In Limine Bacigalupe Grassi Pippolo

March 30, 2018 | Author: Carina Sindoni | Category: Grammatical Number, Verb, Noun, Style (Fiction), Syntax


Comments



Description

Fiorella Bacigalupe Mariela Grassi Cristina PippoloIn Limine Manual de apoyo para los cursos de latín In Limine Manual de apoyo para los cursos de latín Léxico Morfología Sintaxis Aplicación Latín de autores Fiorella Bacigalupe • Mariela Grassi Cristina Pippolo In Limine Manual de apoyo para los cursos de latín Léxico Morfología Sintaxis Aplicación Latín de autores La publicación de este libro fue realizada con el apoyo de la Comisión Sectorial de Enseñanza (CSE) de la Universidad de la República. In Limine. Manual de apoyo para los cursos de latín Autoras: Fiorella Bacigalupe, Mariela Grassi y Cristina Pippolo Publicación de la Comisión Sectorial de Enseñanza de la Universidad de la República. Uruguay. Incluye los capítulos: I. Las categorías léxicas, II. Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis y III. Antología. Primera edición. CSE. Udelar Año 2013 288 páginas; 17 x 24 cms. ISBN: 978-9974-0-0969-1 Lingüística y lenguas. Enseñanza/Gramática latina. Filología. CDD 410 © Los autores, 2013. © Universidad de la República, 2013. Departamento de Publicaciones, Unidad de Comunicación de la Universidad de la República (UCUR) José Enrique Rodó 1827 - Montevideo CP: 11200 Tels.: (+598) 2408 57 14 - (+598) 2408 29 06 Telefax: (+598) 2409 77 20 www.universidadur.edu.uy/bibliotecas/dpto_publicaciones.htm [email protected] ISBN: 978-9974-0-0969-1 a Juan Introini. a Mario Trajtenberg. . ex toto corde.A Guido Zannier. . ................................................................................................................................................ El latín: lengua flexiva..4........................................................................................................................5................. Entradas.............................................................. Análisis sintáctico oracional ................... 74 2........ Interjecciones.......................................................................................................................... 89 2........................................................................................................... Preposiciones........................... 19 4......... de especificación)................................................................ 23 2.............................................................................................................................CONTENIDO Abreviaturas empleadas para las citas de autores y textos............................................... 45 2............................ 94 3..............................................................................................................................................................................................7.............................................................................................................. 89 2............................................................................ Sintagma nominal: con oración de relativo........................................... 80 2.................11......................................................................................................... 92 2..................................... Posesivos........................ Modelo lexicalista ....................................1........................................................................................................................................................................... núcleo y modificador de especificación................................................................................................................. Introducción................................................................................................................. Descripción y análisis...................................................................................................................................... Relativos.........................................................................4.......................................................... 89 2........................................................................................................................................................................... Definiciones de gramática ..........................................................................................................................................................................................................2..................... Sintagma nominal: determinante y núcleo. 17 1.............................................................................. 33 2.............................................................................................. 10 Presentación.............4............................................................................................................ Adjetivos......................... Introducción........................................................................................................................................................................ Descripción y análisis 1...3............................. Las acepciones................2..................................................................................................... 