nga fqinjët e Shqipërisë se ajo nuk kishte kufij ballkanikë, i leverdiste jo vetëm interesave grabitqare të monarkive ballkanike, por edhe interesave italiane. Aleatët e Ballkanit e lanë mënjanë Shqipërinë, pasi ato sidomos Greqia dhe Jugosllavia, nuk donin të njihnin kufijtë e Shqipërisë. Së dyti, monarkitë ballkanike i trembeshin Italisë. Ato e dinin se sa e rëndësishme ishte Shqipëria për të.“Një Shqipëri jashtë ballkanike e lidhur terësisht pas çështjes Adriatike mendohej, me sa duket, se mund të lehtësonte ripërtëritjen e ndonjë pazarllëku të vjetër”446. Bullgaria nuk pranoi të ishte pjesë e kësaj aleance dhe refuzoi të bashkëpunonte me Jugosllavinë, për shkak të pretendimeve të saj për Maqedoninë, që e quante atë si pjesë te trungut bullgar, por gjithashtu ajo nuk njihte as kufijtë ekzistues të Ballkanit. Shtetet e tjera të Paktit Ballkanik, e panë me skepticizëm mosaderimin e Bullgarisë në këtë pakt, sepse Bullgaria mund të hynte në ndonjë aleance me ndonjë prej Fuqive të Mëdha që aspironte për ndërhyrje në Ballkan. Italia ishte fuqia më e interesuar evropiane që aspironte për Ballkanin. Ajo kërkonte të fitonte një akses të veçantë në këtë gadishull, sidomos të kishte një dalje të gjerë në Adriatik e kryesisht në Mesdheun Lindor. Ajo i shikonte me vemendje të gjitha veprimet dhe vendimet e shteteve ballkanike. Menjëherë, Italia mbështeti qëndrimin e Bullgarisë ndaj këtyre konferencave. Shqipëria edhe pse kishte qënë pjesëmarrëse në të tre konferencat e zhvilluara, nuk u bë anëtare e Paktit Ballkanik. Arsyet ishin nga më të ndryshme. Së pari, ajo nuk pajtohej me idenë se Kosova, si pjesë e trungut shqiptar t’i lihej Jugosllavisë. Së dyti kishte probleme me Greqinë, në lidhje me kufijtë jugor. Së treti, ajo që është më e rëndësishme për t’u theksuar është se: Italia e frenoi aderimin e Shqipërisë në kët pakt, sepse ajo kishte synimet e saj në Shqipëri. Italia tashmë kishte fituar një akses të madh, jo vetëm në fushën ekonomike, por edhe në atë politike edhe ushtarake brenda shtetit shqiptar. Aderimi i Shqipërisë në këtë pakt, mund të rrezikonte synimet dhe pretendimet e Italisë mbi Shqipërinë. Kjo gjë mund të sillte një shqetësim edhe në faktorin ndërkombëtar, sepse hyrja e Shqipërisë në këtë Pakt, do të shikohej si një çështje ndërballkanike. Roma reagoi ashpër duke theksuar:“Çështja e futjes së 446
Po aty
339
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shqipërisë në Paktin Ballkanik për Italinë nuk ekzistonte”, thoshte në Tiranë ministri Italian Koch” 447.Qeveria e Romës u tregua mjaft e ashpër edhe me qeveritë e tjera ballkanike. Ajo ndoqi me vëmendje çdo lëvizje dhe zhvillim gjatë Konferencave Ballkanike. Roma shprehej: “Ne ditëm të krijojmë bindje,- …gjithkund, se Shqipëria është zona jonë e paprekshme dhe kushdo që ka punë me të, në fillim duhet të marr lejen e Italisë” 448. Shqipëria e pa si një mundësi të mirë përfshirjen e saj në Konferencat Ballkanike, sepse në këtë mënyrë do të afirmohej më tepër si shtet. Qeveria shqiptare u përpoq që gjatë kësaj kohe të ruante marrëdhënie të mira, sidomos me Jugosllavinë, pasi Tirana zyrtare i kishte të tensionuara marrëdhëniet e saj me Romën. Legata italiane në Beograd nëpërmjet lëtërkëmbimeve me Ministrinë e Punëve të Jashtme italiane, në lidhje me marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, nënvizonte “tendencën e qeverisë jugosllave për një afrim me Shqipërinë” 449 . Në fillim, qeveria shqiptare u tregua pak e ngurruar me Jugosllavinë, në lidhje me qëndrimin që ajo do të mbante për aderimin e Shqipërisë në Paktin Ballkanik. Arsyeja ishte se Italia ushtroi një presion të fortë edhe në qarqet jugosllave, për të mos lejuar përfshirjen e Shqipërisë në këtë pakt. Në rast se Shqipëria do të përfshihej në Paktin Ballkanas, kjo gjë nuk do të pritej mirë në Romë. Diplomati shqiptar që ishte caktuar për nënshkrimin e paktit, i shkruajti një letër ministrit të jashtëm Xhafer Villa:“Nuk kishte as dijeninë më të vogël se ç’mendonte qeveria për Paktin”.450 Shtetet ballkanike duke patur kërcënime të vazhdueshme nga Italia, vendosën ta përjashtonin përfundimisht Shqipërinë nga familja ballkanike. Konkluzione Gjatë shekullit të XX nuk bëhej më fjalë për unitet në Ballkan, por bëhej fjalë vetëm për traktate e pakte politike, madje dhe në dëm të interesave të shtetit shqiptar, si dhe të shqiptarëve që jetonin në federatën jugosllave. Këto mekanizma ishin gjysmake, pasi Konferencat Ballkanike si dhe Pakti Ballkanik, nuk sollën stabilitet në marrëdhëniet brenda rajonit, përkundrazi sollën përplasje e kontradita 447
Arben Puto, “Shqipëria politike 1912-1939”, (Tiranë: Botimet Toena,2009), 522 Arben Puto, “Shqipëria Politike 1912- 1939”, (Tiranë: Botimet Toena 2009), 522 449 AQSH, Fondi 163, d. 348, viti 1933 Letërkëmbim ndërmjet legatës italiane në Beograd dhe MPJ në lidhje me ecurinë e marrëdhënieve shqiptaro- jugosllave. 450 Arben Puto, “Shqipëria Politike…, 522 448
340
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mes shteteve pjësëmarrëse, duke lënë të pakënaqura edhe pretendimet shqiptare dhe atyre bullgare për mbrojtjen e bashkëkombasve të tyre, të shpërndarë në Jugosllavi e Greqi. Shtetet Ballkanike u përpoqën për krijimin e një fronti të përbashkët përballë ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha për aq sa do ta lejonin këto fuqi, të cilat përfituan sërish nga kjo situatë e krijuar rishtaz. Nismëtarët e Paktit Ballkanik si: Greqia, Jugosllavia, Turqia dhe Rumania, kërkuan që ta bënin këtë pakt gjithpërfshirës, ku të merrnin pjesë të gjitha vendet ballkanike, pavarësisht konflikteve që ato i karakterizonin. Nënshkrimi i paktit nga 6 shtetet ballkanike, nuk do të realizohej për shkak të faktorëve të ndryshëm që vinin brenda dhe jashtë faktorit ballkanas. Si fillim, Greqia mbajti një qëndrim pozitiv ndaj aderimit të Shqipërisë në këtë pakt, por më vonë ajo do të ndryshoj mendje, pas kërcënimeve që qeveria e Athinës do të marrë nga Roma. Më vonë diplomacia italiane veproi aktivisht në kancelaritë ballkanike duke u kërkuar qeverive përkatëse që të mos ushtronin presion ndaj Tiranës për t’a përfshirë në Antantën Ballkanike. Beogradi dhe Bukureshti i hodhën poshtë akuzat italiane, por edhe u tërhoqën, pasi nuk donin të provokonin Italinë dhe të hynin në konflikt me të. Ballkani shihej nga faktori ndërkombëtar, si një fuçi baruti. Italia nuk zgjati shumë, ajo vërshoi në drejtim të Ballkanit duke sulmuar si fillim Shqipërinë dhe më pas të gjithë fqinjët e saj. Në të vërtetë, trupat ushtarake italiane kishin depërtuar me politikën e tyre ushtarake në Shqipëri, qysh në vitin 1934. Në Arkivin Qendror të Shtetit gjenden “shkresa të këmbyera me Prefekturën e Durrësit, Vlorës, Shkodrës, Peshkopisë për ardhjen në mënyrë të befasishme si një shantazh ushtarak në portin e Durrësit, të një flote ushtarake detare italiane dhe reperkusionet e saj. Me acarimin e marrëdhënieve italo-shqiptare, Italia shfaqi shenjat e saj agresioniste në drejtim të Shqipërisë edhe gjatë vitit 1934. Edhe pse mbreti Zog bëri përpjekje të vazhdueshme për të ndjekur një politikë miqësore adriatiko-ballkanike dhe ekuilibruese me dy fqinjët e tij, ai nuk i’a arriti dot qëllimit. Shumë shpejt ai do t’i rikthej sytë drejt Italisë fashiste. Bibliografi Arkivi Qendror i Shtetit , Fondi 163, 252 Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Fondi 151 341
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Gazeta Besa 19.2. 1934 Gazeta Rilindja “ Shqyrtime historike” Shqipëria dhe Pakti Ballkanik i vitit 1934, 7 tetor 1994 Bashkurti, Lisen, Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë, Tiranë Bakalli, Emine, Cështje nga historia moderne dhe bashkëkohore shqiptare, Prishtinë, 2011 Fischer, Bernd, Mbreti Zog dhe përpjekjet për stabilitet në Shqipëri, Cabej, 1984 Milo. Paskal, Politika e jashtme e Shqipërisë 1912- 1939, Toena, 2013 Puto, Arben, Shqipëria politike 1912- 1939, Toena, 2009 L.S. Stavrinos, Balcan Federaration, A history f the movement toward Balcan Unity in Modern Times, Conecticut, 1964 Robert Joseph, Kerner, Harry Nicholas Howard, The Balcan Conferences and the Balcan Entente 1930- 1935, California, 1936
342
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
RUELA AGO Universiteti “Fan S, Noli: Korçë Departamenti i Historisë dhe i Gjeografisë PRINC VIDI DHE ESAT PASHË TOPTANI Hyrje Krijimi i Mbretërisë Shqiptare në fillimet e shekullit XX, përbën një nga periudhat më të rëndësishme të historisë së Shqipërisë me të cilën nis edhe ekzistenca e Shqipërisë si shtet i pavarur, kufijtë e së cilës do të garantoheshin nga Fuqitë e Mëdha. Nuk duhet të harrojmë se Shqipëria e dalë nga Konferenca e Londrës nuk u pranua asnjëherë nga fqinjët; Serbia, Mali i Zi dhe Greqia të cilët nuk donin kurrsesi të hiqnin dorë nga aneksimi i trojeve shqiptare, aq më tepër kur ata e konsideronin veten si fitues të luftrave ballkanike.451 Austro-Hungaria dhe Italia duke mbajtur kontakte të ngushta me njëra-tjetrën do të binin dakord që të angazhoheshin së bashku për mbrojtjen e pavarësisë dhe sigurisë së shtetit të ri shqiptar. 452 Në këtë mënyrë dy fuqitë i paraqitën Konferencës së Ambasadorëve një projekt i cili parashikonte pavarësinë e plotë të Shqipërisë dhe krijimin e një komisioni ndërkombëtar të kontrollit që do të mbikqyrte veprimtarinë e shtetit shqiptar 5-10 vjet. Duke u bazuar tek ky projekt, u mor vendimi i 29 korrikut 1913 i cili shprehej konkretisht: “Shqipëria shpallej principatë autonome sovrane e trashëgueshme, sipas rendit të parë të lindjes, nën garancinë e të 6 fuqive. Princi do të caktohej nga të 6 fuqitë. Princi do të emërohej breda një afati prej gjashtë muajsh e shumta. Deri sa të emërohej princi dhe të formohej një qeveri kombëtare, përfundimtare, funksionimi i autoriteteve vendëse ekzistuese, si dhe i xhandarmërisë, do të ishin nën kontrollin e Komisionit Ndërkombëtar.453 Princ Vidi dhe mbërritja e tij në Shqipëri Fuqitë e Mëdha dhanë kandidaturat e tyre për princin e ardhshëm të Shqipërisë si Aleandro Kastrioti, Ahmed Fuat Pasha, Izet 451
Ferdinando Salleo, Shqipëria, gjashtë muaj mbretëri (Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, 2000), 41 452 Po aty, 43 453 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë, (Tiranë: SHBLU, 2007) , 30-31
343
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Pasha etj, të cilat u kundërshtuan nga njëra apo tjetra fuqi evropiane.454 Në marrëveshje me Fuqitë e Mëdha, Austro- Hungaria dhe Italia deklaruan si të zgjedhurin e tyre Vilhelm Vidin, lindur në 26 mars 1876 në Noivid të Gjermanisë, djali i tretë i Vilhelmit dhe Marisë dhe nip i mbretëreshës Elizabeta të Rumanisë.455 Në një letër që princ Vidi i ka derguar Herr von Jagoëit 456 i shkruan se do të ishte i gatshëm të pranonte fronin e Shqipërisë vetëm kur Fuqitë e mëdha të pranonin kushtet e tij të cilat ishin: miratimi i kandidaturës së tij nga Fuqitë e Mëdha, përfaqësues të të gjitha krahinave të Shqipërisë të shkonin në Gjermani ti ofronin fronin e Shqipërisë, t’i jepej garanci se Esat Pasha e ka njohur vullnetin e Europës dhe se do ti nënshtrohej Princit të ri, ti garantohej një hua nga Fuqitë e Mëdha etj.457 Deri sa princi të pranonte fronin, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit i ardhur në Vlorë në tetor 1913, pa si detyrë që duhej zgjidhur sa më parë shkrirjen e dy qeverive që funksiononin në Shqipëri, atë të Ismail Qemalit me qëndër në Vlorë dhe Esat Pashë Toptanit me qëndër në Durrës. Zbulimi i komplotit të Beqir Grebenesë për ardhjen e një princi mysliman në Shqipëri nga KNK dhe implikimi i Ismail Qemalit në këtë komplot, e detyruan këtë të fundit të japë dorëheqjen më 22 janar 1914.458 Këtë situatë do ta shfrytëzonte Esat Pashë Toptani i cili për të forcuar pozitat e tij por dhe për të fituar një post të rëndësishëm në qeverinë e ardhshme të Vidit, i kërkoi KNK të shkonte në krye të delegacionit shqiptar për ti dorëzuar kurorën shqiptare princit në këmbim të dorëheqjes së tij.459 Sipas një telegrami që konsulli i përgjithshëm Lamb i dërgonte Greit, kushti tjetër i Esatit ishte formimi i një kabineti të ri në Durrës, me atë vetë si ministër të Luftës, i cili do të dorëhiqej me ardhjen e Princit. Qëllimi i Esatit ishte të përqëndronte në duart e tij të gjithë forcën e vendit me ardhjen e Princit.460 Më 21 shkurt 1914 delegacioni 454
Po aty, 56 Po aty 456 Diplomat gjerman. Në vitet 1913-1916 shërbeu si ministër i Punëve të Jashtme të Rajhut II Gjerman. 457 Valentina Duka, Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (janar – dhjetor 1914), Vëllimi II, (Tiranë: Botimet, TOENA, 2012), Dok. nr 9, 42 458 Duka, Histori. 54 459 Po aty, 55 460 Duka, Dokumente, Dok. nr 94, 127 455
344
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shqiptar i kryesuar nga Esat Pasha shkon në Noivid dhe i dorëzon fronin shqiptar Princ Vidit i cili e pranon atë formalisht. Letra e Lamb dërguar Eduard Grejit na informon për mbërritjen e Princit dhe Princeshës Vid në Durrës më 7 mars 1914. Princi i ri u prit me gëzim nga Esat Pasha, gjenerali De Weer, kryetarët e komuniteteve të ndryshme fetare, anëtarë të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit etj. 461 Zoti Leoni, presidenti i KNK ia kaloi pushtetin Princ Vidit së bashku me të gjitha fuqitë që ky komision kishte mbajtur para ardhjes së princit.462 Princ Vidi dhe pozicioni i Esat Pashës në qeverinë e Shqipërisë Pas 10 ditësh Princ Vidi krijon kabinetin e tij qeveritar me Turhan Pashë Përmetin Kryeministër dhe Ministër të Punëve të Jashtme, Esat Pasha Ministër i Brendshëm dhe i Luftës, Myfit Libohova Ministër i Drejtësisë, Preng Bibë Doda Ministër i Punëve Publike etj.463 Sipas Lamb në telegramin drejtuar E. Grej ky kabinet ishte larg të qënit një qeveri ideale, por ishte zgjedhja më e mirë e mundshme që mund të bëhej me elementët që Vidi kishte në dispozicion.464 Nga ky kompozim qeverie duhet të vëmë në dukje pozitën tepër të veçantë të Esat Toptanit në të. Ai e mbështeti emërimin e Turhan Pashë Përmetit me besimin se mund të ndikonte mbi të sipas interesave të tij. Këtë na e dëshmon përsëri Lamb në telegramin e tij, Ai (Turhan Pasha) është, në fakt, si tepër i moshuar dhe mjaft i dobët për postin që ka marrë: ai akuzohet prej disave se është turk dhe nga të tjerë dyshohet për prirje të pa vend drejt Rusisë më tej shkrimi vijon: Gjithsesi, ka fare pak gjasa që ai të ketë kurajën e nevojshme për të përballuar ndikimin e ministrit të tij të Luftës.465 Detyra kryesore që duhet të përmbushte Vidi dhe qeveria e tij ishte bashkimi i të gjitha tokave të njohura si shqiptare nga Konferenca e Ambasadorëve, edhe pse kjo do të ishte jo e lehtë për t’u realizuar, sidomos në krahinat e Shqipërisë Jugore ku grekët mbanin të pushtuar “Epirin e Veriut” me gjithë urdhrat e Fuqive të Mëdha për 461
Po aty, Dok. nr 220, 234 Po aty 463 Po aty, Dok. nr. 225, 242 464 Po aty 465 Po aty 462
345
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
largimin e tyre.466 Edhe në zonën e Shkodrës situata paraqitej jo normale. Duke qenë se qarku i Shkodrës administrohej nga një Regjiment ndërkombëtar, qeveria e Vidit i sugjeroi Esat Toptanit si ministër lufte, largimin e këtyre trupave dhe vendosjen në këtë qark të një administrate civile, e cila do të zëvendësonte administratën e përkohshme të formuar nën komandën e kolonelit Philips.467 Megjithatë u provua se ishte e pamundur të arrihej në ndonjë zgjidhje praktike, madje sipas Lambit kjo çështje me kalimin e kohës do të bëhej edhe më e vështirë për t’u zgjidhur. Lamb shkruan: “Intrigat e Esat Pashës, dhe fatkeqësisht, jo vetëm ato të Esat Pashës, që po gjejnë terren të favorshëm për t’u zhvilluar mes myslimanëve, të cilët janë të pakënaqur me një princ të krishterë, edhe mes katolikëve, që nuk janë shumë entuziastë me një princ protestant, dhe të dyja palët janë njëlloj të pakënaqura për zgjedhjen e Durrësit si seli e qeverisë, kanë krijuar një gjëndje të trazuar, rivaliteti dhe dyshimi të ndërsjelltë, që, me siguri do të manifestohen në trazira serioze…” Shanset e Princ Vidit për sukses kundër këtyre vështirësive serioze, si të brendshme ashtu dhe të jashtme sipas Lamb ishin jashtëzakonisht të vogla, vetëm nëse Vidi do të arrinte me sukses dhe shpejtësi të shmanget nga Esat Pasha, “ndikimi i keq i të cilit po ndihej në të gjitha drejtimet”.468 Në fakt Vidi jo vetëm që nuk arriti ta shmangte Esat Pashën, por do të shohim ndikimin e këtij të fundit edhe në ngjarjet që do të zhvilloheshin më vonë. Para ardhjes së Vidit në krye të fronit të Shqipërisë, më 2 mars 1914 ish ministri i Jashtëm grek, Jorgos Zografi shpalli në Gjirokastër krijimin e një qeverie të Përkohshme të Vorio-Epirit, sipas të cilit u krijua në përputhje me dëshirat e popullit të Shqipërisë Jugore. 469 Në dukje këta “epirotë” ishin jashtë kontrollit të qeverisë greke, e cila nuk mund të quhej përgjegjëse për veprimet e tyre. Në të vërtetë kjo “qeveri e përkohshme” përgjigjej drejtpërdrejt para Athinës nëpërmjet kryeministrit të saj, Zografosit. 470 Karapanosi kryente funksionet e ministrit të Punëve të Jashtme, kurse koloneli Dulis, Ministër i Luftës. 466
Salleo, Shqipëria, 59-60 Duka, Dokumente, Dok. nr 1, 291 468 Po aty, Dok nr.3, 294 469 Duka, Histori, 64 470 Joseph Swire, Shqipëria, ngritja e një mbretërie, (Tiranë: Dituria, 2005), 161 467
346
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ky grup ishte i ngarkuar të administronte të gjithë territorin i cili ndodhej nën pushtimin grek, territor i cili i përkiste Shqipërisë sipas vendimeve të Fuqive të Mëdha dhe që Greqisë i kërkohej ta zbraste duke kërkuar largimin e trupave greke nga këto territore. 471 Për të zgjidhur këtë situatë, princ Vidi caktoi si Komisioner të Lartë për Shqipërinë majorin holandez Thomson i cili do të riorganizonte xhandarmërinë shqiptare dhe do të ruante rendin publik në jug. Nëse Fuqitë e Mëdha do të refuzonin t’i vinin princ Vidit në ndihmë duke ushtruar presion mbi Greqinë, “ai do të detyrohej të ndiqte këshillat e Esat Pashës” duke i marrë krahinat e Shqipërisë së Jugut nëpërmjet organizimit të një ushtrie lokale me oficerë vendas, duke e shtyrë Vidin në konflikt të drejtëpërdrejtë me Greqinë.472 Tomsoni shkoi në Korfuz për të biseduar drejtpërdrejt me qeverinë greke dhe sidomos me rebelët. Ai shprehu dëshirën për tu takuar me Zografosin, por qeveria greke ndërhyri dhe ai u takua me Aleksandros Karapanos, i cili ishte nip i Zografosit. Varatasi përfaqësues grek shërbente si dëshmimtar. Në këto bisedime Karapanosi kërkoi njohjen e autonomisë së shpallur në Gjirokastër. Tomsoni refuzoi prerë, duke thënë se nuk mund të ndryshonte gjendjen e Shqipërisë siç kishte vendosur Konferenca e Londrës. Gjithësesi ai bëri disa propozime. Sipas tij krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës do të ndaheshin në dy prefektura, që do të funksiononin me ndihmën e një asambleje të përbërë nga të krishterë dhe myslimanë. Nqs arrihej marrëveshja ai Zografin si givernator të Gjirokastrës.473 Menjëherë sapo mbaroi bisedimet Tomsoni i dërgoi Vidit një raport të hollësishëm. Propozimet e kolonelit bërë Karapanosit nuk u pritëm mirë nga kabineti në Durrës dhe Princi e thirri Tompsonin të vinte të sqarohej përpara qeverisë. Mbledhja u mbajt më 23 mars dhe nisi keq. Hollandezi shpjegoi se propozimet e tij sidomos për për të emëruar Karapanosin administrator kishin për qëllim të lehtësonin vendosjen e paqes në jug. Tomsoni ishte kundër ballafaqimit të armatosur. Në mbledhje Tomsoni kundërshtoi fort idenë e Esatit për të dërguar trupa të armatosura në jug. 471
Sëire, Shqipëria, 162 Duka, Dokumente, Dok. nr 6, 297 473 Ilir IKonomi, Esat Pashë Toptani, (Tiranë: UETPRESS, 2016), 292 472
347
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Qeveria shqiptare për t’i dhënë fund gjëndjes së krijuar në vend i akordoi sanxhaqeve të Gjirokastrës dhe Korcës disa lëshime administrative si: komunitetet ortodokse në Shqipëri ishin të lira të përdornin gjuhën greke në shkollat e tyre; formimi i këshillave lokalë me përfaqësues të krishterë dhe myslimanë të cilët do të drejtonin punët në sanxhakun e Gjirokastës; e drejta për të bërë peticione në greqisht etj. 474 Këto lëshime përbënin garanci për të krishterët e krahinave të Jugut, edhe pse ato nuk i kënaqnin aspiratat e Greqisë.475 Fuqitë e Mëdha shprehën gatishmërinë e tyre për njohjen e këtyre privilegjeve banorëve të krahinave të jugut, por Greqia nuk do të mjaftohej me kaq. Ata bënë gjithçka ishte e mundur për të krijuar ndonjë rast që do t’u jepte mundësinë trupave greke të riktheheshin përsëri në Shqipërinë e Jugut duke djegur fshatra të tërë. Kjo situatë shprehet më konkretisht në fjalët e konsullit Lamb:“është raportuar që bandat greke, të pajisura me artileri, kanë rimarrë Ersekën, duke e djegur atë dhe të gjithë fshatrat përreth dhe duke masakruar popullsinë, se ato janë duke avancuar drejt Korcës, pozita e së cilës me vetëm një garnizon të vogël të xhandarmërisë dhe dy mitralozë, konsiderohet të jetë jashtëzakonisht kritike.476 Po në këtë letër të Z. Lamb, flitet për të njëjtën situatë edhe në qytetet e Tepelenës, Përmetit, Gjirokastrës etj.477 E ndodhur në këtë gjëndje të vështirë, me propozim të Esat Pashës, i mbështetur edhe nga Hasan Prishtina dhe Myfit Libohova, qeveria e Vidit urdhëroi një rekrutim në masë të popullsisë shqiptare të moshës 22-39 vjeç dhe marrjen e tokave në Jug me anë të forcës.478 Sipas Lambit ky rekrutim i popullsisë do të sillte rreziqe serioze për çështjen e jugut të Shqipërisë dhe epirotët do të kundërshtonin me cdo mënyrë marrjen e krahinave jugore nga një “milici” që është nën kujdesin e ministrit të Luftës, Esat Pashës.479 Dy ministrat e jashtëm të Italisë dhe Austro-Hungarisë morën përsipër furnizimin me armatime të nevojshme, afro 10.000 pushkë,
474
Duka, Dokumente, Dok. nr 76, 391 Dok. nr 50, 342 476 Dok. nr 76, 389 477 Po aty 478 Dok. nr 17, 308 479 Po aty, 310 475
348
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
topa dhe mitralozë në ndihmë të milicisë që do të organizonte Esati.480 Forcat e xhandarmërisë shqiptare, për të qenë realist, me gjithë ndihmën e dhënë, nuk mundën ti bënin ballë sulmeve të grekëve dhe forcave të tyre. Shqiptarët të prirë nga Preng Bibë Doda, Sali Butka etj edhe pse luftuan me vendosmëri, përsëri qenë në disavantazh të madh.481 Qeveria shqiptare kërkoi ndihmën e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit për të ushtruar ndikimin e tyre tek qeveria greke e për ti dhënë fund kësaj situate. KNK u tregua e gatshme të shërbente si ndërmjetëse e qeverisë shqiptare dhe epirotëve. Ky vendim iu çua Princ Vidit i cili nënshkroi një dekret që miratonte ndërhyjen e KNK në çështjen e Shqipërisë së Jugut.482 Përfaqësuesit e KNK-së nuk ishin të një mendjeje. Anëtari francez Krajeëski dhe ai rus Petrjaev ishin të mendimit dhe këshilluan që xhandarët e Esatit të mos dërgoheshin pasi kjo ishte e rrezikshme. Këta dy përfaqësues dhe ai britanik që ishte i një mendjeje e kundërshtuan dekretin për ngritjen e një force të dytë xhandarmërie.483 Në vend që të bashkëpunonte më KNK dhe oficerët e huaj për çlirimin e tokave të Jugut, Esat Pasha refuzoi të njihte autoritetin e oficerëve holandezë që komandonin xhandarmërinë e riorganizuar, madje filloi të kundërshtonte edhe hyrjen e tyre në vendet që mbaheshin nga forcat e tij, të cilët silleshin më tepër si rebelë, sesa si ruajtës së qetësisë publike. 484 Këto veprime Esati i justifikonte si çështje administrative të cilat ishin në kompetencën eksluzive të tij. Ai vazhdoi të ndërhynte drejtpërdrejtë në komandën e gjeneralit De Ëeer, duke u dhënë urdhra vartësve të tij pa dijeninë e këtij të fundit. 485 Konsulli i përgjithshëm Lamb i raportonte Grejit: “Ndërsa gjenerali486 nga ana tjetër, u ankua disi me zemërim për vështirësitë që po haste në punën e tij të riorganizimit, në radhe të parë, nga fakti që në vend ekzistonin dy-tri lloje xhandarmërish të ndryshme, njëra nga të cilat, e
480
Dok. nr 50, 342 Swire, Shqipëria,171 482 Duka, Dokumente, Dok. nr 83, 403 483 Ikonomi, Esat pashë Toptani, 304 484 Duka, Dokumente, Dok. nr.17, 308 485 Po aty 486 Është fjala për gjeneralin De Weer 481
349
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
rekrutuar dhe e paguar nga Esat Pasha”487 Sipas Swire, as Italia, as Esat Pasha nuk dukej se qenë në favor të negociatave; dhe pse Esati u akuzua se kishte marrrë financime nga grekët, me qëllim që të pengonte marrjen e krahinave Jugore nëpërmjet operacioneve të suksesshme të shqiptarëve. Swire vijon më tej: “Natyrisht, Ministri i Luftës u quajt përgjegjës; për më tepër, u njoftua që grupe të malësorëve të veriut, që po marshonin në ndihmë të bashkatdhetarëve të tyyre në jug, u sulmuan nga redifët e tij, fakt për të cilin ai, natyrisht nuk mund të mos bëhej përgjegjës. Sidoqoftë të gjithë besonin se ai po komplotonte kundër princit, me përjshtim të italianëve, që mbronin pafajësinë e tij dhe thoshin se ai ishte viktimë e intrigave austro-hungareze.488 Sipas një tjetër versioni, i cili i ishte dhënë Z. Lamb nga informatorë të besueshëm, për të cilin kishin dijeni edhe autoritetet e pallatit mbretëror, bëhej fjalë se Esati ishte duke kurdisur disa intriga misterioze me myslimanët e Shqipërisë nën pretekstin e formimit të një korpusi vullnetarësh për marrjen e Epirit. 489 Në fakt Esati po bashkëpunonte me myslimanë si Arif Hiqmeti490, Jusuf Beu e Xhelal Beu, për të ngritur banda të cilat do të përqëndroheshin në Durrës dhe do të bënin një demonstrim në favor të një princi mysliman, të cilin pastaj Esati do ta kthente në avantazhin e tij në cdo mënyrë që rrethanat do ta favorizonin. 491 Sipas Heaton Armstrong, pozita e Esatit po bëhej e papëlqyeshme, të gjithë ishin kundër tij dhe nëpër kafenetë dhe pazaret e qytetit po qarkullonin fjalë për mosbesnikërinë dhe lojën e tij të dyfishtë. 492 Në 8 maj Esati i paraqiti Vidit dorëheqjen e tij si ministër, me arsyen se armiqtë e tij po e bënin punën e tij në kabinet të pamundur. Për historitë që qarkullonin për të ai i tha Vidit se nuk kishte asnjë fjalë të vërtetë në to dhe se i kishte dhënë fjalën Vidit për ti shërbyer me besnikëri dhe në qoftë se ai do të kishte “një mijë 487
Po aty Swire, Shqipëria, 171 489 Duka, Dokumente, Dok. nr 119, 435 490 Ish-agjent i Turqve të Rinj, i cili besohej se paguhej nga serbët dhe ishte duke bërë agjitacion kundër Vid-it në Lumë dhe në Dibrën e Poshtme. 491 Po aty 492 Heaton Armstrong, Gjashtë muaj mbretëri, (Tiranë: Instituti shqiptar për studime ndërkombëtare, 2001), 42 488
350
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shpirtra, ato do të kishin qenë të gjitha në dispozicion të sovranit të tij”. Në kujtimet e tij Armstrong vijon më tej: “Për disa arsye të panjohura Mbreti refuzoi ta pranonte dorëheqjen e Ministrit dhe duke e marrë me lajka i mbushi mëndjen atij ta mbante postin, të cilin ai ishte i gatshëm ta linte dhe që, sipas mendimit të të gjithëve, ishte i papërshtatshëm për të. Unë kurrë nuk e kam kuptuar se pse Mbreti nuk e shfrytëzoi këtë rast për ta hequr qafe Esadin”.493 Në 17 maj Princ Vidi merr një mesazh nga Shijaku, në të cilin kërkoheshin përforcime më të forta, pasi qyteti ishte rrethuar nga disa kryengritës.494 Lidhur me lëvizjen “rebele”, Z.Lamb i shkruan Grey-it se numri i tyre vlerësohet nga 3.000 deri në 6.000 veta të mbledhur midis Durrësit, Tiranës dhe rrethinat e saj. 495 Fshatarët e zonave përreth raportonin se “rebelët” kishin deklaruar se ishin besnikë ndaj Princit edhe pse disa prej tyre e kishin pranuar hapur preferencën e tyre për një princ mysliman, por ishin kundër bejlerëve apo çifligarëve të tokave, kundër taksave, kundër rekrutimit të milicisë për Jugun, me argmentimin se Fuqitë e Mëdha do të siguronin kufijtë e Shqipërisë.496 Sipas Lamb-it ky arsyetim inteligjent nuk ishte i fshatarëve analfabetë por dyshohet se vinte nga legata italiane ose Serbia.497 Në një letër që Z. de Bunsen 498 i dërgon Z. Eduard Grey, i shkruan për ngjarjet e ditëve të fundit të raportuara nga Turhan Pasha drejtuar Hilmi Pashës 499 , ku sipas mendimit të këtij të fundit, të ashtuquajturit kryengritës, nuk ishin ndjekës të Esatit, por një turmë pronarësh të vegjël dhe fshatarësh të cilët vepronin nën nxitjen e Arif Hiqmet Beut500, një person me të cilin Hilmi Pasha njihej mirë duke e përshkruan si një agjitator, me elokuencë të rrallë, e cila e kishte ndihmuar atë të krijonte këto trazira.501 Rreth mesit të majit 1914 ishte krijuar një situatë e paqartë. Esat pasha nuk e kishte më situatën në dorë. Në zonën ku ai kishte 493
Po aty, 43 Po aty 495 Duka, Dokumente, Dok. nr 126, 441 496 Po aty 497 Po aty 498 Maurice de Bunsen (1852-19320), Ambasador i Britanisë në Austri. 499 Hysen Hilmi Pasha (1855-1923), politikan dhe diplomat osman. Gjatë kësaj kohe shërbente si ambasador i Portës së Lartë në Vjenë. 500 Sipas raportimeve të kohës Arif Hiqmeti, vepronte si agjent për interesat e Serbisë. 501 Duka, Dokumente, Dok. nr 130, 445 494
351
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
patur rajonin e tij të ndikimit ai kishte filluar ta humbte influencën e tij. Sipas Emile Joseph Dillon i cili në atë kohë ndodhej në Durrës dhe banonte në shtëpinë e Esatit, përpjekjet e Esatit për të mobilizuar njerëz për ti dërguar në jug nuk patën sukses. Jo vetëm kaq por kur Esati u nis vet për të parë situatën ai u përball me një situatë të sikletshme si pasojë e kundërshtimit nga ana e fshatarëve.502 Në mëngjesin e 19 majit, Vidi dhe grupi mbretëror duke bërë një shëtitje me kalë anës detit, vërejtën disa persona të armatosur në majë të Shkëmbit të Kavajës. Të gjendur në këtë situatë të rrezikshme dhe duke parë zhvillimet e ditëve të fundit, oficerët e sigurimit e këshilluan Vidin të ktheheshin në pallatin mbretëror. Esat Pasha u dërgua menjëherë për hetim në terren, i cili bëri disa deklarata të rreme shprehet Armstrogu duke thënë se kjo kryengritje nuk përbënte ndonjë rrezik serioz.503 Sipas Armstrogut të gjithë mendonin se Esati gjatë natës do të ndërmerrte një grusht shteti, duke marrë në zotërim qytetin e duke e detyruar Vidin të largohej.504 Të njëjtin medim ndan dhe Z. Lamb i cili shkruan: “nuk mund të ketë asnjë dyshim për intrigat tradhtare të Esatit, por prova të drejtpërdrejta nuk do të mund të gjenden dhe nuk mendoj që Princi zotëron ndonjë të tillë”.505 Në këtë periudhë lindi një konflikt mes Esat pashës dhe majorit Johan M. Sluys (komandant i mbrojtjes së Durrësit). Sluys besonte se pashai përpiqej me lloj-lloj mënyrash të pengonte punën e xhandarmërisë dhe se mbante njërëz dhe armatime rreth shtëpisë së tij. Nga ana e tij ministri nuk i honepste oficerët hollandezë për të cilët besonte se ata ishin armiqësuar me të që kur ishte bërë ministër, armiqësi e cila ishte shtuar kur ai kishte nisur që të interesohej për ngritjen e një ushtrie të rregullt, por që hollandezët mendonin se ajo do tu shërbente interesave të tij.506 Me kërkesë të Princit, flotilje dhe anije italiane zbarkuan në Durrës marinarë austro-hungarezë dhe italianë që të mbronin Vidin dhe legatat e huaja.507 Pas kësaj princi urdhëroi arrestimin e Esatit,508 i 502
Ikonomi, Esat pashë Toptani, 315-316 Armstrong, Gjashtë, 49-50 504 Po aty 505 Duka, Dokumente, Dok. nr 122, 438 506 Ikonomi, Esat pashë Toptani, 314-315 507 Po aty, Dok. nr 97, 415 508 Po aty, Dok. nr 114, 432 503
352
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
cili u krye rreth orës 4 të mëngjesit nga oficeri hollandez i xhandarmërisë, Sluys. Shtëpia e Esatit ishte e mbushur “në mënyrë jo të natyrshme” me mbështetës të armatosur. Fillimisht Esati refuzoi të dorëzohej por kur oficerët austriak me urdhër të komandantit Sluys qëlluan dy herë me top shtëpinë e tij, ai u dorëzua. Esati i arrestuar u shoqërua për në bordin e kryqëzorit austro-hungarez “Szigetvar”. Sipas Lamb-it ky arrestim u krye në një mënyrë teatrale. 509 Oficerët holladez dhe austro-hungarezët kërkuan gjykimin e tij nga një gjykatë ushtarake ndërsa Alberto Alioti, Ministri i Italisë në Durrës, kërkoi largimin e Esatit nga Shqipëria gjë që tregon se ai i trembej rezultatit të një hetimi. Princ Vidi mori si vendim përfundimtar dëbimin e tij nga Shqipëria. Esati u zhvendos në një anije italiane dhe u nis për në Bari të Italisë duke deklaruar me shkrim se nuk do të kthehej më në Shqipëri dhe se do të qëndronte larg çdo lëvizjeje të brendshme apo të jashtme.510 Në ditët që do të pasonin kryengritja e Shqipërisë së Mesme do të merrte përmasa më të mëdha. Krerët e kryengritjes në Shijak do ti kërkonin Vidit në një peticion zgjerimin e fesë dhe rivendosjen e një sundimi osman dhe nëse kjo do të ishte e pamundur, një regjim europian.511 Situata paraqitej e njëjtë edhe në Kavajë, Tiranë, Lezhë etj. 512 Për Vidin gjëndja po bëhej e papërballueshme. Qeveria britanike në këto rrethana e shihte të panevojshme dërgimin e një kontigjenti britanik në Durrës dhe s’mund të ndërmerrte veprime armiqësore kundër fiseve të Shqipërisë. Gjermania dhe Franca refuzuan gjithashtu të dërgonin trupa në rast se të gjitha Fuqitë nuk binin dakord që të bashkoheshin.513 Fuqitë e Mëdha nuk morën pjesë në mbrojtjen e përgjithshme, por u kufizuan vetëm në mbrojtjen e Princit dhe familjes së tij. 514 Kabineti qeverisës i Vidit nuk kreu asnjë funksion, ishte i ndarë në opinione dhe për më tepër nuk qe në gjëndje të drejtonte politikën e Vidit. Kështu administrimi i vendit u vu në duart e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit.515 509
Po aty, Dok. nr. 119, 435 Swire, Shqipëria, 175 511 Duka. Dokumente. Dok. nr 142, 455 512 Po aty, Dok. nr 144, 458 513 Po aty. Dok. nr 163, 472 514 Po aty, Dok. nr 217, 518 515 Po aty, Dok. nr 10, 583 510
353
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Përfundime Nga ky konflikt nuk doli asnjë nga protagonistët i fituar por humbi Shqipëria. Esat pasha e kompromentoi veten si një njeri që punonte në dëm të Shqipërisë dhe u internua. Ai megjithë zhdërvjellësinë e tij politike nuk mundi të mbijetonte në një ambjent në të cilin ai u sulmua edhe nga kundërshtarët politikë në vend por sidomos nuk mundi të përballojë intrigat e diplomatëve në Durrës. Ndërhyrjet e shërbimeve të vendeve fqinjë i kundërvunë atë pjesë të popullsisë që ai kishte ndikimin më të madh. Nga ata tjetër Princ Vidi humbi njeriun më të fuqishëm në Shqipëri dhe bashkë me të edhe mbështetjen e tij. Largimi i Esat pashës i kushtoi edhe Vidit pasi rajoni i Shqipërisë së mesme që kontrollohej nga Esat pasha doli jashtë kontrollit dhe iu kundërvu atij vetë. Edhe skena politike evropiane kishte ndryshonte me vrasjen e Franc Ferdinandit në Sarajevë më 28 qershor 1914. Shtetet të cilat kishin garantuar shtetin e princ Vidit po bëheshin gati për tu përplasur mes tyre. Fillimi i Luftës së Parë Botërore etj, e detyruan Princ Vidin dhe familjen e tij të largohej për në Gjermani, pa abdikuar nga froni më 3 shtator 1914. Një muaj pas largimit të Vidit, me ndihmën e Serbisë, Esat Toptani kthehet në Shqipëri duke u shpalluar kryeministër dhe komandant i ushtrisë shqiptare. Ai arriti të bëhej përsëri një nga protagonistët e skenës politike të kohës. Bibliografi Ferdinando Salleo, Shqipëria, gjashtë muaj mbretëri (Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, 2000) Heaton Armstrong, Gjashtë muaj mbretëri, (Tiranë: Instituti shqiptar për studime ndërkombëtare, 2001) Ilir Ikonomi, Esat Pashë Toptani, Njeriu, Lufta, Pushteti, (Tiranë:UETPRESS, 2016) Joseph Sëire, Shqipëria, ngritja e një mbretërie, (Tiranë: Dituria, 2005) Valentina Duka, Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (janar – dhjetor 1914), Vëllimi II, (Tiranë: Botimet, TOENA, 2012) Valentina Duka, Histori e Shqipërisë, (Tiranë: SHBLU, 2007) 354
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
EDLIRA MENKSHI ANISA ZAKOLLI Departamenti Histori-Gjeografisë Fakulteti Edukimit dhe Filologjisë Universiteti Fan S.Noli, Korçë ROLI I MUZEVE NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT KULTUROR-MUZEU KOMBËTAR I ARSIMIT, KORÇË Nga vëzhgimet dhe analizat e shumta që po i bëhen turizmit si dukuri ekonomike, sociale dhe kulturore, turizmi me synim kulturën dhe trashëgiminë kulturore po konsiderohet, veçanërisht në shekullin e ri, si një nga aktivitetet me impaktin më të madh në industrinë botërore të turizmit. Zonat urbane në veçanti, qytetet e mëdha dhe ata historik me elementë të pasur kulturor si muzetë, galeritë, teatrot, tërheqin sot miliona vizitorë nga e gjithë bota. Tashmë funksioni i muzeve si institucione të koleksionimit dhe ruajtjes së vlerave historike dhe kulturore, në kontekstin bashkëkohor është i lidhur ngushtë me trajtimin e tyre si burime për sigurimin e të ardhurave dhe përfitimeve të tjera të komunitetit. Ndonëse, pjesë të rëndësishme të identitetit kombëtar, në Shqipëri, në disa raste vlerat që muzetë bartin nuk mund të konsiderohen në nivelin e duhur të ruajtjes, menaxhimit dhe përdorimit të tyre turistik. Në qytetin e Korçës muzetë janë pjesë e trashëgimisë kulturore kombëtare e më gjerë dhe njëkohësisht përbëjnë atraksionet kryesore kulturore për vizitorët vendas dhe ata të huaj. Lidhur me këtë, qëllimi kryesor i studimit është të vlerësojë rëndësinë e Muzeut Kombëtar të Arsimit, duke analizuar mundësitë që ekzistojnë, për rritjen e rolit të tij si atraksion kulturor dhe turistik. Në përfundim, megjithëse qëllimet aktuale të politikave zhvillimore kombëtare dhe rajonale, synojnë zhvillimin e turizmit duke shfrytëzuar burimet kulturore të disponueshme, për një zhvillim sa më të efektshëm dhe të qëndrueshëm, kërkohen ndërhyrje vizionare. Muzetë dhe turizmi kulturor. 355