43 2.......................... 97 Estructuras de sintagmas nominales.............................9................... Sintagma nominal: cuantificador................................... Sintagmas nominales coordinados ..................................... 77 2.............7............................. 23 2.....5......................... 48 2.......................................3.................. 19 Capítulo I Las categorías léxicas 1...................5........................................................................... Conjunciones............................. Algunas estructuras sintácticas... 98 3......................................................... Modelo gramatical a aplicar.............................................................................................. 17 2...................................... El corpus literario......................................................... 106 ......................................1.........................................2....................... Sintagmas nominales en aposición................................. Coordinación y subordinación ..................... Adverbios..................................................................................................6............................................................... Demostrativos................................. 41 2................................................................................................................................................................ 49 2........................................................................................ 103 3................... Cuantificadores.......................................................................................................................................................................................... Pronombres personales ................................................................................................8................... El diccionario.................................................................................................................................................................................................................................... 98 3.............................................................................. Gramática de constituyentes ................................................................................................................................................ Sintagma nominal: con argumento (compl.......................................... 101 3................................................................................. Sintagma nominal: núcleo y atributo.......................................................... 83 Capítulo II Algunas estructuras sintácticas....................... 23 2............3.............................................................................................. 106 3....................................1.......................................................................................................................................................................................... 97 3.......................................................................10...............................12.................................................................................................. 89 2..................... Verbo.................... 15 Diccionarios latinos...................................................................................................................................................8.... 17 3............. Sustantivos. 9 Abreviaturas empleadas para la descripción gramatical.................................................................................... 40 2....... 87 2........................................ 100 3....................................................................................................................................................................... interrogativos y exclamativos.............................. Información y uso................6.................................................................... Sintagma nominal: con dos modificadores nominales........................................................ 104 3........... ..................17............................................................... 287 ............................ 287 Edición crítica empleada para los textos latinos......................................................... 154 3................................................................................................................................................................................................................. 161 3........... Oraciones con frase absoluta..................... 150 3..........................13.............................Estructuras oracionales.................................9.. 151 3.......................................... 181 3..................................................................... 111 3..................................................................................................................................19............................................................. 119 3..................... 203 Lecturas..................................................... Oración con gerundivo ................................18...........15............................................................10............................................................................................................................................................................................................................................. Oraciones con verbo intransitivo ..................................................................................................... Oración con verbo ditransitivo ............................................................................................................................ Oración con verbo transitivo que rige doble acusativo .................................................................................................................................................................................................................... 241 Bibliografía...................................................................16................... Oraciones con verbo transitivo ................................................................................ 186 3. Construcciones comparativas..................................................................................................................................................................... Oraciones relativas ............................................................................................................................................................................................................................. 170 3........... 134 3.14................................................................................................................................................. Oraciones con verbo copulativo .................................... Oraciones de voz pasiva ............................................................12........ 190 Capítulo III Antología Fragmentos selectos.................. 287 Diccionarios de consulta................................................................................................................ 111 3............................................................... Oraciones no flexionadas de infinitivo ...........................................11........................................................................................................................................................ nat.Abreviaturas empleadas para las citas de autores y textos Caes.: Cicerón.: Cicerón. Acerca de la vejez Cic.: Cicerón. Epístolas Cic.: Cicerón.: Cicerón. Virgilio. La guerra de Yugurta Verg. epod. Comentarios acerca de la guerra civil Caes. rep. trist. Arch. Lig. georg. Cartas a Ático Cic. Filípicas Cic.: Horacio.: Cicerón.: Cicerón. Lael. aen. Rosc.: Cicerón.: Salustio. ecl. Geórgicas Comisión Sectorial de Enseñanza 9 . Acerca del orador Cic.: Cicerón. Discursos contra Catilina Cic. Sobre la naturaleza de los dioses. República Cic. Metamorfosis Ov. tusc. Tristes Sall.: Cicerón. Mur. Bucólicas Verg. Catil. Comentarios acerca de la guerra de las Galias Cic. Fastos Ov. de orat. sat. En defensa de Roscio Cic. Conjuración de Catilina Sall. Acerca de la amistad Cic.: Cicerón. gall. carm.: Cicerón. Defensa de Ligario Cic. Sátiras Ov. Iug.: César. Att.: César. Defensa de Murena Cic.: Salustio. phil. civ. Tusculanas Hor.: Virgilio.: Virgilio. epist. Defensa del poeta Arquías Cic. off. Acerca de los deberes Cic.: Ovidio. Cato: Cicerón.: Cicerón. Catil. deor. fast. El arte de amar Ov. met. Verg.: Horacio.: Horacio. Odas Hor.: Ovidio.: Eneida. Cic.: Cicerón.: Ovidio. ars: Ovidio. Épodos Hor. : atributo C.: genitivo de pertenencia gen.: ablativo ac.: clase circ.: genitivo de especificación Universidad de la República 10 gen. doble: acusativo doble ac.: circunstante comp.: acusativo act.: directo ditr. obj. perten. abs.: ditransitivo encl.: gerundio gerund.: genitivo gen. pos. adverbio ag. subj.: dativo posesivo dat.: enclítico especif. espec. ag.: conjugación cop: copulativo CR: cláusula reducida Cuant.: dativo Dem.: genitivo partitivo gen.: complemento Conj.: activa/-o Adj.: gerundivo .: adjetivo Adv.: demostrativo des. parte: acusativo de parte ac.: genitivo objetivo gen.: femenino fut.: ablativo absoluto abl.Abreviaturas empleadas para la descripción gramatical abl.: exclamativo f.: argumento atr.: declinación dat. obj.: cuantificador D.: genitivo subjetivo ger.: especificador Excl.: comparativo compl.: conjunción conjug. partit.: complemento agente compl.: agente argum.: genitivo objetivo gen.: futuro gen.: desinencial dir. : participio partit.: oración de gerundivo or.: pasiva/-o part.gram.: incrementado ind. inf.: nombre propio n.: imperfecto incr. pres.: objeto objet.: oracional pas.: indicativo indef.: objetivo or. gerund.: interjección Interr.: oración de participio or.: oración de supino orac. pr.: participio pretérito part.: infinitivo histórico inf.: oración circunstancial or. indir. part.: oración de relativo or. fut.: objeto indirecto obj.: participio futuro part.: partitivo per.: indefinido indir.: indirecto inf.: número O.: participio presente part.: oración principal or.: oración de infinitivo