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Tërheqjet e vizitorëve kundrejt objekteve arkeologjike, ndërtesave historike, muzeve, galerive të arteve etj, kanë mundësuar zhvillimin e një prej llojeve më të frekuentura dhe më fitimprurëse të turizmit, atij kulturor. Bazuar në zhvillimin e turizmit kulturor në shumë vende të botës dhe në Europë, turizmi kulturor me objekt muzetë përbën një potecial të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik. Sipas Këshillit Ndërkombëtar të Muzeve (ICOM), përshtatur nga Asambleja e 22-të e Përgjithshme e Vienës, më 24 gusht 2007, muzetë përkufizohen si: ”Institucione të përhershme në shërbim të shoqërisë dhe të zhvillimit të saj, të hapur ndaj publikut, të cilët konservojnë, hulumtojnë, komunikojnë dhe shfaqin për qëllim studimi, edukimi dhe argëtimi, dëshmitë materiale të njerëzimit dhe mjedisit ku ata kanë jetuar dhe jetojnë” (ICOM 2013).516 Përpos vlerave të rëndësishme historike kulturore dhe edukative, në ditët e sotme muzetë po shihen dhe vlerësohen në mënyra të tjera që janë larg asaj që lidhet vetëm me konservimin tradicional të fondeve të muzeve. Nëpërmjet tërheqjes turistike ato po bëhen një faktor për zhvillimin e qendrave urbane ku janë të lokalizuara. Përgjithësisht personat që vizitojnë muzetë i përkasin shtresave sociale me të ardhura më të larta, fakt i cili rrit shpenzimet e tyre gjatë qëndrimit në vende të veçanta. Në këtë kontekst ajo që është më e rëndësishmja ka të bëjë me faktin se muzetë luajnë një rol kyç për komunitetin, duke kontribuar në cilësinë e jetës së banorëve, vecanërisht në zonat urbane. Zgjatja e kohës së qëndrimit të turistëve ka një impakt të dukshëm ekonomik për qytetin apo rajonin ku ndodhen muzetë, i cili verehet në këto aspekte: Shpenzime për transportin Shpenzime për akomodim Shpenzime në qytet per ushqim dhe pije Shpenzime për të vizituar muzetë Shpenzime të tjera si suvenire, produkte tradicionale, etj. Paratë që një turist shpenzon për të vizituar një muze zënë një peshë relativisht të vogël krahasuar me shpenzimet e tjera, që vijnë si rezultat i qëndrimit në qytet. Kjo nga ana tjetër shoqërohet me rritje të 516
International Council of Museums, Museum Definition, 2013
356
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
cilësisë së jetesës së banorëve dhe zhvillim urban. Pikërisht një numër e më i madh turistësh do të gjallëronte qytetin apo rajonin, bizneset do të rrisin investimet dhe nëpërmjet tyre të ardhurat. Qeverisja qëndrore dhe lokale do të rrisë të ardhurat nga taksat duke bërë të mundur investimin e një pjese të mirë të tyre në funksion të mirëmbajtjes së zonave kulturore të qyteteve, rikonstruksion të muzeve, etj. E gjithë kjo do të do të tërhiqte në vazhdimësi turistë dhe do të rriste praninë e tyre. Pra është një proçes zinxhir që shoqërohet me pasoja pozitive në zhvillimin ekonomik, turistik dhe urban të qyteteve ku ndodhen muzetë. Në botë dhe në Europë ka shumë shembuj të muzeve të suksesshëm që tërheqin miliona turistë çdo vit dhe qytetet ku ata ndodhen janë kthyer në destinacione të rëndësishme. Një studim i fundit tregon që 3 në 10 turistë vizitoi Londrën pikërisht për muzetë.517 Qeverisja lokale, rajonale, qëndrore dhe planifikuesit e qyteteve, duhet të bëhen më të vetëdijshëm për vlerat që këto “kapitale kulturore” mund ti shtojnë zhvillimit ekonomik të qyteteve.518 Muzetë janë destinacione kulturore, po edhe destinacione turistike dhe kjo do të thotë që kanë një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik dhe zhvillimin urban të qyteteve apo rajoneve ku ata ndodhen. Vitet e fundit në vendet e zhvilluara muzetë janë kthyer në elementin kyç të zhvillimit urban si rezultat i potencialit të madh për të rritur të ardhurat dhe zhvillimin e ekonomive lokale urbane. Muzeu i Louvre në Francë është vizituar nga rreth 7.4 milion vizitorë 519 Rreth 6.82 milion vizitorë vizituan në vitin 2015 Muzeun Britanik, nga 6.7 milion në vitin 2014.520 Muzetë e Vatikanit në vitin 2016 u vizituan nga 6 milion vizitorë.521 Shqipëria si pjesë e rëndësishme e qytetërimit europian, dallohet për vlerat e pasura historike dhe kulturore, të pasqyruara krahas monumenteve arkeologjike dhe arkitekturore edhe me praninë 517
Corbos, R. A., Popescu, R. I., Museum, marketing and urban development, Romania 2011, pg.1 518 Culley, S., Museum and tourists: A quantitative look at curator perceptions of tourism, Canada, 2010, pg. 4 519 Musee du Louvre, March 2017 520 BBC News, British Museum tops UK visitor attraction list, March 2016 521 CNN, And the top museum is…, June 2016
357
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
e muzeve të larmishëm. Vitet e fundit muzetë kombëtarë janë kthyer në atraksionet me tërheqjen më të madhe të turistëve nga gjithë bota. Muzeu Historik Kombëtar, Muzeu Kombëtar Gjergj Kastrioti dhe Muzeu Etnografik në Krujë, Muzeu Arkeologjik në Durrës, Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar në Korçë, Muzeu Etnografik dhe Ikonografik në Berat, e shumë të tjerë, vizitohen çdo vit nga dhjetëra mijëra turistë. Këto muze po luajnë një rol të rëndësishëm duke u bërë simbole të qyteteve të tilla si Tirana, Kruja, Durrësi, Berati, Korça, duke krijuar një marrëdhënie simbiotike midis tyre. Ndërkohë që ato kontribojnë në jetën kulturore dhe ekonomike të qytetit nëpërmjet tërheqjes së vizitorëve, rritjes së të ardhurave dhe krijimit të vendeve të punës, qytetet ofrojnë mundësinë e promovimit të tyre. 1. Muzeu Kombëtar i Arsimit Krahas Muzeut Kombëtar të Artit Mesjetar, Muzeu Kombëtar i Arsimit apo Mësënjtorja e Parë Shqipe, përbën një nga simbolet e qytetit të Korcës dh Shqipërisë. I lidhur me një nga ngjarjet më të rëndësishme historike, çeljen e Shkollës së Parë Shqipe në të gjithë vendin (7 Mars 1887), ai bart vlera të historisë 130 --vjeçare të arsimit shqiptar 1.1. Vlera dhe përdorimi turistik Godina në të cilën është vendosur muzeu (dhuruar nga patrioti korçar Diamanti Tërpo) dallohet për vlerat e pasura arkitekturore dhe skemë planimetrike të konceptuar sipas dobisë funksionale të banesës korçare522. Si e tillë ajo gëzon statusin “Monument Kulture” i kategorisë së I-rë. Të gjitha materialet e ekspozuara në muze si fotokopja e Abetares së parë shqipe (Kostandin Kristoforidhi), libra, dokumente, fotografi, objekte personale të mësueve dhe patriotëve kontribues të kohës janë pjesë e koleksionit dhe fondit të muzeut. Një kontribut të rëndësishëm për pasurimin e koleksionit të muzeut më materiale fotografike, libra apo dokumente të rëndësishme të kohës kanë dhënë familjet e qytetit të Korcës dhe gjithë qarkut duke dhuruar dëshmitë dhe sendet e tyre personale për muzeun. Mbi 300 libra historikë, foto dhe materiale të skeduara me të dhëna historike janë gjithashtu pjesë e arkivit të muzeut. Ekspozimi i gjithë materialeve që muzeu disponon është 522
Ballauri, R., Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës, Muzeu i Arsimit Kombëtar, Monumente historike në vendin tonë, 1978, 8 Nëntori, Tiranë, fq.96-97
358
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
organizuar në dhoma dhe mjedise të veçanta në të gjithë hapësirën e brendshme të tij. Një prej mjediseve improvizon një klasë mësimi me sendet e përkatëse, bango, tabelë dhe fotografi. Me koleksionin e tij historik dhe kulturor muzeu ka qenë qëndër e vazhdueshme arsimore dhe edukative e fëmijëve dhe të rinjve me vlerat e trashëgimisë sonë kombëtare. Aktivitetet e organizuara në ditë të veçanta dhe vizitat me karakter njohës dhe informues sjellin në muze nxënës nga jo vetëm nga qyteti dhe qarku por edhe nga gjithë vendi.
Foto 1. Muzeu Kombëtar i Arsimit, simboli i muzeut dhe një nga mjediset e brendshme
Krahas vlerave historike, kulturore dhe edukative që bart, Muzeu Kombëtar i Arsimit përbën një nga atraksionet kryesore për tërheqjen e vizitorëve vendas dhe turistëve të huaj, që vizitojnë qytetin dhe rajonin e Korçës. Falë ekzistencës së pasurive të larmishme kulturore dhe natyrore, aktualisht qyteti i Korcës dhe zonat përreth janë shndërruar në një destinacion të frekuentuar dukshëm gjatë gjithë vitit. Ndonëse nuk ka evidenca të sakta mendohet se rreth 350 mijë vizitorë vendas dhe të huaj kanë vizituar qytetin dhe rrethinat në vitin 2016. Si rezultat i kësaj rritje, të dhënat e siguruara nga Muzeu i Arsimit 359
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tregojnë gjithashtu për një rritje të pranisë dhe vizitave të tyre në këtë muze. Duke qenë se hyrja është e lirë dhe pa pagesë, nuk disponohet një regjistrim i saktë i numrit të vizitorëve, tregu dhe kategoritë e të cilëve janë të larmishme. Numri i vizitorëve 15000 10000 Numri i vizitorëve
5000 0 2009
2012
2014
2016
Grafiku.1. Numri i vizitorëve të Muzeut Kombëtar të Arsimit (Burimi: Muzeu Kombëtar i Arsimit, 2017) Në tregun e vizitorëve, pjesën më të madhe të tyre e përbëjnë vizitorët vendas të ardhur nga qytete të ndryshme të vendit si Tirana, Elbasani, Durrësi etj. Ndërkohë që turistët e huaj janë pjësë e turistëve që vizitojnë Shqipërinë dhe rajonin e Korcës, të organizuar nëpërmjet agjensive turistike por edhe në mënyrë individuale. Një prej kategoritë që e vizitojnë më shumë muzeun janë edhe nxënësit e shkollave, që prej ciklit të ulët dhe deri studentët e universiteteve. 2.2 Menaxhimi dhe promovimi i muzeut. Nisur nga rëndësia dhe vlerat që muzetë kanë, ato shtrojnë nevojën e një menaxhimi ligjor dhe institucional me synim jo vetëm konservimin dhe ruajtjen por njëkohësisht përdorimin e tyre në funksion të turizmit. Muzeu Kombëtar i Arsimit gëzon statusin e Muzeut Kombëtar dhe si i tillë së bashku me muzetë e tjerë kombëtarë në vendin tonë menaxhohen nga Ministria e Kulturës në mbështetje të Ligjit Nr. 9048 datë 07.04.2003 “Për Trashëgiminë Kulturore” dhe Ligjit Nr.9386, datë 04.05.2005 “Për muzetë” dhe Ligjin Nr. 9154 datë 06.11.2003 “Për Arkivat”. Përpos varësisë së drejtpërdrejtë nga Ministria e Kulturës si Muze Kombëtar, godina e muzeut, me statusin monument kulture i 360
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kategorisë së parë, menaxhohet nga Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare Korçë. Megjithë rëndësinë kombëtare ajo që vlen të evidentohet, madje edhe si pikë e dobët në funksionimin dhe menaxhimin e tij është mungesa e një stafi organizativ, ku gjithë puna e muzeut drejtohet, mirëmbahet dhe promovohet vetëm nga një punonjës me detyrën e Drejtorit të Muzeut. Në aspektin financiar muzeu financohet nga buxheti i Ministrisë së Kulturës, ndërkohë që nuk siguron të ardhura të tjera. Vitet e fundit muzeu po përballet me mjaft probleme në aspektin e mirëmbajtjes infrastrukturore dhe menaxhimit. Gjendja e godinës në pamjen e saj të jashtme dhe mjediset e brendshme nuk paraqitet e mirë, rrjedhojë kjo e mungesës së investimeve. Promovimi përfshin një sërë aktivitetesh kulturore që kanë të bëjnë me njohjen e vlerave të muzeut si në aspektin edukativ ashtu edhe atë turistik. Të gjitha këto përcillen nëpërmjet mediave lokale dhe atyre kombëtare në raste të vecanta. Po kështu nëpërmjet rrjeteve të veta sociale, (Facebook) publiku njoftohet dhe informohet me aktivitetet më të fundit të muzeut. Guidat, fletëpalosjet dhe suvenirët me simbolet e muzeut janë gjithashtu pjesë e promovimit të vlerave të tij. Shërbimi i guidës së muzeut ofrohet në mënyrë bashkohore edhe në gjuhë të huaja nga drejtori i muzeut. Pas Muzeut Kombëtar të Artit Mesjetar ai është muzeu më i vizituar në qytetin e Korçës, ndonëse jo në nivele të krahasueshme me vlerat që mbart. 2. Për një përdorim më efiktiv në funksion të tërheqjes turistike Muzeu Kombëtar i Arsimit, Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar, Muzeu Arkeologjik dhe Muzeu Oriental Bratko përbëjnë katër muze në qytetin e Korcës me vlera të rëndësishme dhe të vecanta përtej lokales, rajonales dhe kombëtares. Është e dukshme tashmë se të ardhurat që mund të sigurohen nga shitja e biletave përmes vizitave në muze, së bashku me të ardhura të tjera që shpenzojnë vizitorët gjatë qëndrimit të tyre në qytet kontribojnë ndjeshëm në rritjen ekonomike dhe përmirësimin e jetesës së banorëve. Por për një menaxhim më të mirë në funksion të përdorimit turistik të tyre, kërkohen politika dhe angazhime institucionale me synim promovimin dhe gjenerimin e sa më shumë të ardhurave. 361
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Qartësimi i statusit dhe varësisë së menaxhimit të muzeve dhe bazuar në këtë ndërmarrja e veprimeve konkrete, do të kishin rol të rëndësishëm në mirëfunksionimin e tyre. Nisur nga gjendja dhe përdorimi aktual i Muzeut Kombëtar të Arsimit nga njëra anë dhe rritjes së interesit të turistëve me motivacion kulturën nga ana tjetër, do të konsideronim ndihmesë evidentimin e disa ideve për gjallërimin dhe rivitalizimin e tij. Bazuar edhe në eksperiencat e muzeve të suksesshëm në këtë drejtim do të prashtronim: Rivitalizimi i muzeut nëpërmjet gjallërimit të eventeve kulturore, dhe ekspozitave të ndryshme kundrejt një pagese në formë qeraje modeste. Do të ishte shumë interesante dhe pozitive nëse konferenca, ekspozita, takime, etj, të realizoheshin në godinën e muzeut. Në këtë mënyrë, jo vetëm do të përfitoheshin të ardhura por ajo që është më e rëndësishmja, pjesëmarrësit e këtyre aktiviteteve do të njihen me muzeun, duke promovuar edhe vlerat e tij. Nëpërmjet një investimi rikonstruksioni i godinës dhe i mjediseve të brendshme do të ishte një nevojë emergjente. Eshtë e nevojshme rritja e atraktivitetit të dhomave me elemente të reja në funksion të përdorimit të tyre edhe për aktivitete të tjera kulturore brenda muzeut. Për t’i mbajtur sa më gjatë vizitorët në muze është i nevojshëm krijimi i një mjedisi çlodhës (kafene) në hapësirën përpara muzeut brenda territorit të tij. Këto investime mund të mos jenë të pritshme vetëm nga buxheti i ministrisë, por edhe nga buxheti i qeverisjes lokale në territorin e të cilit ndodhet muzeu në bashkëpunim edhe me burime të tjera. Shkëmbimi i ekspozitave midis muzeve brenda dhe jashtë vendit. Një pjesë e mirë e banorëve të qytetit nga një anketim i zhvilluar i njohin shumë pak materialet historike që muzeu disponon. Ekspozimi fondit në ditë apo ngjarje të caktuara historike në muze të tjera brenda territorit shqiptar apo dhe në trojet shqiptare do të rriste gjithashtu interesin ndaj tij. Pasurimi i mjeteve të promovimit dhe zgjerimi i rrjeteve sociale dhe reklamimeve online. Krijimi i rrjeti anëtarësh me njerëz të apasionuar pas historisë, vlerave patriotike dhe të arsimit, çka mund të sjellë edhe donacione apo kontribute financiare të tyre për 362
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mirëmbajtjen e muzeut.523 Forcimi i bashkëpunimit midis muzeve dhe universitetit “Fan S.Noli”, për mbrojtjen e vlerave të trashëgimisë kulturore, nëpërmjet punës vullnetare e studentëve në orët e praktikës në terren. Propozimet e mësipërme mund të aplikohen pa patur nevojën e investimeve të mëdha, ndërkohë që do të mundësojnë rritjen e numrit të vizitorëve dhe kohëqëndrimin e tyre në qytet. Bibliografi Ballauri, R., Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës, Muzeu i Arsimit Kombëtar, Monumente historike në vendin tonë, 8 Nëntori, Tiranë, 1978 BBC News, British Museum tops UK visitor attraction list, March 2016 British Museum (2011a). National touring exhibitions and loans. Available online at: http://www.britishmuseum.org/whats_on/national_tours.aspx. Cerquetti M., Museum networks and sustainable tourism managment. The case study of Marche Region’s Museum, Italy, 2015 CNN, And the top museum is…, June 2016 Corbos, R. A., Popescu, R. I., Museum, marketing and urban development, Romania 2011 Culley, S., Museum and tourists: A quantitative look at curator perceptions of tourism, Canada, 2010 International Council of Museums (ICOM), Museum Definition, 2013 Menkshi E., Trashëgimia kulturore në funksion të zhvillimit socialekonomik të Qarkut Korçë, Tiranë, 2014 Musee du Louvre, March 2017 Muzeu Kombëtar i Arsimit Korçë Piekkola, H., Suojanen O., Vainio, A., Economic impact of museums, Finland, 2014 UNESCO, The role of museums in education and cultural turism development, Kiev, 2012
523
The British Museum (2011a), National touring exhibitions and loans. Available online at: http://www.britishmuseum.org/whats_on/national_tours.aspx
363
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SEKSIONI IV
364
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
AZIS POLLOZHANI AGRON KURTISHI Universiteti ''Nënë Tereza''
[email protected] [email protected] NGA MËSONJTORJA E KORÇËS DERI TË UNIVERSITETI “NËNË TEREZA” NË SHKUP Para 130 vjetëve u hap Mësonjëtorja e Parë Shqipe-vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Pikërisht pas 130 vjetësh, arsimi sipëror në Maqedoni u pasurua edhe me Universitetin më të ri në kryeqytetin e Maqedonisë, në kryeqendrën e mëhershme shqiptare, në Shkup. Themelimi i një qendre arsimore –shkencore, siç është Universiteti “Nënë Tereza” në Shkup, jo vetëm që do të përmbushë një amanet të kahershëm, por duke shfrytëzuar kushte më të favorshme që i ofron kryeqendra, presim t’ju krijojë përparësi komparative studentëve tanë. Me punën dhe përkushtimin tonë , do të duhet që, jo vetëm ta realizojmë misionin tonë bazë por edhe të nderojmë emrin dhe të bëmat e Gonxhe Bojaxhiut-Nënë Terezës, emri i së cilës e nderon Universitetin tonë. Arsimimi në kohën e globalizimit është një sfidë plotësuese për të gjithë ne. Individi i fuqishëm , me kompetenca përkatëse mund ta përballojë dhe të përfitojë nga valet e globalizmit. Për këtë arsye është e rëndësishme të krijojmë sistem arsimor adekuat me qëllim që t’i përshtatemi gjendjes së re. Në këtë drejtim Universiteti Nënë Tereza ka vendosur prioritete që të operojë në kërkime të dukshme ndërkombëtare të nivelit të lartë. Me këtë hapet një kapitull i ri për kryeqytetin e Maqedonisë dhe gjithashtu një lulëzim i ri kulturor, ekonomik dhe social për shqiptarët në Maqedoni dhe më gjërë. Fokusi tematik i këtij punimi qëndron në vështrimin mbi kontekstin e themelimit, përmbajtjen, planet dhe synimet afatgjate për të patur një qëndrueshmëri në funksionimin e Universitetit. Njëherit prezentojmë edhe strukturën përbërëse të njësive akademike që paraqesin bazën e realizimit të misionit dhe vizionit të këtij Universiteti. 365
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Nga Mësonjtorja e Korçës deri të Universiteti “Nënë Tereza” në Shkup “Ndoshta më e sigurtë e të gjitha problemeve filozofike është problemi në kohën e tashme dhe të asaj që ne jemi, në këtë moment. Ndoshta objektivi në ditët e sotme nuk është të zbulojme se çfarë jemi, por për të refuzuar atë që jemi […] Ne kemi për të nxitur forma të reja të subjektivitetit perms Refuzimit te këtij lloji të individualitetit e cila ka qënë e imponuar për ne për disa shekuj” (Michel Foucault). Sipas Niklas Luhman, arsimi e bën njeriun të parrezikshëm. Arsimimi është motorri i zhvillimit të personalitetit. Nëpërmjet arsimimit, vajza e një bujku mund të bëhet mjeke, djali i i një minatori mund të bëhet një menaxher i suksesshëm dhe fëmija e një fermeri mund të bëhet president i një kombi. Personaliteti jonë përcaktohet nga ajo se çfarë bëjmë me talentet tona dhe jo nga ajo se çfarë marim mga të tjerët. ( Neslon Mandela) Arsimi është një privilegj. Arsimimi është një temë aktuale gjatë gjithë kohës. Asnjë temë tjetër sociale nuk është kaq e larmishme dhe njëkohësisht aktuale dhe gëzon gjithashtu vëmendje mjaft të madhe se sa arsimi. Dhe asnjë temë tjetër nuk ka provokuar kaq shumë problematika dhe lodhje në të njëjtën kohë. Arsimimi duhet të jetë çështje e madhe e shoqërisë sonë ose sic e ceku edhe ish presidenti i Gjermanisë Roman Herzog në fjalimin e tij të parë „arsimi duhet të bëhet një mega temë e shoqërisë tonë“ (Herzog 1997). Sipas Mayer (2000) arsimi është njëra ndër pyetjet më të rëndëishme sociale të shekullit 21. Arsimi në shekullin e ri kërkon rëndësi tjetër, njohuri të reja dhe vetëdije të re shoqërore. Arsimi nuk është vetëm një resurs formal e përdorshme vetëm në tregun e punës në kuptimin e kapitalit njerëzor (human) por është një parakusht për shumë shanse dhe mundësi të jetës. Sipas Wirth, (2000), Blossfeld (1989) dhe Mayer dhe Mueller (1986) resurset e arsimit kanë një ndikim shumë të madh në mundësitë e jetës të cilat maten me shpërndarjen e resurseve materiale dhe mundësive të participimeve kulturore në mënyrën e jetesës ose në strukturën sociale të rrjedhës së jetës. Bëhet fjalë për participim të të rinjve dhe për perspektiva të tyre të së ardhmes. Universiteti Nënë Terza duhet të shihet si një 366
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
konkurencë dhe njëkohësisht si një medikament (ilac) për të gjithë arsimin sipëror si brenda Maqedonisë ashtu edhe jashtë. Në nëntor të vitit 2016 kryeqendra e mëhershme shqiptare, kryeqyteti I Maqedonisë Shkupi, për herë të parë në historinë e Maqedonise dhe të shqiptarëve në përgjithësi, bëhet me Universitet. Kjo ëndërr e kahmotshme bëhet realitet me themelimin e Universitetit Nënë Tereza. Kjo është në kontradiktë me atë që pikërisht në Shkup dëgjohej dhe kërkohej më shumë se në cdo vënd tjetër të banuar me shqiptarë, vdekje për shqiptarët dhe dhoma gazi për shqiptarët. Kësaj ngjarje nuk ka se si mos t´i gëzohet çdo njëri ndër ne, nëse kemi parasysh angazhimin dhe sakrificën e gjeneratave të tëra intelektuale, por jo vetëm, për mësim në gjuhën shqipe në Republikën e Maqedonisë. Historia e arsimit universitar në gjuhën shqipe në këtë vend, sa është e dhimbshme aq është e lavdishme, gjë që na bën të jemi përgjegjës për të ruajtur, zhvilluar dhe avancuar këtë mision deri në majet më të larta të saj. Universiteti i Tetovës dhe Universiteti i Evropës Juglindore kanë dhënë kontribut të çmuar në edukimin, emancipimin dhe zhvillimin e gjithëmbarshëm socioekonomik dhe kulturor të shqiptarëve në Maqedoni. Ato kontribuan drejt ngritjes së vetëdijes tonë kolektive për një hap më përpara në arsim. Këto dy universitete brumosën trurin intelektual shqiptarë për një sfidë të re, ballafaqimin me procesin e integrimit dhe globalizimit që na pret sot e në të ardhmen. Universiteti “Nënë Tereza” në Shkup do të fuqizojë këto arritje dhe do ti jap një dimension të ri aspiratave legjitime të gjeneratave të reja. Të vetëdijshëm se koha në të cilën jetojmë është koha e zhvillimit teknologjik, digjitalizimit, informimit dhe komunikimit masiv, si dhe menaxhimit profesional të lidhjeve me institucione të ndryshme rajonale dhe globale, inteligjencia shqiptare, rinia jonë e çmuar, u bënë bashkë për ti bërë ballë kësaj sfide. Themelimi i një qendre arsimore –shkencore, siç është Universiteti “Nënë Tereza” në Shkup, që do të merret me studimin e këtyre shkencave, jo vetëm që do të përmbushë një amanet të kahershëm por, duke shfrytëzuar kushte më të favorshme që i ofron kryeqendra, presim të ju krijojë përparësi komparative studentëve tonë karshi të tjerëve. 367
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ne do të punojmë në atë që mitin e themelimit të shkollës së parë shqipe para 130 vjetësh ta shndërrojmë në ide për të ardhmen. Nëse mbetemi vetëm në atë që ne e kemi, nuk do të ketë lëvizje dhe do të ngecim në status quo. Themelimi i universitetit Nënë Tereza tregon edhe njëherë idenë e prosperimit dhe zhvillimin në hap me kohën. Në universitetin Nënë Tereza mbizotëron participimi demokratik, kultura e dialogut dhe ndjenja e bashkësisë si elemente të një institucioni të vetëdijshëm. Universiteti Nënë Tereza ka 5 fakultete me gjithsej 14 programe studimore. Universiteti jonë ka tendencë dhe kapacitet që të rritet në numrin e fakulteteve dhe programeve studimore. Në akreditim të sipër janë programet studimore: - Mediat dhe komunikimi ndërkulturor, - Politikë sociale dhe Gerontologji, - Administratë Publike dhe Menaxhim me resurset njerëzore, - Sport dhe menaxhim sporti, - Studime Ballkanike dhe Euro-Aziatike, - Ekonimi e zbatuar dhe ndërmarrësi dhe menaxhment industrial, - Ekonomi inxhinierike dhe menaxhment, - Inxhinieria për mbrojtje të ambientit të punës dhe jetesës. Edhe programet egzistuese edhe ata që do të akreditohen dallohen në një pikë shumë të rëndësishme: drejtimet janë deficitare dhe dizajnimi i tyre është bërë në mënyrë të vecantë për tregun e punës. Kjo ëshë një karakteristikë e vecantë e Universitetit më të ri ndërshqiptar. Fakultetet në Universitetin Nënë Tereza janë si vijon: Fakulteti i ndërtimtarisë dhe arkitekturës Departamenti i Ndërtimtarisë dhe Arkitetkturës përmban tre programe studimore, që kanë për qëllim të zhvillojnë një kurrikulum në përputhje të plotë me standardet Evropiane dhe Kartën e Bolonjës, për të edukuar dhe mësuar arkitektët dhe projektuesit e ardhshëm si profesionistë novatorë, krijues, që të mund të ndajnë dhe të aplikojnë njohuritë ndërmjet tyre dhe me disiplina të tjera, si dhe të jenë të hapur ndaj mundësive të reja të bashkëpunimit në procesin e mësimit dhe të praktikës profesionale. 368
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Arkitektura dhe Dizajni: Departamenti i Arkitekturës si pjesë përbërëse e “Universitetit Nene Tereza” detyrë parësore ka përpunimin dhe trasmetimin e dijeve, progresin e kulturës, përparimin dhe vlerësimin në fushën e Arkitekturës, Urbanistikës dhe Ndërtimit. Ai ndjek me kujdes zhvillimin e shkencës inxhinierike bashkëkohore në përgjithësi dhe përqëndron vëmendjen kryesisht në arritjet në fushën e projektimeve arkitektonike dhe të institucioneve që merren me problemet e arkitekturës në veçanti. Bachelor i ndërtimtarisë-konstruktive, pas kryerjes së këtij programi studimor fiton njohurit dhe kompetencat të mjaftueshme për punët e ndërtimtarisë-konstruktive, të konstruksioneve dhe të hidroteknikës edhe jashtë kufijve të vendit tonë, në suazat e tregut evropianë dhe botëror. Gjeodezi dhe gjeoinformatike - Ky program përgatit specialistë të mirëfilltë në fushën e matjeve, si pjesë përbërëse e zinxhirit projektues të ndërtesave me funksione të ndryshme, veprave inxhinierike, rrugëve, etj. Programi i studimit i kushton një rëndësi të veçantë pajisjes së studentit me njohuri dhe shkathtësi për të punuar në mënyrë të sigurt në industritë ndërtimore. Gjeoinformatika ka në thelbin e saj teknologjitë e mbështetura ne proceset e marrjes, analizimit dhe vizualizimit te të dhënave hapësinore. Ky program përfshin dhe mbështetet mbi teorinë dhe implikimet praktike të gjeodezisë. Fakulteti i shkencave te informatikes Informatike (ne gjuhen angleze) dhe Informatike - mesimdhenie Programi i studimit Bachelor në Matematikë-Informatike siguron që studentët të marrin njohuritë bazë shkencore në lëndët matematike dhe informatike.Synohet qe studentet të fitojnë njohuritë bazë të informatikës në mënyrë që ata të zhvillojnë aftësitë në analizimin, modelimin dhe projektimin e sistemeve për zgjidhjen e problemeve e teknologjisë së informacionit dhe të rrisin formimin e tyre në shkencat kompjuterike, arkitekturën e kompjuterit, projektimin dhe analizën e algoritmave. Studentët të cilët mbarojnë këtë program studimi janë në gjendje të vazhdojnë ciklet e dyta të studimit si në masterat profesionale dhe në masterat e shkencave Fakulteti i shkencave teknike 5 fakultete: Sistemet elektroenegjitike Programi është i përqendruar për të 369
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
siguruar njohuri moderne nga sistemet e energjisë elektrike në inxhinieri dhe fusha të ngjashme, të nevojshme për specialistët që zhvillojnë sisteme moderne të energjisë elektrike, për të zhvilluar aftësinë për t’i aplikuar njohuritë profesionale. Studentët do të fitojnë njohuri të veçanta në sistemet elektroenergjetike, të nevojshme për aplikimin e teknologjive moderne dhe zhvillimin e pavarur të produkteve dhe shërbimeve të reja, dhe për të kryer hulumtime të aplikuara në fushën e sistemeve elektroenergjetike. Për t’i zhvilluar aftësitë që në mënyrë krijuese t’i zbatojnë njohuritë teorike dhe rezultatet shkencore, dhe për të përmirësuar aftësinë profesionale gjatë të mësuarit gjithë jetës. Inxhinieria ekonomike Inxhinieria ekonomike është një fushë e specializuar që përfshirë njohuri të inxhinierisë dhe bazës së mikroekonomisë.Funksioni i saj kryesor është për të lehtësuar vendimmarrjen e bazuar në krahasimin ekonomik të alternativave të ndryshme teknologjike për investime.Teknikat e saj variojnë, duke filluar nga përdorimi i të dhënave standarde për vlerësimin e rrjedhës së parasë e deri te metodat më të përpunuara, si analiza e riskut, mund tëaplikohen për investime personale dhe për ndërmarrjet industriale.Studentët mësojnë bazat e operacioneve të biznesit, mbledhin, analizojnë dhe interpretojnë treguesit e performancës së biznesit dhe përvetësojnë se si duhet menaxhuar proceset dhe burimet për të siguruar përdorimin efiçent të tyre. Inxhinieri makinerike dhe menaxhment Qëllimi i Programit të Inxhinieris makinerike dhe menaxhmentit paraqet bazën teknike të ndërtimit dhe prodhimit të makinave, pajisjeve, mjeteve dhe veglave të ndryshme, të cilat përdorën në të gjitha degët e ekonomisë, industrisë, xehetarisë, energjetikës, bujqësisë, transportit, etj. Përmbajtja programore në studimet Bachelor u mundëson studentëve të fitojnë një bazë të zgjeruar të njohurive nga inxhinieria makinerike.Njëheritë u mundëson studentëve të marrin aftësi dhe përvojë të mjaftueshme për punë individuale dhe grupore gjatë zgjidhjes së problemeve konkrete në praktikë nga lëmi i konstruktimit dhe mekanizimit, si dhe u mundëson të krijojnë bazën adekuate për vazhdimin e studimeve të mëtejme. Inxhinieria e transportit dhe komunikacionit, Qëllimi i Drejtimit të komunikacionit, është bazuar në aftësimin e studentëve në ato lëmi të 370
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
cilat janë të domosdoshme për përgatitje profesionale nga lëmi i komunikacionit .Infrastruktura, organizimi dhe udhëheqja e komunikacionit, respektivisht lidhja funksionale e infrastrukturës së komunikacionit janë parakushte për zhvillim ekonomik. Qarkullimet bashkëkohore të mallrave dhe njerëzve kërkojnë kombinimin e të gjitha degëve të transportit dhe infrastrukturë të zhvilluar dhe funksionale të komunikacionit. Mehatronike Programi Bachelor i Mehatronikës ofron edukim profesional në këtë fushë të studimit. Mekatronika është studim i sistemeve mekanike dhe shpesh i sistemeve mekanike precize dhe sistemeve elektronike të ndërlidhura në një mënyrë që monitorohen duke përdorur komponente elektronike dhe elektro-mekanike adekuate që monitorohen dhe kontrollohen përmes përdorimit të sistemeve kompjuterike.Sistemet e mekatronikës gjinden çdo kund rreth nesh me aplikime të gjëra në cdo sektor të shoqërisë duke filluar prej fabrikave, automobilave, aeroplanëve, pajisjet e mjekësisë, etj. Për më tepër trajnim i brezave të ardhshëm të inxhinierëve duke u dhënë atyre aftësi gjithëpërfshirëse në sistemet dhe menaxhimin e atyre sistemeve është jashtëzakonisht me rëndësi për industrinë e inxhinierisë në përgjithësi dhe për shoqërinë. Fakulteti i shkencave socale Politika sociale dhe pune sociale Studimet në programin politika sociale dhe puna sociale do të ju mundësojë për të kuptuar shkaqet e problemeve sociale dhe se si shoqëritë përpiqen për t’i zgjidhur ato, si ato kombëtare dhe ndërkombëtare. Ju do të merrni një edukim të plotë në shkencat themelore sociale, duke përfshirë sociologjinë, psikologjinë sociale, politikën dhe ekonomin dhe të përdorni atë që ju do të mësoni për të kuptuar përse të bërit politika të suksesshme është një proces aq kompleks, pse modelet e pabarazisë vazhdojnë dhe çfarë më tepër mund të bëhet për ti zgjidhur problemet sociale Studime europiane (ne gjuhen angleze) Fakulteti i shkencave teknologjike: Inxhinerimi i materialeve dhe nanoteknologjive Programi synon përgatitjen e ekspertëve në materiale dhe nanoteknologji me njohuri 371
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
specifike në sektorët e përgatitjes, transformimit dhe aplikimin e materialeve me theks të veçantë për nanoteknologjitë. Në fund të programit arsimor i diplomuari do të jetë në gjendje për të zgjedhur materialin dhe procesin e prodhimit për një komponent të veçantë, duke pasur parasysh ndikimin e përpunimit të mëvonshëm që mund të ketë në strukturën dhe vetitë e vetë materialit Teknologji ushqimore: Objektivi themelorë është që të kemi studentë të mundur operacional për ndërmarrjet, duke e ruajtur profilin dhe kompetencën e profilit të teknologut të ushqimit. Një pjesë e shkollimit i kushtohet administrimit dhe organizimit të prodhimit në kuptimin e gjerë, duke formuar ekspertë me kompetenca por edhe fleksibil. Pjesa më e madhe e edukimit dhe formimit profesional do ti kushtohet kontrollimit të prodhimeve ushqimore, ndërsa projektet dhe puna teorike e praktike paraqesin pjesën më të madhe të formimit profesional. Bibliografi Blossfeld, Hans-Peter, 1989: Kohortendifferenzierung und Karriereprozess. Eine Längsschnittstudie über die Veränderung der Bildungs- und Berufschancen im Lebensverlauf. Frankfurt am Main: Campus. Mayer , Karl Ulrich, und Walter Müller, 1986: The State and the Structure of the Life -Course. Fq. 217- 245 Ne: Aage B. Sorensen, Franz E. Weinert dhe Lonnie R. Sherrod (Hg.): Human Development and the Life Course: Multidisciplinary Perspectives. New Jersey/London: Lawrence Erlbaum. Mayer, Karl Ulrich (2000): Arbeit und Wissen: Die Zukunft von Bildung und Beruf. Fq. 383-410 në: Jürgen Kocka und Claus Offe (Hg.): Geschichte und Zukunft der Arbeit. Frankfurt am Main Campus. Wirth, Heike, 2000: Bildung, Klassenlage und Partnerwahl. Eine empirische Analyse zum Wandel der bildungs- und klassenspezifischen Heiratsbeziehungen. Opladen: Leske+Budrich
372
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
SEFEDIN RAHIMI Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina“ Fakulteti i Edukimit FILLIMET E ARSIMIT TË LARTË NË KOSOVË Fillet dhe krijimi i arsimit të lartë në Kosovë është i ndërlidhur me shumë faktorë si të brendshëm ashtu edhe të jashtëm. Hapat e parë të arsimit të lartë në Kosovë, u hodhën me hapjen për herë të parë të Shkollës së Lartë Pedagogjike më 1958/59 në Prishtinë. Këtë fakt e pranojnë shumë studiues dhe historiografia jonë e veçanërisht studiuesit e arsimit si Jashar Rexhepagiqi, Abdullah Vokrri, Sulltane Kojçini-Ukaj, Abdylaziz Veseli, Hajrullah Koliqi etj. Me këtë shkollë nisi arsimi i lartë në Kosovë. Deri në këtë kohë, mësuesit për ciklin e ulët fillor përgatiteshin në gjimnaze dhe shkolla normale. Krijimi i sistemit të shkollave tetëvjeçare nga viti 1952 si shkolla obligative, solli si domosdoshmëri përgatitjen e kuadrit për ciklin e lartë dhe lëndët nga klasa e pestë deri në të tetën. Shkollën e Lartë Pedagogjike kishin të drejtë ta ndiqnin nxënësit që kishin mbaruar gjimnazin dhe shkollën normale me dëshirën që të bëheshin mësues të ciklit të lartë tetëvjeçar. Nëse shikojmë dhe analizojmë nga një këndvështrim tjetër pse në fund të viteve 50-të dhe fillimi i viteve 60-të do të niste arsimi i lartë në Kosovë, pas gjitha atyre masave dhe veprimeve që kishte ndërmarrë regjimi serb ndaj shqiptarëve, nuk është rastësi edhe hapja e kësaj shkolle, që fillimisht ishte vetëm në gjuhën serbe. Reforma arsimore që ndodhte në këtë periudhë ishte për mbylljen edhe të atyre shkollave të mesme që ishin të pakta në gjuhën shqipe dhe se gjuhë zyrtare ishte gjuha e pushtetit dhe regjimit serb.524 Se çka ofronin dhe si rridhte procesi në këto shkolla do t’i sqarojmë dhe do të flasim më gjerësisht në pjesët në vazhdim në mënyrë të veçantë. Qëllimi është të nxjerrim arsyet se kur me të vërtetë nisi të zhvillohej arsimi i lartë në Kosovë, më saktë fillet dhe krijimin e tij. Në kuadër të RSF të Jugosllavisë deri në vitin 1960, 524
Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë (1958-1998)- 40 vjet të ShLP, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 1998, f. 6.