obj. ger. sup. circ.: masculino modif.: histórico imperf.: objeto directo obj. hist.: infinitivo Interj. final: oración final or.: oración de gerundio or.: interrogativo intr.: oración de infinitivo or. rel. pret. inf. dir./pers.: modificador N.: oración or. princ.: neutro nom.: persona .: intransitivo irreg.: irregular m.: gramatical hist.: nominativo morf.: perifrástica Comisión Sectorial de Enseñanza 11 p.: morfológico nr. : superlativo Sust.: pronombre personal rég.perf.: personal pl./sg. circ. t.: pluralia tantum pl.: plural Plusc.: predicativo objetivo predic.: sintagma participial subj.: sintáctico SA: SN: SP: SV: sintagma adjetival sintagma nominal sintagma preposicional sintagma verbal SPart.: preposición pres.: sustantivo sustant.: supino superl.: régimen de dativo rég.: vocativo .: presente pret. subj.: singular sint.: subjuntivo subj.: predicativo predic.: posesivo pred.: subjetivo obligatorio sup. obj.: predicativo circunstancial predic.: restrictiva SComp: sintagma complementante s.: régimen Rel.: pluscuamperfecto Pos. abl. oblig.: relativo restrict.: pretérito Pron.: régimen de ablativo rég.: terminación tr.: transitivo V.: predicado predic.: verbo 12 Universidad de la República voc.: perfecto pers.: sustantivado term. dat.: predicativo subjetivo Prep. Expresamos nuestro especial reconocimiento por la revisión del capítulo II de este manual a Marisa Malcuori. adjunta del Departamento de Filología Clásica (Instituto de Letras) de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación. Igualmente. prof. prof. manifestamos nuestra gratitud por la fe en el equipo de trabajo y la responsabilidad asumida en el proyecto a Cristina Gil. Comisión Sectorial de Enseñanza 13 . adjunta del Departamento de Teoría del Lenguaje y Lingüística General (Instituto de Lingüística) de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación. . la filosofía. más allá de las características reducidas del presente manual. no debe olvidarse que el español es un latín de hoy. esquemas de explicación para la morfología y diagramas arbóreos para la sintaxis. abril de 2013 Comisión Sectorial de Enseñanza 15 . en fin.Presentación In Limine es un manual de apoyo para los cursos de latín que se dictan en el Uruguay en los niveles iniciales de la Universidad. como lengua nativa. Horacio y Ovidio) para facilitar el acceso a obras de distribución general en el medio y la referencia a contextos de que abastecen los propios textos y los comentarios críticos. Prescinde de observaciones sobre la traducción y sobre cuestiones culturales que tienen que ser objeto de trabajo y comentario en el aula. entonces y por ahora. Mariela Grassi. aclaración del vocabulario. y que el estudio del latín de ayer se ve favorecido por el conocimiento del que tiene. Fiorella Bacigalupe. aquella que ha resultado de siglos de evolución y que guarda —mutatis mutandis— sus formas de mentar el mundo. responsables del desarrollo de los cursos de latín clásico. la incorporación del conocimiento de la historia. El manual plantea un método de análisis para el acercamiento a los problemas de la lengua: presentación de fragmentos literarios. como diría una apreciada docente de los uruguayos. Cristina Pippolo Montevideo. Se presenta como una introducción básica a los problemas de la sintaxis latina que se tratan con el encuadre teórico promovido en varios cursos paralelos de lengua materna. reformulado según las necesidades y sugerencias de los estudiantes y los colegas que. harán los aportes esperados. Virgilio. In Limine es un manual de prueba que pretende ser. el derecho y los contenidos generales que definen las humanidades y fundamentan la producción literaria del mundo romano. Queda a cargo del docente. que este manual se constituya en apoyo —meramente— para el ingreso sistemático a la lengua latina cuyo éxito ha de depender. Cicerón. Salustio. el mundo cultural que traen consigo las palabras y del que debe dar cuenta la labor cuasi arqueológica del que ingresa al mundo de la antigüedad y reconoce el potencial significativo de la lengua literaria. Las autoras esperan. de la alegría crítica que se provoque en las aulas. El manual invita a la lectura de autores. A pesar del laborioso acceso a los problemas de la gramática y a las dificultades que impone la comprensión de una lengua de cultura. Ofrece un corpus de análisis que parte de una séxtuple propuesta (César. desde y a partir de su aplicación. El examen del latín no puede soslayar. . 2. Ov.1. -īrĕ. Transformarse. amavi. abl. Abire in mores. La más destacada es la que señala mediante las abreviaturas tr. Pippolo). De este modo el lector podrá identificar rápidamente la declinación a la que el sustantivo pertenece. J. pretérito perfecto del modo indicativo. Caes.1. C. los verbos regulares cuentan con una raíz de presente para formar los tiempos imperfectos.1. amare. En curso. abandonar un cargo || Hacer una digresión || Morir. se construye con ab o ex. por ejemplo rosa. Abire ex conspectu. ya que. mientras que es intransitivo un verbo que no lo exige. Información y uso 1.2 Comisión Sectorial de Enseñanza 17 2.-ae. -ĭtūm intr. Irse de. El motivo de tal presentación es permitir a quien consulta.2. es necesario hacer un buen uso del diccionario y saber qué tipo de información puede proveer y cómo está codificada.Diccionarios latinos. supino. primera persona del singular. acus. como se estudiará más adelante. por categoría. qué debe tenerse en cuenta a la hora de hacer una consulta. Montevideo: FHUCE UR/CFE DDE.. desaparecer. o intr. rég. presente del modo indicativo. 2 Artículo tomado del repertorio verbal Latinae radices (F. infinitivo. por ejemplo: amo. González. amatum. Alejarse de la vista || Dimitir. convertirse en. Pero para que esta afirmación obtenga sentido. otra raíz de perfecto para los tiempos perfectos y la raíz de supino para algunos participios. -īvī (-ĭī). Esto es: primera persona del singular. de ser así aparecerá el caso regido y el significado de tal construcción. . El verbo La entrada del verbo se hace mediante su enunciado completo. Entradas 2. disiparse || rég. identificar todas las bases que en la forma verbal alternan para la conjugación y la derivación. Otro dato importante en el artículo de diccionario dedicado a la categoría verbo es el de la información sintáctica que aparece abreviada. 1 Un verbo transitivo es aquel que exige objeto directo. El diccionario El diccionario constituye una herramienta fundamental para el estudiante de latín. El sustantivo Los sustantivos de todas las declinaciones se presentan con el nominativo singular. Convertirse en costumbre. seguido de la terminación de genitivo. A continuación se presentará brevemente.1 También aparece señalado si el verbo selecciona un argumento (o estructura) especial. M. salir.: la transitividad o intransitividad del verbo en cuestión. Ejemplo ăbĕō. 2. Bacigalupe. 3. Agrio. artificio. los de una terminación se presentan mediante el nominativo y una abreviación con la variación radical. siempre del singular: omnis. La forma de identificar un sustantivo en el diccionario es. 2. 2.1.La información gramatical que lo acompaña es el género. Los invariables Las categorías invariables (adverbio. Ejemplo ăcūmĕn. Pasa el riguroso invierno.. algún régimen de construcción. codificado en f. entonces. Ojos vivos || Enérgico || Severo. abreviada. prep. conjunción. 2. de lo contrario. Si es una preposición que rige más de un caso. Esta categoría es fácil de reconocer en el diccionario porque siguiendo a la entrada aparece la abreviatura adj. si las hubiere: acer. t. interj. invención. También en esta categoría se codifica. picante || Fuerte. o m. primero. en forma abreviada y de ser necesario. Acumina meretricis. facilitada por la información de género. La preposición Universidad de la República 18 Las preposiciones son presentadas en el lexicón con la indicación. vehemente || Penetrante. donde se identifica a la primera con el nominativo masculino y femenino y la segunda con el neutro. también singular: bonus. Acumen scorpii. ya que son indeclinables y están acompañadas de las abreviaturas correspondientes a su clase gramatical: adv. Cic. dardo. Punta. Hor. ācrĭs.4. Para los adjetivos de segunda clase aparecerán tres formas. del caso que rigen. astucia. cruel. ācrĕ adj. īnĭs n.4 2. . -cris. el masculino singular y luego las desinencias de femenino y neutro. El adjetivo Los adjetivos se presentan en nominativo. Acres oculi. Dardo del escorpión || Cima. ya que es la única categoría de la que se especifica esta información. conj. -cis.4. vendrán acompañados de la siguiente abreviatura: pl. -a. preposición) no causan mayores dificultades a la hora de ser identificadas en el diccionario. 4 Idem.3 2. -um.2. Hor. Cic. 3 Idem. -e.1.3.1. aguijón. Ejemplo ăcĕr. aparecerán las acepciones pertenecientes a cada uno. -e. y los sustantivos que solo se emplean en plural. si la hubiere. Astucias de una meretriz.. dos. por último. y la desinencia de genitivo: ferox. cumbre || Sutileza. Solvitur acris hiems. si el adjetivo en cuestión se construye con algún caso en particular.. interjección. es decir. Comisión Sectorial de Enseñanza 19 . constituye un corpus de referencia que sirve para ilustrar cada acepción. en los diccionarios comunes o de uso didáctico no aparecen los datos de ubicación de las citas en las obras de origen. Por otra parte. Sin embargo. Las acepciones Las acepciones recogen los usos consignados en el corpus de la literatura latina. modelos de abreviación convencionales que conviene observar en el registro que ofrece la obra de consulta. según los períodos a que correspondan las fuentes —fundamentalmente clásicas—.3. Generalmente abarcan. casi siempre. La aclaración de autores sigue. tomada en general de los autores clásicos. El corpus literario La ejemplificación. 4. en los diccionarios valiosos aparecen los sentidos metafóricos de la lengua poética y los que surgen de la fraseología de uso general. en escasa proporción. las variaciones del bajo latín. significados arcaicos y contemporáneos y. . Capítulo I Las categorías léxicas . . 2. el número. identificar los morfemas propios de las cinco declinaciones nominales y de las cuatro conjugaciones verbales. como en español. 