373
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
funksiononin shtatë universitete si institucione të arsimit të lartë. Në RS të Kroacisë ishte Universiteti i Zagrebit, në RS të Serbisë Universiteti i Beogradit dhe Universiteti i Nishit, në RS të Sllovenisë Universiteti i Lubjanës, në RS të Bosnjës dhe Hercegovinës Universiteti i Sarajevës, në RS të Maqedonisë Universiteti i Shkupit si dhe në KSA të Vojvodinës ishte Universiteti i Novi Sadit, që u çel më 1960. 525 Vetëm RS e Malit të Zi dhe KSA e Kosovës nuk kishin universitetet e tyre që do të thotë se ishin mënjanuar dhe diskriminuar në drejtim të ngritjes së institucioneve të arsimit të lartë. Në Republikën Federative të Jugosllavisë, RS e Serbisë kishte më së shumti institucione të arsimit të lartë. Për një periudhë 5-vjeçare nga 38 institucione të arsimit të lartë që kishte më 1957, në vitin 1961 arriti në 84 të tilla. Kjo rritje tregon se kishte një politikë arsimore të hapjes dhe shtrirjes së institucioneve të arsimit të lartë në përgjithësi. Për shkak të kësaj edhe KSA e Kosovës që ishte pjesë e RS të Serbisë, në fillim të viteve 60-të përfitoi institucionet e para të arsimit të lartë si degë të Universitetit të Beogradit.526 Kjo rritje e institucioneve të arsimit të lartë në këtë pesëvjeçar lidhej ngushtë me planin pesëvjeçar të zhvillimit ekonomik në rang federate. Në kuadër të këtij plani edhe në Kosovë u krijuan hapësira për zhvillimin e degëve të ndryshme të industrisë së lehtë e ushqimore, industrisë nxjerrëse e përpunuese, zhvillimin e bujqësisë e blegtorisë etj. Ngritja e këtyre industrive të reja, kërkonte një ndryshim dhe zgjerim cilësor të arsimimit në të gjitha profilet për kuadro. Në anën tjetër, kërkesat për zgjerim të rrjetit shkollor nga ai fillor, tetëvjeçar e i mesëm, në atë të lartë, veçanërisht për shqiptarët që përbënin shumicën e popullsisë në Kosovë, ishte nevojë e madhe sepse në njërën anë rritej dëshira dhe emancipimi për shkollim, por nga ana tjetër rriteshin edhe kërkesat e tregut të punës që kërkonin punëtorë të kualifikuar si: mësimdhënës e profesorë, juristë e ekonomistë, inxhinierë e teknologë etj... Në Kosovë deri në vitin 1960, kualifikimi që arrihej nga shkollat e mesme, ishte përgatitje e mesme profesionale dhe kjo nuk i plotësonte qëllimet dhe nevojat që kishte shoqëria dhe ekonomia e 525 526
M. Dushi, Universiteti i Kosovës (1981-1983)…, f. 15. Universiteti i Beogradit ishte krijuar në vitin 1905.
374
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kosovës. Prandaj kërkesat për kuadro me arsimim të lartë ishin shumë të mëdha. Kjo ishte një nga arsyet për hapjen e institucioneve të arsimit të lartë që do të plotësonin nevojat e sistemit arsimor e ekonomik në Kosovë. Në të gjitha vendet e Bllokut Lindor pas Luftës së Dytë Botërore pati një zhvillim të gjithanshëm të cilit duhej t’i përgjigjej edhe arsimi kombëtar në të gjitha nivelet, pasi aty do të përgatiteshin specialistë për administratë, ekonomi, arsim, shëndetësi etj. Prandaj RSF e Jugosllavisë, në çështjen arsimore synonte të drejta të barabarta për të gjithë kombet dhe kombësitë, duke i dhënë prioritet zhvillimit të arsimit në të gjitha nivelet. Nga dokumentacioni dhe literatura vijmë në përfundim se shkollimi i lartë që arriti Kosova në këtë periudhë është viti akademik 1958/59 me studentët e parë dhe funksionimin e saj si shkollë më e lartë në vend. Për të ardhur deri te kjo arritje nuk ishte edhe aq e lehtë, duke i ditur rrethanat politike që kaloi vendi gjatë viteve 50-të. Për disa intelektualë dhe arsimdashës kërkesa për hapjen e Shkollës së Lartë Pedagogjike u konsiderua si hap i rëndësishëm për të vazhduar më tej me kërkesa për hapjen e fakulteteve të tjera. Kjo dukuri ndodhi sidomos pas vitit 1960, ku bëhen hapat e parë për çeljen e Fakultetit Filozofik, por si njësi e Universitetit të Beogradit. Zhvillimet ekonomike në Kosovë në periudhën 1957-1961 sipas planit zhvillimor, u përqendruan në industrinë e rëndë sidomos në industrinë metalurgjike, nxjerrëse dhe përpunuese, në atë të lehtë dhe ushqimore dhe në zhvillimin e prodhimeve bujqësore e blegtorale. Kjo kërkonte përgatitjen e kuadrove që do të shërbenin në këto degë të ekonomisë. Prandaj u ndje e nevojshme që përgatitja e tyre të bëhej në Kosovë, çka kërkonte çeljen e fakulteteve të profileve të ndryshme. Kjo ndikoi në zhvillimin shoqëror dhe edukativo-arsimor të Kosovës.527 Bazë dhe gurthemel i shkollimit të lartë është Shkolla e Lartë Pedagogjike e Prishtinës, që vuri themelet e arsimit të lartë superior si një dritare e arsimit të shqiptarëve, më se e nevojshme për kohën dhe rrethanat politike e shoqërore që mbizotëronin në Kosovë. Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë u konsiderua si “Embrion i arsimit të 527
Zeqir Demi, Zhvillimi i sistemit edukativ dhe arsimor në Kosovë mbi bazat e legjislacionit arsimor 1945-1990, Prishtinë: Libri Shkollor, 2005, f. 212.
375
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
lartë në Kosovë” dhe siç deklaroheshin udhëheqësit e saj, ajo duhet të quhej si “Fakultet Pedagogjik” 528 për shkak të ekzistimit të shumë degëve mësimore të cilat brenda saj mbulonin gjithë programin lëndor të sistemit shkollor tetëvjeçar në Kosovë por, edhe më gjerë. Aktet nënligjore juridike për themelimin e institucioneve të shkollimit të lartë ishin aktvendimet e nxjerra nga Këshilli Popullor i Kosovës, në mbështetjen e aktit juridik më të lartë të “Statutit” të Kosovës, ku në bazë të saj Kosova i rregullon punët në interes të përgjithshëm në fushën e ekonomisë, arsimit, kulturës etj529... Në saje të këtyre kompetencave me vendimin e Këshillit Popullor Krahinor të Kosovës, me nr. 378 të datës 22 nëntor 1957,530u formua institucioni i parë i arsimit të lartë në Kosovë siç quhej atëherë Shkolla e Lartë Pedagogjike. Punën e filloi më 1 tetor 1958 sepse viti akademik fillonte në tetor dhe vazhdonte deri më 30 shtator të vitit vijues. Studimet në Shkollën e Lartë Pedagogjike ishin dyvjeçare, Periudha e parë e kësaj shkolle nga viti 1958/59 deri në vitin 1962/63, konsiderohet si faza e konsolidimit të Shkollës së Lartë Pedagogjike të Prishtinës.531 Kjo shkollë nisi punën me dy degë mësimore në gjuhën serbokroate. Si fillim ishin: dega Matematikë - Fizikë dhe dega Biologji - Kimi.532 Për herë të parë si studentë të kësaj shkolle e cila ishte e vetmja e këtij lloji në Kosovë, u regjistruan 96 studentë të rregullt dhe 53 me korrespondencë.533 Në vitin akademik 1959/1960 u hapën edhe dy degë të tjera mësimore: Gjuhë Shqipe dhe Letërsi si dhe Bazat e Arsimit Teknik me Fizikë.534
528
Gazeta Shkëndija, nr.11, 15 qershor 1974. Z. Demi, Zhvillimi i sistemit edukativ dhe arsimor në Kosovë…, f. 213. 530 Agjensia Shtetërore e Arkivave Kosovë (më tej: ASHAK), Fondi (F): 317, Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës Prishtinë (Vendim i Këshillit Popullor Krahinor të KAKM, nr. 378, më 22. 11. 1957). 531 Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë..., f. 8. 532 Universiteti i Prishtinës 1970-1990, Prishtinë: Universiteti i Prishtinës, 1990, f. 61; Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë..., f. 8;Universiteti i Prishtinës 1970-2005- 35 vjetori, Prishtinë: Universiteti i Prishtinës, 2005, f. 200. 533 Jusuf Vatovci, “Shkollat e larta dhe fakultetet në KSAK-Formimi i Universitetit të Kosovës dhe veprimtaria kërkimore, shkencore,” në Përparimi, nr.1, Prishtinë: 1984, viti XXXIX, f. 133-144. 534 Universiteti i Prishtinës 1970-2005…, f. 201. 529
376
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Tab. 1 Numri i shkollave fillore tetëklasësh gjatë viteve 1959-1964535 1959/60 1960/61 1961/62 1962/63 1963/64 Viti shkollor 111 116 127 165 191 Nr. i shkollave Rritja e numrit të shkollave fillore në Kosovë, kërkonte edhe kuadër profesional arsimor, sidomos për mësimin në gjuhën shqipe sepse kërkesat e shkollave ishin shumë të mëdha, andaj edhe hapja e këtyre degëve e sidomos ajo e Gjuhë shqipe dhe letërsi, në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Prishtinë ishte e domosdoshme. Ajo ishte e vetmja shkollë e lartë në Prishtinë, që përgatiste kuadro për nevojat e shkollave në Kosovë.536 Duke krahasuar institucionet e arsimit të lartë në RS të Serbisë në vitin 1957, ajo kishte 38 të tilla 537 që përgatitnin kuadro për profilet e ndryshme arsimore, kulturore, ekonomike e fusha të tjera të saj538. Ndërsa në Kosovë vetëm në këtë vit merret vendimi për një shkollë të vetme të lartë. Me shtimin e degëve të tjera në këtë shkollë rritej edhe numri i mësimdhënësve të rregullt në marrëdhënie pune si dhe i profesoratit të angazhuar. Në vitin akademik 1960/61 u hapën edhe dy degë të reja si: Gjuhë Ruse - Letërsi dhe Gjuhë Angleze Letërsi.539 Në kuadër të kësaj shkolle janë formuar edhe grupe të tjera e sidomos në vitin 1961, ku u hapën paralelet e ndara në Prizren me këto grupe: Grupi i Gjuhës serbo-kroate dhe letërsisë jugosllave dhe grupi Gjuhë dhe letërsi shqipe540. Më vonë formohen edhe grupe të tjera që më 7 dhjetor 1962, pavarësohen dhe krijohet kështu Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prizren. Shkollimi i lartë gjeti shtrirje edhe në zonat e tjera, ku përpos Prishtinës edhe në Prizren u hap Shkolla e Lartë Pedagogjike si paralele e ndarë e SHLP të Prishtinës në vitin 1961, ndërsa në vitin 535
Kosova e Metohija 1943-1963…, Prishtinë, 1963. J. Vatovci, “Shkollat e larta dhe fakultetet në KSAK...”, f. 133-144. 537 Minir Dushi,Universiteti i Kosovës (1981-1983), botim i veçantë nga Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 2004, f. 27. 538 Fakultete, Akademi të arteve, Shkolla të larta, superiore. 539 Universiteti i Prishtinës 1970-2005…, f. 201. 540 Po aty, f. 201. 536
377
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shkollor 1962/63 u pavarësua. Si rezultat i një zhvillimi të vrullshëm të arsimit sidomos atij fillor deri në klasën e tetë, statistikat japin këto të dhëna të numrit të nxënësve në Kosovë: në këtë vit numri i nxënësve ishte 189.649, ku 62.9% ishin shqiptarë. Mendojmë se arsyet ishin këto: ligji mbi arsimin fillor ishte i detyrueshëm pavarësisht nacionalitetit, zhvillohej një politikë kundër analfabetizmit në kuadër të Federatës Jugosllave dhe këtë e sanksionuan edhe me ligj, dëshira e prindërve për shkollim të fëmijëve, kushtet më të mira ekonomike, mësimi në gjuhën amtare, hapja e shkollave edhe nëpër zonat rurale etj., të gjitha këto ndikuan në përfshirjen e fëmijëve në shkollimin fillor. Tab.2 Numri i nxënësve sipas nacionalitetit në vitin shkollor 1963/1964541 Nr. i nxënësve i shkollave 189.649 100% fillore tetëvjeçare Shqiptarë 119.310 62.9% Serbë e malazezë 66.895 35.3% Turq 3444 1.8% Tab. 3 Numri i nxënësve sipas nacionalitetit në vitin shkollor 1963-64542 Nr. i nxënësve i shkollave të mesme 20.148 100% Shqiptarë 9.701 48.2% Serbë e malazezë 9.981 49.5% Turq 466 2.3% Tab. 4 Numri i studentëve të shkollave të larta dhe fakulteteve sipas nacionalitetit në vitin shkollor 1963-1964543 Shqiptarë 2.184 37.1% Serbë 2.881 48.9% Të tjerë 823 14% Gjithsej 5.888 100% 541
Kosova e Metohija 1943-1963…, (pa nr. të faqeve) Po aty. 543 Kosova e Metohija 1943-1963…, (pa nr. f.) 542
378
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Nëse krahasojmë shkollimin fillor me atë të mesëm shohim një dallim shumë të madh. Vetëm 10.6% e nxënësve nga ai fillor vazhdonin shkollimin e mesëm, ku 48.2% ishin shqiptarë ndërsa shumica serbë e malazezë. Këtu ndikonte në radhë të parë aspekti ligjor sepse shkollimi i mesëm nuk ishte i detyrueshëm, shkollat e mesme ishin në qytete dhe baza ekonomike e materiale e familjeve nuk mund t’i përballonte shpenzimet për t’i dërguar fëmijët e tyre në këto shkolla e aq më pak femrat. Nga ana tjetër, shumica e popullsisë shqiptare merrej me bujqësi dhe duhej krahu i punës, shtojmë këtu edhe traditën dhe kulturën e shkollimit shqip, që pa dyshim ishin faktorë të rëndësishëm që ndikuan në këtë çështje. Gjendja jo e mirë dhe jo e kënaqshme ishte edhe në shkollat e larta e fakultetet në Kosovë, ku gjithsej kishte 5888 studentë, nëse krahasojmë me numrin e nxënësve të shkollave të mesme, përfshirja e tyre në studimet e larta ishte 29.2%. Studentët shqiptarë ishin me një përqindje të pjesëmarrjes vetëm 37.1% në krahasim me të tjerët që ishin shumicë. Por, nëse krahasojmë me vitin akademik 1961/62, konstatojmë një rritje prej 9% të studentëve shqiptarë nga 28% që ishte në vitin shkollor 1961/62, në 37.1% në vitin shkollor 1963/64. Mesatarisht për çdo vit akademik, kishte një rritje 4.5%. Shkolla e Lartë Pedagogjike e Prizrenit - Kjo shkollë u themelua me vendim të Këshillit Popullor të KAKM-së nr. 4829, të datës 7 dhjetor 1962.544 Si shkollë e pavarur filloi punën më 16 shkurt 1963 me vendimin e Këshillit për arsim dhe kulturë të KAKM. SHLP e Prizrenit në vitin e parë të formimit kishte vetëm dy programe studimi: Gjuhë dhe Letërsi shqipe dhe Gjuhë dhe Letërsi serbokroate. 545 Në këto degë kishte 122 studentë, ku prej tyre 43 studentë të rregullt dhe 79 me korrespondencë. Me themelimin dhe pavarësimin e kësaj shkolle të lartë u vunë themelet e arsimit të lartë në këtë qytet.546 Gjatë viteve të mëvonshme ajo u rrit edhe me grupe e degë të reja kështu që në vitin shkollor 1971/72 ajo kishte 6 grupe me 731 studentë. Në Shkollën e Lartë Pedagogjike të Prizrenit funksionuan këto degë:Dega - Gjuhë dhe letërsi shqipe; Dega - Gjuhë
544
ASHAK, F. 317, Fletorja Zyrtare, (Vendimi i KAKM, nr. 20/62). Gazeta Shkëndija, nr.11-12, Prishtinë: 1 qershor 1972. 546 J. Vatovci, “Shkollat e larta dhe fakultetet në KSAK...”, f. 133-144. 545
379
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe letërsi serbokroate; Dega - Gjuhë Ruse; Dega – Matematikë; Dega - Fizikë – Matematikë; Dega – Fizikë - Kimi.547 Kjo shkollë luajti rol të madh në të gjithë Kosovën por, edhe më gjerë sepse ndihmoi me kuadro shkollat fillore edhe të Maqedonisë, Malit të Zi dhe viseve të tjera ku kishte mungesë të kuadrit të kualifikuar.548 SHLP e Prizrenit mbante emrin “Xhevdet Doda”. Shkolla e Lartë Pedagogjike e Gjakovës - Shkollimi pedagogjik u shtri edhe në qendra të tjera përveç Prishtinës dhe Prizrenit. Në Gjakovë më 1967, u çel Shkolla e Lartë Pedagogjike549, ku mbante emrin e patriotit “Bajram Curri”550. Si nevojë e kohës dhe si një vazhdimësi e një tradite arsimore që kishte ky vend nga shkolla normale që ishte hapur më 1946, ajo u ngrit dhe vazhdoi veprimtarinë e saj mbi themelet e godinës së kësaj shkolle. Kjo shkollë u krijua si rrjedhim i zhvillimit të gjithanshëm shoqëror-ekonomik e arsimor të vendit.551 Zgjerimi i shkollave tetëvjeçare edhe në zonat rurale, shtronte nevojën e kuadrit profesional të mësimdhënësve. Për këtë qëllim u hap Shkolla e Lartë Pedagogjike më 1967, me degët nismëtare: Gjuhë dhe Letërsi shqipe, Histori-Gjeografi, Matematikë. Në to u regjistruan 459 studentë të rregullt dhe 422 me korrespondencë, prej tyre 16 studentë ishin të nacionalitetit serb e malazez552. Një vit më vonë u hap edhe dega Biologji-Kimi. Në vitin 1977/78 për herë të parë në këtë shkollë hapet edhe Grupi Klasor. 553 Për funksionimin e kësaj shkolle, ndihmuan si motrat në Prishtinë e Prizren dhe institucionet e tjera arsimore e shkencore, si Fakulteti Filozofik, Instituti Albanologjik etj. Ato ndihmuan me kuadro për të siguruar funksionimin e procesit mësimor. 554 Në vitin 1976 u formua 547
Gazeta Shkëndija, nr.11-12, Prishtinë: 1 qershor 1972. Gazeta Shkëndija, nr.12-13, Prishtinë: 15 qershor 1977. 549 ASHAK, F. 317, Gazeta Zyrtare (Vendimi i Kuvendit të Gjakovës nr. 01-5354/1, dt. 29 korrik 1967). 550 Me vendimin e Shoqatës së veteranëve të Luftës Nacionalçlirimtare të komunës së Gjakovës, nr. 78/77 të datës 05.3.1977, shkolla pagëzohet me emrin “Bajram Curri”. 551 Shkolla e Lartë Pedagogjike “Bajram Curri” Gjakovë- 20 vjetori (1967-1987), Universiteti i Prishtinës, Gjakovë: 1987, f.17. 552 Universiteti i Prishtinës 1970-1990…, f. 96. 553 Shkolla e Lartë Pedagogjike “Bajram Curri”…, f. 17. 554 Po aty, f. 20. 548
380
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Bashkësia e Shkollave të Larta Pedagogjike në kuadër të krahinës së Kosovës me pjesëmarrjen e të gjitha shkollave të larta, ndërsa në vitin 1979-80 të gjitha shkollat e larta hynë nën ombrellën e Universitetit të Prishtinës. Arsimi i lartë pedagogjik ishte bazë e fuqishme e zhvillimit të arsimit të lartë në Kosovë. Ai plotësoi dhe përmirësoi një nga dikasteret më primare të shoqërisë kosovare arsimin elementar apo të detyruar. Arsimi pedagogjik jo vetëm që plotësoi njërën nga shkallët e shkollimit, por ai plotësoi edhe anën edukative, një element tejet i rëndësishëm që luajti një rol shumë pozitiv në emancipimin dhe edukimin e shoqërisë sepse autoriteti i një mësuesi që dilte nga këto shkolla ishte shumë i madh dhe respektohej shumë nga populli. E rëndësishme ishte shkollimi edhe në gjuhën shqipe. Si rezultat i këtyre zhvillimeve të gjithëmbarshme të Federatës Jugosllave, përfitoi edhe KSA e Kosovës, me hapjen e fakulteteve si ai Filozofik, Juridiko-Ekonomik e më vonë edhe atë Teknik, si institucione të para të arsimit të lartë në Kosovë. 555 Institucionet e arsimit të lartë në Kosovë ishin degë të Universitetit të Beogradit, sepse vendimmarrja e KSA të Kosovës në çështjen e arsimit të lartë ishte e kushtëzuar nga politika e RS të Serbisë. Mësimi në këto institucione zhvillohej vetëm në gjuhën serbo-kroate dhe jo në gjuhën e kombësisë shqiptare megjithëse përbënte shumicën e popullsisë e cila shkonte deri në 67.1%556. Një nga arsyet që deri tani nuk është thënë nga studiuesit që janë marrë me këtë temë, është se çelja e këtyre institucioneve si degë të Universitetit të Beogradit, nuk ishte kaq e thjeshtë. Ajo kishte prapavijë politike. Synonte të ruante centralizimin edhe në këtë fushë, kontrollin në fushën e arsimit për shqiptarët dhe t’u afronte banorëve serbë e malazezë arsimim të lartë në gjuhën e tyre, për shkak se një numër i madh i tyre ishin kolonistë që kishin ardhur dhe ishin vendosur në Kosovë para dhe pas lufte. Atyre donte t’u krijonte mundësi shkollimi të lartë që ata mos të shpërngulen apo shkollohen në vendet amë nga kishin ardhur sepse kjo do të ishte në kundërshtim me politikat e tyre antishqiptare pasi ata nuk do të ktheheshin më në 555
35 vjet të Fakultetit të Filologjisë (1960-1995), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë: 1995, f. 13. 556 Regjistrimi zyrtar i vitit 1961 i popullsisë së KAKM.
381
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Kosovë. Arsyeja e hapjes dhe e krijimit të institucioneve të larta në Kosovë, konkretisht në gjuhën serbe si njësi a pjesë e Universitetit të Beogradit ishte në shërbim për ata që vinin nga Serbia, se këtu i kishin kushtet edhe të bënin shkollimin e lartë, bile për studentët që do të studionin në Prishtinë kishin edhe benificione e stimulime të shumta si bursa studentore, strehim dhe ushqim etj. Pra, ngritja e këtyre institucioneve të larta arsimore në gjuhën serbe thjesht ishte një synim politik, motivim dhe një projektim për serbët që ishin dhe jetonin në Kosovë, por edhe ata që vazhdimisht projektoheshin të vinin si kolonë në Kosovë, 557 duke i garantuar të drejta arsimore si bashkëkombësve në Serbi e Mal të Zi, si arsyetim se shkollimin e lartë e keni afër dhe nuk keni nevojë për t’u larguar nga Kosova e migruar në qendra universitare në Serbi. Por, rrethanat që u zhvilluan në shoqërinë kosovare, këto përpjekje hegjemoniste i ndryshuan dhe mandej këto institucione i shndërruan si pikënisje të arsimit të lartë në Kosovë. Ata kërkonin që numri i kuadrove e specialistëve të fushave të ndryshme të dominohej prej serbëve e malazezëve dhe kjo do të siguronte përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe implementimin e politikave të tyre. Pse u hapën këto fakultete vetëm në gjuhën serbokroate dhe për ta, është fakti tjetër se numri i studentëve që vijonin dhe regjistroheshin në fillim, ishte kryesisht serbë e malazezë, rreth 72% dhe shumë më pak studentë shqiptarë, vetëm 28%. Siç theksohet në një shkrim në shtypin e kohës “A mund të zhvillohen mësimet edhe në gjuhën shqipe” 558 , ku studentët dhe pedagogët shqiptarë në Fakultetin Filozofik në Prishtinë, kërkonin të ndryshohet Statuti 559 i fakultetit, që mësimi të zhvillohet edhe në gjuhën shqipe. Kjo të përfshihet në statut të fakultetit, që përveç mësimit në gjuhën serbokroate, mësimi të jetë edhe në gjuhën shqipe, aty ku ka nevojë dhe mundësi nga pedagogët. Si arsyetim mësimi në dygjuhësi në shkolla fillore dhe të mesme në Kosovë ishte i pabarabartë, sepse gjuha shqipe ishte fakultative për shkollat dhe paralelet në gjuhën serbokroate, ndërsa obligative për të gjitha shkollat 557
Po aty, f. 7. Rilindja, Prishtinë: 9 tetor 1966. 559 Statuti ishte akti juridik i cili rregullonte funksionimin e fakultetit në të gjitha segmentet. 558
382
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe paralelet shqiptare. Përmes këtyre hapave synohej që të krijohej një klimë shoqërore për ata që do të vinin nga Serbia. Hapja e shkollave dhe institucioneve të arsimit të lartë në Kosovë përveç të tjerash motivohej edhe politikisht në funksion të kushteve më të mira jetese dhe krijimit të perspektivës më afatgjatë për ata që jetonin në Kosovë.560 Një kontribut të pamohueshëm që ndikoi pozitivisht, dhanë edhe intelektualët shqiptarë të kohës që kishin studiuar në universitetet e RSF të Jugosllavisë561, të cilët në momente të caktuara dhe rrethana të favorshme politike, ditën shumë mirë të shfrytëzonin rastin që të krijonin dhe avanconin institucionet e arsimit të lartë të Kosovës. Por, pati edhe reagime pse po hapen institucione të arsimit të lartë në Kosovë, që siç deklaroi Millosh Crnjanski: “Mirë të gjitha i kuptoj, por, nuk mund ta kuptoj pse po hapen fakultete në Prishtinë. Çdo shqiptar i shkolluar është një armik më shumë për Jugosllavinë”562. Mirëpo pjesa më e madhe e intelektualëve i ndihmuan dhe i përkrahën këto degë sepse kishin orë shtesë dhe përfitime materiale nga angazhimi që do të bënin në këto fakultete pasi kuadri me përgatitje superiore në KSA të Kosovës mungonte. Pra, profesorët e Universitetit të Beogradit, përveç ligjëratave me studentë si kuadro me tituj shkencor e akademik, ishin angazhuar edhe në komisione për formimin e fakulteteve të reja që hapeshin në Prishtinë gjatë viteve 60-të. Në këtë mënyrë ata kanë ndihmuar në themelimin e këtyre institucioneve të larta, duke e konsideruar si “treg për angazhimin e tyre në punë plotësuese”563. Nga sa u tha më lart, vijmë në përfundimin se faktorët kryesorë që ndikuan në hapjen dhe funksionimin e institucioneve të arsimit të lartë në Kosovë në këtë periudhë janë ekonomik, politik, demografik, social, gjeografik. Në fazën e parë 1960-1969 të zhvillimit të arsimit të lartë, me hapjen e shkollave të larta në disa qendra të Kosovës, e veçmas në Prishtinë, nuk u plotësua nevoja për kuadro për zhvillimin e gjithëmbarshëm në arsim, ekonomi, administratë e segmente të tjera 560
Z. Demi, Zhvillimi i sistemit arsimor në Kosovë…, f. 211-212. Universitetin e Beogradit, Universitetin e Zagrebit, Universitetin e Lubjanës, Universitetin e Sarajevës, Universitetin e Shkupit, Universitetin e Novi Sadit...etj. 562 H. Koliqi, Mbijetesa e Universitetit të Prishtinës 1991-1994, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 1995, f. 16. 563 M. Dushi, Universiteti i Kosovës (1981-1983)…, f. 37 561
383
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të shoqërisë kosovare. Prandaj, për të plotësuar këtë boshllëk në kuadër të sistemit jugosllav, gjatë kësaj periudhe u çelën fakultetet e para në Prishtinë. Kjo politikë e zhvillimit të arsimit të lartë, sa ishte fitimprurëse dhe e domosdoshme për Kosovën, në realitet ishte diskriminuese ndaj shqiptarëve që ishin shumicë, sepse procesi mësimor ofrohej vetëm në gjuhën serbokroate, që varej dhe kontrollohej nga institucionet arsimore të Serbisë. Konkretisht këto fakultete ishin qendra të Universitetit të Beogradit në Prishtinë. Kosova sipas pozitës politike-juridike nuk kishte të drejtë që të krijonte dhe formonte fakultete të fushave të ndryshme, përveç shkollave të larta që ishin dyvjeçare. Këtë diskriminim, Republika Socialiste e Serbisë e bënte vetëm me Kosovën dhe jo në Krahinën Autonome të Vojvodinës, që ishte pjesë e saj. Politika e Beogradit lejoi hapjen e Universitetit të tyre të pavarur, ndërsa në Kosovë vetëm e shtriu ndikimin e saj në hapjen e fakulteteve në gjuhën serbe dhe si degë e Universitetit të Beogradit. Shumë qartë vërehej centralizimi dhe kontrolli që ushtronte politika serbe ndaj Kosovës. Bibliografi Agjensia Shtetërore e Arkivave Kosovë, Fondi: 317, Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës Prishtinë (Vendim i Këshillit Popullor Krahinor të KAKM, nr. 378, më 22. 11. 1957); (Vendimi i KAKM, nr. 20/62); (Vendimi i Kuvendit të Gjakovës nr. 01-5354/1, dt. 29 korrik 1967). Dushi, Minir, Universiteti i Kosovës (1981-1983), botim i veçantë nga Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 2004. Demi, Zeqir, Zhvillimi i sistemit edukativ dhe arsimor në Kosovë mbi bazat e legjislacionit arsimor 1945-1990, Prishtinë: Libri shkollor, 2005. Koliqi, Hajrulla, Mbijetesa e Universitetit të Prishtinës 1991-1994, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 1995. Kosova e Metohija 1943-1963, botim i Kuvendit të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës e Metohisë, Prishtinë: 1963. Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë (1958-1998)- 40 vjet të ShLP, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë: 1998. Shkolla e Lartë Pedagogjike “Bajram Curri” Gjakovë- 20 vjetori (1967-1987), Universiteti i Prishtinës, Gjakovë: 1987. 384
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Universiteti i Prishtinës 1970-1980, botim i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë: 1980. Universiteti i Prishtinës 1970-1990, botim i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë: 1990. Universiteti i Prishtinës 1970-2000, botim i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë: 2000. Universiteti i Prishtinës 1970-2005, botim i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë: 2005. Vatovci, Jusuf , “Shkollat e larta dhe fakultetet në KSAK-Formimi i Universitetit të Kosovës dhe veprimtaria kërkimore, shkencore”, Përparimi, nr.1, Prishtinë: 1984. 35 vjet të Fakultetit të Filologjisë (1960-1995), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë: 1995. Rilindja, Prishtinë: 9 tetor 1966. Gazeta Shkëndija, nr.11-12, Prishtinë: 1 qershor 1972. Gazeta Shkëndija, nr.11, 15 qershor 1974. Gazeta Shkëndija, nr.12-13, Prishtinë: 15 qershor 1977.
385
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ALBA KREKA Departamenti Histori-Gjeografisë Fakulteti Edukimit dhe Filologjisë Universiteti Fan S.Noli, Korçë KONTRIBUTI I QIRIAZËVE PËRGJATË HISTORISË DHE VUAJTJET E TYRE NË KOMUNIZËM Historia e zhvillimit të arsimit në Shqipëri lidhet ngushtë me emrin e familjes Qiriazi; janë të rralla rastet, edhe në botën me qytetërim të lartë, kur anëtarët e një familjeje hyjnë së bashku me historinë e lëvizjes kombëtare të një populli, siç është rasti me familjen e Qeriazëve. Ka disa fakte që e venë këtë familje në dritë të së vërtetës dhe fakti më me rëndësi është vepra e saj. Familja Qiriazi vendosi të përhapte Protestantizmin në Shqipëri, bashkë me frymën e rritjes së identitetit kombëtar. Lidhja e ngushtë me Misionin Amerikan të Manastirit i ndihmoi Qiriazët të jepnin kontributin e tyre patriotik, shpirtëror e kulturor në zhvillimin dhe përhapjen e shkollave shqipe. Meqenëse gëzonin mbrojtjen e Fuqive të Mëdha misionarët e huaj trajtoheshin më me tolerance. Por nuk mund të thuhej e njëjta gjë edhe për një shtetas osman, i cili shpallte hapur besimin ungjillor, madje edhe në gjuhën shqipe. Sipas studiuesit Xhon Kuanrud “një i ri shqiptar i shkolluar, i vënë në shërbim të Shoqërisë Biblike Britanike u ra në sy menjëherë autoriteteve shtetërore dhe fetare”.564 Hapja e Shkollës së Vashave në vitin 1891, pjesëmarrja si përfaqësues të Korçës në Kongresin e Manastirit, në nëntor të vitit 1908, krijimi i “Shoqërisë botuese letrare” (nga vëllezërit Qiriazi, Gjergj dhe Kristo), botimi i të parës abetare me alfabetin latin si dhe ngritja e shoqërisë “Ylli i Mëngjesit” dëshmojnë përkushtimin dhe ndihmesën e tyre për çështjen kombëtare. Vetë Sevasti Qiriazi shprehet në kujtimet e saj: “Unë jam shqiptare; ky përbën faktin më të rëndësishëm të jetës sime, madje më të rëndësishëm se vetë familja, pasi të qenët e ndërgjegjshme për të më krijoi ndjesinë e gjallë të asaj që duhet të bëj duke i dhënë kështu qëllim jetës sime". 565 . Edhe 564
Instituti për Studime shqiptare dhe protestante, Jeta Ime, jetëshkrimi i pabotuar i “Mësueses së Popullit” Sevasti Qiriazi – Dako, Tiranë: ISSHP, 2016, 13. 565 Po aty.
386
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Parashqevi Qiriazi ka meritën e veçantë të idesë për ndërtimit e një sistemi të zhvilluar arsimor në Shqipëri. Me marrje e titullit Master në Edukim, nga Universiteti i Oberlinit në Ohio të SHBA-së, ajo projektoi një sistem ideal të arsimimit në Shqipëri. Motrat Qiriazi mund të quhen dallëndyshet e para të lëvizjes për të drejtat e njeriut dhe veçanërisht të gruas shqiptare, në një kohë kur sundonin paragjykimet dhe kur roli i gruas ndrydhej brenda mureve të shtëpisë.566 Vizioni atdhetar i motrave Qiriazit ka spikatur dukshëm edhe në fushën diplomatike; në Konferencën e Paqes në Paris 1919 u atashua si delegate e parë grua e akredituar dhe e rregullt e popullit shqiptar edhe Parashqevi Qiriazi, e cila fliste 8 gjuhë të huaja. Ashtu sikurse u shpreh një nga delegatët e huaj atje: “një komb që është i aftë të lindë një bijë kaq të shquar me siguri që nuk është barbar”. 567 Parashqevi Qiriazi i dërgoi një memorandum presidentit amerikan Uillson nëpërmjet të cilit i bënte lutje për të marrë përsipër barrën e ndershme të cështjes shiptare, duke ndikuar kombin amerikan për të mbrojtur interesat jetike të kombit shqiptar, pa miq - siç deklaronte ajo vetë.568 Në fillim të viteve ’20 motrat Qiriazi u kthyen në atdhe, ku gjetën një Shqipëri të varfër dhe të prapambetur. Vetë Sevasti Qiriazi në përpjekje për të hapur shkollën e vajzave në Tiranë shprehej: “Gjatë shtatë viteve të mungesës sime kisha harruar se Shqipëria kishte qënë nën zgjedhën turke për pesëqind vite dhe pothuajse gjithçka ishte ende tepër primitive”.569 Nisma për çeljen e një shkolle vajzash në Tiranë, sipas modelit të asaj në Korçë përfundoi në një ëndërr të realizuar: Institutin “Kyrias”. (Tetor 1922). Më 1931, shtypi shqiptar i kohës shkruante:“Kjo shkollë ka punuar gjithë jetën e saj për edukimin e vajzës shqiptare në gjuhën amtare. Këtë vepër kombëtare në gjuhën tonë kjo shkollë asht tue e mbarue edhe sot, në mënyrë e drejtim më të gjërë e t’organizuem”. 570 Fatkeqësisht nuk ishte e thënë që jeta e këtij Instituti të vazhdonte gjatë, ashtu sic u godit dhe u shua veprimtaria e madhe politike, fetare dhe patriotike e 566
Lloshi, Xhevat, Yjet e mëngjesit shqiptar. Parashqevi Qiriazi, veprimtarja e shquar e kombit, Tiranë: Almakos, 2012. 567 ISSHP, Jeta ime, 243. 568 Po aty, 332. 569 Po aty, 252. 570 Po aty
387
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
familjes Qiriazi gjatë viteve të komunizmit. As fashizmi as komunizmi nuk mund të lejonin të çelej sërish Instituti “Kyrias” sepse për të parin ngjallej fryma e shqiptarizmës, ndërsa për të dytin prisheshin planet e një regjimi që e kishte përcaktuar rrugën e tij drejt Lindjes dhe jo Perëndimit. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, në vitin 1943 fillojnë edhe përndjekjet ndaj familjes Qiriazi; jeta e tyre do të merrte një kthesë të madhe sepse të gjithë anëtarët e familjes Qiriazi u arrestuan nga gjermanët për veprimtari anti-naziste dhe u dërguan në Kampin e Përqendrimit të Banjicës, afër Beogradit. Në fund të nëntorit të 1944s, kampi u bombardua nga forcat aleate dhe familja Qiriazi u kthye në Shqipëri, duke u përpjekur të rikuperohej moralisht dhe financiarisht. Ishin vitet e para pas luftës dhe ndërtimi i një Shqipëri të lirë dhe demokratike u kthye në shpresën e tyre të vetme. Në janar 1946 merret me qera godina e shkollës dhe dy muaj më vonë u sekuestrua e gjithë prona, duke dëbuar edhe familjen Qiriazi nga Kamza. Mundi dhe sakrifica për të ngritur një shkolle me standarte kishin shkuar dëm; shkolla tashmë ishte kthyer në shkollë partie, ku mësonin ishpartizanë të luftës. Në vitin 1947 dy djemtë e Sevastisë, Aleksandri dhe Gjergji arrestohen dhe akuzohen se kishin lidhje me shërbimet angloamerikane. Djali i vogël, Gjergji në pamundësi për t’i rezistuar torturave u vetëvra në 1949; trupi i tij i pajetë nuk iu dorëzua familjarëve. Ndonëse në historinë e kombit kishin shenjuar emrin e tyre si patritotët më të mëdhenj, familja Qiriazi u persekutua nga regjimi komunist. Sevasti Qiriazi vdiq në varfëri dhe në dhimbje të madhe në gusht të vitit 1949. Ajo Sevasti që u përpoq aq shumë t’u sillte bekim njerëzve dhe të ndriconte mendjet e tyre u varros pa asnjë ceremoni, vetëm nga familjarët. Ndërkohë, djali tjetër Aleksandri u dënua me shtatë vite burg dhe u lirua në vitin 1953. Anëtarët e familjes Qiriazi ishin të arsimuar, flisnin shkëlqyeshëm disa gjuhë të huaja, kishin siguruar dhurime financiare nga jashtë për mbështetjen e punës së tyre dhe besonin në Zot. Ata e përqafuan lëvizjen ungjillore, e cila u pa si një rrezik i mundshëm politik e ideologjik për regjimin komunist dhe si e tillë u quajt “armiqësore”.571 Historiografia komuniste e shndërroi historinë duke 571
Teuta Toska, “Informacione” nga Sigurimi i Shtetit për ungjillorët”,
388
marrë nga
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
censuruar shumë të vërteta dhe fakte mbi familjen Qiriazi. Rrjedhojë e kësaj është zbrazëtia dokumentare, fshehja e kontributeve, keqinterpretimi i pikëpamjeve, të cilat këputën zinxhirin e fakteve të një kronologjie me ndikim në historinë e shtetit shqiptar. Duke iu referuruar të dhënave dokumentare, Sigurimi i Shtetit i hetoi dhe i vëzhgoi për një kohë të gjatë personat dhe grupimet me besime dhe interesa fetare, “me qëllim për t’i pasur nën kontroll, për të zbuluar dhe goditur në kohë çdo tentativë armiqësore në drejtim të pushtetit”.572 Për konjukturat e veta politike, regjimi komunist e kthente shpesh vëmendjen nga e kaluara duke “ringjallur” dhe rivlerësuar personalitete të rëndësishme të kombit shqiptar. Një vlerësim i tillë, i merituar, edhe pse i vonuar erdhi për familjen Qiriazi. Sipas prof. Xhevat Lloshi është meritë e Skënder Luarasit që kjo familje u risoll në kujtesën e shqiptarëve”. 573 Të njëjtin pohim bën edhe studiuesi Xhon Kuanrud kur shkruan se “vetëm nga fundi i viteve ’50 u vu re një ndryshim në qëndrimin ndaj familjes Qiriazi dhe shkak për këtë u bë intelektuali i njohur shqiptar, Skënder Luarasi”.574 Viti 1962 risjell në vëmendje familjen Qiriazi me biografinë e shkurtër kushtuar mbi jetën dhe veprën e Gjerasim Qiriazit, si dhe me dekorimin e bërë ndaj tyre në 50-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë (1962), në Vlorë. Të katër pjesëtarët e familjes Qiriazi- Gjerasimi, Gjergji, Sevastia dhe Parashqevia u dekoruan me “Urdhrin e Lirisë” dhe “Urdhrin e Veprimtarisë patriotike”. Në po këtë vit, Skëndër Luarasi boton në anglisht dhe frëngjisht librat “Gjerasim Qiriazi” dhe “Motrat Qiriazi”, ndërkohë që libri mbi “Sevasti Qiriazin” nuk u lejua të botohej. 575 Ai ka shkruar edhe shumë artikuj të tjerë kritikë mbi politikën e ndjekur ndaj familjes Qiriazi, të persekutuar dhe të lënë në harresë, madje kur i referohej Sevastisë ai shprehej: “Bota nga balta bën heronj, ne heronjtë tanë i bëjmë baltë”.576 http://instituti.org/informacione-nga-sigurimi-i-shtetit-per-ungjilloret/ 572 Teuta Toska, “Ungjillorët gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri” marr nga htpp://instituti.org/author/ttoska 573 https://www.voal.ch/kontribut-per-njohjen-dhe-vleresimin-e-familjes-qiriazi-ngapetro-luarasi/ 574 Po aty. 575 Teuta Toska, “Informacione” nga Sigurimi i Shtetit për ungjillorët”, marrw nga http://instituti.org/informacione-nga-sigurimi-i-shtetit-per-ungjilloret/ 576 Luarasi, Petro. Kontribute shekullore. Familja Luarasi për marrëdhëniet shqiptaro-angloamerikane, Tiranë: “55”, 2003.
389
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ndërkohë që Sevasti Qiriazi vdiq në kushte të vështira, e motra, Parashqevia u përcoll për në banesën e fundit me një ceremoni varrimi ku bënin pjesë përfaqësues të shtetit pasi në këtë kohë familja Qiriazi ishte dekoruar për kontributin e saj në arsim. Perfaqësues të regjimit deklaruan se “Parashqevi Qiriazi vdiq e lumtur në Shqipërinë e lirë që ajo ëndërroi tërë jetën”.577 Vlerat që ka përcjellë kjo familje nuk e meritonin fundin tragjik të veprimtarëve të saj, të izoluar në një regjim komunist që ateizmin e shpalli fe zyrtare. Një kontribut i tillë, i dhënë nga nje regjim që censuroi shkrimin mbi jetën e familjes Qiriazi si dhe censuroi mesazhin e dhënë duke e kthyer në propagandë ishte i pamerituar. Historia dhe veprimtaria e motrave Qiriazi ishte “sa romantike, aq edhe e arrirë”578 – thotë një autore amerikane. Vepra e familjes Qiriazi është simbol i lirisë dhe përparimit të shoqërisë shqiptare; ajo vazhdon të jetë frymëzuese për brezat e rinj ende sot.
Bibliografi “Panorama”, suplementi “Unë gruaja”, Donika Omari, Si i përjetuam arrestimet në shtëpinë botuese “, 19.10.2014. Instituti për Studime shqiptare dhe protestante, Jeta Ime, jetëshkrimi i pabotuar i “Mësueses së Popullit” Sevasti Qiriazi – Dako, Tiranë: ISSHP, 2016, 13. Luarasi, Petro. Kontribute shekullore. Familja Luarasi për marrëdhëniet shqiptaro-anglo-amerikane, Tiranë: “55”, 2003. Lloshi, Xhevat, Yjet e mëngjesit shqiptar. Parashqevi Qiriazi, veprimtarja e shquar e kombit, Tiranë: Almakos, 2012. Burime internet Dana Stucky, “The Girls’ School by P. Kyrias”, marrë nga http://instituti.org/free-ebook-girls-school/ Dana Stucky, “Who Was Paraskevi Kyrias”?, marrë nga http://instituti.org/who-was-paraskevi-kyrias/
577
“Panorama”, suplementi “Unë gruaja”, Donika Omari, Si i përjetuam arrestimet në shtëpinë botuese “, 19.10.2014. 578 ISSHP, Jeta ime, 2.
390
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Teuta Toska, “Ungjillorët gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri” marrë nga htpp://instituti.org/author/ttoska/ Teuta Toska, “Informacione” nga Sigurimi i Shtetit për ungjillorët”, marrë nga http://instituti.org/informacione-nga-sigurimi-i-shtetit-perungjilloret/ Teuta Toska. “Dosjet e Sigurimit të Shtetit shqiptar dhe ungjillorët”, marrë nga http://instituti.org/dosjet-e-sigurimit-te-shtetit-shqiptar-dheungjilloret/ “Naum Prifti, I paepuri profesor Skënder Luarasi” marrë nga http://www.voal-online.ch/index.php… Xhevat Lloshi, “Agimi i qytetërimit për gruan shqiptare”, marrë nga http://instituti.org/agimi-i-qyteterimit-per-gruan-shqiptare/
391
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MIMOZA KORE Universiteti i Tirans Fakulteti i Histori-Filologjisë PËRPJEKJET E MUNDIMSHME PËR ÇELJEN E SHKOLLËS SHQIPE NË QYTETIN E GJIROKASTRËS, DUKE ECUR NË RRUGËN QË ÇELI PIONIERJA E ARSIMIT SHQIP TË KORÇËS Gjirokastra është qytet me tradita në fushën e arsimit. Mësimi i gjuhës shqipe dhe çelja e shkollës së parë në këtë gjuhë, kanë kaluar në një kalvar përpjekjesh të mësuesve patriotë të përkrahur edhe nga qytetarët e thjeshtë gjirokastritë. Çelja e Shkollës së Parë shqipe në Korçë, ishte lajmëtarja ogurmirë, që frymëzoi edhe patriotët gjirokastritë. Në këtë qytet edhe pse turqishtja e greqishtja ishin gjuhët e shkollave zyrtare, ato nuk arritën ta kapërcejnë pragun e shtëpive gjirokastrite, të cilat e mbajtën ndezur dashurinë për gjuhën shqipe, të cilën filluan t’ua mësojnë fëmijëve në shkolla të krijuara fshehas. Qëllimi i mësuesve, veçanërisht atyre gra, ishte që në shkollën shqipe të merrnin pjesë edhe femrat e qytetit. Rilindja Kombëtare, në të cilën e patën zanafillën nismat e mëdha për vendin tonë, si qëllimin e saj kryesor shpalli çeljen e shkollave në gjuhën amtare. Megjithëse ishte bërë detyrë e rëndësishme dhe e ngutshme, në kushtet e atëhershme të Shqipërisë, përhapja e arsimit kombëtar ndeshte në vështirësi e në pengesa të shumta. Pengesat kryesore i nxirrte Perandoria Osmane, megjithëse me reformat e Tanzimatit kishte shpallur se të gjitha kombësitë e Perandorisë do të lejoheshin të ushtronin lirisht gjuhët e tyre në institucionet arsimore e fetare, Porta e Lartë i përjashtoi shqiptarët nga kjo e drejtë kombëtare. Duke u mbështetur në parimin mesjetar absurd të identifikimit të kombësisë me fenë, Porta e Lartë, edhe pas reformës arsimore turke të vitit 1844, nuk ua njohu shqiptarëve të drejtën e shkollimit në gjuhën amtare, por vijoi t’i quante ata sipas besimit fetar: “turq”, “grekë” e “latinë”. Në përputhje me parimin teokratik islam, pas Reformës Arsimore, Porta e Lartë krijoi për shqiptarët myslimanë një rresht të ri shkollash shtetërore fillore (iptidajie), 392
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
qytetëse (ruzhdije) dhe pastaj gjimnaze (idadije). Është kjo gjendja në të cilën e gjeti Gjirokastrën në vitin 1632, Evliya Çelebiu, udhëtari turk që ka shëtitur Shqipërinë në fundin e shek. XVII. Ai tregon në kronikën e tij që në Gjirokastër, në këtë kohë kishte 3 medrese, 5 shkolla fillore dhe 1 Shkollë të Madhe. Ashtu si në shkollat e mëparshme fetare, edhe në shkollat shtetërore osmane mësimet zhvilloheshin vetëm në gjuhën turke dhe, megjithëse quheshin laike, në planet e tyre mësimore bënin pjesë edhe lëndë fetare islamike. Gjuha shqipe flitej nga banorët, por nuk shkruhej. Ndërkaq sunduesit osmanë, për shkak të presionit të huaj, u lanë pak a shumë dorë të lirë shteteve ballkanike dhe europiane, veçanërisht institucioneve të tyre fetare të krishtera, për të vepruar në Shqipëri si në fushën fetare, ashtu edhe në atë arsimore. Shtetet që në projektet e tyre parashikonin përfshirjen ose copëtimin e trojeve shqiptare, në gjysmën e dytë të shek. XIX, e rritën më tej veprimtarinë në fushën arsimore e fetare, duke shtuar numrin e shkollave në gjuhë të huaj, duke i krijuar vështirësi shkollës e kulturës shqiptare. Ato nuk ngurronin në këtë rast të përpiqeshin t’i paraqisnin shqiptarët si një popull “të egër”, “pa kulturë” e me zakone “të rënda”, kurse veten e tyre si “shpëtimtarë”, si “përhapës të arsimit e të kulturës” etj. Përhapje të madhe morën, veçanërisht në Shqipërinë e Jugut, shkollat në gjuhën greke. Ato arritën deri në vitin 1894, në sanxhakun e atëhershëm të Gjirokastrës, në 84 shkolla fillore. Organizimi e plani mësimor i shkollave në gjuhën greke në Shqipëri ishin të njëjtë me ato të shkollave në Greqi. Hapja e këtyre shkollave bëhej nga mitropolitë ortodokse greke, të cilat, në marrëveshje me konsujt grekë, emëronin drejtorët e shkollave dhe personelin mësimor. Mjetet kryesore financiare për mbajtjen e këtyre shkollave siguroheshin nga qeveria e Athinës, nëpërmjet silogut që ishte krijuar aty për përhapjen e gjuhës e të kulturës greke. Duke qenë se banorët e këtij qyteti në pjesën dërmuese ishin myslimanë shkollat turke ishin më të shumta e kjo solli shqetësimin e klerit ortodoks. Këtë shqetësim e shfaq në një mbishkrim, lënë në pragun e një dritareje të Mitropolisë më 1810 edhe peshkopi Dhositheos: “Gjirokastra, qytet i thatë e pa ujë, me mjeshtërira të ulëta, nuk ruan asgjë të së shkuarës, të asaj kulture helenike që 393
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
përmbante.” (gaz. “Demokratia” 1 gusht, 1937) Gjirokastra ruajti gjuhën shqipe, si tipar dallues të identitetit të saj etnik. Të ndodhur nën presionin e dy gjuhëve të mëdha (më shumë edhe se qytetet e tjera) greqishtes dhe turqishtes, gjirokastritët me vetëdijen e tyre nuk lejuan që ato gjuhë të futeshin brenda mureve të shtëpisë. Shqipja, edhe pse e palëvruar me shkrim, e ruajti karakterin e saj amtar. Me të u zhvilluan lidhjet familjare e shoqërore midis gjirokastritëve, si dhe u përcollën traditat kulturore dhe atdhetare. Me sa duket, banorët e qytetit jo të lidhur579 ngushtë me të dyja fetë që kanë zëvendësuar njëra-tjetrën, hiqnin dorë lehtësisht prej tyre, por asnjëherë nga gjuha shqipe. Gjirokastra me bijtë e saj u përfshi në lëvizjen për arsimim në gjuhën kombëtare të udhëhequr nga rilindësit, për të cilët rruga e çlirimit kombëtar kalonte nëpërmjet mësimit të gjuhës shqipe si dhe ngritjes së mësonjëtoreve. Në këtë kuadër hartimi e botimi i abetareve shqipe, ishte një nga rrugët më të sigurta për përvetësimin e gjuhës së shkruar shqipe nga masat e gjëra të popullit. Në vitin 1879 doli në dritë “Alfabetarja e gluhësë shqip”, ose siç njihet “Abetarja e Stambollit”, botuar vetëm pak muaj pas miratimit të alfabetit të Stambollit. Ajo ishte vepër kolektive e katër figurave të shquara iluministe të kohës: Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa dhe e Koto Hoxhit nga Gjirokastra. Gjirokastritët e quajtën këtë abetare “Ungjilli dhe Kurani i shqiptarizmës” Sipas dokumenteve, Lefter Diloja 580 vëren se qysh në vitin 1832, në Gjirokastër ka një interesim të veçantë për ngritjen e shkollave në gjuhën amtare, por duke qenë se turqit nuk i lejonin, ato ishin të fshehta. Koto Hoxhi, anëtar i Shoqërisë së Stambollit, sipas të dhënave të shtypit gjirokastrit të viteve ’20581, fshehurazi futi mësimin e gjuhës shqipe në shkollën e mesme të Qesaratit në Gjirokastër, ku punonte si mësues. Midis nxënësve të tij, ishte këtu edhe Pandeli Sotiri, drejtori i ardhshëm i Shkollës së Parë shqipe të Korçës, i cili mësimet e para në Gjuhën shqipe i mori nga K. Hoxhi, megjithëse shkolla në pamje të parë ishte një shkollë zyrtare greke. Pasojat e atij veprimi, K. Hoxhi do t'i ketë pasur të qarta, pasi në një vend ai
579
Shkodra, Z. “Qyteti shqiptar gjate Rilindjes Kombëtare”, Tiranë, 1984, f. 49. L. Dilo, “Shkollat e fshehta shqipe në Gjirokastër”, gazeta “Mësuesi”, 2 mars, 1977. 581 Shih gazeta “Drita” e “Demokratia” të këtij viti. 580
394
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shprehej me entuziazëm: "Jo për kisha e as për xhami / por për mësim e qytetërim / do të vritemi për Shqipëri". Çelja e shkollës së parë shqipe në Korçë i dha hov punës për çeljen e simotërs së saj edhe në Gjirokastër. Nga kujtimet e Vissar Dodanit 582 , Koto Hoxhi mbante lidhje me patriotët korçarë për të forcuar shkollën e vet e për ta bërë që të njihet zyrtarisht nga pushtuesi. Kjo i kushtoi jetwn kwtij patrioti. Në fillim ai vuajti dënimin në burgun e Gjirokastrës, pastaj u "varros për së gjalli" në Xhedikulin famëkeq në kryeqytetin turk. Sevasti Qiriazi, gjatë studimeve të veta në Kostandinopojë, ia mbushi mendjen mbikëqyrësit të burgut, një shqiptar nga Kosova, që ta lejonte të hynte e veshur si djalë, për të vizituar Koto Hoxhin në birucë. 583 Ajo kujton:“I fola mes ngashërimave: Kam ardhur, o atë i dashur, që të të sjell një fjalë kurajoje dhe të të rrëfej se, ndonëse të kanë hedhur në këtë birucë që të heqësh të zitë e ullirit, fara që ti mbolle ka lëshuar fryte të mbara. Shpirti yt jeton në zemrën e popullit tënd." Figura e leckosur u përgjigj: "Po. Ata më kanë lidhur trupin me zinxhirë, por shpirti im është i lirë. Ai është i lirë dhe nuk ka torturë që të më ndalojë së thirruri: 'Jo! Nuk vdes Shqipëria!” I çalë dhe i sakatosur nga vuajtjet çnjerëzore, vdiq atje më 1895. Përpjekje të tjera vazhdojnë për të hapur shkollë shqipe, tashmë zyrtare më 12 prill 1897. Në dokumentat e paraqitura nga L. Diloja thuhet: “…Dikush tjetër në Gjirokastër kërkon të hapë një shkollë shqipe më 1897. Kjo vërtetohet nga një letër që Jani Vreto i dërgon nga Bukureshti Spiro Dines në Egjypt ku thotë: Leja nuk u dha për shkollën e kërkuar. Ai që donte ta çelte këtë shkollë, nuk dihet.” Sigurisht që nuk ka qenë K. Hoxhi i cili kishte 2 vjet (1895) që kishte mbyllur sytë. 582
V. Dodani, “Memoriet e mia”, Konstancw, Rumani, 1930. S. Qiriazi: "Një vrimë e qelbur! Një rreze drite që zbriste nga një e çarë nga lart më ndihmoi që të shquaja një figurë të mjeruar. Nuk munda ta dalloja dot nëse ishte njeri. Ai qëndronte i shtrirë mes një kapice me lecka mbi një rrasë guri, që shërbente si shtrat. Ishte Koto! Të gjitha aftësitë e tij mendore dukeshin të fikura. Pyeta veten: "Është e mundur që në atë trup të mjerë e të frikshëm të jetojë shpirti i Kotos, udhëheqësit të madh shqiptar?" "Tungjatjeta, Koto!" guxova, më në fund, të mërmëris. Me një zë të hollë, që mezi dëgjohej, ai pyeti: "Kush po më flet kështu? Duhet të jetë ndonjë zë qiellor, i dërguar nga Perëndia për t'i folur një fjalë të butë zemrës sime të plagosur." Pamja e tij ishte aq e mjeruar, saqë ndieva lot të nxehtë që më rridhnin nëpër faqe. Flokët i kishte të gjatë, mjekra i vinte deri në brez, kurse rrobat i ishin bërë zhele-zhele.” 583
395
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Me sa duket, kërkesa duhej të ishte bërë nga Sheperi i Zagories, ku Harito Çako, i ati i Çajupit ka dashur të hapë një shkollë shqipe në fshatin e tij. Të kësaj periudhe janë edhe dërgesat e emigrantëve nga Argjentina që dërgojnë të holla për të çelur këtu shkollën shqipe duke thënë: “Nuk është koha të bojatisim kishën, por për të mësuar gjuhën amtare.” Përpjekjet për shkollën shqipe nuk rreshtën. L. Diloja, në një tjetër dokument anonim, i cili u gjend në amzën e vjetër të shkollës fillore “Bajo Topulli”, të shkruar nga një mësues thotë (po aty): “Meriton të përmendet me mirënjohtësi e me respekt ish mësuesi i asaj kohe, zoti Mesud Çami, i cili gjer më 1908, para lirisë turke, e kishte bërë shkollën një vatër atdhetarizmi, ku u mësonte jo vetëm nxënësve të rritur të shkollës, fshehurazi gjuhën shqipe, por dhe të tjerë jashtë saj merrnin mësime, libra e gazeta prej tij.” Megjithë “shkollat e fshehta”, zyrtarisht shkolla në gjuhën shqipe u çel për herë të parë në qytet, nga mësuesi patriot Andrea Konomi nga Kavaja, në maj 1908 dhe u pagëzua me emrin kuptimplotë, “Liria”. Për këtë flet në kujtimet e tij edhe mësuesi patriot, Thoma Papapano 584, duke thënë se midis atyre që ndihmuan në forcimin e shkollës shqipe: “Liria”...ishte M. Çami, I. Hoxha, S. Zazua, që nuk pushonin së këshilluari fëmijët e shkollave të tyre (shkolla në gjuhën turke) që të regjistroheshin në shkollën “Liria” po donin që të mësonin.” Braktisjen e shkollës së huaj nga të rinjtë, Idriz Guri, patrioti që çdo ngjarje e përjetim të qytetit e gdhendte në shkopin e tij, e përshkruan kështu: U ngritnë ata e shkuan / idadien (gjysmëgjimnazin) iknë e lanë / t’u mirë mbeç i thanë / dhe e bënë besa-besë / ja të rrojmë, ja të vdesim / ja të mbrojmë abëcënë / me gjithë shpirt sa gjallë të jemi. Pas kësaj shkolle që s’pati jetë të gjatë, me mbështetjen e klubit politik “Drita” u bënë përpjekje për të çelur një tjetër. Gjirokastritët dëshironin tashmë jo vetëm atë në nivel fillor por edhe të mesëm. “Ato duar që në mes të janarit 1917 ngriheshin në revoltë për bukë, ato duar janë përsëri që megjithë fukarallëkun nuk kursyen të japin brenda 1 ore në Bahçen e Teqesë 17000 groshë për të 584
Dilo, L. Shkollat e fshehta shqipe në Gjirokastër, “ Mësuesi”, 2 mars, 1977.
396
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
themeluar një shkollë qëndore shqipe si bërthamë e një shkolle laike të mesme.” (shkruan një letrar i kohës) Më 10 shkurt 1917 u çel shkolla “Drita” për të luftuar synimet e pushtuesit Italian si dhe për të ringjallur shkollën shqipe të 1908-s. Në mes të gëzimit popullor çelet kjo shkollë e përshëndetur edhe nga poeti gjirokastrit në mërgim: Erdhi dita / shkolla jonë të na çelet përsëri / lum qyteti, lum ne gjithë / lumja nëna Shqipëri. Në vitin 1919, kjo shkollë hoqi nga programi mësimin e fesë dhe e zëvendësoi me Instruksionin Civil, (mësimi i moralit). Nga dhjetori 1921, aty u mësua edhe një gjuhë neolatine, frëngjishtja”. Në vitin 1919 filloi punën si mësuese në shkollën fillore, mësuesja patriote, Urani Rumbo. Urania, punoi jo vetëm brenda mureve të shkollës, por dhe jashtë saj. Qëllimi ishte të afronte me shkollën vajzën gjirokastrite, prandaj filloi të futej në lagjet e Gjirokastrës. Mësuesja e palodhur së bashku me nxënëset e saj Xhemile Bilalin e Hasibe Hashorvën 585 kërkonte që vajzat gjirokastrite të dilnin nga shtëpia, të linin pas zakonet që i ndrydhnin, të hiqnin ferexhenë e të uleshin në bankat e shkollës fillore. Tingëllon ende aktuale thënia e saj: “Shoqëria që lë pas gruan është si zogu me një krah. Sa mund të fluturojë ai zog, aq mund të eci përpara edhe ajo shoqëri”. Mësuesja, bashkë me gra të tjera me të cilat krijoi shoqëri të gruas, me këngët, vallet, poezitë shkollore, bënë që të afrojë tok me nxënëset edhe nënat e motrat e tyre. “Gëzimi im, -shkruante ajo-, ishte se vendosa në një bankë e krah më krah, vajzën myslimane te Manalatit me ato të Varoshit, si motra të pandara nga njëra-tjetra.” Në vitin 1923, 100 gra gjirokastrite nëshkruan një dokument me U. Rumbon në krye. Me anë të tij, ato kërkonin t’u njiheshin të drejtat e tyre dhe jo të lidheshin me zinxhirë: “Gruaja është një krijesë që kërkon të barabitet me burrat. Ç’ndryshim kemi ne nga ju? Një komb nuk mund të përparojë kurrë vetëm me diturinë e burrave”. Duke marrë shkas nga kjo lëvizje, më 1923, në shkollën e mesme të Gjirokastrës u regjistruan një numër i madh vajzash. Kjo krijoi kushtet që të hapej i pari lice edhe në vendin tonë, ku vajzat mësonin bashkë me djemtë. Gjirokastritët kanë qenë gjithmonë arsimdashës, prandaj rastet kur prindërit nuk lejonin fëmijën të ndiqte shkollën përbënin një problem të madh, që autoritetet e qytetit dhe 585
Dilo, L. Shkolla shqipe “Drita “ në Gjirokastër, gazeta “Mësuesi”, 10 shkurt, 1982
397
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mësuesit e bënin menjëherë prezent në gazetë. Thirrjet ndaj prindërve ishin herë detyruese e herë preknin ndërgjegjen dhe krenarinë e gjirokastritit. Në gazetën “Drita”, (29 maj, 1921), mësuesja patriote U. Rumbo lëshonte thirrjen: “Prindër gjirokastritë: Kuptimi: SHKOLLA përbën një copë të divinitës dhuruar dheut që rojmë për të na afruar më tepër me Të, duke na ngritur në lartësira ideale dritë të shkëlqyerë…Ndihmonani pra, pa u-kursier, n’udhëtimin t’onë të vështirë për arritjen e këtij ideali për idealin e përbashkët t’Atdheut.” Po në këtë gazetë (e hënë 11 Vjesht’ e i 1922 nr.13), në thirrjen që bënte bashkia e qytetit thuhej midis të tjerash: “Prindër në doni që fëmijëria tuaj të bëhen njerës të dobishëm për veten e tyre, për juve dhe përgjithësisht për Atdheun tonë duhet t’i dërgoni rregullisht në shkolla.” Këto thirrje i shoqëruan gjithe kohën gjirokastritët arsimdashës, të cilët ndoqën rrugën e patriotëve korçarë e mësimet e rilindësve, për të qenë krah tyre në përpjekjet për arsimim.