2. desde el punto de vista semántico. los adjetivos y. el tiempo. por otro. El latín: lengua flexiva La flexión latina puede explicarse como el conjunto de mutaciones formales que experimentan el sustantivo.2. los pronombres. adjetivo. Identificación Comisión Sectorial de Enseñanza 23 En la clase de los sustantivos latinos. fundamentalmente. desde el punto de vista sintáctico. cuantificadores.1. Comenzar la descripción del sistema morfológico latino supone. entre ellas. por lo tanto. es núcleo del sintagma nominal.1. el aspecto y la voz para los verbos. Concretamente. interrogativos y exclamativos. en general. cosa o lugar. morfológicamente. Sustantivos 2. algunas que presentan la propiedad de ser transversales. Se ha procurado mostrar la información tradicional actualizada según los conceptos de uso en la lingüística contemporánea. la función sintáctica. preposición. y género inherente. el número y la función sintáctica para los sustantivos. por un lado. determinantes. adverbio. . el género. interjección) y otras no tradicionales. denota persona. distinguir. conjunción. la persona. La posibilidad de variación morfológica en estas clases de palabras se relaciona. el adjetivo. pronombre. posesivos. el número y. el grupo prototípico posee caso y número flexivos.1. categorías variables e invariables. sustantivo. Además. el modo. el pronombre y el verbo. que típicamente desempeña funciones de sujeto y funciones complementarias. Introducción Este capítulo hace una enumeración de las clases léxicas con que trabaja el modelo gramatical aplicado en el manual. 2. cuando corresponde. Por esta razón aparecen algunas clases léxicas que provienen de la descripción que ha impuesto la tradición gramatical latina (verbo. y. relativos. Morfología Se denomina declinación a la capacidad que manifiestan las categorías nominales de expresar. en este manual se ha trabajado con las siguientes clases léxicas transversales: demostrativos.1.1. se han dispuesto tablas con las terminaciones flexivas de cada clase. con la expresión de contenidos gramaticales diversos: el género. en cinco declinaciones. 18. −i 3. de acuerdo con sus características flexivas. La adjunción de esta segunda forma a la presentación del nombre (en caso nominativo) permite identificar el grupo al que pertenece cada uno y mostrar la base (invariable o modificada) de la declinación. 24 Universidad de la República . −ae 2. Ennius sanctos appellat poetas. Cic. Arch. Pro summo poeta. XI. Veneraron el nombre de los poetas.ª D. ¡Oh divino poeta! En favor de un altísimo poeta. Los casos. Cic.ª D. a la evidencia morfológica de las funciones sintácticas que cumplen las palabras en la oración. II. prototípicamente. 3. 45. V. es decir. VIII. Phoebus artem/ carminis nomenque dedit poetae. Febo ha dado el arte y el nombre del canto al poeta.Se llama caso al morfema que denota la función. Así. Ennio llama sagrados a los poetas. −ei Cuadro 2. son seis y cubren. complemento o término de preposición Un mal poeta del pueblo le presentó un librito. el genitivo ordena los sustantivos. Hor. Los sustantivos se agrupan. 25. −is 4. Coluerunt nomen poetarum. Los genitivos.2. 27. el tema al que se aplican las desinencias flexivas.ª D.ª D. Ecl.1. las siguientes funciones: El caso nominativo El caso genitivo El caso dativo El caso acusativo El caso vocativo El caso ablativo sujeto o atributo modificador o complemento de especificación objeto indirecto objeto directo o término de preposición función extraoracional modificador. Cic. Arch. Arch. 29-30. La gramática clásica ha convenido en utilizar el caso genitivo singular como signo identificatorio de cada una de estas clases. es decir. Las terminaciones características del genitivo singular de los sustantivos son estas: 1. Carm. X. nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo Malus poeta de populo ei subiecisset libellum.ª D. −us 5. en latín. Divine poeta. VI. Arch. Cic. Virg. 2. femeninos (memoria. prudentia. (gen. Terminaciones de la 1. otros que designan ríos (Sequana. leo. Sustantivo Traducción rosa lobo león uso cosa 1.1 a. poeta…). 5. Los modelos. en su gran mayoría. la segunda parte muestra otra grilla con el paradigma completo.1.2. leonis 4.ª D. son masculinos.2.ª.ª usus. esto es. Comisión Sectorial de Enseñanza 25 .ª. –ae) La primera declinación agrupa sustantivos.1. voc. usus . ac.Estos son los sustantivos que serán empleados como modelo: D. −a −is Cuadro 2.ª rosa. gen. sin embargo. rei Cuadro 2. luna. Sustantivos de 1.ª lupus. ordenadas por caso. res. −ae −arum −is −as −ae pl. −a −ae −ae −am −a f.ª D. sg. silva. y la última recoge excepciones. algunos nombres que provienen directamente del griego (auriga. abl. lupi 3. fortuna…). Caso nom. rosae 2. La información aparece articulada en tres partes: la primera presenta una tabla con las terminaciones. Garumna…). agricola…).1. a. 2. Terminaciones 1. u oficios considerados masculinos (incola. cuando corresponde.1. con las palabras completas. En lo que sigue se verá el paradigma completo de cada declinación. dat. género y número.ª D. 2. ros −ae ros −arum ros −is ros −as ros −ae ros −is Cuadro 2. fagus. Otras terminaciones Algunos sustantivos hacen el dativo y el ablativo plural en −abus para desambiguar el género en los casos en que coinciden sus desinencias con la 2. 2. mundus. dat.f.2. ac. ac. ovum.1.2. a. Corinthus…). Delus. pl. gen.ª declinación. Terminaciones de la 2. (gen. Terminaciones 2. abl. sg. 26 . campus…) y neutros (vinum. Sustantivos de 2.1. voc.2. imperium…). son femeninos. diis (dis)−deabus. mater familias. en su gran mayoría. −i −orum −is −os −i −is pl. Otra variante del genitivo singular es la forma arcaica −ai. malus. deus−dea/filiis−filiabus. Paradigma completo Caso nom.ª D.1. Caso nom.ª D. algunos nombres que provienen directamente del griego (abyssus. Hay genitivo en −as en locuciones como: pater familias. ros −a ros −ae ros −ae ros −am ros −a ros −a pl. –i) La segunda declinación agrupa sustantivos. pampinus…).ª D. atomus…). −i −o −um −um −o sg. −um −a −orum −is −a −a −is n. masculinos (radius. gen dat. −us −i −o −um −e −o m. abl. a.2. Terminaciones 1.1 b. Cuadro 2. y aun algunos nombres de ciudades (Aegyptus.ª D.b. sin embargo. c. Ejemplo: filius−filia. otros que designan objetos de la naturaleza como los árboles y las plantas (pinus. periodus. Universidad de la República voc. sg. Caso nom. pelagus. bell −i bell −o bell −um bell −um bell −o sg. Ejemplo: puer.2. Cuadro 2. ac.ª D. –is) La tercera declinación agrupa sustantivos masculinos (pater. 2. Ejemplo: filius. gen. geni.1. Vergilius/fili. bell −um bell −a bell −0rum bell −is bell −a bell −a bell −is pl.ª Declinación latina.2. A continuación se presenta la serie de terminaciones Comisión Sectorial de Enseñanza 27 c. El juego de desinencias que corresponde a esta clase.1. En algunos casos. Cuadro 2. voc. flos. femeninos (mater.3 Sustantivos de 3. Vergili. Ejemplo: deus/di. dat. Ejemplo: magister. 2. tempus…) y. lup −um lup −e lup −i voc. dativos y ablativos plurales tienen la posibilidad de asimilar las vocales. Algunos nominativos en −us corresponden a nombres neutros.b.2.ª Declinación latina. la base puede experimentar síncopa de la vocal postónica. dis. Ejemplo: vulgus. Ejemplo: divorum/divum. Otros casos de síncopa responden a condiciones impuestas por la métrica.b. virus. leo…). abl. lup −us lup −i lup −o sg.2.2. vox…) y neutros (nomen. experimenta algunas variaciones según presenten los nombres incremento radical o no. sol. lup −orum lup −is lup −os gen. os. no hay una marca propia para el nominativo singular. Algunos nominativos. Caso nom. . magistri. genius. Paradigma completo m. Otras terminaciones Los sustantivos con raíz en −er carecen de desinencia para el nominativo y el vocativo singular. lup −i pl. Los nombres comunes y propios terminados en −ius con /ǐ/ hacen el vocativo y el genitivo en −i.b. (gen. 2. como puede observarse. lup −o lup −is abl. ac. n. pueri.1. dat. y f.1.3. dat. n. tempus Ø tempor −a abl. abl. −es voc. nom. Paradigma completo m.3. a. −Ø −is −i −Ø −Ø −e (−i) pl. m. −Ø −is −i −em −Ø −e sg. dat. pl. pl. Caso nom. gen. −um (−ium) dat. pl.1.para esta declinación con la aclaración entre paréntesis de las desinencias no incrementadas cuando difieren. b. leo Ø leon −es leon −is leon −um leon −i leon −ibus leon −em leon −es leo Ø leon −es leon −e leon −ibus n. −ibus 2. nom. mar −e mar −ia mar −is mar −ium mar −i mar −ibus mar −e mar −ia mar −e mar −ia mar −i mar −ibus Raíz no incrementada sg.2.ª Declinación latina. Raíz incrementada sg. −es gen. Terminaciones 3. ac. voc. voc. b. −a (−ia) −um (−ium) −ibus −a (−ia) −a (−ia) −ibus n. 3. Terminaciones de la 3. Caso nom. tempor −i tempor −ibus ac. y f. abl.. tempor −e tempor −ibus Cuadro 2. −ibus ac. civ −is civ −es civ −is civ −ium civ −i civ −ibus civ −em civ −es civ −is civ −es civ −e civ −ibus 28 Universidad de la República . y f.ª D. Raíz incrementada Caso sg. Raíz no incrementada sg.2. Caso m. pl.ª D. ac. gen. tempus Ø tempor −a gen. tempor −is tempor −um dat. −es abl. tempus Ø tempor −a voc. a. Puede encontrarse la terminación arcaica −eis o −is para el acusativo plural. vis.2. boves boum bobus boves boves bobus Cuadro 2. pl. Lo mismo sucede con los sustantivos que hacen el acusativo en −im. dat. abl. gen. navis y securis.1.2. sus. d. gen. gen. ac. puppis. Caso nom. cutis. excepto rete. Los neutros. ya señalado. tienen ablativo singular en −i. pl. dat. voc. dat. Algunos sustantivos irregulares Caso nom. vis vis vi vim vis vi sg. aunque se registran usos poéticos de mare como ablativo.c. bos bovis bovi bovem bos bovi sg. d.3. Pueden hacerlo tanto en −em como en −im los femeninos clavis. turris. . pl. febris. tussis y sitis.2. vires virium viribus vires vires viribus Cuadro 2. Otras terminaciones Hacen acusativo singular en −im los femeninos vis. ac. Bos.1. voc. d.3. voc abl.1. abl. Caso nom. ac. d. sues suum su(i)bus sues su(i)bus Comisión Sectorial de Enseñanza 29 sues suem sus sui Cuadro 2. sus suis sui sg.3. ª D. y f. Caso nom. cantus.3. Universidad de la República abl. dat. pl. a.1. Terminaciones de la 4.ª D.2. tribus. fructus…).2.1. (gen.ª Declinación latina 30 . b. gen. dat. femeninos (porticus. 2. voc. voc. ac. gen−u gen−us (−u) gen−u gen−u gen−ua gen−uum gen−ibus (−ubus) gen−ua gen−ua gen−ibus (−ubus) pl. Terminaciones 4. ac. Cuadro 2. sg. d. dat. −ua −uum −ibus (−ubus) −ua −ua −ibus (−ubus) n. abl. gen. sens−ibus (−ubus) gen−ui (−u) sens−ibus (−ubus) gen−u Cuadro 2.1. Sustantivos de 4. voc. sens−us sens−us sens−ui (−u) sens−um sens−us sens−u sens−us sens−uum sens−us sens−us pl. Iuppiter. sg. sg. abl. Paradigma completo Caso nom.