398
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
LORENC AGALLIU
[email protected] Specialist/Arkivist pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave (ASHV Durrës) PËRPJEKJET E QEVERISË SHQIPTARE DHE MINORITETIT ÇAM NË GREQI PËR MËSIMIN E GJUHËS DHE ÇELJEN E SHKOLLAVE SHQIPE GJATË MBRETËRISË SHQIPTARE Hyrje Që pas rënies së Çamërisë nën pushtimin grek, minoritetit çam në Greqi i janë mohuar të drejtat dhe liritë themelor të njeriut, të njohura këto në aktet ndërkombëtarë. Këto të drejta kanë të bëjnë me lirinë e pronës, të kombësisë, të ushtrimit të lirë të votës, të drejtën për të qenë pjesë e vendimarjes dhe për të mësuar e folur gjuhën amtare. Për gati një shekull, shqiptarët në Greqi kanë qenë të privuar nga këto liri dhe të drejta. Çamët e kanë patur të pamundur të flasin lirshëm dhe të mësojnë shqip. Çdo përpjekje për mësimin e gjuhës shqipe, apo leximin e shpërndarjen e librave dhe gazetave shqipe ndëshkohej rëndë nga autoritetet lokale greke të Çamërisë. Pavarësisht masave të rrepta të organeve greke, popullsia çame dhe qeveria shqiptare nuk i ndaluan për asnjë çast përpjekjet për hapjen e shkollave shqipe dhe mësimin e gjuhës shqipe në Çamëri. Në mbështetje të Traktatit të Sevrës (10 gusht 1920), si dhe zotimeve të ndërmara nga qeveria greke, minoritetit çam në Greqi i njihej e drejta për t’u arsimuar në gjuhën e vet amtare. Sipas nenit IX, pika 4 e tij, qeveria greke duhej të krijonte lehtësira të mjaftueshme në sistemin e edukimit për të gjithë ata shtetas grekë që nuk ishin greqishtfolës.586 Pas nënshkrimit të Traktatit të Lozanës, nënshkruar midis Greqisë dhe Turqisë (1923) për shkëmbimin e popullsive respektive, për minoritetin musliman çam në Çamëri filloi një epokë e diskriminimit dhe shkombëtarizimit. Në këtë mënyrë, që nga kjo periudhë e deri në vitin 1927, vëmendja e qeverisë shqiptare u fokusua 586
Dokumente për Çamërinë 1912-1939, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave Tiranë, Dituria 1999. fq.6.
399
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
në respektimin nga ana e shtetit dhe qeverisë greke të të drejtave të pronës dhe ndalimit të shkëmbimit të popullsisë shqiptare. Pas këtij viti, vemendja e qeverisë shqiptare fokusohet disa çështje themelore të të drejtave të minoritetit çam në Greqi, ku një ato është dhe e drejta për t’u arsimuar në gjuhën amtare. 1.1. Gjendja e shkollave dhe mësimit të gjuhës shqipe në Çamëri. Pas miratimit të Statutit Themeltar të Monarkisë dhe shpalljes së Ahmet Zogut si mbret, qeveria shqiptare filloi një kurs të ri të politikës së saj ndaj shqiptarëve jashtë trojeve. Për shkak dhe të reprezaljeve të vazhdueshme të shtetit grek ndaj minoritetit musliman çam në Greqi, duke filluar që me shkëmbimin e kësaj popullsie në bazë të Traktatit të Lozanës (1923), vëmendja kryesore e qeverisë shqiptare u fokusua në drejtim të problemeve që kishin të bënin me liritë dhe të drejtat themelore të këtij minoriteti nga qeveria dhe shteti grek. Pikërisht për këto të drejta dhe respektimin e tyre nga shteti helen, Lec Kurti, i ngarkuari me punë në Legatën shqiptare në Athinë, në gusht të vitit 1929, njoftonte Tiranën zyrtare se “në Çamëri nuk është çel asnjë shkollë shqipe dhe se në fshatrat shqiptare, mësuesit janë vetëm për rroga e nuk përkujdesen aspak për zhvillimin e djelmunisë së Çamërisë”.587 Në fund të vitit 1929, pas shumë përpjekjesh dhe kërkesash të bëra pranë qeverisë dhe autoriteteve vendore greke të Çamërisë, popullsia muslimane shqiptare e Filatit kishte arritur që me aprovimin nga qeveria greke dhe me shpenzimet e veta të çelte një shkollë shqipe. Por menjëherë pasi vunë re se në këtë shkollë mësimi fetar praktikohej në gjuhën shqipe, autoritetet vendore greke të Çamërisë vendosën mbylljen saj. Në këtë shkollë mësonin kryesisht vajza çame, të cilat për shumë arsye nuk pranonin të mësonin në shkollat greke të zonës. Mbyllja e kësaj shkolle shkaktoi një zemërim të thellë te banorët çamë muslimanë, pasi krahas mohimit të gjuhës shqipe, një pjesë e tyre që nuk pranuan t’i dërgonin vajzat në shkollat greke u gjobitën me shuma të konsiderueshme në të holla. Kërkesat e shpeshta të minoritetit çam për respektimin nga ana 587
AQSH, F.151, V.1929, D.366, fl.106-109. Letër e Lec Kurtit, i ngarkuari me punë i Legatës shqiptare në Athinë, drejtuar ministrisë se Punëve të Jashtme Tiranë. Athinë, 3 gusht 1929.
400
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
e qeverisë greke të lirive dhe të drejtave themelore e detyruan kryeministrin grek Venizellos që të dërgonte në Çamëri, drejtorin e Zyrës së Pakicave pranë kryeministrisë greke, Stilianopulos. Gjatë vizitës së tij në Çamëri, zyrtari grek u takua më grupe të caktuara të popullsisë çame, të cilët i parashtruan atij kërkesat për respektimin e pronës, kthimin e pasurisë së konfiskuar familjeve çame, si dhe hapjen e shkollave shqipe në Çamëri. Në takimin që zyrtari i lartë grek pati me banorët e Filatit, përfaqësuesi i këtyre të fundit Musa Demi, paraqiti kërkesën e komunitetit çam për hapjen e shkollave shqipe në Filat dhe ndër katundet e tjera shqiptare. 588 Në fjalën e tij drejtuar Stilianopulos, Musa Demi theksonte se “në shkollat greke të ngrehura ndër katunde shqiptare të mësohet në mos gjuha shqip, të paktën feja në gjuhën shqipe dhe veçanërisht djelmoshat të mos ndalohen kur bisedojnë në gjuhën e tyre”.589 Statistikat greke për arsimin, të cilat pasqyrojnë nivelin e ulët të frekuentimit të shkollave nga fëmijët çamë, janë një tregues i qartë i politikës së ndjekur nga shteti grek ndaj minoritetit çam. Gjatë vitit shkollor 1929-1930, në Paramithi funksiononin gjithsej 10 kopshte dhe 9 shkolla fillore. Në kopshte mësonin 235 fëmijë të moshës parashkollore. Nga këto, 213 ishin djem çamë dhe vetëm 24 prej tyre ishin vajza. Ndërsa në shkolla mësonin gjithsej 362 nxënës, ku nga këta 351 ishin djem dhe 11 vajza.590 Ajo që të bie në sy në raportin e inspektorit grek të arsimit në Çamëri, është fakti se këta banorë trajtoheshin në bazë të përkatësisë së tyre fetare dhe jo mbi baza etnike. Duke bërë një ndarje të tillë, shteti grek lejonte vetëm mësimin e fesë në shkolla dhe jo mësimin e gjuhës amtare. Kështu, qindra e mijëra fëmijë çamë nuk kishin mundësi të praktikonin mësimin e gjuhës shqipe, duke rrezikuar seriozisht asimilimin e tyre. Po ashtu, ajo që vihet re në raportet periodike dhe vjetore të inspektorit të arsimit në Çamëri, është fakti se numri i fëmijëve çamë që ndiqnin klasat e larta të shkollës fillore ishte mjaft i ulët. Sipas raportit, kjo vinte së pari për shkak të fanatizmit të familjeve muslimane, të cilët nuk dëshironin që fëmijët e tyre, e veçanërisht vajzat, të mësonin në 588
AQSH, F.151, V.1930, D.192, fl.48-51 Po aty. 590 Eleftheria Manda, Çamët muslimanë të Epirit 1923-2000, Tiranë, Toena, 2015. fq. 95. Raport i inspektorit të shkollave fillore të Paramithisë dërguar Administratës së Përgjithshme të Epirit, Paramithi, 24 korrik 1930. AYE, 1935, A/4/9, nr.pr. 31681. 589
401
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shkollat e krishtera. Ndërsa numrin e ulët të djemve në klasat e larta, inspektoriati grek i arsimit e justifikonte me faktin se fëmijët në këtë moshë ata merreshin me punët në bujqësi dhe pak interes tregonin për shkollën.591 E vërteta qëndron krejt ndryshe. Në Çamëri gjatë kësaj kohe edhe në ato fshatra me popullsi të pastër shqiptare, nuk kishte asnjë shkollë shqipe. Edhe në shkollat ekzistuese greke, fëmijët çamë merrnin vetëm mësime feje, të cilat në shumicën e rasteve jepeshin në turqisht e greqisht, e fare pak ose aspak në gjuhën shqipe. Në kushte të tilla të mungesës së shkollave shqipe, shumë familje çame i dërgonin fëmijët e tyre të studionin në Shqipëri. Një pjësë e konsiderueshme të rinjve çamë shkollën e mesme e përfundonin në Shqipëri, pasi për ta, një mundësi e tillë në Greqi refuzohej vazhdimisht. 592 Edhe pse gjatë vitit shkollor 1933-34 u hapën 205 shkolla fillore greke me rreth 14 050 nxënës dhe 7 shkolla të mesme me 795 nxënës, popullsia çame mbeti në nivele të ulëta shkollimi.593 1.2. Çështja e shkollave shqipe në Lidhjen e Kombeve. Duke parë mosreagimin e qeverisë greke lidhur me kërkesat e vazhdueshme të popullsisë çame për hapjen e shkollave shqipe në Çamëri, qeveria shqiptare e adresoi këtë çështje pranë Lidhjes së Kombeve në Gjenevë. Ankesa dhe kërkesa në adresë të Lidhjes së Kombeve kundër shkeljes të së drejtave nga qeveria greke erdhën dhe nga përfaqësues të popullsisë çame. Një përfaqësi e kësaj popullsie në gusht të vitit 1927, i drejtoi një letër Lidhjes së Kombeve, ku krahas çështjeve lidhur me të drejtën e pronës, të njohjes së kombësisë dhe përpjekjeve të shtetit grek për shkombëtarizimin e Çamërisë, ngrinin dhe çështjen e hapjes së shkollave shqipe në Çamëri.594 Nga ana e saj qeveria greke i konsideroi si të paqena pretendimet e ngritura nga komuniteti çam i Paramithisë. Duke hedhur poshtë çdo akuzë, qeveria greke shprehte “habinë” lidhur me pretendimet e banorëve shqiptarë se në Çamëri nuk ka shkollë shqipe. Duke vazhduar më tej me justifikimet e veta, qeveria helene në 591
Manda, Çamët muslimanë…fq. 96. Fatmira Rama, Çamëria në vitet 1912-1940, Tiranë, UETPRESS, fq.303. 593 Po aty, fq.302. 594 Peticion dërguar Lidhjes së Kombeve nga një përfaqësi e popullsisë çame të Paramithisë. Peticioni është firmosur nga Mehmet Aliu, Mehmet Zeqiri dhe Agako Duli. Dokumente për Çamërinë.., fq.543-544. 592
402
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
vërejtjet e saj adresuar Lidhjes së Kombeve, theksonte se deri në këtë kohë, nga komuniteti musliman shqiptar në Çamëri nuk ishte paraqitur asnjë kërkesë për hapjen e shkollave shqipe. 595 Po ashtu, lidhur me pretendimet e popullsisë çame për mos arsimimin e fëmijëve të tyre, qeveria greke përgjigjej se “çamët janë të paaftë për çdo kulturë dhe se ata, sistematikisht i shmangeshin çdo përpjekje intelektuale, duke e kufizuar arsimimin e tyre vetëm në disa elemente të njohurive fetare dhe të turqishtes ose shqipes”.596 Në letrën e tij drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve në Gjenevë, Erik Drummondit, në mars të vitit 1928, ministri shqiptar i punëve të jashtme, Iliaz Vrioni, shprehte hapur pakënaqësinë e palës shqiptare lidhur me mos respektimin e të drejtave dhe lirive themelore ndaj komunitetit shqiptar në Çamëri nga ana e qeverisë helene. Ministri shqiptar, krahas problemit të çështjes së pronave të minoritetit çam në Greqi, apelonte pranë kësaj organizate për zgjidhjen e çështjes së shkollave në gjuhën shqipe në Çamëri. Ndër të tjera, në letrën e tij ai theksonte se “në të gjithë Çamërinë s’ka asnjë shkollë shqipe në mënyrë që çamët janë të kondamnuarë (dënuar) të mos përfitojnë nga të mirat e arësimit në gjuhën amtare”.597 Gjatë diskutimit të tij në Sesionin e 50të Lidhjes së Kombeve, të mbajtur në fillim të muajit qershor 1928, përfaqësuesi shqiptar Mehdi Frashëri, ndër të tjera theksonte se “në Çamëri s’ka asnji shkollë në gjuhën shqipe, në mënyrë që gjithë djalëria e këtij vendi nuk gëzon nga të mirat e stërvitjes dhe të arsimit si dhe është lënë në nji errësirë të plotë”. Sipas fjalës së diplomatit shqiptar, të gjitha kërkesat e bëra nga komuniteti shqiptar për të stolisur hapjen e shkollave shqipe kishin mbetur pa asnji përfundim. “Asht për të shtuar se asnji djal shqiptar nuk asht pranuar në internet (zyrat e administratës, L.A) greke që gjinden në zonën e Çamërisë”,theksonte diplomati shqiptar. 598 Qeveria greke e konsideroi si 595
Vërejtje të qeverisë greke paraqitur Lidhjes së Kombeve në lidhje me peticionin e përfaqësisë së popullsisë çame të Paramithisë. Dokumente për Çamërinë.., fq.547-548 596 Po aty. 597 AQSH, F.151, V.1928, D.40, fl.115. Letër e Iliaz Virionit, ministër i Punëve të Jashtme drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve Erik Drummond, Tiranë, 1 mars 1928. 598 Proces verbal i diskutimit të çështjes së pasurive dhe të pakicës shqiptare në Greqi, mbajtur
403
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ndërhyrje në punët e brendshme të saj interesimin e palës shqiptare për të kërkuar respektimin e lirive dhe të drejtave themelore të komunitetit çam në Çamëri. Në fjalën e tij në po këtë sesion, përfaqësuesi grek, Politis, theksonte se “Qeveria shqiptare s’ka asnjë të drejtë të përzihet në çështjet e brendshme të Greqisë…duke harruar se pjesëtarët e minoritetit shqiptar në Greqi janë qytetarë grekë”.599 Masat e ashpra të ndërmarra nga qeveria greke për ndalimin e gjuhës shqipe sollën reagime nga i gjithë opinioni shqiptar, nga qeveria shqiptare, nga popullsia çame në Greqi e Shqipëri. Në nëntor të vitit 1934, ministri shqiptar i punëve të jashtme Xhafer Vila, udhëzonte diplomatët shqiptarë pranë Lidhjes së Kombeve që të lobojnë lidhur me respektimin nga ana e qeverisë greke të të drejtave të minoritetit çam në Greqi. Në lidhje me çështjen e hapjes së shkollave dhe lejimin e gjuhës shqipe në Çamëri, ministri shqiptar udhëzonte se “për çështjen e shkollave në Çamëri duhet të bëjmë një kundërsulm (contre-ataque) kundër Greqisë në mbledhjen e Këshillit, duhej që Zotëria Juaj (fjala është për Mehdi Frashërin dhe Lec Kurtin, L.A) t’i drejtoni n’emër të Qeverisë Shqiptare një letër Sekretarit të Përgjithshëm, për të thënë se në kundërshtim flagrant me traktatin minoritar, qeveria greke as një shkollë në gjuhën shqipe nuk ka hapur në Çamëri”.600 Çështja në fjalë ra në vesh të ministrit të jashtëm turk e atij jugosllav, të cilët nuk ishin të interesuar që çështja shqiptare të diskutohej në seancën e radhë së Këshillit. I interesuar për mos hapjen e shkollave shqipe në Çamëri, ministri i jashtëm turk Tefik Rushdi Bej, i sugjeronte Lec Kurtit që çështja e shkollave shqipe në Çamëri mund të zgjidhej me bisedime midis Greqisë e Shqipërisë, e për këtë mjafton që qeveria shqiptare t’i bëjë një kërkesë qeverisë greke.601 Në nëntor të vitit 1934, përfaqësues të popullsisë çame të vendosur në Sarandë për shkak të reprezaljeve të ndërmara nga qeveritë e ndryshme greke, iu drejtuan me një letër Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Jozef Avenol, ku ndër të tjera i në Lidhjen e Kombeve, gjatë Sesionit të 50-të nga përfaqësuesi shqiptar Mehdi Frashëri. 599 Po aty. 600 AQSH, F.151, V.1934, D.143, fl.69-73. Letër e ministrit të Punëve të Jashtme, Xhafer Vila dërguar Mehdi Frashërit dhe Lec Kurtit në Gjenevë. Tiranë, 23 nëntor 1934. 601 AQSH, F.151, V.1934, D.143, fl.102. Letër e Lec Kurtit dërguar ministrit të jashtëm shqiptar, Xhafer Vila, Gjenevë, 10 dhjetor 1934.
404
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kërkonin që organizmi i drejtuar prej tij të merrte të gjitha masat, duke ndërhyrë pranë qeverisë greke me të gjitha mjetet e nevojshme për njohjen dhe rregullimin e gjendjes së minoritetit çam në Çamëri dhe pranimin e kërkesës së shqiptarëve për të mësuar e folur shqip.602 Në vazhdën e ankesave dhe protestave të popullsisë çame drejtuar Lidhjes së Kombeve, në fund të muajit dhjetor të vitit 1934, përfaqësues të popullsisë çame të Filatit iu drejtuan me një letër sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, ku thelbi kryesor ishte çështja e mësimit dhe çeljes së shkollave shqipe në Çamëri. Ndër të tjera, në letër thuhej se “popullsia çame që banon në Greqi ka për gjuhë amtare gjuhën shqipe, por se që nga viti 1913, qeveria greke që ka pasur si mision zhdukjen e elementit shqiptar dhe gjuhën e tij, ka përdorur të gjitha mjetet për çkombëtarizmin e saj”.603 Duke iu përgjigjur interesit të popullsisë çame në Greqi për çeljen e shkollave shqipe edhe qeveria shqiptare e Tiranës e adresoi këtë problem pranë Lidhjes së Kombeve. Në po këtë periudhë, me anë të një njoftimi, qeveria shqiptare bënte me dije Lidhjen e Kombeve se masat e marra prej saj për hapjen e shkollave në gjuhën greke për minoritetin grek në Shqipëri nuk po gjenin të njëjtin pasqyrim edhe te qeveria greke, e cila në respekt të marrëveshjeve midis dy vendeve apo dhe të akteve ndërkombëtare mbi të drejtat e minoriteteve nuk lejonte hapjen e shkollave shqipe në Çamëri. Duke argumentuar punën e saj në drejtim të të drejtave të minoritetit grek që banonte në disa zona të Shqipërisë së jugut, qeveria shqiptare kërkonte prej Lidhjes së Kombeve që të ndërhynte pranë qeverisë helene për respektimin e të drejtave të minoriteti çam atje, për mësimin dhe lëvrimin e gjuhës shqipe.604 1.3. Hapja e shkollave shqipe në Çamëri gjatë viteve 1935-39. Edhe pas diskutimeve në Lidhjen e Kombeve lidhur me respektimin e të drejtave të minoritetit çam në Greqi, çështja e hapjes 602
AQSH, F.151, V.1934, D.143, fl.57. Letër e përfaqësuesve të popullsisë çame në Sarandë dërguar sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Jozef Avenol. Sarandë, 19 nëntor 1934. 603 AQSH, F.151, V.1934, D.143, fl.107-114. Letër e përfaqësuesve të popullsisë çame të Filatit dërguar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Jozef Avenol. Filat, 10 dhjetor 1934. 604 Kristo Frashëri, Historia e Çamërisë, vështrim i përgjithshëm, Tiranë, UETPRESS, fq. 266-267.
405
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
e shkollave në gjuhën shqipe në Çamëri mbeti në dyert e diplomacisë greke. Krahas kësaj, një çështje mjaft delikate që kërkonte zgjidhje ishte ajo e emërimit të mësuesve në shkollat shtetërore greke për mësimin e gjuhës shqipe në Çamëri. Lidhur me këtë politikë antikombëtare shqiptare, konsulli shqiptar në Janinë, Xhemal Frashëri ngrinte akuzë të rëndë dhe ndaj drejtuesve të klerit musliman në Çamëri, të cilët i konsideronte si njerëz të shitur dhe që pengonin përhapjen e laicitetit nëpërmjet gjuhës shqipe. Po ashtu, në akuzën e tij drejtuar kryesisht drejtuesve të lartë të klerit musliman dhe myftinjve lokalë në Çamëri, Xh. Frashëri theksonte se shumë prej këtyre klerikëve i drejtonin lutjet në gjuhën greke dhe jo në gjuhën shqipe.605 Krahas këtyre problemeve, në letrën e tij drejtuar ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë në muajin janar të vitit 1936, ai kërkonte që të shmangej emërimi dhe dërgimi si mësues të gjuhës shqipe në shkollat greke në Çamëri i mësuesve më origjinë të krishterë, pasi sipas tij, një politikë e tillë ishte e përgatitur nga Athina dhe qarqet shoviniste të saj, për të thelluar përçarjen e komunitetit musliman çam, si dhe për të penguar përhapjen e mësimit në gjuhën shqipe në Çamëri. Në përgjigje të këtyre shqetësimeve, zëvendësministri i punëve të jashtme shqiptare, Dhimitër Berati, porosiste diplomatin shqiptar në Janinë, që të bënte hetimet e duhura mbi premtimet e dhëna nga qeveria greke për çeljen e shkollave shqipe në Çamëri.606 Çështja e emërimit të mësuesve grekofonë në Çamëri u bë objekt diskutimesh në mbledhjen e Këshillit të Ministrave në Tiranë. Në mbledhjen e datës 2 prill 1936, Fuat Asllani, ministër i punëve të jashtme, raportoi përpara qeverisë mbi gjendjen e pakicës shqiptare në Çamëri, si dhe mbi “dizenjimin” nga ana e qeverisë së Athinës të 5 shtetasve shqiptarë, por nga komuniteti grekofon, për t’u caktuar si mësues të gjuhës shqipe në shkollat e Çamërisë. Në përfundim të mbledhjes, Këshilli i Ministrave doli me një promemorje në të cilën theksohej se mësuesit e gjuhës shqipe në Çamëri duhet të ishin 605
Dokumente për Çamërinë.., dok.340, fq.656-657. Letër e Xhemal Frashërit, konsull i Kryekonsullatës shqiptare në Janinë, drejtuar Fuat Asllanit, ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë. Janinë, 19 janar 1936. 606 Po aty. dok.341, fq.659. Letër e Dhimitër Beratit, zv/ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë për Xh. Frashërin. Tiranë, 28 janar 1936.
406
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shqiptarë prej race, gjuhe dhe origjine.607 Në pranverë të vitit 1936, popullsia e qytetit të Filatit iu drejtua me një tjetër letër qeverisë greke, ku çështja kryesore që trajtohej në të ishte hapja e shkollave në gjuhën shqipe për komunitetin çam. Në letrën e nënshkruar nga 150 qytetarë çamë të Filatit, kërkohej që shkollat shqipe në Çamëri të funksiononin veç nga ato greke dhe se mësuesit të emëroheshin nga vetë komuniteti shqiptar.608 Kërkesat e njëpasnjëshme të minoritetit çam drejtuar qeverisë greke për hapjen e shkollave shqipe hasnin në kundërshtime të hapura nga ana e autoriteteve greke ndaj individëve të veçantë dhe popullsisë çame në tërësi. Me urdhër të posaçëm, xhandarmëria greke u angazhua në ndalimin e përdorimit të gjuhës shqipe në gjithë Greqinë veriore, madje gjuha shqipe u ndalua të flitej në rrugë, në kafene, në zyrat e shtetit grek, si dhe në shkëmbimet tregtare midis njerëzve.609 Dënimet për këdo që fliste shqip ishin mjaft të rënda. Penalitetet varionin nga masa me gjobë deri në dënimet me burg. Në muajin maj të vitit 1936, xhandarmëria greke arrestoi në fshatin Picar të Filatit, Shuh Taren, vetëm pse fliste shqip. Në fshatin Vesel u arrestuan djemtë e Lutfi Alushit dhe një nipi i tij për faktin se flisnin shqip.610 Nën pretekstin e gjetjes së armëve, në shtator të vitit 1936, xhandarmëria greke e Paramithisë bastisi më dhjetëra shtëpi të banorëve çamë, në të cilat konfiskoi disa abetare të gjuhës shqipe. Autoritetet ushtarake e civile greke gjatë kontrollit, nën kërcënimin e armëve u deklaronin çamëve se “nëse doni të mësoni shqip, shkoni gjetkë, se këtu nuk keni vend”.611 Në Gumenicë, xhandarmëria greke 607
AQSH, F.151, V.1936, D.164, fl.44. Promemorje e Këshillit të Ministrave të Qeverisë shqiptare, Tiranë, 2 prill 1936. 608 AQSH, F.151, V.1936, D.164, fl.39. Letër e Skëndër Çamit, nënprefekt i Gjirokastrës dërguar Zyrës Sekrete të Ministrisë së Punëve të Brendshme, Tiranë. Në letër ndër të tjera thuhej se “Në Gumenicë e Filat, autoritetet greke kanë paraqitur katër mësues, dy nga grekofonët e Gjirokastrës e dy korçarë dhe u kanë deklaruar se gjoja këta dy mësues janë dërguar nga mbreti i shqiptarëve, por populli dyshon se këta i ka emëruar qeveria greke, por propaganda qëndron indiferente dhe ka mbështetur njoftimin që i bënë myftiut, veprimet u ndaluan tash për tash. Lutemi mundësisht njoftoni nëse mësuesit qëua prezantoi qeveria greke janë të pëlqyer apo duhet të kërkojnë që të emërohen mësues të tyre thjesht shqiptarë”. 609 Manda, Çamët muslimanë…fq.87. 610 AQSH, F. 151, V.1936, D.164, fl.82. Njoftim i Xhemal Frashërit, konsull i Kryekonsullatës Mbretërore shqiptare në Janinë dërguar Z. Fuat Asllani, ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë. Janinë, 20 maj 1936. 611 Po aty, fl.115.
407
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
arrestoi dhe interrnoi, Xhelal Skëndon dhe Qazim Saliun vetëm pse kërkuan hapjen e shkollave shqipe për fëmijët çamë.612 Kryeministri i ri i Greqisë, Joanis Metaksa, i cili mori detyrën në fillim të gushtit të vitit 1936, gjeti në tryezën e punës tri çështje themelore për t’u zgjidhur ndërmjet vendit të tij dhe Shqipërisë.613 Një nga çështjet mjaft të mprehta diplomatike që kërkonte zgjidhje, krahas asaj të pronave të komunitetit çam, si dhe ndalimit të shpërnguljes së këtij komuniteti nga trojet e veta, ishte dhe ajo e hapjes së shkollave shqipe në Çamëri. Lidhur me kërkesat e qeverisë shqiptare drejtuar asaj greke për çeljen e shkollave shqipe në Çamëri, konsulli shqiptar në Athinë, Xhafer Vila pati një takim me drejtorin politik për këtë çështje pranë qeverisë greke, zotin Gustas. Gjatë takimit, konsulli shqiptar i kërkoi zyrtarit grek që qeveria e Athinës t’u përmbahej premtimeve për çeljen e shkollave shqipe dhe emërimin e mësuesve të gjuhës shqipe në këto shkolla. Përgjigja e zyrtari grek ishte se, qeveria helene do të vepronte vetëm nëse qeveria shqiptare do të hapte të paktën një shkollë të vetme në Himarë për popullsinë greke që jetonte atje. 614 Këmbëngulja e qeverisë greke për të mos lejuar hapjen e shkollave të posaçme shqipe për komunitetin shqiptar në Çamëri arsyetohej me faktin se, në të ardhmen këto shkolla mund të ktheheshin në “fidanishte të ideve nacionaliste shqiptare”.615 Lidhur me mësuesit që jepnin mësim në gjuhën shqipe në shkollat e fshatrave, Filat, Gurrëz, Lopës, Sallopi e Smertë, inspektoriati grek i arsimit këmbëngulte se këta mësues u mësojnë rregullisht gjuhën shqipe fëmijëve të familjeve çame. Por nga hetimet e bëra nga banorët çamë dhe nga konsullata shqiptare në Janinë, rezultonte se këta mësues jo vetëm që nuk u jepnin mësim në gjuhën shqipe, por ata silleshin mjaft ashpër me fëmijët dhe komunitetin çam.616 612
Po aty, fl.311. Kristo Frashëri, Historia e Çamërisë: Vështrim historik, Tiranë, UETPRESS, 2015, fq.278. 614 AQSH, F.151, V.1936, D.164, fl.113. Njoftim i konsullit shqiptar në Athinë, Xhafer Vila dërguar zvendësministrit të Punëve të Jashtme, Dhimitër Berati. Athinë, 28 shtator 1936. 615 AYE, 1937, A/4/9a-9, nr.pr.11499, Administrata e Përgjithshme e Epirit për Ministrinë e Jashtme greke, Janinë 11 qershor 1936. Cituar sipas E. Manda, Çamët muslimanë…fq.102. 616 Po aty, dok.363, fq.689. Njoftim i Maksim Hulusit, konsull në Kryekonsullatën Mbretërore shqiptare në Janinë për Ministrinë e Punëve të Jashtme, Tiranë. Janinë, 16 gusht 1937. 613
408
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Emërimi i mësuesve prej race dhe gjuhe shqiptare në shkollat në Çamëri u kundërshtua me forcë nga autoritetet e xhandarmërisë greke me arsyetimin se këta persona paraqesnin pasiguri për autoritetet vendore, si persona aktivë të propagandës shqiptare. Sipas autoriteveve greke, emërimi i tyre në këto shkolla do të forconte ndjenjën kombëtare shqiptare dhe do të përjetësonte njëkohësisht dygjuhësinë në këtë rajon të banuar nga shqiptarët.617 Rasti vonesave të çeljes së shkollës në fshatin Lopës në vitin 1937 ishte mjaft flagrant. Për shkak të afërsisë që ky fshat kishte me Shqipërinë, si dhe për shkak të përbërjes së banorëve, të cilët në masën 100% ishin shqiptarë, autoritetet vendore greke qëllimisht nxirrnin pengesa për çeljen e shkollës shqipe në këtë fshat. Por duke mos patur shpresë në asimilimin e banorëve shqiptarë të këtij fshati, autoritetet vendore greke kishin lejuar funksionimin formalisht të kësaj shkolle.618 Presioni në rritje i qeverisë shqiptare, si dhe demarshet e saj pranë organizatës së Lidhjes së Kombeve, e detyruan qeverinë greke të Metaksait që të pranonte emërimin e mësuesve shqiptarë në shkollat greke në Çamëri. Si rezultat, në 11 tetor të vitit 1937, në Çamëri u emëruan 5 mësuesit e parë të cilët do t’u mësonin gjuhën shqipe fëmijëve çamë. Pas emërimit si mësues të Abdyl Sejkos, Fejzo Beqirit, Qamil Izetit, Jahja Dautit dhe Abdyl Zeqirajt në shkollat e Filatit, Smertës, Gurrës, Lopës dhe Sollopit pritej dhe emërimi i 5 mësuesve të tjerë në shkollat e fshatrave Vrohonë, Faskomilja, Mazrek, Grikohor dhe Karbunarë.619 Në këmbim të emërimit të tyre qeveria shqiptare i kishte premtuar qeverisë greke çeljen e tri shkollave greke në Himarë, porse hapja e tyre do të bëhej pasi mësuesit e sipërpërmendur të fillonin punë.620 Në muajin shkurt të vitit 1938, Inspektoriati grek i Arsimit në Paramithi, shkarkoi nga detyra mësuesin e fesë Habib Hamitin me arsyetimin se ai gjatë mësimit propogandonte në gjuhën shqipe e jo në greqisht e turqisht. Çështja në fjalë u ndoq me shumë vëmendje nga 617
AYE, 1940, A/4/9a-11, nr.pr.19754, Administrata e Përgjithshme e Epirit për Ministrinë e Jashtme greke, Janinë 6 tetor 1936. Cituar sipas E. Manda, Çamët muslimanë…fq.103. 618 Dokumente për Çamërinë, dok.nr.368, fq.694. Njoftim i Maksut Hulusit, konsull i Kryekonsullatës Mbretërore shqiptare në Janinë, drejtuar Ekrem Libohovës, ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë. Janinë, 12 dhjetor 1937. 619 AQSH, F.151, V.1937, D.108, fl.298. 620 Po aty.
409
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kanalet diplomatike shqiptare, por pa mundur të zgjidhej problemi.621 Vetëm gjatë vitit shkollor 1938-39, qeveria greke kishte premtuar se do të hapte rreth 13 shkolla shqipe në fshatrat e Çamërisë, si në Margëlliç, Arpicë, Koskë, Spatar, Versela, Arvenicë, Picar, Kuç, Lugarat, etj. 622 Për pajisjen e këtyre shkollave me tekste shqipe, ministrisë së Arsimit në Tiranë iu kërkua që të shtypte 1 000 copë abetare shqipe në dialektin e toskërishtes dhe 500 copë këndime, po në dialektin toskërisht. Sipas kërkesës së ministrisë së Punëve të Jashtme të Tiranës, sasia e kërkuar ishte minimumi i nevojshëm për mësimin e gjuhës shqipe në Çamëri, e nëse nga kjo sasi do tepronin libra, një pjesë e tyre do t’u shpërndaheshin popullatës për shkrim e këndim.623 Predispozicioni i qeverisë shqiptare të Tiranës për zgjidhjen e çështjes së pajisjes me tekste mësimore të shkollave në Çamëri ishte i lartë. Pa mbushur ende një muaj, në mesin e muajit mars të vitit 1938, ministria e Arsimit në Tiranë kishte gati të gjitha tekstet e kërkuara. Tekstet shkollore së bashku me 20 copë gramatika për klasat e treta dhe 10 copë sintaksa iu dërguan prefekturës së Gjirokastrës, e cila më pas do t’i dërgonte ato në Janinë.624 Ajo që vlen të theksohet është fakti se tekstet e prodhuara për shkollat shqipe në Çamëri, pas këmbënguljes së qeverisë greke iu nënshtruan një procesi të verifikimit të çështjeve të karakterit nacionalist, si dhe ndalimit të propagandës, çështje këto të kërkuara më parë nga Inspektoriati i arsimit grek. 625 Qeveria greke kishte vendosur një kontroll të rreptë mbi botimin dhe përdorimin e teksteve shqip. Për vitin shkollor 1937-38, ministria greke e Arsimit kishte vendosur që tekstet që do të përdoreshin për nxënësit shqiptarë në Greqi, të ishin ato që përdoreshin dhe në Shqipëri, por prej tyre duhej të griseshin fletët që konsideroheshin me përmbajtje nacionaliste. Në shumë raste, faqet e librave me përmbajtje të karakterit kombëtar, me simbole kombëtare, apo me fotografi të patriotëve shqiptarë griseshin. Kështu fotografitë e mbretit Zog në tekste do të zëvendësoheshin më 621
Dokumente për Çamërinë, dok.nr.370, fq.696. AQSH, F.151, V.1938, D.106, fl.49-54. Njoftim i Maksut Hulusit, drejtuar Ekrem Libohovës, Janinë, 28 qershor 1938. 623 AQSH, F.151, V.1938, D.106, fl.8. Letër e ministrit të jashtëm Ekrem Libohova dërguar ministrisë së Arsimit në Tiranë. 19 shkurt 1938. 624 AQSH, F.151, V.1938, D.106, fl.21. 625 Po aty. 622
410
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ato të mbretit të Greqisë, hymni shqiptar do të zvendësohej me atë grek dhe se harta e flamuri i Shqipërisë do të zvendësoheshin nga ato të Greqisë.626 Sikur të mos mjaftonin pengesat që nxirte qeveria greke për hapjen e shkollave shqipe në Çamëri, autoritetet vendore greke nxirnin probleme dhe në shpërndarjen e librave në shkollat shqipe. Ministri fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë Z. Rauf Fico, u ankua te autoritetet greke të Çamërisë, të cilët qëllimisht pengonin shpërndarjen e librave në këto shkolla. Lidhur me këtë, ministri i jashtëm grek Mavrudis, në mënyrë të vazhdueshme i kishte tërhequr vëmendjen ministrit grek të arsimit, duke i kujtuar këtij të fundit se po bëhej pengesë për përbushjen e detyrimeve që rridhnin nga marrëveshjet e arritura midis dy vendeve.627 Shpesh herë mësimbërja në gjuhën shqipe ishte lënë në mëshirën e drejtuesve grekë të shkollave, të cilët e kishin katandisur zhvillimin e gjuhës shqipe për fëmijët çamë vetëm me 2 orë mësim në javë. Në ato pak shkolla, të cilat ende vazhdonin të konsideroheshin shkolla shqipe, mësimi jepej nga mësues të besimeve fetare dhe që nuk ishin njohës të mirë të gjuhës shqipe. Megjithë përpjekjet e qeverisë shqiptare për të vendosur mësues shqiptarë dhe njohës mjaft të mirë të gjuhës shqipe, qeveria greke pengonte qëllimisht emërimin e tyre. Frika ndaj shtimit të elementëve patriotë shqiptarë në shkollat e Çamërisë e detyroi ministrinë greke të Arsimit që në vitin 1939 të kërkonte ndryshime të ligjit për emërimet e mësuesve shqiptarë në këto shkolla. Sipas propozimeve të bëra nga kjo ministri, kërkohej që mësuesit, të cilët do të jepnin mësimin e shqipes në Çamëri, tashmë të emëroheshin nga një këshill arsimor i zonës dhe jo sipas rekomandimeve të ambasadës dhe konsullatave shqiptare në Greqi.628 Pikërisht për zgjidhjen e çështjes së emërimit të mësuesve shqiptarë në shkollat shqipe në Çamëri, qeveria shqiptare kishte menduar që gjatë stinës së verës të dërgonte elementë të duhur në Shkollën Normale të Elbasanit, për t’u përgatitur si mësues. Megjithë përpjekjet e bëra, mundësia për të përgatitur mësues të rinj në një kohë 626
Dokumente për Çamërinë.., fq. 695. Njoftim i ministrit të Punëve të Jashtme të Shqipërisë E. Libohova për Rauf Ficon, ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë, Tiranë 4 janar 1938. 627 Dokumente për Çamërinë…,fq. 708. 628 AYE, 1940, A/4/9a-11, nr.pr.12771, Ministria e Arsimit për Ministrinë e Jashtme greke, Athinë, 22 maj 1939. Cituar sipas Manda, Çamët muslimanë…fq.108.
411
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kaq të shkurtër ishte e vogël. Kjo situatë e përkeqësoi edhe më tepër gjetjen e mësuesve të gjuhës shqipe për të dhënë mësim në shkollat e komunitetit çam në Çamëri. Për të zgjidhur këtë situatë, konsulli shqiptar në Janinë, Maksut Hulusi i propozonte qeverisë shqiptare, që mësuesit ekzistues të jepnin mësim edhe në shkollat e reja të ngritura gjatë vitit shkollor 1938-1939.629 Gjatë këtyre viteve, pavarësisht përpjekjeve të minoritetit çam dhe qeverisë shqiptare, në Çamëri nuk u çelën shkolla të mirëfillta shqipe, por u krijuan kushte të favorshme për mësimin e gjuhës shqipe. Po ashtu, gjatë viteve të fundit të mbretërisë shqiptare, falë përpjekjeve të shtetit shqiptar, në Çamëri u bë e mundur që gjuha shqipe të mësohej si gjuhë e dytë në disa shkolla greke. Përfundime. Si një element i identitetit kombëtar, gjuha shqipe dhe përhapja e saj në viset shqiptare në Greqi, pati një rëndësi të veçantë për qeverinë shqiptare të kësaj periudhe, e sidomos për individë të caktuar, të cilët ishin pjesë e elitës shqiptare të asaj kohe. Qeveritë e ndryshme greke, duke e konsideruar mohimin e gjuhën shqipe si një mundësi për asimilimin e minoritetit çam në Çamëri, kanë bërë çdo përpjekje për ndalimin e mësimit të gjuhës shqipe dhe çeljen e shkollave shqipe në këtë krahinë. Çështja e shkollave shqipe dhe mësimi i gjihës shqipe në Greqi mbetet ende një problem mjaft i rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve që jetojnë në shtetin fqinj. Për të ardhur keq është fakti se që pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, qeveritë shqiptare nuk kanë bërë asnjë përpjekje për përhapjen e arsimit dhe shkollave shqipe në Greqi. Izolimi ndërkombëtar i qeverisë komuniste të Enver Hoxhës, si dhe mungesa e marrëdhënieve diplomatike për një kohë të gjatë me Greqinë bëri që gjatë viteve 1945-90, në Çamëri dhe zona të tjera të banuara nga shqiptarët të mos hapej asnjë shkollë shqipe. Pas viteve ’90 numri i shqiptarëve që kanë emigruar në Greqi është mbi 500 mijë. Gjatë këtyre viteve qeveritë shqiptare nuk kanë bërë asnjë përpjekje serioze për çeljen e shkollave shqipe, ku të mësojnë fëmijët e emigrantëve shqiptarë në Greqi e kudo. Në këtë mënyrë, lind nevoja që shteti shqiptar pikë sa pari 629
AQSH, F.151, V.1938, D.106, fl.94-95. Letër e Maksut Hulusit, dërguar Ekrem Libohovës. Janinë, 30 shtator 1938.
412
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
duhet që t’i japë një rëndësi të veçantë arsimimit të fëmijëve shqiptarë në Greqi dhe kudo në ato vende ku jetojnë shqiptarë të sotshëm dhe të djeshëm. Gjeneratat e reja shqiptare, pavarësisht shtetësisë apo vendit ku jetojnë, duhet të ndihmohen të ruajnë të pa prekur ndjenjat dhe elementët thelbësorë kombëtarë. Bibliografi Dokumente arkivore. Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (AQSH). Dokumente të botuara. Dokumente për Çamërinë 1912-1939, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave Tiranë, Dituria 1999. Literaturë. Frashëri Kristo, Historia e Çamërisë, Tiranë, UETPRESS, 2016. Manda Eleftheria, Çamët muslimanë të Epirit 1923-2000, Tiranë, Toena 2015. Rama Fatmira, Historia e Çamërisë 1912-1940, Tiranë, UETPRESS, 2015.
413
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ROZANA RUSHITI Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë Universiteti i Tiranës MËSONJËTORJA E PARË SHQIPE- KONTRIBUTI I ATDHETARËVE KOLONJARË PËR MËSIMIN E GJUHËS SHQIPE Gjatë periudhës së pushtimit turk e sidomos në kohën e Rilindjes Kombëtare e luftës për pavarësi, nga Kolonja dolën mendimtarë, mësues e njerëz të shquar, si: Fan Noli, Sevasti e Parashqevi Qirjazi, Petro Nini Luarasi, Shahin Kolonja, Jani Vreto, Themistokli Gërmenji, Naum Naçi, Thanas Sina, për të vazhduar me të tjerë emra: Ibrahim e Abedin Shkëmbi, Spiro Ballkameni etj. që shkrinë dhe dhanë jetën për çështjen e arsimit dhe të çlirimit kombëtar. Kumtesa jonë synon të sjellë në vëmendje kontributin e kësaj trashëgimie historike, në hapjen e shkollave shqipe dhe në mësimin e gjuhës shqipe, duke luajtur kështu një rol mjaft të rëndësishëm në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Krahas figurave të shquar kolonjarë, në mbështetje të kësaj kauze kemi rreshtuar edhe emra më pak të njohur, për të cilët nuk është folur aq shumë, ku përmendim Ibrahim, Seit e Abedin Shkëmbi, duke dashur të nxjerrim në pah meritat e kontributin e kësaj familjeje patriotike. Hapja e Mësonjëtores në Korçë, më 7 mars 1887, pati jehonë të gjerë në të gjithë Shqipërinë e veçanërisht në Shqipërinë e Jugut. Shembulli i Korçës, themelimi i Mësonjëtores së shkollës shqipe, pikërisht në këtë qytet e cila nuk qe rastësore, u ndoq edhe nga krahinat e tjera. Populli ynë atdhetar dëshironte që kudo të kishte vatra diturie e atdhetarizmi. Kështu edhe në krahinën e Kolonjës u bënë përgatitjet e duhura që të hapeshin shkollat në gjuhën amtare. Një veprimtari të madhe filloi të zhvillonte në atë kohë në krahinën e tij në Kolonjë, mendimtari, mësuesi i shquar, Petro Nini Luarasi, fillimisht, me shpërndarjen pa shpërblim të librave shqip, të botuar dhe të dërguar nga shoqëritë shqiptare të Bukureshtit. Më 1 shtator 1892, pesë vite pas Mësonjëtores, nisën mësimet në gjuhën shqipe në 6 shkolla, në Luaras, në Gostivisht, në Rehovë, në Vodicë, në Selenicë 414
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të Pishës e në Treskë që ndryshe prof. Murat Gegaj630 i quan “gjashtë dritat e popullit shqiptar”. Për të zgjidhur nevojat për mësues ndihmoi shkolla e Korçës, e cila tashmë kishte fituar një përvojë të mirë. Atë vit drejtor ishte Janko Minxha e zëvendës Petro Nini. Ky i fundit kujdesej posaçërisht për shkollat e rrethit të Kolonjës dhe qe si një inspektor për to. Ky patriot i shquar pas hapjes së Mësonjëtores në Korçë hoqi dorë nga detyra si mësues i shkollave në greqishte dhe iu kushtua krejtësisht punës për t’u mësuar bashkëfshatarëve të tij kolonjarë shkrimin në gjuhën amtare. Me iniciativën e tij, në vitin 1887, u çel në Ersekë një shkollë private shqipe, e cila vazhdoi gati dy vite. Në të mësuan jo vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit. “Për së shpejti- shkruante Petro Nini- nisnë të këndojnë dhe të shkurajnë shqip më të shumtët e shtëpiakëve (banorëve) të Kolonjës dhe të fshatrave të Vakëfeve dhe secili përkujdesej fort çkathëtë t’i jepte mendimet e tij mikut, duke u bërë, me këtë mënyrë, secili mëmëdhetar edhe nxënës i tij edhe mësonjës i të afërmit të tij631”. Po atë vit ai u largua nga Korça dhe iu përkushtua plotësisht jetës e veprimtarisë së këtyre 5 shkollave. I gjithë kujdesi i tij qe të mbaheshin e të funksiononin shkollat e Kolonjës, duke pasur qendrën e drejtimit në fshatin e vet, Luaras. Qe ai që përgatiti mësuesit e pare për këto shkolla, ku përmendim: Kristo Papa Stefani, Guri Kristo Sevo, Bilal Tahiri, Selman Shkëmbi etj. të cilët përhapën mësimin e gjuhës shqipe në shumë fshatra të Kolonjës, të Dangëllisë dhe në zonën e vakëfeve. Në shkollën shqipe të Luarasit shërbeu si mësues Kristo Papa Stefani (Kristo Luarasi), ish-nxënës i Petro Nini Luarasit. Në shkollën shqipe të Vodicës punoi si mësues Vasil Thanas Duro dhe në atë të Treskës shkoi nga Korça si mësues atdhetari i njohur, Nuçi Naçi. Në shkollën e Selenicës së Pishës qe mësues, biri i atij fshati, Balil Tahiri e kështu po atë vit u mësua shqipja edhe në shkollën e vogël në Lavdar të Oparit. Për çeljen e këtyre shkollave shqipe atdhetari i dëgjuar, Gjarasim Qiriazi 632 shkroi ndër të tjera: “Çdo shqiptar i vërtetë do të gëzohet të dëgjojë se sivjet u hapnë në Kolonjë skoli shqipe… Shpresojmë se këto skoli do të hapin udhën edhe për të tjera 630
Murat Z. Gecaj, Nëpër udhët e shkollës shqipe, Tiranë, 2001, f. 33-35. Hysni Myzyri, Mësonjëtorja e parë shqipe e Korçës, SHBLSH, 1987, Tiranë, f. 98. (P. N. Luarasi, “Mallkimi i shkonjave shqipe”, f. 230). 632 Shih: Po aty. 631
415
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe do të zgjojnë ata që kanë mbetur prapa ndër këtë punë.” Ashtu si edhe në Korçë, hapja e tyre nuk u prit me të mirë nga dyja anët, nga kisha ortodokse dhe nga qeveria turke. Kështu u pengua ose u ndërpre shpejt mësimi i shqipes në fshatrat Rehovë e në Gostivisht. Ndërsa pati më tepër arritje në punën e shkollës së Treskës, siç e thamë më lart, mësues qe Nuri Naçi, si dhe në Vodicë. Vështirësi përballoi edhe shkolla shqipe e Selenicës së Pishës dhe veçanërisht ajo e Luarasit. Megjithatë, Kristo Luarasi, në fund të atij viti shkollor shkroi se nxënësit dualën aq mirë në provimet sa sikur të kishim mësuar pesë vjet në gjuhën greke- them se nuk do të dilnin aq të mbaruarë. Më 6 gusht 1893, në Luaras, me mbylljen e vitit të parë, gjatë një ceremonie, ky mësues i nderuar, Kristo Luarasi, u shpreh me këto fjalë: “Bëmë një të mirë për mëmëdhenë tënë, si çdo njeri i vërtetë ka detyrë të bëjë një të mirë në vëllezërit he në mëmëdhe”. Edhe në vitin e dytë mësimet filluan rregullisht në katër shkollat shqipe në Vodicë, në Treskë, në Luaras dhe në Selenicë të Pishës. Kjo gjë shqetësoi qeverinë turke dhe grekët. Ata ndërmorën dhe një operacion ndëshkimor, sidomos ndaj Petro Nini Luarasit. Atij iu kërkua të hiqte dorë nga mësimi i shqipes, por mësuesi ynë atdhetar iu përgjigj prerë se “udhën që kam nisur do ta ndjek!” I detyruar nga përndjekja e tyre, shkoi në Amerikë, ku zhvilloi veprimtari atdhetare dhe në dobi të shkollës shqipe. Petro Nini Luarasi luajti rol me rëndësi në krijimet e shoqërisë “Malli i Atdhëut”. Mirëpo, pas largimit të Petro Nini Luarasit, armiqtë e shkollës shqipe bënë çmos që ta zhduknin ndikimin e tij. Shkolla e fundit që u mbajt hapur për vitin arsimor 1895-1896 ishte ajo e fshatit Luaras. Vetë Petro Nini Luarasi bëri përpjekje të mëdha për këtë gjë. Kështu në 1897 u çel një shkollë private në Ersekë, që vijoi gati 2 vjet, por edhe ajo më pas u mbyll633. Megjithatë nuk u shua dëshira e kolonjarëve për mësimin e gjuhës së bukur amtare shqipe. Përpjekjet për shkrimin e këndimin e gjuhës amtare për çeljen e shkollave shqipe nuk rreshtën nga atdhetarët kolonjarë, ku po përmendim ata të fshatit Qesarakë, një fshat i vogël, por me tradita patriotike. Për vetë karakteristikat e vendndodhjes strategjike ky fshat pati tërhequr vëmendjen e pushtetarëve të kohës, por edhe vlerësohej 633
Gecaj M., “Gjashtë “drita për popullin” në krahinën e Kolonjës”, (1 shtator 1892), Nëpër udhët e shkollës shqipe. Tiranë, 2001, 33-35.
416
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
veçanërisht prej forcave dhe lëvizjeve patriotike të asaj kohe. Në afërsi të fshatit ndodhej edhe nje teqe tepër karakteristike, e cilësuar si teqja e Haxhi Babajt 634 . Drejtuesit kryesorë të kësaj teqeje ishin familjarët e fisit Qesarakë (Shkëmbi). Kjo familje e madhe ishte vendosur në ndërtesat që ndodheshin pranë Teqes. Në këtë zonë ndodhej edhe një shkëmb i madh, i cili për shkak të pozicionit tepër strategjik, shërbeu për shumë vite si strehë e çetave patriotike gjatë betejave, që ata kryenin kundër forcave e pushtuesve turkë dhe më vonë grekë. Gojëdhënat popullore thonë se në zonën ku qëndron fshati kanë kaluar legjione të perandorisë romake, të cilët e cilësuan këtë fshat me emrin e perandorit Qezar, që me kalimin e viteve u emërtua fshati Qesarakë. Teqeja e Qesarakës është e familjes Shkëmbi dhe mendohet të jetë ndërtuar në vitet e shekullit XVI 635 . Pjesëtarët e kësaj Teqeje që nga themelimi i saj dallohen si liberalë, patriotë të flaktë dhe kontribues në lëvizjet patriotike kundër qeverisë turke dhe greqizmit, si dhe në përhapjen sa më të gjerë të shkrimit në gjuhën shqipe. Rendisim disa prej figurave të dëgjuara që kishte nxjerrë ky vend i shenjtë, si Baba Shabanin, që u mësoi kolonjarëve shkrim e këndim në gjuhën shqipe; Baba Brahon, patrioti që punoi me Sali Butkën e Ismail Qemalin; Abedin Shkëmbin, komiti i lirisë dhe punëtori i palodhur i shkollave shqipe. Nga informacionet që sjell në vëmendje, mbështetur jo vetëm nga burime të kësaj familjeje, por edhe në material të marra nga Arkivi i Shtetit, Sadik Shkëmbi shkruan: “Baba Shabani ishte një veprimtar i zjarrtë i lëvizjeve patriotike. Thuhej se ka qenë ushtarak, me specialitet inxhinier arkitekt, duke kryer veprimtari jashtë vendit dhe veçanërisht në Bosnjë. Për t’i shpëtuar persekutimit nga ana e turqve, u detyrua të braktisë detyrën dhe të kthehet në atdhe” 636 Më tej ai sqaron se Shabani duke qenë bektashian u vendos pranë teqes së Haxhi Babajt në fshatit Qesarakë, duke u bërë Baba. Të dhjetë fëmijët e tij (7 djem e 3 vajza) u edukuan me frymën e bashkëpunimit, të mirësisë dhe u karakterizuan nga një ndjenjë e lartë për atdhedashurinë. Fëmijët e tij përballuan me kurajo shtypjen e pushtuesve turkë dhe grekë, veçanërisht në përpjekjet e tyre në çështje të arsimit dhe të përhapjes e 634
Sadik Shkëmbi, Gjurmë, Tiranë, 2014, f. 4. Kjo teqe në gjysmën e shekullit XX u shpall Monument Kulture. 636 Sadik Shkëmbi, Gjurmë, Tiranë, 2014, f. 12-20. 635
417
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
gjuhës shqipe. Ata me kurajo i përballuan këto vështirësi; një pjesë e tyre ndoqën shkollat jashtë vendit në Greqi, Turqi, dhe disa të tjerë u larguan në emigracion, si në Amerikë dhe në Turqi, duke u përfshirë në organizatat dhe shoqatat patriotike, si veprimtarë të palodhur e me popullaritet të madh. Më e spikatur kjo përpjekje patriotike për zhvillimin e arsimit dhe të gjuhës shqipe u reflektua te veprimtaria e djalit të tij, baba Ibrahimi ose i quajtur ndryshe Baba Braho, i cili qe ndër të parët udhëheqës të lëvizjes për Rilindje Kombëtare në rrethin e Kolonjës dhe të Dangëllisë që nga viti 1885. Brahoja, si djali i Baba Shabanit dhe si Baba i teqes së Qesarakës, megjithëse i ri në moshë, iu përkushtua mësimit të abetares dhe shkrimit shqip, kryesisht për t’i mësuar këtë shkrim pjesës tjetër analfabete në zonën ku ushtronte veprimtarinë e tij. Si rrjedhojë e veprimtarisë së gjithanshme të Baba Brahos, teqeja e Qesarakës u kthye në një qendër e rëndësishme për veprimtari patriotike dhe vend për strehimin e komitëve dhe të çetave të tyre. Për veprimtarinë e tij si përhapës i mësimit të abetares shqipe (Sjellim në vëmendje se Abetarja e parë e gjuhës shqipe u përhap në të gjithë Shqipërinë dhe veçanërisht pranë teqeve bektashiane), si bashkëpunëtor i lëvizjes patriotike dhe i strehimit të krerëve të çetave të komitëve, kështu quheshin trimat që luftonin për lirinë dhe pavarësisë e atdheut, Baba Brahon e arrestuan disa herë dhe e burgosën në burgun e Korçës. Vëmë në dukje se gjatë viteve të luftës për shkollën shqipe dhe për pavarësinë e Shqipërisë, mjaft institucione fetare, kisha e teqe, sfiduan përçarjen fetare dhe u bënë qendra të rëndësishme të lëvizjes kombëtare. Kështu teqeja e Qesarakës, e drejtuar nga klerikët, Shaban Shkëmbi e Baba Braho, pritën e përcollën luftëtarë të çetave kryengritëse, si: Çerçiz Topulli, Mihal Grameno, Sali Butkën etj. Në këtë teqe vinin arka me libra me etiketën “Qirinjë për teqen e Qesarakës”637 nga shumë vende të Ballkanit, nga SHBA-ja dhe nga Egjipti. Është për t’u theksuar se Baba Brahoja (Ibrahim Qesaraka) njihej me pseudonimin Bahçe Shkëmbi dhe shërbeu edhe si ndërlidhës mes kolonjarit, Sali Butka dhe Ismail Qemalit. Origjina e mbiemrit Shkëmbi ka ardhur nga pseudonimi që mbante Baba Braho kur i vinin 637
Skënder Aliu, Kolonja- në këndvështrimin arkeologjik e historik, Gazeta “Korça”, nr. 217, 20.4.2014, f. 4.
418
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
librat shqip, gazeta, dhe revista nga Sofja e Bullgarisë, Bukureshti i Rumanisë etj. Këtë pseudonim të tij, Bahçe Shkëmbi, e shohim të dokumentuar në letrën ku Ismail Qemali i drejtohej Baba Brahos më 3 dhjetor 1912. Ky dokument origjinal i është dorëzuar Arkivit të Shtetit nga nipi i Baba Brahos, Seit Shkëmbi. Kjo dëshmohet edhe në letrën e po këtij të fundit, Seit Qesaraka638 (Shkëmbi), djali i Sadik Qesarakës, të botuar në gazetën “Bashkimi” të vitit 1957, nr. 232.
638
Sadik Shkëmbi, Gjurmë, Tiranë, 2014, f. 32.
419
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Shumë vjet të shkuara atj në një shtëpi të Qesarakës jetonte familja e Ibrahim Shabanit. Shtëpija ishte e ngritur afër një shkëmbi të math. Atje, në atë shtëpi, rrëzë atij shkëmbi kam kaluar fëmininë. Ibrahimi ishte xhaxhaj im. Çdo mëngjes e çdo mbrëmje e shikonje xhaxhanë të dilte nga shtëpija e merrte rrugën nga shkëmbi. Mbante në duar diçka të mbështjellë. Në fillim nuk e kuptonja. Por çfarë mbante? Pas ca kohe fillova të kuptoj të fshehtën e shkëmbit. Kjo ndodhi një natë kur xhaxhaj mlodhi fëmijët dhe pasi zbuloj plaçkën që solli nga shkëmbi na tha: -Dëgjoni fëmijë. Kjo që shikoni këtu është një abetarë shqip. Që sot e tutje do të filloni të mësoni me mua. Atëherë unë mësova se abetarja e parë shqipe na erdhi nga Sofja. Shqiptarët e Sofjes i dërgonin ato libra e gazeta në gjuhën shqipe. Baba Brahos i vinin nën pseudonimin Bahçe Shkëmbi. Ushtarët turq vinin përherë e bënin bastisje tek ne sepse atyre u kishte rënë në erë për veprimtarinë e familjes sonë. Të gjitha gazetat e librat shqip i fshehim në zgavrat e shkëmbit. Ndaj me qëllim që të përjetësohej veprimtaria patriotike e familjes së Shaban Qesarakës, nipërit e tij vendosën që familja e Shaban Qesarakës, të mbante tani e tutje mbiemrin Shkëmbi. Në vitet 1912-1919 pjesëtarët e kësaj familje rritën shkallën e veprimtarive të tyre patriotike në të gjitha aspektet. Po përmendim në këtë kumtesë edhe djalin tjetër të Baba Shabanit, babain e Seit e Abedin Shkëmbit, Sadik Qesarakën, që njihej me titullin Sadik Efendi, (titull që e mbanin nëpunësit dhe intelektualët e kohës). Pati studiuar për drejtësi dhe ushtroi detyrën e gjykatësit në Berat dhe më vonë në Turqi. Ai dha një kontribut të spikatur në përhapjen e abetares shqipe, duke mbajtur lidhje të ngushta edhe me Petro Nini Luarasin. Në librin e Sabri Godos “Plaku Butkës” (roman historik 1966) shkruhet se Sadik Qesaraka (Shkëmbi) gërmat e parë shqipe jua kishte mësuar shumë patriotëve luftëtarëve dhe banorëve në zona e fshatra të Kolonjës, të Frashërit, të Përmetit etj., madje veprimtarinë e tij profesionale e patriotike e shtriu deri në Kosovë. Duke qenë se aktiviteti i tij patriotik ra në sy të funksionarëve turkë u arrestua dhe u syrgjynos në Turqi me vendim që nuk mund të kthehej asnjëherë në atdhe. Mbasi kreu dënimin, doli nga burgu dhe filloi punë përsëri si gjykatës. Në këto kushte të reja u bëri kërkesë fëmijëve të tij në Shqipëri që të 420
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
bashkoheshin me të në Turqi, por ata nuk pranuan të largoheshin nga atdheu. Njëri prej tyre ishte Seit Shkëmbi, lindur në vitin 1891, një nga patriotët e lëvizjes kombëtare për liri e pavarësi. Gjatë kohës që studionte në Manastir, i indinjuar nga Ministria e Arsimit në Turqi që iu dha të drejtën e studimit në gjuhën amtare studentëve serbë, bullgarë dhe grekë, Seiti së bashku me djemtë e tjerë shqiptarë nuk qëndruan duarkryq. Ata iu drejtuan me një telegram Ministrisë së Arsimit në Stamboll, telegram që po e paraqesim më poshtë 639 ku kërkohej që kjo e drejtë t’u jepej edhe studentëve shqiptarë.
Së bashku me shokët e tjerë, gjimnazistë të Manastirit e braktisën shkollën dhe u aktivizuan me patriotët e tjerë për të luftuar për lirinë e atdheut. Ai u bashku me çetën e Sali Butkës 640 deri në ditën e ngritjes së flamurit në Vlorë, në 1912. Aktiviteti i tij patriotik dëshmohet edhe në letrën që Sali Butka i shkruan Baba Brahos (xhaxhait të Seitit641), në vitin 1909, ku konkretisht thotë ndër të tjera: Në çetën kanë ardhur edhe shumë të tjerë dhe përsëshpjeti do të 639
Ky dokument origjinal është botuar në gazetën “Bashkimi”, datë 23.11.1957. M. Kraja, Mësuesit për kombin shqiptar, Botimet Toena, Tiranë, 1993, f. 389: Safet Butka, personalitet i arsimit shqiptar, njohës i thelluar i mendimit pedagogjik botëror dhe i rrezatimit të tij në Shqipëri. Veprimtar me ndjenja të theksuara nacionaliste, sidomos për Shqipërinë etnike. Njeri i mendimit dhe i veprimit. E zgjodhi rrugën e luftës për çështje kombëtare nëpërmjet “Ballit kombëtar”, duke u bërë komandant i çetës në zonën e Korçës. Ishte nga mësuesit më aktiv në gjimnazin e shtetit në Shkodër, inspektor arsimi për Tiranën etj. 641 Seit Shkëmbi dispononte shumë dokumente të Rilindjes e pavarësisë kombëtare, të cilat i ruajti me fanatizëm e që i janë dorëzuar Arkivit të Shtetit. 640
421
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
ngrejmë vendin në luftë, vetëm na dërgo ca nga ato plaçkat642 që të ka dërguar Qemali se nuk mjaftojnë këto që kemi se jemi shtuar dhe na duhen për të gjithë. Djali tjetër i Sadik Qesarakës qe Abedin Shkëmbi që sikundër përshkruhet në Revistën Pedagogjike nr. 3, 1988, qe mësues përparimtar dhe me një veprimtari të gjerë atdhetare. U arsimua në gjimnazin turk të Manastirit që drejtohej nga Bajo Topulli dhe më pas ndoqi studimet në shkollën e lartë turke të Selanikut. Duke qenë në moshë më të pjekur dhe nga më të dalluarit për veprimtari atdhetare, u zgjodh sekretar i Klubit Shqiptar të atjeshëm. Studentët e Selanikut, ku bënte pjesë edhe Abedini u futën në Shqipëri nëpërmjet Sarandës. I njohur nga qeveria e Vlorës çeli në Lushnje shkollën shqipe më 13 tetor 1913, duke përgatitur vetë edhe disa nga tekstet shkollore. Këtë shkollë e drejtoi deri në 1920, në janar, kur u mbajt Kongresi i Lushnjes, në të cilin mori pjesë si delegat i Korçës. Në një studim që kryen në shtator të 1917 parashtron disa pikëpamje të tij për arsimin, veçanërisht për mësuesin643. Këtë sintezë punimi ia dërgon Drejtorisë së Përgjithshme të Arsimit me qendër në Shkodër. Në punim në mes të tjerave thuhet: “…përparimi i arsimit mvaret në punimin e thjeshtë të papërtueshëm t’arsimtarëve e …” e pasi e lexon këtë material Luigj Gurakuqi, drejtor i arsimit shqiptar vë këtë shënim për kolegët e tij: “Kam gëzimin të ju diftoj se i kam kënduem me kënaqje idhetë e shfaquna prej z. Abedin Shkëmbi mbi vetëtë e detyart e mësuesvet. Shprësoj se pak nga pak d të nsim edhe na të kuptojmë të vërtetën e të dishërojmë zakone ma të kthjellta e disiplinë ma të shtrengueshme. Në studimin e tij ai shkruan: “Kur them arsimtar, kuptoj Atdhetar. Në qoftë se lëshojmë perin në zgjedhjen e mësuesve, në vend që të ngjitemi në shkallën e Qytetërimit, do të biem në pusin e errët të padijes dhe nuk do ti shërbejmë naltësimit të Kombit”644 Në grupin e mjaft mësuesve e pedagogëve, krahas emrave të njohur, Logoreci, Xhuvani, Gaspër Beltoja etj. përmendet edhe Abedin Shkëmbi 645 , të cilët kanë meritën se jo vetëm ushtruan mësuesinë drejtpërdrejt, por edhe hartuan gramatika, fjalorë, tekste të 642
Është fjala për librat dhe armët që i dërgonte fshehurazi. Musa Kraja, Mësuesit për kombin shqiptar, Botimet Toena, Tiranë, 1993, f. 189-192. 644 Musa Kraja, vepër e cituar, f. 191. 645 Musa Kraja, vepër e cituar, f. 455. 643
422
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
tjerë shkollorë të gjuhës shqipe. Disa mësues me kulturë të përgjithshme e njohuri të thella pedagogjike, u ndalën në veçanti për mësuesin: për rolin e vendin e tij në shkollë, në brendinë e punës e në metodat që përdor etj. duke bërë përgjithësime të veçanta për rolin e tij e duke përgatitur për këtë qëllim manuale në ndihmë të mësuesve. Abedini, duke kuptuar rolin e mësuesit për të ardhmen e vendit e idealizon kërkesën e tij ndaj mësuesit, pasi figura e tij “duhet të jetë e përsosur”. Ai ndalet edhe në përgatitjen profesionale të arsimtarëve në aftësinë e tyre për të punuar me njerëzit, duke dashur të njohë psikologjinë e njeritu në përgjithësi, të prindërve e të nxënësve. Në janar të vitit 1919 emërohet drejtor i shkollës qytetëse të Beratit. Për gjithë veprimtarinë e tij patriotike, si mësues shembullor e shkrues i shumë librave pas çlirimit iu dha titulli “Mësues i Merituar”. Për ta përmbyllur këtë kumtesë, duhet të themi se padyshim, Shqipëria dhe në të gjitha viset ku kanë jetuar shqiptarët, kanë patriotë, mendimtarë, mësues të nderuar, të cilët shkrinë gjithçka në funksion të Shqipërisë dhe të çështjes kombëtare, por ajo që duhet theksuar fort është se Kolonja, ndoshta krahinë e vogël, ka nxjerrë një numër të jashtëzakonshëm njerëzish të ndritur me të cilët krenohen jo vetëm kjo krahinë, por e gjithë Shqipëria e sigurisht krenohem edhe unë, si stërmbesë e njërës prej familjeve më të nderuara kolonjare, familjes Shkëmbi.
Bibliografi Gazeta Mësuesi, Fletë nga historiku i shkollës sonë, Tiranë, 1963, 179 f. Gecaj M., “Gjashtë “drita për popullin” në krahinën e Kolonjës”, (1 shtator 1892), Nëpër udhët e shkollës shqipe, Tiranë, 2001, 216 f. Instituti i Lartë Pedagogjik, Buletin Shkencor 2, viti XI, Shkodër, 1974. Kraja, M., Mësuesit për kombin shqiptar, Botimet Toena, Tiranë, 1993, 490 f. Shkëmbi S., Gjurmë, Tetor, 2014, 75 f.
423
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
MUSTAFA IBRAHIMI Universiteti i Evropës Juglindore, Tetovë
[email protected] SHKOLLAT E PARA SHQIPE NË RAJONIN E PELAGONISË (MANASTIR, PRESPË, PRILEP DHE KRUSHEVË) Hyrje Janë të pakta rastet kur një popull ballafaqohet, qoftë edhe për lirinë e tij, me të gjitha elementet e mundshme kulturore dhe mendore, madje në shkallën më masive, sikur veproi populli shqiptar. Një prej atyre elementeve kyçe që u ballafaqua populli ynë, është edhe çështja e arsimit shqip. Hapja e Mësonjëtores së Parë në Korçë, e cila punën e vet e filloi 130 më parë, qe një rreze drite, jo vetëm për Korçën, por për të gjitha trevat shqiptare. Kjo shkollë realizoi një ëndërr të vjetër të shqiptarëve: daljen në dritë të gjuhës shqipe pas shumë shekujsh, arsimimi i brezave të rinj dhe ringjalljen e ndërgjegjes kombëtare që ngjalli shpresën e madhe që edhe shqiptarët, si një komb i veçantë dhe nga më të vjetrit në Ballkan, nëpërmjet arsimit në gjuhën amtare të ngrihet në majat e larta të përparimit dhe të lirisë. Përpjekjet e vazhdueshme për hapjen e shkollave të para të shqiptarëve të Maqedonisë, e në veçanti ato të Pelagonisë nuk kanë qenë vetëm një çështje me interes të veçantë për arsimimin dhe edukimin e tyre, por edhe jetike për vetë ekzistencën e shqiptarëve të kësaj ane. Arsimi shqip në rrethin e Manastirit, Prespës, Krushevës dhe Prilepit që nga e kaluara e deri me sot ka një histori të bujshme e ndërthurur me shumë peripeci dhe përpjekje të shumta nga popullata e përvuajtur shqiptare e rrethit të Pelagonisë për arsimimin e fëmijëve të tyre e me këtë edhe për vetekzistencën e tyre.. Për këtë qëllim kontributi i mësuesve nga Shqipëria, në veçanti i atyre korçarë do të jetë i jashtëzakonshëm për arsimin e popullatës shqiptare të kësaj treve. Në shkollat shqipe të rajonit të Pelagonisë do të punojnë shumë mësues nga Shqipëria, si: Magbule Luarasi, Koço Çamçe, Theodor Raqi, Gërçar Amali (Korça), nga Shqipëria kanë qenë edhe Nazim Porodina, Myfit Synojmeri (Gjirokastra), etj. Një ndihmë e madhe për hapjen e shkollave në këtë rreth do të jep edhe 424
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
inspektori i atëhershëm i arsimit për komunën e Manastirit, z.Refik Polosku nga Elbasani, sepse me iniciativën e tij do të hapen shumë shkolla në gjuhën shqipe, duke u vënë emra nga tradita dhe historia shqiptare. Vështirësitë rreth hapjes së shkollave të para shqipe në trevën e Pelagonisë Gjuha shqipe vazhdimisht ka qenë pre e pushtetmbajtësve, të cilët asnjëherë nuk u pajtuan lirisht të përdoret, që për fat të keq në disa mënyra zgjat edhe sot e kësaj dite . Qëndrimi i perandorisë osmane ndaj politikës gjuhësore, tashmë dihet. Por strategjia serbe nga viti 1912-1918 ndryshohej nga ajo turke. Ata prej fillimi kanë hartuar plan se si do t'i mashtrojnë shqiptarët, me qëllim të moshapjes së shkollave, ku zhvillimi i mësimit do të bëhej në gjuhën turke. Në një shkrim zbulojmë planet serbe ku thuhet: "Ju do të shikoni me hoxhallarët të merreni vesh, dhe t'i bindni që t'i lëshojnë fëmijët në shkollat tona (serbe), por vullnetarisht, kurse hoxhallarëve t'u premtoni se do të merren si mësues, të cilët do të duhet tu japin mësim fetar. Pasi t'i kënaqim ata, pyetja rreth hapjes së shkollave të tyre, as që do të ngrihet…” Mësimi fetar është lejuar vetëm nga pikëpamja taktike që mësimi të zhvillohet në gjuhën turke, e jo shqipe, për këtë ka qenë i angazhuar hoxha. Nëpunësi i shkollave nga rrethi i Prilepit, me aktin nr. 12 i vitit 3.01.1914 i është drejtuar Gjykatës të Komunës së Prilepit me propozimin " Nëse gjykatësi prej sot ta ftojë hoxhën e këtushëm Hafëz Jasharin, dhe vetë të propozojë mësues për mësimin fetar për fëmijët muhamedan dhe le t'i kumtojë menjëherë të vijë këtu në zyrë”. Nga raportet shihet se në të gjitha shkollat, procesi mësimor është zhvilluar në gjuhën bullgare, përveç në tri shkolla: Peshtalevë, Cërnilishtë dhe Desovë, ku mësimi në vend në gjuhën shqipe është zhvilluar në gjuhën turke, kryesisht mësim fetar. (Todoroski 1972:104). 1. Shkollat dhe mësuesit e parë në rrethin e Manastirit Manastiri i cili njihet si qytet ku u mbajt Kongresi për unifikimin e alfabetit, ka edhe një vlerë më të madhe, sepse pikërisht në këtë qytet, në vitin 1885 hapet shkolla e parë private në gjuhën shqipe, nga ana e Gjerasim Qiriazit, pra disa vjet para asaj të Korçës. Shkolla fillore në fshatin Kishavë Shkolla e parë në gjuhën shqipe në Këshavë do të hapet 425
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
menjëherë pas çlirimit në vitin shkollor 1945/46, ku mësimi do të mbahej nëpër shtëpitë private. Në këtë periudhë shkolla e Këshavës emërtohej “Marshall Tito” dhe ka patur 109 nxënës të cilët kanë punuar në katër klasa të pastërta. Mësues i parë në fshatin Këshavë mbas çlirimit ka qenë Angjelina Tomi. Shkolla fillore në Mexhitli Për herë të parë shkolla shqipe hapet në vitin 1956/57, kurse si mësues i parë u pranua Alija Alijeviç nga Prizreni, i cili ka punuar me 23 nxënës të ndara në 4 klasa. Mësues tjerë që kanë punuar janë: Daim Muslimi, Xhelal Selimi nga Prespa, Vasfi Lumnai po ashtu nga Prespa, Xhavit Elmazi nga Manastiri, Milaimi nga fshati Presill. Në vitin 1996, si mësuese punon Lulzime Klenja po ashtu nga Manastiri .. (Rushani 22/2007:15). 2. Shkollat dhe mësuesit e parë në rrethin e Prilepit Gjatë periudhës 1912-1918, nga raportet arkivore shihet qartë se në të gjitha shkollat e rrethit të Prilepit, procesi mësimor është zhvilluar në gjuhën bullgare, përveç në tri shkollat me nxënës shqiptarë, si në: Peshtalevë, Cërnilishtë dhe Desovë, ku mësimi është zhvilluar në gjuhën turke. (Stojkoski 1990:153). Mësimi fetar është lejuar vetëm nga pikëpamja taktike që mësimi të zhvillohet në gjuhën turke, e jo shqipe, për këtë kanë qenë të angazhuar hoxhallarët. Nëpunësi i shkollave nga rrethi i Prilepit, me aktin nr. 12 i vitit 3.01.1914 i është drejtuar Gjykatës së Komunës së Prilepit me propozimin “ Nëse gjykatësi prej sot ta ftojë hoxhën e këtushëm Hafëz Jasharin, dhe vetë të propozojë mësues për mësimin fetar për fëmijët muhamedan dhe le t’i kumtojë menjëherë të vijë këtu në zyrë. (Stojkoski 1990:112). Nuk do të vonohen shkolla e parë në gjuhën shqipe edhe në rrethin e Krushevës dhe Prilepit, do të hapen në vitin shkollor 1945/46. Shkolla fillore në fshatin Cërnilishtë Shkolla në gjuhën shqipe në fshatin Cërnilishtë u hap në vitin 1946. Në këtë vit, inspektori i atëhershëm i arsimit për komunën e Manastirit, z.Refik Polosku nga Elbasani ndihmoi shumë në hapjen e shkollës shqipe jo vetëm në këtë fshat, por edhe n rrethe tjera. Kur erdh momenti se si ta pagëzojnë shkollën, propozimi i tij ishte, që shkolla ta merr emrin e figurës më të shquar shqiptare "Ismail Qemali", kishte deklaruar mësuesi i parë Adem Abdullahu. Por, kjo 426
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
nuk zgjati shumë, rrëfen me keqardhje Ademi, sepse emri i shkollës “Ismail Qemali” do të ndërrohet disa herë radhazi. Si mësues të parë të kësaj shkolle kanë qenë: Adem Abdullai nga f.Cërnilishtë (punoi prej vitit 1952-1966); Ali Sulejmanoski nga Debreshti i Prilepit, Shaqire Lara nga Luboteni i Shkupit, Remzi Bajrami nga Zhitoshja etj. Nga viti 1947 -1950 vijnë edhe mësues të rinjë, si: Amit Lena nga Radolishta e Strugës, Saxhide Aruqi nga Vrapçishta e Gostivarit. Një kontribut të veçantë kanë dhënë mësuesit nga Shqipëria, edhe atë Bardhyl Leka (punoi dy vjet 1947 dhe 1948), mësuesi Baki, kurse nga viti 1952-1966 punoi edhe mësuesja nga Korça Magbule Luarasi. Gjithashtu disa dekada në këtë shkollë punuan edhe mësuesit: Musa Polisi dhe Sabit Tushi nga Dobovjani i Strugës (Ibrahimi 1996-a:11), bashkëshortët Nazifi dhe Magbulja po ashtu nga Struga, Enver Hoxha nga Livadhia dhe shumë mësues tjerë nga vendi, midis tyre edhe autori nga viti 1990-1998. Shkolla fillore në fshatin Desovë Pas çlirimit shkollë fillore u hap edhe në Desovë, e cila mbante emrin e një luftëtari të rënë në luftë nga ai fshat me emrin “Ismail Aliti”. Por pas shpërnguljes masive për Turqi, kjo shkollë në vitin 1963 do të shuhet dhe do të riemërohet me emër tjetër ShF “Pero Toshev”. Nxënësit që prindërit e tyre nuk u shpërngulën nga viti 1963 deri 2004 do të mësojnë në gjuhën maqedonase, kurse nga ky vit do të rifillojë mësimi në gjuhën shqipe, si në ciklin e ulët, ashtu edhe në atë tetëvjeçarë. Një kontribut të rëndësishëm për ta mbajtur gjallë këtë vatër arsimore po japin mësuesit e fshatit Cërnilishtë, të cilët udhëtojnë çdo ditë. 3. Shkollat dhe mësuesit e parë në rrethin e Krushevës Shkolla fillore në fshatin Zhitoshë Shkolla e parë fillore në gjuhen shqipe në rrethin e Krushevës hapet në fshatin Zhitoshë që më datën 01.09.1946. Mësuesi i parë që ka punuar në gjuhen shqipe ka qenë Nazim Porodina, i cili ka punuar dy vite në Zhitoshë. Më vonë punojnë edhe arsimtarët tjerë si : Memedali Arifi, Sinan Sinani, Ibrahim Ibrahimi, Myfit Sinojmeri, Qemal Sulejmani, Memedali Sulejmani, Remzi Bajrami, Isa Isai, Sulejman Asani, Sadem Xhelili etj. Në vitin shkollor 1948/49 shkolla "Liria" është rrit në tetëvjeçare dhe kështu ka punuar deri në vitin shkollor 1954/55, kur filloi 427
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shpërngulja e shqiptarëve për në Turqi. Në vitin shkollor 1964/65 Sh. F."Liria" për herë të dytë rihapet por jo edhe me mësim në gjuhën shqipe, siç ishin vitet e para pas çlirimit, por mësimi tash zhvillohej prej klasës së I deri në klasën e IV në gjuhën shqipe, mandej prej kl. V-VIII në gjuhën maqedonase. Tetëvjeçarja e plotë në gjuhën shqipe arriti të rihapet pas shumë orvatjeve dhe kërkesave në vitin 1975/76. Në shkollën e Zhitoshës, një kohë ka punuar edhe mësuesi progresiv dhe kombëtar Myfit Sinojmeri (Ibrahimi 1996-b:13-18 mars) nga Gjirokastra, i cili aty edhe u vra në rrethana akoma të pandriçuara sa duhet, edhe pse fajtori kryesor ishte pushteti i atëhershëm komunist maqedonas. Sidoqoftë ai dha kontribut të madh në forcimin e vetëdijës kombëtare të banorëve të këtij fshati. Nga ky fshat ka qenë edhe Ali Feti Beu, i cili ka mësuar në shkollën ushtarake në Manastir, bashkë me Qemal Ataturkun. Në Turqi ka ushtruar detyra të larta, të cilët emrin e tij dhe të Zhitoshës i afirmonin jo vetëm në Turqi, por edhe jashtë saj. (Nexhipi 2002:28-29). Shkolla fillore në fshatin Alldançe Në vitin shkollor 1947/ 48 për herë të parë do të hapet shkollë në gjuhën shqipe edhe në fshatin Alldançe, fshat i komunës së Krushevës me emrin karakteristik të sistemit komunist “Bashkimi” duke asociuar në “Vëllazërim – Bashkimi”. Si mësues të parë që kanë filluar punën në këtë shkollë kanë qenë Esat Disha dhe Sinan Kostenja. Ndër mësuesit e tjerë që ka punuar në këtë shkollë kanë qenë edhe Isen Bekteshi nga Kërçova, Ismail Ismaili nga Struga, dhe të tjerë si: Nazim Prodina, Memedali Arifi, Sinan Sinani, Ibrahim Ibrahimi, Mufit Synojmeri, Qemal Sulejmani, Remzi Bajrami, Sadem Gjelili etj. Arsimtarë të tjerë që njihen si ndër të parit në atë kohë ishin edhe Galip Demiri nga fshati Nerovë, Raim Islami dhe Xhemail Jusufi po nga i njëjti fshat. 4. Shkollat dhe mësuesit e parë në rrethin e Prespës Menjëherë pas aneksimit të Prespës, pjesa ose zona italiane përfshiu 32 fshatra me një nënprefekturë në qendër në Carev Dvor (oborri i mbretit) që gjendet midis Resnjes dhe Oteshovës. Administrativisht nën prefekturën e Carev Dvorit u lidh me prefekturën e Korçës, kështu që marrëdhëniet tregtare etj., midis Prespës dhe Korçës u bënë të përditshme. Në Prespë shkollat e para u hapën në mars të vitit 1942 në nënprefekturën e Carev Dvorit, edhe 428
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
atë në pesë fshatra: Kranj, Kishavë, Bella Cërk (Kisha e Bardhë), Carev Dvor (Oborri mbretëror) e Kozjak (Dhidhkuq). Arsimtarët e parë ishin kryesisht nga Korça. 5. Ndërrimi i emrave të shkollat fillore Ajo që brengos më së shumti gjatë këtij rrugëtimi të arsimit shqip në këtë trevë, ishte emërtimi i shkollave shqipe. Duhet pasur parasysh së shumë shkollave fillore shqipe në Maqedoni, gjatë periudhës moniste u janë ndërruar emrat. Ato më parë, në kohën e pasluftës së dytë botërore kur kishte një fare liberalizimi, pothuajse të gjitha ishin emëruar me emra nga kultura dhe historia shqiptare. Me kalimin e kohës ato u bënë "halë në sy" për pushtetin të cilët shumë shpejt do të zëvendësohen apo ndërrohen me emra nga kultura maqedonase dhe jugosllave. Në trevën e Prilepit pushteti komunist nuk do të pajtohet me emrat e këtillë dhe në vitin 1953-54 së pari do të ndërrohet emri i shkollës fillore "Ismail Qemali" në fshatin Cërnilishtë, duke kaluar së pari në “Gjorçe Petrov”, e më pas edhe në “Petre Gliguroski”. E njëjta gjë do të ndodh edhe me shkollën fillore “Ismail Aliti” në Desovë, e cila do ta mbajë këtë emër deri në vitin 1963, kur thjesht fshati do të zbrazet për shkak të shpërnguljeve për në Turqi që pushteti do ta shfrytëzoj momentin për të ndërruar emrin e shkollës në “Pero Toshev”. Ndërrimi i emrit të shqip do t’i ndërrohet edhe Shkollës Fillore “Bashkimi” në Alldançe, duke e pagëzuar me emrin “Nikolla Karev”, emër që e mban edhe sot e kësaj dite. Deri sa shkolla fillore e fshatit Cërnilishtë, falë iniciativës dhe gjindshmërisë të drejtorit të asaj kohe Sevgani Ibrahimit, në shtator 2009, do ta rikthej emrin e vjetër "Ismail Qemali", kurse në fshatin Desovë, Alldançe e disa tjerë edhe më tej janë emrat të imponuara dhe të zëvendësuara me dhunë. 6. Kontributi i mësuesve nga Shqipëria Në rajonin e Prespës, Manastirit, Prilepit dhe Krushevës mësuesit nga Shqipëria, fillimisht do të vendosen nëpër familjet sepse në ta gjetën ambient më të favorshëm për veprim. Mikpritja nuk mungonte në çdo aspekt. Me fjalë të tjera, mësuesit nga Shqipëria të pajisur me ndjenja kombëtare progresive dhe internacionaliste dhanë kontribut të papërshkruar në ngritjen e nivelit kulturo-arsimor të shqiptarëve të Maqedonisë, kurse me laramaninë e tyre fetare 429
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
kontribuuan edhe në drejtim të tolerancës fetare shqiptaromaqedonase etj., sepse siç thekson historiani Reshat Nexhipi , mësuesit nga Shqipëria ishin të feve të ndryshme mysliman (synit dhe shihitë) dhe të krishterë (katolik dhe ortodoks) (Nexhipi 2003:207). Kontributi më i madh i mësuesve korçar, ishte në rrethin e Prespës. Sipas të dhënave del se në Bella Cërkvën e Sipërme, mësues ishte Koço Çamçe nga Korça, në Gërçar Amali dhe Theodor Raqi nga rrethi i Korçës, Faik Lake në Kranjë, Alberta dhe Agim Kodra motër e vëlla në Nakolec etj. Arsimtarët tjerë ishin: Ali Dangëllia, Efer Avrazi dhe mësues Remziu të cilët shërbenin në Carev Dvor, Kozma Gjata, Amali Berberi, Mirko Façe dhe Raqi Grabocka në Podmoçan, Koço Çamçe, Meropi Maliqi, Faik Laske, Elizabeta Treska, Refail Koteli etj. shërbenin në Kozjak, Kranjë dhe Bella Cërkvë. (Nexhipi 2003:204). Po ashtu nga Korça ishte edhe mësuesja e parë në këtë rreth Magbule Luarasi, e cila duke punuar në tri fshatra, dha kontribut shumë të madh në arsimin shqip në rrethin e Prilepit dhe Krushevës, Ajo së pari punoi në shkollën fillore “Ismail Aliti” në Desovë, më pas në shkollën tetëvjeçare “Liria” në Zhitoshë dhe deri në fund të jetës punoi në shkollën fillore “Ismail Qemali” në fshatin Cërnilishtë. Transferimi nga Zhitoshja në Cërnilishtë u bë pas vrasjes së mësuesit Myfit Sinojmerit në vitin 1953, kur edhe u mbyll kjo shkollë. Magbule Luarasi jetonte në Prilep me dy fëmijët e saj, por meqë e kishte lënë amanet, varrimi u bë në varrezat e fshatit Cërnilishtë, ku kishte punuar 17 vjet dhe ku pushon trupi i saj. 7. Kontributi i “Mësuesit të popullit” Myfit Sinojmeri nga Gjorokastra Myfit Sinojmeri u lind më vitin 1923 në Gjirokastër. U lind dhe u edukua në një familje me tradita të forta patriotike, e cila e cila arsimin e çmonte mbi të gjitha. Ambientet gjeografike në të cilën e zhvilloi aktivitetin arsimor qenë të ndryshme:së pari punoi në Kërçovë, në fshatrat e Tetovës, Strugë dhe në Zhitoshë të Krushevës. S’ka dyshim se në këto treva të banuara me shqiptarë, ndikoi së tepërmi dhe la mbresa e gjurmë të pashlyeshme në mendjen dhe në formimin e tyre si intelektual i ardhshëm. Pas qëndrimeve në disa treva ku elementi shqiptar ishte më i madh ,Myfitin do ta gjejmë në një regjion ku elementi shqiptar ishte më i vogël dhe më i izoluar. 430
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Megjithatë edhe këtu jetonin shqiptare por për shkak të kushteve të vështira për punë ishte vështirë të gjejë kuadër arsimues për ta vazhduar procesin mësimor në 14 fshatrat shqiptarë të anës së Krushevës dhe Prilepit. Vdekja e hershme dhe e kobshme e Myfitit paradoksalisht shënon etapën e pengesave më të mëdha,që ushtronte pushteti i atëhershëm sllavo-komunist, për ta penguar popullatën shqiptare për arsimimin dhe emancipimin e saj në çdo segment të jetës. Në ditën e kobshme, 14.02.1954, dora kriminele do të realizojë skenarin e regjisorëve dhe autorëve të planeve shoveniste-monstruoze për likuidimin e tij. Me ndihmën e dikujt, të besueshëm për ta. Pas disa ditësh,Myfiti varroset në varrezat e Strugës, aty ku edhe sot pushon trupi i tij. Përfundim Jeta dhe vepra e mësuesve të kësaj periudhe është e lidhur ngushtë me historinë e shkollës dhe të mendimit pedagogjik të shqiptarëve, menjëherë pas çlirimit. Ata ëndërronin një Kohë të Re, e cila do t’ia hapte horizontet e perspektivës për arsimin dhe emancipimin e tërësishëm të popullatës shqiptare këtu në Maqedoni. Andaj, pjesën më të madhe të veprimtarisë së tyre ata ia kushtuan mësuesisë. Me plot të drejtë mund të themi se ndoqën vazhdën e rilindasve që e konsideronin mësuesin jo vetëm si mësimdhënës të thjeshtë, por si luftëtar aktiv për përhapjen e arsimit kombëtar. Edhe pse qëndrimi i disa prej këtyre mësuesve që i përmendëm zgjati disa vjet, kontributi i tyre në këtë vend ishte mjaft i madh, prandaj nuk është gjë e rastit që nga ky rajon dolën aq tepër mësues sa që numër i madh të tyre ishin të detyruar të kryejnë detyrën e tyre të shenjtë nëpër viset e tjera jashtë Prespës, sidomos në fshatrat e Tetovës, Shkupit, etj., ku ndjehej mangësi e madhe për arsimtarë. Duke vlerësuar lart punën e tyre aq të frytshme arsimuese dhe pedagogjike duhet të gjithë pa përjashtim të renditen në listën e personaliteteve që shquhen për kontribute atdhetare, ashtu siç ndodhi me punën arsimuese, pedagogjike dhe letrare të mësuesit Myfit Sinojmeri, i cili me propozim të shoqatave dhe asociacioneve të ndryshme, nga Presidenti i Shqipërisë Sali Berisha me dekretin nr..811 të datës 11 prill 1994, u dokorua me titullin ,,Mësues i popullit”. 431
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Frytet e këtyre mësuesve, pas shumë viteve po ndjehen në të gjitha këto vendbanime shqiptare. Falë punës së palodhshme të këtyre mësuesve dhe përpjekjet e tyre deri në pension sot kemi një numër shumë të madh intelektualësh të profileve të ndryshme që garantojnë ardhmëri dhe prosperitet të popullit tonë. Bibliografi IBRAHIMI, M. (2003), Thesari folklorik shqiptar nga rajoni i Pelagonisë. Interlingua: Shkup. IBRAHIMI, M. (2005) E folmja shqipe e rrethit të Prilepit dhe Krushevës. Interlingua:Shkup. IBRAHIMI, M. (2007) Fjalë dhe shprehje popullore nga rrethi i Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua: Shkup. IBRAHIMI, Mustafa. (1996-a). Merritojnë të transferohen në vendlindje. Në gazetën “Flaka e vëllazërimit”, Shkup, 12.03.1996, f.11. IBRAHIMI, Mustafa. (1996-b). Myfit Sinojmeri-luftëtar aktiv për përhapjen e arsimit kombëtar. Në gazetën “Flaka” (Fejton në 5 vazhdime nga data 13 – 18 mars 1996), Shkup. NEXHIPI, Reshat. (2003). Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj. Kërçovë. NEXHIPI, Reshat. (2002). Shqiptarët e Prilepit dhe Zhitoshës anëtarë të Komitetit të Kosovës. Në revistën“Zëri i Pelagonisë”, nr.6/ Tetor 2002, Shkup. RUSHANI, Habib. (2007). Shkollimi në fshatin Mexhitli - dikur dhe sot. Në revistën “Zëri i Pelagonisë”, nr.22/shkurt 2007, fq.14-15. Interlingua, Shkup. СТОЈКОСКИ, В. Милан. (1990). Просветата во Прилеп и Прилепско 1912-1918. Прилеп. ТОДОРОСКИ, Глигор. (1972). Просветната политика 19121915. Скопје.
432
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
RAMADAN ASLLANI MBIJETESA E ARSIMIT SHQIP NË KAÇANIK NË MASAT E DHUNSHME SERBE Në fillimvitet ’90, administrata politike e shtetërore e Serbisë, dëboi me dhunë personelin arsimor dhe nxënësi nga institucionet publike, duke na kërcënuar për pranimin e plan-programeve dhe masave të dhunshme serbe. Shkollat e mesme të Kaçanikut: Skënderbeu dhe Voskopoja kanë qenë në shënjestër të veçantë për shkak të shpalljes së Kushtetutës së Kosovës në Kaçanik, më 7 Shtator 1990, e njohur si Kushtetuta e Kaçanikut. Me gjithë trysnitë e ndryshme serbe, mësimdhënësit dhe nxënësit kaçanikas vazhduan dhe mbajtën procesin edukativo-arsimor në shtëpitë-shkolla. Pos të ashtuquajturave bisedave informative të drejtorëve e mësimdhënësve, si dhe të keqtrajtimeve të rënda fizike të tyre, arsimi shqip mbijetoi, jo vetëm në Kaçanik, por në gjithë Kosovën. Qemë dhe mbetëm i vetmi institucion edukativo-arsimor në Kosovë, që ka punuar me plan-program të Ministrisë së Arsimit të Republikës së Kosovës, si dhe ka lëshuar diploma, dëftesa dhe vërtetime me mbishkrimin Republika e Kosovës. I gjithë ky kontribut ishte pa pagesë, pa libra, pa banka, pa karrige dhe pa kushte, por me qëndrimin dinjitoz të personalit arsimor. Edhe në shtëpitë-shkolla na bastiste policia serbe, duke na i konfiskuar dokumentacionin dhe duke na kërcënuar, por kurrë nuk u dorëzuam. Sot, ish-drejtori nga pasojat e dhunës policore nuk jeton, një ish-mësimdhënës jeton me pasoja, etj. Por, fatmirësisht, sot kemi emra të njohur të ish-nxënësve, të dalë nga mbijetesa e mësimdhënies në shtëpi-shkolla. Fjalët kyçe: dëbim, dhunë, mbijetesë, mësimdhënie, plan-program, shtëpi-shkollë. Rrethanat politike dhe okupuese të arsimit shqip të Kosovës Pas ngjarjeve të 1981-ës, problem i diskutueshëm dhe temë e përditshme e pushtetit jugosllav, e në veçanti e atij serb, ishte çështja e plan-programeve mësimore në arsimin shqip të Kosovës. Ai kërkonte me ngulm korrigjimin apo më mirë të themi ndryshimin e këtij planprogrami, ku sipas tyre ishte faktori kryesor në indoktrinimin e rinisë 433
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
dhe të shkollave shqipe, që u bënë demonstratat e atij viti. Kjo ishte një mollë sherri midis serbëve dhe shqiptarëve, sepse shqiptarët e kishin hartuar këtë plan-program, si sprovë e identitetit kombëtar në mbrojtjen e arsimit shqip në Kosovë. (Ramadan D. Ramadani, Mbijetesa e arsimit shqip në Komunën e Ferizajt 1990-1999, Ferizaj, 2015, f. 38). Gjatë vitit të sipërpërmendur, këshilltarët e Entit Pedagogjik Regjional ishin urdhëruar urgjentisht nga regjimi serb për të shkuar nëpër shkollat e ndryshme të komunave të Ferizajt, të Kaçanikut dhe të Lipjanit për të biseduar me mësimdhënës, se plan-programet në gjuhën shqipe duhet të ndryshohen në lëndët: gjuhë shqipe dhe letërsi, në histori, në muzikë, në art dhe në edukatë shoqërore, duke futur në to përmbajtje të tjera. Plan-programet e këtyre lëndëve duhej të plotësoheshin me përmbajtje dhe kulturë jugosllave, në veçanti serbe, me arsyetimin se do të bëhej afria e popujve dhe forcimi i vëllazërimbashkimit. Këtë gjë, mësimdhënësit me këmbëngulje nuk e pranuan, ku më pas do të fillojnë procedura të tjera administrative e ndëshkuese për këtë kategori dhe shumë të tjera në nivel të Kosovës. Në fillim të 1989-ës, në Kosovë po zhvilloheshin diskutime të fshehta dhe publike për ndryshimet kushtetuese nga politikanë serbë. Kjo ishte si rezultat i pakënaqësisë së tyre për avancimin e Kushtetutës të statusit të ish-Krahinës së Kosovës, më 1974. Politika shoviniste dhe ekspansioniste serbe bënte plane për rishikimin dhe ndryshimin e pozitës kushtetuese të krahinave autonome të ishJugosllavisë. Për këtë qëllim u hartua i ashtuquajturi Libër i kaltër, i cili në vitin 1976 u hesht përkohësisht për t’u zbatuar plotësisht më 1989, atëherë kur ishin krijuar kushtet, jo vetëm në ish-Jugosllavi e Serbi, por edhe në vetë udhëheqjen e atëhershme të Kosovës. (Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007, f. 10); Ramadan D. Ramadani, Mbijetesa e arsimit shqip në Komunën e Ferizajt 1990-1999, Ferizaj, 2015, f. 84. Qytetarët e Kosovës i kundërshtuan këto ndryshime, duke mbajtur mbledhje e protesta, ku vlen të përmendim ngujimin e 1300 minatorëve të Trepçës, më 1989, me të cilët u solidarizua i gjithë populli i Kosovës, duke përfshirë edhe studentët. Aparati shtypës i regjimit të kohës ndërmori masa të egra dhe 434
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
të përgjakshme për të shuar revoltën e popullit të pakënaqur të Kosovës, duke krijuar kushtet, që udhëheqja serbe, më 23 mars 1989, në Kuvendin e Kosovës dhe pesë ditë më vonë, në Kuvendin e Serbisë suprimojnë autonominë e Kosovës. (Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007, f. 10). Më 1989, regjimi serb, sipas kuteve të veta, hartoi dhe miratoi ligje për arsimin e Kosovës, që e bënin të pamundur këtë veprimtari jetësore për popullin shqiptar të Kosovës. Trajtimi shoqëror i arsimit në përgjithësi dhe i punëtorëve të arsimit në veçanti në ish-Jugosllavi, kurrë nuk ka qenë në nivel të barabartë me veprimtaritë e tjera shoqërore, kurse pozita materiale e arsimit kosovar ishte shumë larg mesatares jugosllave. Pozita më e vështirë ka qenë koha nga 1991 e deri më 1999. (Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007, f. 13). Tri javë, pasi që u ndanë shkollat, më 22 mars 1990, njëkohësisht ndodhi një helmim masiv i nxënësve në disa qytete të Kosovës. Vazhdoi përgjatë vitit dhe i preku rreth 7,000-8,000 nxënës kryesisht shqiptarë. Hospitalizimin e qindra nxënësve brenda një dite, Beogradi e cilësoi histeri masive, bile shkoi edhe më lart, duke i quajtur si aktorë të Kanit. U bënë ndryshimet kurrikulare, duke ndikuar kryesisht në lëndët, si: historia, gjeografia, gjuha shqipe dhe muzika. Referencat për kulturën, literaturën dhe historinë shqiptare e larguan dhe e zëvendësuan me referenca sllave ose serbe. Synimi ishte të dobësohej ndjenja e përkatësisë kombëtare për nxënësit dhe studentët shqiptarë. Ky proces i shkatërrimit të qëllimshëm jo-fizik të një kombi, në diskursin e të drejtave ndërkombëtare të njeriut quhet gjenocid kulturor. Pas konsultimeve të ndryshme, që bëheshin me mësimdhënës dhe prindër për plan-programin shqip, u mor një vendim unanim me këtë përmbajtje: Hedhim poshtë çfarëdo plan-programi të importuar e të imponuar nga Beogradi, sepse kurrë nuk do të pranojmë, që bijtë dhe bijat tona të bëhen viktimë e politikës bolshevike dhe hegjemoniste serbe. (Shkëndija, nr. 20, Prishtinë, 1990, f. 6). Në këtë mbështetje të rezistencës, pos organizimit të jetës 435
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
civile-aktive, në atë kohë të Lidhjes Demokratike të Kosovës, të Sindikatave të Pavarura të Punonjësve të Arsimit, të Lidhjes së Arsimtarëve Shqiptarë Naim Frashëri, të Entit për Botimin e Teksteve dhe të Mjeteve Mësimore, të Entit Pedagogjik të Kosovës etj., bashkërisht arritën marrëveshjen për mospranimin e plan-programeve serbe. Një vit më vonë, në pranverën e vitit 1990, Beogradi shkoi një hap tutje, duke bërë ndarjen e shkollave në Kosovë, ku nxënësit serbë do të ndiqnin mësimet paradite, kurse nxënësit shqiptarë pasdite. Bajram Shatri, autori i librit Arsimi shqip në Kosovë (19901999), thotë për gazetën Jeta në Kosovë, se në këtë periudhë shtëpitë dhe objektet e tjera i kishin lëshuar për shkolla 3 mijë e 200 kryefamiljarë. Në këto objekte mbanin mësim 22 mijë mësimdhënës për 400 mijë nxënës e studentë. Profesori australian dr. Micheal E. Salla, në hulumtimin e titulluar Konfliktet etnike në Kosovë, Maqedoni, Timorin Lindor dhe Sri-Lankë, thotë se suksesi më i madh i institucioneve paralele në Kosovë, gjatë viteve të nëntëdhjeta, ishte mbajtja e mësimit në gjuhën shqipe si përgjigje ndaj përpjekjeve të Serbisë për të aplikuar planprogramin e saj për nxënësit shqiptarë. Me gjithë organizimin e jashtëzakonshëm të sistemit arsimor paralel, shumë nga nxënësit dhe mësimdhënësit lanë shkollën. Shifra të zymta citohen në librin e Tim Judah, Kosova: Lufta dhe Hakmarrja, të krahasuara me 1989-90. Gjatë vitit shkollor 1995-96, kishte 12 për qind më pak nxënës në shkolla fillore, 21 për qind më pak në shkolla të mesme dhe 50 për qind më pak studentë universiteti. Një pjesë e këtij zvogëlimi të studentëve mund t’i atribuohet migrimit, si rezultat i dhunës dhe politikës okupuese serbe, kurse pjesa tjetër, thjesht lanë mësimin në shkolla. Shumica ishin vajza, kryesisht në zonat rurale, familjet e të cilave mendonin që nuk ishin të sigurta nga gjendja okupuese serbe gjatë vajtje-ardhjes, që duhej të ecnin disa kilometra deri në shkollë nëpër patrullimet e shtuara të policisë serbe në vendbanimet e tyre. Regjistrimi i popullsisë më 2011, tregoi që dy të tretat e grave të moshës 25-39 vjeçare, ishin gra, që aso kohe, në vitet e 90-a ishin vajza të moshës shkollore – kanë përfunduar vetëm shkollën fillore ose më pak. 436
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Sipas një studimi nga UNICEF-i, në 2008, shkalla e analfabetizmit në këtë gjeneratë të humbur grash është tre herë më e lartë se e burrave. Kosova po organizonte një sistem arsimor publik paralel, si dhe në thelb, një shtet paralel. Ashtu siç e shpjegon Judah: Nëse flasim nga perspektiva politike, shkollat kishin një ndikim të jashtëzakonshëm sepse të gjitha dokumentet shkollore vuloseshin sikur ishin botuar nga Republika e Kosovës”. Më 22 prill 1991, pushteti serb, të gjitha shkollave në gjuhën shqipe u dërgoi fletëlajmërimin, ku kërkohej rikualifikimi i njohurive të nxënësve shqiptarë nga lëndët kontestuese sipas plan-programeve të Serbisë dhe ftoheshin të gjithë nxënësit dhe mësimdhënësit që t’i rifillojnë riprovimet në lëndët: gjuhë dhe letërsi shqipe, gjuhë serbokroate, histori, gjeografi dhe kulturë muzikore, kurse për nxënësit e shkollave të mesme të klasave të dyta, të treta dhe të katërta të bëhet rikualifikimi në gjuhën serbokroate. Pra, nxënësit dhe mësimdhënësit nuk pranuan që të bëjnë këtë punë, e cila konsiderohej si pranim i plan-programeve të Serbisë. Në plan-programet serbe për gjuhë dhe letërsi shqipe, lektyra shkollore, kishte 60.8% përmbajtje kombëtare, kurse 39.2 % të kombeve dhe të kombësive të tjera të ish-Jugosllavisë, kurse lektyra kombëtare ishte hequr në masë të madhe me 42.85 %, kurse 57.12 % ishte letërsi e huaj. Ishin hequr shkrimtarët: Mehemdali Hoxha, Ndre Mjedja, Qamil Batalli, Zejnullah Halili, Bedri Dedja etj., duke u zëvendësuar me Dragan Kolixhan, Oton Zhupançiq, Mira Aleksiq; pastaj Besim Bokshi, Odhise Grillo, Nazmi Rrahmani, Fahredin Gunga, Rexhep Hoxha, Agim Deva, Murat Isaku, Rrahaman Dedaj, duke u zëvendësuar me: Ivo Andriqin, Dushan Radoviqin, Xhek Llondonin, Sllavko Vuksanoviqin, Vidoje Podgorec, Mirosllav Antiq. Gjendje e rëndë ishte në muzikë, e cila pothuajse mohohet tërësisht, me kompozitorë të huaj: Boris Jovanoviq, Vaglle Komadina, Shumani, Çajkovski, Betoveni, Kanjoviq, Millojeviq, ku nxënësit shqiptarë nuk do të dëgjonin këngë dhe as valle shqiptare, vetëm të atyre kombeve dhe të kombësive që kanë të bëjnë me bashkëjetesën sllave: që jetonin në ish-Jugosllavi dhe jashtë saj deri te ajo kineze. (Rexhep Osmani, Shkëndija, nr. 33, Prishtinë, dhjetor 1990, f. 3.) 437
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Nga shtatori i 1990-ës, mbetën pa të ardhura personale të gjithë mësimdhënësit shqiptarë të klasës së parë dhe ata të klasës së pestë në Kosovë, kurse nga marsi i 1991-ës, të gjithë punëtorët shqiptarë të shkollës fillore dhe të asaj të mesme. Fillimisht, disa shkolla formuan Këshillat e Prindërve, nëpërmjet të të cilave mblidheshin kontributet vullnetare për ndihmë arsimtarëve, por më shumë shkollave, sidomos në zonat rurale, që mbetën pa kurrfarë të ardhurash. (Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007, f. 13-14). Ekipi drejtues i Këshillit ishte profesional. Të gjithë anëtarët kishin përgatitje superior, i cili ka funksionuar shkëlqyeshëm, andaj radhitet ndër këshillat e para, që kishte filluar të punojë legalisht në lokalet zyrtare, me vendime legale për marrëdhënien e punës së anëtarëve, vendime në të cilat cilësohej thjesht edhe mbishkrimi shtetëror Republika e Kosovës. (Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007, f. 163). Në gusht 1991, u emëruan drejtorë të dhunshëm serbë në shkollat shqipe në vend të atyre shqiptarë, që nuk pranonin planprogramet serbe. Pse jam përcaktuar për mbijetesën e arsimit shqip në Kaçanik? Janë dy faktorë themelorë: Faktori historik Faktori etnik Është historik, se pos luftërave të hershme kundër okupatorëve të ndryshëm, në fillimvitet e nëntëdhjeta, më 7 shtator 1990, në sallën e vogël të shtëpisë së kulturës në Kaçanik, pra, në objektin publik, kaçanikasit guxuan dhe organizuan shpalljen e Kushtetutës së Kosovës, e cila për shkak të vendshpalljes njihet edhe si Kushtetuta e Kaçanikut. Kësaj popullate dhe zhvillimit të jetës qytetare, do t’i bëhej një represion i paparë, sepse administrata e dhunshme serbe nuk e kishte pritur se një qytet të vogël si Kaçaniku, të bëhet një punë e madhe kushtetuese-juridike, për të cilën në mbarë Kosovën qenë bërë edhe demonstratat masive me parullën Kosova Republikë. Është etnik, sepse Kaçaniku, atëherë e sot është tërësisht i banuar me shqiptarë, me përjashtim, që administrata serbe i kishte 438
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
sjellë disa joshqiptarë për të nxitur masën për aksione të dhunshme fizike kundër popullatës, pa zgjedhur moshë, gjini e profesion. Gjatë kësaj kohe, Kaçaniku ishte vu në patkua me tri postblloqe policore, që kishin zënë pikat kyçe të qarkullimit njerëzor dhe me kufirin, që kontrollohej jo vetëm nga policët e doganierët, por edhe nga ushtria serbe. Në këto forca të rrepta serbe zhvillohej arsimi në shtëpishkolla, duke mbajtur mësimin pa kushte elementare: pa bankë, pa karrige, pa libra, vetëm me shënime dhe me një gjysmë tabele, që vjedhurazi e kishim sjellë në ato lokale, në oda fshati e në shtëpi të pabanuara. Ishte një gjendje e jashtëzakonshme në gjithë jetën shqiptare. Çdo gjë ishte në duar të okupatorit serb. Ne vetëm kishim numrin e madh të nxënësve, pa objekte shkollore. Kaçaniku është i fundit, që ka qëndruar në shkolla. Por, si të gjithë të tjerët, edhe neve na dëbuan. Përbërja etnike shqiptare ishte pothuaj e qind për qind. Marrëveshja ishte për të vazhduar mësimin në shtëpi-shkolla. Askush nuk guxonte të lëshonte objektet, sepse masat ishin të ashpra. Megjithatë, pati të tillë, që nuk kursyen shëndetin dhe familjet e veta për të na lëshuar objektet për mësim në shtëpi-shkolla. Veprimi më i madh dhe më atdhetar ishte ai i Hajrush Dalloshit, një mesoburrë, që familjarisht njihej si kundërshtues i pushteti komunist jugosllav e të Serbisë. Më 1983, Komiteti Komunal i Kaçanikut e kishte lëçitur Hajrush Dalloshin dhe njerëzit rrallë flisnin e hynin e dilnin me atë familje. Dhe, pas dhjetë vjetësh, i njëjti njeri i lëçitur, kishte guximin të lëshonte shtëpinë e vjetër dhe të re për mësimin e gjuhës shqipe, pa pasur parasysh pasojat që do të vinin nga pushteti okupues serb, që edhe do t’i vijnë. Djali i madh i Hajrushit, Mejdiu emërohet drejtor komunal i arsimit, se ishte edhe mësimdhënës i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare, i cili atakohej në dy kahe: si djalë pronari i shtëpisë-shkollë dhe si udhëheqës i procesit edukativo-arsimor i mësimit paralel shqip në komunën e Kaçanikut. Thjesht, shtëpia e Hajrush Dalloshit nga Kaçaniku u bë shkollë e mesme, ku pos mësimit mbanim edhe aktivitete të lira, nga ato letrare, muzikore e deri te kremtimet e përvjetorëve të datave historike kombëtare, ku vlen të përmendim kremtimin e 28 Nëntorit – Ditës së Flamurit dhe të Pavarësisë së Shqipërisë. 439
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Ishte i vështirë rrugëtimi shtëpi-shkollë, jo vetëm nga mësimdhënësit, por edhe nga nxënësit. Tërë natën nuk të zinte gjumi, se si do të shkoje në shtëpi-shkollë, pa të ndalur policia serbe. Tërë ditën nuk mund të koncentroheshe në mësim, duke menduar se si do të ktheheshe në shtëpi, po të ndalur policët serbë. Për t’iu shmangur hetimit, nxënësit fletoret i futnin në brez (se libra nuk kishim), duke i mbuluar me pallto, që të mos vëreheshin se janë duke shkuar në shkollë. Ashtu bënin edhe mësimdhënësit, duke i futur fletoret e punës në brez. Por, nuk kishim shpëtim, kur ata na ndalnin në rrugë pak pa hyrë në shtëpi-shkolla. Por nuk kishim rrugëdalje, kur ata na hynin në orë të mësimit dhe na zinin në vepër. Kur i shihnim iknim, po kur na zinin, na arrestonin dhe nuk kishim kah t’ia mbanin. Pa zgjedhur moshë, gjini dhe pozitë, policia serbe na arrestonte. Barrën kryesore e kishin drejtorët dhe inspektorët e arsimit, ku tek ata bëhej presioni për të mos punuar me plan-program të Ministrisë së Arsimit të Republikës së Kosovës, që ishte miratuar me Kushtetutën e Kaçanikut, më 7 Shtator 1990 në Kaçanik. U morën në të ashtuquajtura biseda informative drejtori dhe disa mësimdhënës, bile nuk kursenin as mësimdhënëset, duke i keqtrajtuar. Edhe në këtë situatë të vështirë mundimi, rrahje e burgosje, kurrë nuk lëshuam pe, derisa shpërtheu lufta çlirimtare dhe na dëboi me dhunë edhe nga vendbanimet. Ish-drejtori, (tani i ndjerë), z. Mustafë Krivanjeva, nga ato pasoja ndërroi jetë, pikërisht për shkak të mospranimit të planprogrameve. Autori i kësaj kumtese ishte keqtrajtuar dy herë për tre muaj për të njëjtën gjë, Ilaz Loku, sapo kishte filluar mësimin arrestohet dhe keqtrajtohet, saqë as sot, operacionet në Gjermani nuk i kanë ndihmuar, djali i pronarit të shtëpi-shkollës, Mejdi Dalloshi, merret peng dhe vritet në Burgun e Dubravës, ish-drejtori tjetër, mr. Tefik Raka, po ashtu arrestohet dhe vritet në Burgun e Dubravës, arrestohen edhe mësimdhënës të tjerë, Hasan Dalloshi, Fatmir Kurtaj, Shaban Çupi, Avdylgafurr Luma, ku ky i fundit, po ashtu vritet në Burgun e Dubravës, e të tjerët lëshohen të gjallë pas presioneve të bashkësisë ndërkombëtare, ku janë edhe sot dëshmitarë. Në shtator të vitit 1996, me ndërmjetësim ndërkombëtar, u arrit një marrëveshje në mes të udhëheqësit të Kosovës Ibrahim Rugova dhe atij të Serbisë Sllobodan Millosheviqi, për të kthyer studentët shqiptarë në ndërtesat universitare. Por, Millosheviqi nuk e 440
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
mbajti fjalën, dhe viti i ri akademik i gjeti studentët nëpër shtëpishkolla prapë. Më 1 tetor 1997, studentët e Universitetit të Prishtinës organizuan protestën më të madhe të dekadës, duke kërkuar zbatimin e marrëveshjes. Protesta u shtyp dhunshëm nga policia serbe atë ditë, por u riorganizua në ditët dhe muajt në vijim. Siç e përshkruan ngjarjen një artikull i New York Times nga viti 1998, data e 1 tetorit 1997, shënoi një ndryshim rrënjësor në politikën e Kosovës… pasi që u largua tymi dhe gazi, ishte e qartë që diçka te shqiptarët kishte ndryshuar në mënyrë dramatike. Barriera e frikës ishte ulur. Paralelisht me protestat e studentëve, grupet e para të armatosura në Kosovë filluan të sfidonin shtetin serb ushtarakisht. Ato filluan një betejë kundër regjimit represiv dhe drejt ndërtimit të mirëfilltë të Republikës së Kosovës, që deri në atë pikë kishte ekzistuar vetëm si sistem qeverisjeje paralele. Dekada përfundoi me luftën e fundit brutale të Serbisë në Jugosllavi, që e la gjurmën e vet edhe në sistemin e arsimit në Kosovë. Shumë nga shkollat u shkatërruan dhe u rrafshuan sistematikisht. Sot, 17 vite më vonë, shumica e shkollave janë rindërtuar dhe infrastruktura fizike është përmirësuar. Por, kualiteti i sistemit arsimor ende vuan nga trashëgimia shkatërruese e viteve’90. (http://kallxo.com/gjnk/mesime-ne-rezistence-sistemi-paralel-arsimitne-kosove-ne-vitet-90/) Përfundim Nuk ka një shembull në Evropë, që një kategori e tillë shoqërore të jetë më e edukuar, më e formësuar e me kulturë qytetare e kombëtare, siç e dëshmuan arsimtarët e shtetit të Kosovës në vitet e ‘90-a. Ata gjatë këtyre viteve, kurrë nuk dolën në rrugë për të kërkuar privilegje, në saje të vuajtjeve dhe të sakrificës në të kaluarën. Ata kurrë nuk kërkuan nga shteti i tyre atë që ai ende nuk kishte mundësi të bënte - lëmoshë, pensione të parakohshme, para etj. Ata, arsimtarët, dëshmuan se puna e tyre edukative-arsimore ishte bërë në baza vullnetare, se ishte obligim dhe detyrë qytetare e kombëtare, se ishte mision i tyre historik. Dhe, askush nuk e ka përmbushur më mirë, më bukur, në mënyrë më sublime e më madhështore misionin e tyre kombëtar e historik, se sa arsimtarët që punuan në vitet 1990-1999. Prandaj, 441
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
lavdia dhe nderimi, respekti e përkushtimi u takon atyre që në kohë të rënda bëjnë punë të mëdha. E këtë më së miri e kanë bërë arsimtarët e Kosovës, në çdo cep të saj, në vitet e vështira, kur vendi ndodhej nën rrethim policor, nën frikë e kërcënim, nën përndjekje të vazhdueshme. Edhe pse, sot mësimi zhvillohet në institucione shkollore, të udhëhequr nga shqiptarët, niveli i cilësisë së mësimit nuk është në nivelin e shtëpi-shkollave. As vijimi e disiplina nuk janë të kënaqshme. As sot, pas 17 vjetësh, institucionet e shtetit nuk kanë qenë në gjendje, që gjithë këtyre mësimdhënësve t’u japin një mirënjohje me një fletë A/4. Përveç kësaj, ka edhe të tillë që janë edhe të papunë, pa përkrahje e ndihmë materiale për ata që nuk janë mirë me shëndet. Duke u bazuar në punën kapitale, që kanë bërë kjo lagje arsimtarësh, është dashur që institucionet të ngrehin një pllakë përkujtimore në hyrje të shkollave, me emrat e mësimdhënësve ku punonin, si shenjë nderi e respekti për kontributin e dhënë në gjendje të jashtëzakonshme, duke triumfuar përballë një okupatori mizor.
Bibliografi Ramadan D. Ramadani, Mbijetesa e arsimit shqip në Komunën e Ferizajt 1990-1999, Ferizaj, 2015; Mehmet Hajrizi, Ismail Kastrati, Bajram Shatri, Këshilli Qendror për Financim i Kosovës, ShB, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2007; Shkëndija, nr. 20, Prishtinë, 1990; Bajram Shatri, Arsimi shqip në Kosovë (1990-1999); dr. Micheal E. Salla, në hulumtimin e titulluar Konfliktet etnike në Kosovë, Maqedoni, Timorin Lindor dhe Sri-Lankë; Tim Judah, Kosova: Lufta dhe Hakmarrja, 1992; Studimi nga UNICEF-i; Rexhep Osmani, Shkëndija, nr. 33, Prishtinë, dhjetor 1990; New York Times, 1998; http://kallxo.com/gjnk/mesime-ne-rezistence-sistemi-paralel-arsimitne-kosove-ne-vitet-90/.
442
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
DION TUSHI Universiteti “Fan S. Noli” Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Departamenti i Gjuhës dhe i Letërsisë KONTRIBUTI I ANASTAS LAKÇES DHE AMBIENTIT ARSIMDASHËS KORÇAR NË HAPJEN E SHKOLLËS SË PARË SHQIPE Me një traditë të sukseshme në fushën e mësimdhënies të Komunitetit Ortodoks, ku cikli mësimor fillonte me parashkollorin për të vazhduar me shkollën fillore, gjimnazin dhe mbaronte me liceun, me arsimin e mesëm, ku secili nivel me përjashtim të parashkollorit që ishte miks, funksiononte në dy drejtime paralele, për djem dhe për vajza, me një numër të përgjithshëm nxënësish që i kalonte të 1200 vetat646, pavarësisht se mësimet nuk zhvilloheshin në gjuhën shqipe, Korça përgjatë gjysmës së dytë të shekulli të XIX, mund të konsiderohej një qendër e emancipuar për kohën. Dhe e gjitha kjo, falë kultivimit nëpërmjet religjionit të vyrtytit kryesor të këtij komuniteti “Mirëbërjes”, e cila erdhi si një koseguencë e natyrshme e faktorëve historikë dhe socialë. Kështu në një retrospektivë të shpejtë historike, mund të themi se grupimet shoqërore qytetare korçare në fillimet e shekullit të XIX –të, të karakterizuar nga një shpirt pragmatist dhe dëshirë për një jetë më të civilizuar, synuan drejt një hopi të ndjeshëm cilësor të nivelit të tyre jetësor. Pikërisht në këtë periudhë, kur Korça konsiderohej si një qytet i vogël i perandorisë Otomane në Turqinë Europiane, ajo vuante para së gjithash koseguencat negative që rridhnin prej një pushteti absolut të centralizuar, administrata e korruptuar dhe regresive e të cilit nuk të krijonte as iluzionin më të vogël se gjërat mund të përmirësoheshin së brendëshmi dhe për pasojë, as dëshirat dhe aspiratat e popullatës nuk mund të gjenin realizim qoftë dhe në një minimum të mundshëm, brenda politikave që ndiqeshin 647. Kështu në këto kushte edhe këta bamires që do të sponsorizonin arsimimin e qytetit, fillimisht si emigrantë të thjeshtë në vendet ku u instaluan, me kalimin e kohës 646 4 647
Ισμυρλιάδου Α., Κοριτσά, Θεσσαλονίκη 1999, fq. 129,. Tushi D. Korça dhe filantropët, Tempulli 2012, fq. 98.
443
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
filluan të bënin diçka për atdheun e tyre, për të inkurajuar besimin dhe shpresën e patriotëve të tyre në vend, si dhe për ti dhënë një fytyrë të re vendit të varfër, i cili ju fali atyre vetëm një gjë, udhën pa alternativë të emigrimit. Kështu e nisën veprimtarinë e tyre filantropët e parë korçarë si Anastas Avramidhi (Lakçe), Jovan Banga, vëllezërit Adhamis, vëllezërit Doko etj. Pikërisht, produkt i këtij ambjenti është edhe Anastas Avramidh Lakçe, i cili pasi kreu ciklin e studimeve në Korçë, niset në mërgim. Për të kuptuar dëshirën e tij për të hapur dhe financuar shkollën e parë shqipe në Korçë e rëndësishme është të theksojmë disa veçori karakteristike, të ambjentit korçar në këtë periudhë, ku arsimimi bazohej tërësisht tek inisiativa dhe kontributi personal i qytetarëve korçarë. Një qytet tjetër me arsim të mesëm përgjatë gjysmës së dytë të shekullit të XIX – të, ka qenë edhe Shkodra, por ndryshe nga licetë që u hapën përgjatë gjysmës së dytë të shekullit të XIX në qytetin e Shkodrës nga urdhërat kishtarë romanokatolikë, të cilat sunvesionoheshin nga faktorë të jashtëm dhe më së shumti nga dinastia e Absburgëve, shkollat e Komunitetit Ortodoks, të qytetit të Korçës, qysh në shekullin e XVIII e deri në mesin e shekullit të XIX, kur kemi edhe krijimin e Liceut në vitin 1843, mbaheshin nga vetë qytetarët korçarë, të cilët kishin krijuar me kontributet e gjithsecilit për mbështetjen financiare të kësaj nisme mësimore edhe një arkë, që njihej me emrin “Llaso” 648 . Kështu, për arsye të kësaj tradite edhe shkolla e parë shqipe në Korçë, u hap dhe u mbajt nga një prej bamirësve më të mëdhenj të këtij qyteti, Anastas Lakçes. Por, krahasuar qoftë edhe me shkollat e tjera në gjuhën shqipe, që u hapën më vonë, siç është psh Shkolla Shqipe Protestante e Vashave themeluar në vitin 1891649 në Korçë, nga GJ. D. Qiriazi, i ndihmuar financiarisht nga misionet fetare amerikane dhe angleze, me mbështetjen e Bordit Amerikan të Misioneve në Manastir, Mësonjëtorja e Parë Shqipe e Korçës, u mbajt tërësisht nga faktori vendas duke qenë me gjithë kuptimin e fjalës kombëtare, kjo edhe për faktin se qëllimi kryesor i saj ishte vetëm arsimimi në gjuhën shqipe. 648
«Λασσο» Κορυτσάς, Λογοδοσία των πεπραγμένων υπό της εφορίας αυτού κατά το σχολικό έτος 1905 – 1906, fq 14. 649 Skëndi Stavro, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Maluka 2000, fq.128.
444
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Inisiativa, për futjen e gjuhës shqipe në shkollat ekzistuese të qytetit ka qenë më e hershme, në qarqet e mërgimtarëve korçarë, kështu para A. Lakçes dhe bashkësisë të korçarëve të Bukureshtit, ka qenë një korçar tjetër, i mërguar në Kajro, nga kolonia e korçarëve të Misirit, Ligor Nuqe, i cili në vitin 1883, për këtë qëllim, për futjen e gjuhës shqipe si një lëndë më vete në shkollat ekzistuese të komunitetit ortodoks, i kishte lënë me testament Llasos së Korçësë një shumë prej 2500 napolonash, shumë tepër e konsiderueshme, por kjo nuk u pranua nga Pleqësia 650. Fakt i rëndësishëm ky, për të na kujtuar se në ringjalljen kombëtare të popujve të Ballkanit nën sundimin turk, një rol të rëndësishëm kanë luajtur kolonitë e tyre në vendet e huaja, kështu edhe Rilindja kombëtare shqiptare dhe ideja e shkollës së parë shqipe, për vetë kushtet e vendit, filloi nga jashtë, kryesisht nga kolonitë e shqiptarëve të mërguar në vende të ndryshme të Europës e më gjerë. Ky fenomen u parapri dhe u bashkërendua nga një lëvizje e fuqishme patriotike, kulturore dhe arsimore, një ndër vendet më të para, ku patriotët shqiptarë, u organizuan dhe zhvilluan aktivitetin e tyre patriotik, kulturor dhe arsimor ka qenë pa dyshim edhe Rumania651. Me këtë vend lidhjet janë shumë të hershme dhe historike. Kështu nga të dhënat e protokollit të shoqërisë “Drita” të Bukureshtit, mësojmë se në një mbledhje të mbajtur prej saj në vitin 1884652 , milioneri Anastas Lakçe deklaron se: “Do ta falë të gjithë gjënë e tij për ngjalljen e literaturës kombjare shqipe”. Duke ndjekur burimet historike të praktikave të mbledhjeve të Dhimogjerondisë (Pleqësisë) Korçë, si dhe kujtimet e disa patriotëve korçarë, mësojmë se propozimi i Anastas Lakçes për futjen e gjuhës shqipe në shkollat ekzistuese të Komunitetit Ortodoks, përkundrejt një shume të përhershme që do të ishte disafishi i kapitalit ekzistues të Llasos, Arkës që ishte krijuar me kontributet e korçarëve për suvensionimin e arsimit në qytet, u hodh poshtë nga pleqësia, mospranimi i këtij propozimi dhe i kësaj shume prrallore, si dhe konfrontimi i tij me disa prej anëtarëve të pleqësisë, të cilët i kishte pasur miq, bënë që Anasta 650
Dodani Visarion, Memorjet e Mija, Shtypshkronja Albania Costantza Roumanic, 1932, fq. 28. 651 Historia e Letërsisë Shqiptare, Tiranë 1938, fq 120. 652 Dodani Visarion, Memorjet e Mija, Shtypshkronja Albania Costantza Roumanic, 1932, fq. 30,
445
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Lakçe të vendoste të krijonte një shkollë shqipe më vete, dhe të merrej personalisht me nxjerrjen e lejës dhe mbajtjen e shkollës së parë shqipe në Korçë. Për të përmbushur këtë qëllim të tij, ai angazhon Thimi Markon, një tjetër patriot korçar, mërgimtar në Rumani, me misionin e mbledhjes qoftë edhe të 30 – 40 firmave nga familje korçare që do të donin shkollë shqipe në Korçë. Mbasi Thimi Marko e mbaron me sukses këtë mision, është përsëri A. Lakçe ai që me financat dhe autoritetin e tij ndihmon Sami Frashërin 653 në përpjekjen e tij për nxjerrjen e lejës për një shkollë të tillë private. Kjo arritje që të kishte sukses dhe vijueshmëri sigurisht që kishte nevojë, më shumë se kurdoherë që mbas ngritjes së saj të mbështetej financiarisht. Kështu do të jetë përsëri A. Lakçe kryesusei i shoqërisë shqiptare “Drita” të Bukureshtit, të përbërë kryesisht nga korçarë, që do të gjenin dhe do të financonin drejtorin e parë të Mësonjëtores Shqipe, Pandeli Sotirin si dhe botimet e nevojshme për një vijueshmëri normale të saj. Në vitin 1886, ajo që kurorëzon përpjekjen e patriotëve të kësaj kolonie në Bukuresht për këtë qëllim është inagurimi i shtypshkronjës së parë të ngritur me kontributet e mirëbërësve korçarë, dhe sidomos të filantropit Anastas Lakçe, e cila ju ble një gazete të quajtur “Traznetul”. Inagurimi i saj nisi me botimin e veprës së poetit tonë kombëtar Naim Frashërit “Dëshira e Vërtetë e Shqiptarëve” shkruar prej tij në gjuhën greke. Në këtë shtypshkronjë do të botoheshin më pas veprat e tjera të tij si poema “Bagëti e Bujqësi”, “Istori e Përgjithshme për Mësonjëtoret e Para” 1886, “Lulet e Verës”, 1890, “Parrajsa dhe Fjala Fluturake” 1894, “Gjithësia” 1895, “Fletore e Bektashinjve” 1896, “Iliadhë e Omerit, Kënga e Parë” 1896, “Qerbelaja” 1898 dhe “Istoria e Skënderbeut” 1898, e cila ishte vepra e tij e fundit e botuar këtu. Në këtë shtypshkronjë, me inisiativën e patriotëve korçarë do të shtypeshin mbi 12000 libra shkollorë në gjuhën shqipe654, të cilat do të shpërndaheshin gratis anë e kënd Shqipërisë, kudo ku ishin hapur, apo bëheshin përpjekje për hapjen e shkollave shqipe. Për Anastas Lakçen, poeti i njohur Lasgush Poradeci, rilindës 653 654
Myzyri H. Shkollat e Para Kombëtare shqipe, Tiranë 1978, fq. 64,. Lasgush Poradeci, Publicistikë, Vepra III, tiranë 2010, fq 77.
446
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
për nga formimi siç është cilësuar, me aktivitet të gjerë në Bukuresht, ku u njoh me lëvizjen patriotike të diasporës korçare atje, e cila përgati Rilindjen Kombëtare, kur ka dashur të shprehet për shpjegimin e fazave më të rëndësishme në historinë e kombit tonë ka thënë: “Në zinxhirin e historisë së kombit tonë ndalemi në disa pika të rëndësishme, së pari tek pellazgët, për të cilët nuk kemi dhe aq shumë për të thënë, së dyti tek Ilirët, së treti tek figura e Skënderbeut dhe së katëri tek Rilindja. Pa Rilindje nuk ka qytetërim, dhe Rilindjen tonë kombëtare e bënë korçarët, që për nga vetë natyra ishin njerëz të mençur dhe kishin edhe intelektualë të zotë, por mbi të gjitha në rradhët e tyre ishin dhe milionerët që e sponsorizuan këtë lëvizje, në krye të të cilëve qëndronte plaku milioner Anastas Lakçe, i cili sponsorizoi shoqëritë kulturore dhe patriotike të Bukureshtit dhe me reputacionin e tij ndihmoi shumë ecurinë e kësaj lëvizjeje, midis të tjersh ai ka qenë dhe sponsorizuesi i gazetave dhe i veprës “Bagëti e Bujqësi” të Naim Frashërit….2”. Por fatkeqësisht kjo figurë filantropike me shume kontribute të tjera përveç arsimit shqip në qytetin e Korçës, për dekada të tëra u la në haresë, bile edhe gabimi nga rregjimi ateisto komunist, i heqjes së emrit të tij një shkolle të ndërtuar prej tij, nuk u korrigjua as pas viteve 90 të shekulli të XX – të. Por në vend të emrit të tij u vendos emri i dikujt tjetër. Asnjëherë nuk duhet harruar më kryesorja mirënjohja për këtë bamirës, i cili mundësoi ngritjen e shkollës së parë shqipe. Shpesh natyra njerëzore e pa kultivuar është e prirur për të kundërtën. Jo gjithmonë ata që kanë kontribuar realisht, janë kujtuar, janë promovuar dhe janë nderuar ashtu siç u takon. Ndoshta për faktin e thjeshtë se në universalitetitin e misionit të tyre, ata kurrë nuk kanë përfaqësuar interesat e një grupimi, apo nuk janë shquar për militantizëm. Ata kanë qenë gjithpërfshirës së pari në parimet e tyre dhe më pas në kontributet, pa u ndikuar nga përkatësitë fetare, politike apo etno – kulturore. Për pasojë nuk kanë qenë të përshtatshëm për tu manipuluar apo për tu glorifikuar nga grupime meskine të përkohëshme. Përkundrazi vlerat e kujtimeve që kanë lënë pas, kanë shërbyer për të kuptuar të vërtetën nga shtirja, altruizmin nga interesi i ngushtë, demagogjinë nga kontributi i pastër. 2
Lasgush Poradeci, Ditar dhe Kujtime, Tiranë 1998 Fq. 235.
447
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Pikërisht raste të tilla si ky i sotmi le tëna shërbejnë që së bashkë me prurjet dhe risitë shkencore të restaurojmë edhe kujtimin e atyre që kontribuan realisht në arsimimin kombëtar. BIBLIOGRAFI Ισμυρλιάδου Α., Κοριτσά, Θεσσαλονίκη 1999. Dion Tushi, Korça dhe filantropët, Tempulli 2012. Λασσο Κορυτσάς, Λογοδοσία των πεπραγμένων υπό της εφορίας αυτού κατά το σχολικό έτος 1905 – 1906. Stavro Skëndi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Maluka 2000. Visarion Dodani, Memorjet e Mija, Shtypshkronja Albania Costantza Roumanic, 1932, fq. 28. Historia e Letërsisë Shqiptare, Tiranë 1938. H.Myzyri, Shkollat e Para Kombëtare shqipe, Tiranë 1978. Lasgush Poradeci, Publicistikë, Vepra III, Tiranë 2010. Lasgush Poradeci, Ditar dhe Kujtime, Tiranë 1998.
448
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
IRENA NIKAJ Universiteti “Fan S. Noli” Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Departamenti i Edukimit KOMBI, SHTETI DHE EDUKIMI: MËSONJËTORJA SI BAZA E KRIJIMIT TË SISTEMIT FORMAL TË EDUKIMIT SHQIPTAR Kombi, shteti dhe edukimi Sistemet e edukimit në Evropë kanë një kohë të gjatë që ekzistojnë, mbështetur mbi traditat kombëtare prandaj edhe kanë një sërë specifikash të veçanta, pra Evropa është një hapësirë sociale e përbashkët për sisteme edukimi në diversitet. Në Evropë, edukimi i institucionalizuar në shkolla dhe universitete dhe, në përgjithësi, paidea/kultura është konsideruar nga mekanizmat më të rëndësishëm për formimin e shtetit modern dhe ndërtimin e kombit që nga periudha e Iluminizmit duke përfshirë dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit XVIII dhe fillimit të shekullit XIX. Nga kjo pikëpamje, edukimi është pare si faktor me kontribut parësor në ndërtimin e shtetit kombëtar dhe si funksion i tij. Nga roli i edukimit në proceset shtetformuese dhe kombformuese në shtetet demokratike moderne kuptohet dhe roli që ai ka luajtur në kultivimin e kohezionit social, qytetarisë, kulturës kombëtare, identitetit kombëtar ashtu edhe në edukimin dhe trajnimin e personelit të administrates civile dhe aparatit kombëtar dhe lokal të qeverisjes. Në Shqipëri transformimi sistemik kaloi nga të qënit pjesë e Perandorisë Otomane tek shteti kombëtar, përgjatë një periudhe gjatë së cilës formimi i sistemit kombëtar të edukimit pati si model sistemin perëndimor të institucioneve frymëzuar prej Iluminizmit me konstitucionalizmin, republikanizmin, demokracinë bashkë me konceptet e qytetarit, përparimit, racionalizmit, të drejtave/lirive, shekullarizmit, nacionalizmit, shtetit-komb, ndarjes së shtetit nga besimet fetare dhe sistemit shtetëror/publik të edukimit. Por Shqipëria ishte për më shumë se pesë shekuj pjesë e Perandorisë Osmane multietnike, multifetare me formacione sociopolitike 449
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
shumëgjuhëshe ku fuqia dhe autoriteti ishin përqëndruar në Konstandinopojë (më vonë Stamboll) burokracia administrative, ushtarake dhe fetare ishte myslimane. Autoriteti dhe mbikqyrja e Sulltanit mbi subjektet etno-fetare të shumta(myslimanë, të krishterë, çifutë) realizohej mbi bazën e sistemit të mileteve(kombe fetarë). Grekët, serbët, rumunët, bullgarët, vllehët, shqiptarët, arabët konstituonin Miletin me specifikat etnike të tyre. Rregullimi institucional mbështetej tek vazhdimësia fetare, kultuore, etnike e komuniteve, si edhe përmes përfshirjes së tyre në sistemin administartiv, ekonomik dhe politik Osman. Shoqëria osmane ishte shumë e ndryshme, vertikalisht dhe horizontalisht, në aspektet përbërës të saj politikë, fetarë dhe socialë. Shqiptarët bënin pjesë në vilajetet e Janinës dhe Rumelisë deri nga mesi i shekullit XIX, për t’u rindarë më vonë në vilajetet e Kosovës, Shkodrës, Janinës dhe Manastirit. Gjatë kësaj peridhe në Perandorinë Osmane u krijua diaspora shqiptare, e vendosur në Rumani, Bullgari, Turqinë e sotme, e cila bëri të mundur Rilindjen Kombëtare, por edhe institucionet e edukimit në gjuhën shqipe
Fig. 1. Pamje të sotme të Mësonjëtores, Universitetit të Tiranës dhe Universitetit të Korçës Historia formale e shkollës shqipe dhe edukimit kombëtar fillon me Mësonjëtoren, pavarësisht rrugëtimit të gjatë dhe me shumë pengesa që ka kaluar kombi, shteti dhe edukimi shqiptar. Themi kështu sepse, megjithë përpjekjet dhe kërkimet e sotme që pretendojnë shkrimin e shqipes dhe hapje shkollash shqipe më herët sesa Mësonjëtorja, ne flasim për edukim formal, për institucion edukimi 450
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
zyrtar, dhe Mësonjëtorja ishte e tillë, u hap me lejën e autoriteteve të kohës dhe ku mësohej dhe flitej hapur shqip, pa u fshehur pas funksioneve apo veprimtarive të tjera. Tashmë, nisur nga niveli i arritjeve nën ndikimin e fuqishëm të dijes, ne e kemi të qartë sesi edukimi shenjon rrugën e zhvillimit të një kombi, sepse ndryshon kushtet e jetesës, të shoqërisë dhe të individëve të veçantë, në termat e sotëm të kapitalit kulturor, human e social dhe në nivelin e zhvillimit socioekonomik të shoqërisë, siguron përparim të qendrueshëm dhe të vazhdueshëm. 2.Sistemi i edukimit-kombëtar dhe formal: Mësonjëtorja si themel i tij Naimi shkroi: "Lumja ti, moj Korçë, o lule, Q'i le pas shoqet e tua! Si trimi në ballë u sule, Ta paçim për jetë hua!"... Si shumë fëmijë të tjerë, unë e kam filluar shkollën tek shkolla që mban emrin e Mësonjëtores së Parë Shqipe, me mësuesit e talentuar, të mirë, punëtorë të palodhur të dijes të saj. Kjo shkollë vazhdon të jetë një shkollë që tvrheq nxënësit jo vetëm për shkak të emrit, por edhe të vazhdimësisë së punës plot pasion të mësuesëve të saj. Sa herë hyj në korridorin e katit të parë, fotografia e madhe me pamjen e fëmijëve që ndiqnin shkollën në një nga vitet e para të qënies së saj si e para shkollë kombëtare në gjuhën shqipe, për të dy gjinitë dhe pa dallim për të gjithë fëmijët e moshës së shkollës fillore në mënyrë simbolike dëshmon sesa e vështirë, e gjatë dhe me sa shumë mundime u ngrit dhe u lartësua edukimi kombëtar, institucionet e ruajtjes dhe vazhdimësisë së dijes kombëtare. Edukimi shqiptar dhe kapitali human Me kapital human kuptojmë njerëzit e pajisur me dije dhe të aftë që janë në gjendje që përmes aftësisë që zotërojnë të krijojnë vlera në kuadër të sistemit ekonomik global. Kapitali human kombëtar është pjesë e pasurisë kombëtare të një vendi. Tashmë njihet shkencërisht, po të kemi parasysh Petty, Smith, Ricardo, Schultz, G. Becker, të cilët kanë shkruar për rëndësinë e kapitalit human në transformimin e ekonomisë së një vendi. Në praktikë është provuar se është më i 451
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
rëndësishëm kapitali human sesa tippet e tjera të kapitalit duke përfshirë edhe pronën private apo mjetet financiare. Rëndësia e kapitalit human ka shkëlqyer përgjatë shekullit XX, në përparimin shkencor dhe teknik që ndodhi përgjatë tij. Si rrjedhojë e formimit të kapitalit human të kualifikuar vendet e Evropës Perëndimore u shndërruan në fuqi ekonomike, ndërsa vendet e tjera të Evropës mbetën të varuara prej politikave të Perëndimit. ShBA vazhdojnë të jeni vendi udhëheqës me treguesit e lartë të zhvillimit të kapitalit human, pikërisht falë politikave dhe praktikave të suksesshme që përshtati që në fillim të shekullit XX.
Fig. 2: Përbërësit e kapitalit human sipas Raportit të Forumit Ekonomik Botëror 2017 Në Shqipëri proceset e kalimit nga diktatura në ndërtimin e institucioneve demokratike në 1990 dhe veçanërisht pas zgjedhjeve demokratike në 1992 e ardhjen në fuqi të opozitës u krijuan anarkinë dhe kaosin e tranzicionit e u shoqëruan me largime massive të kapitalit human, të pjesës më të kualifikuar të tij jashtë Shqipërisë, 452
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
pjesa më e madhe në vendet e Evropës Perëndimore duke përfshirë edhe Greqinë. Zhvillimet ekonomike të tranzicionit kanë kërkuar dhe vashdojnë të ushtrojnë trysni mbi edukimin shqiptar për të krijuar kapital human të kualifikuar, që të jetë i aftë të plotësojë kërkesat e tregut të punës ende të pastrukturuar dhe ende të papërshtatur me kërkesat e një sistemi ekonomik kapitalist të harmonizuar në mënyrë të suksesshme. Të dhënat nga Raporti i WEF 2017 tregojnë se si ka ecur Shqipëria në rrugën e zhvillimit të kapitali human përgjatë 2017, me problem kryesor papunësinë dhe mungesën e përshtatjes së cilësive të fuqisë punëtore me kërkesat e tregut.
Tabela 1: Renditja e 130 vendeve sipas indeksit të përgjithshëm dhe 4 treguesve të veçantë(vlera nga 77.12-35.48) Ndryshimi që ka ndodhur në Shqipëri është i lidhur ngushtë me edukimin dhe natyrisht do të vazhdojë të jetë edhe në të ardhmen dukshëm i lidhur me të. Procesi i Bolonjës, ku janë përfshirë të gjitha institucionet e edukimit të lartë në Shqipëri, ka dhënë shenjat e para të ndikimit tek cilësia e diplomave shqiptare dhe tek numri në rritje i profesioneve që lidhen me tregun e punës dhe kërkesat e tij. Më tej, akreditimi institucional dhe i programeve të studimit nv universitetet shqiptare do të rritë cilësinë e diplomave dhe do të nxitë 453
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
konkurrencën, që natyrisht do të sjellë edhe më shumë ndikim në rritjen e cilësisë së kapitalit human, zhvillimi drejt, pse jo, kapitalit intelektual kombëtar.
Tabela 2: Treguesit e Kapacitetit, Punësimit, Zhvillimit, Aftësive profesionale, sipas grupmoshave dhe Edukimi. 454
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Në përfundim, duke iu referuar simbolit, rrugës së Mësonjëtores dhe dritës që ndriçoi Shqipërinë me dituri na duhet jo vetëm të punojmë, por edhe të mbajmë të gjallë shpresën se një ditë Shqipëria do të bëhet ashtu si fëmijët e Mësonjëtores dhe Rilindasit e ndritur ëndërronin. Referenca 2014 Nikaj, I. Albanian Social and Philosophical Thinking of `30sNeoalbanianism, AuthorHouse, Bloomington, IN 47403. 2015 Nikaj, I. In Handbook of Mobile Teaching and Learning, Editors: Yu (Aimee) Zhang: Expectations from Future Technologies and E-Learning in Higher Education in Albania. ISBN: 978-3-64241981-2 (Hardcopy and Online) Raporti i WEF 2017 Global Human Development
455
Konferencë Shkencore Mbarëshqiptare: 130 vjet Mësonjëtorja e Parë Shqipe – vatër e arsimimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare
Universiteti “Fan Noli” 130 –vjet Mësonjëtorja e parë shqipe-vatër e arsimit, emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare : 7 mars 1887-7 mars 2017 : konferencë shkencore mbarëshqiptare : Korçë, 6 mars 2017 : përmbledhje materialesh / Universiteti “Fan Noli” ; përg. Eftiona Josifi. – Vlorë : Triptik, 2017 456 f. ; 24 cm. Bibliogr. ISBN 978-9928-245-16-8 1.Arsimi shqip 2.Historia 3. Mësonjëtorja e Korçës 4.Konferenca 37(496.5) (091) (062)
456