ª D. −u −us (−u) −ui (−u) −u −u −u s. sg. Iuppiter Iovis Iovi Iovem Iuppiter Iovi pl. −us −us −ui (−u) −um −us −u m. b. –us) La cuarta declinación agrupa nombres masculinos (versus. quercus…) y neutros (genu. Cuadro 2. gen.4. −us −uum −ibus (−ubus) −us −us −ibus (−ubus) pl. 4.4. a.Caso nom.2.1. cornu…). ac.4.2. abl. dom −us dom −us dom −ui (−o) dom −um dom −us dom −o (−u) dom −i (en casa) dom −us dom −uum (−orum) dom −ibus dom −os (−us) dom −us dom −ibus pl. ac. y únicamente dos con declinación completa (dies y res). dat.5. (gen. Terminaciones de la 5.4. Terminaciones 5.c. −e −ebus Cuadro 2. domorum. abl. genitivo y acusativo plural: domo.1. domi (en casa). como ser ablativo singular.2. Cuadro 2. Caso nom. acies.1. ac.2. gen. −es −erum −ebus −es −es pl. c.ª. a.1. domi (f. gen. –ei) La quinta declinación agrupa nombres fundamentalmente femeninos singulares (facies. uno masculino y femenino (dies). otro solo masculino (meridies). fides…).ª D. domus. domos y mantiene el antiguo caso locativo. 2.) presenta una declinación variada: tiene alguans desinencias de 2.f. voc. Otras terminaciones Domus. voc. dat. a.2. sg. −es −ei −ei −em −es m. loc. sg.ª Declinación Comisión Sectorial de Enseñanza 31 .5 Declinación de los sustantivos de 5. b.ª D. Caso nom. m.6. −us −i −o −um −e −o 2. pl. Cuadro 2. Universidad de la República n.=ac. c. −a/−ia −um/−ium −ibus −a/−ia −a/−ia −ibus m. con nom. r−es r−ei r−ei r−em r−es r−e pl. los dativos plurales son iguales a los ablativos plurales.ª D. ac. el nominativo.ª D. nom. En cada declinación. −us −uum −ibus −us −us −ibus n. Este fenómeno se repite en los adjetivos de 1. gen.=voc. −um −i −o −um −um −o m. −Ø −is −i −Ø −Ø −e /−i m.=nom.6. 32 . −es −erum −ebus −es −es −ebus 3.2.ª clase.ª D.1. n. −ae −is −ibus −is −is abl. voc. −arum −orum −orum −um/−ium −ibus −is −is −is dat. −ua −uum −ibus −ua −ua −ibus f. gen.ª Declinación latina. ac. r−es r−erum r−ebus r−es r−es r−ebus 5. el nominativo y el vocativo de cada número son iguales entre sí. abl. 2.ª D. −a −ae −ae −am −a −a m. acusativo y vocativo tanto singular como nom. 5. materia. f. f. −es −os −a −as ac. −ae gen. Desinencias generales. dat. pl. f. Por ejemplo: materies. −es −ei −ei −em −es −e 4. excepto la 2.2. sg. −Ø −is −i −em −Ø −e pl. f. −e.b. −u −us −u −u −u −u f. Reglas generales. En cada declinación. dat. Otras terminaciones Muchos nombres abstractos terminados en −ies toman las desinencias de la primera declinación. −a −es −i voc. f.2.6. En los nombres neutros. m.ª D. −us y voc. −us −us −ui −um −us −u n. Cuadro 2. −es −i −a nom.1. abl. voc. voc. n.1. Paradigma completo Caso nom. dat.=abl. incluso en el singular. n. f. luxuria. luxuries. plural son iguales. Reglas generales de las declinaciones sustantivas Caso 1. sg.ª D. ª C. Caso pl. −i −ae −i −orum dat. a. Se dice de ellos que tienen la capacidad de predicar en el sentido de que pueden asignar propiedades. También pueden funcionar como atributos (predicado nominal) y como complementos predicativos.2. De la misma manera. Adjetivos 2. sino que indican una relación entre dos dominios. . el masculino y el neutro. f. son graduables: altior. m. f. Identificación Los adjetivos calificativos denotan una propiedad.ª clase sigue las desinencias de 1.ª D. sg.2. 2. Terminaciones 1.ª D. el adjetivo establece una clase en la cual se halla el sustantivo.ª clase sigue las desinencias de 3. en tribunicia potestas (la potestad tribunicia).2. para el masculino y el neutro. los adjetivos relacionales funcionan como atributos y como modificadores. nom. −o −a −o −is Cuadro 2. A este grupo pertenecen los participios pretéritos. en dos clases.2. Los adjetivos relacionales no denotan una propiedad.1. Morfología Los adjetivos se agrupan.ª clase Los adjetivos de primera clase siguen las desinencias propias de la primera y la segunda declinaciones (para las formas femeninas y para las formas masculinas y neutras respectivamente): bonus.2.1. difficilis.2. Por ejemplo. Por lo general. Adjetivos calificativos de 1. pero no como complementos predicativos.2.ª C. a. La 2. −um −am −um −os voc. albissimus. por ejemplo. los adjetivos calificativos funcionan típicamente como modificadores o adjuntos del sustantivo al que acompañan. altus. albus. bona. −us −a −um −i gen.ª D. bonum. 2. La 1.1. Terminaciones de adjetivos calificativos de 1. de acuerdo con sus características flexivas. −e −a −um −i abl. n.. los relacionales no son graduables. y las de 2.2.2. para expresar el género femenino. para expresar el género femenino. m. A diferencia de lo que ocurre con los adjetivos calificativos. prudens. −o −ae −o −is ac. −ae −arum −is −as −ae −is −a −orum −is −a −a −is Comisión Sectorial de Enseñanza 33 n. Desde el punto de vista sintáctico. sing. b.1. c.ª D. el incremento radical. voc. tienen tema en −er y carecen de desinencia para el nominativo y el vocativo singular masculino: Caso nom. bon −i bon −orum bon −is bon −os bon −i bon −is pl. gen. abl. en −i. nigr −ae nigr −arum nigr −is nigr −as nigr −ae nigr −is n.. nigr −a nigr −orum nigr −is nigr −a nigr −a nigr −is Cuadro 2. gen. ac. abl. f. ac. pl. Otras terminaciones De acuerdo con la variación propia de la 2. voc. acre.2. omnis. bon −um bon −i bon −o bon −um bon −um bon −o m. son los únicos presentados en los diccionarios con el agregado del genitivo singular que aporta. nigr −um nigr −i nigr −o nigr −um nigr −um nigr −o m. sg.2. 34 Universidad de la República . f.ª Clase.2.b. nigr −a nigr −ae nigr −ae nigr −am nigr −a nigr −a n.2. algunos adjetivos de 1. en −ia. distinguimos adjetivos de segunda clase con una. 2. Los adjetivos de una terminación. nigr −i nigr −orum nigr −is nigr −os nigr −i nigr −is pl. Paradigma completo Caso nom.2.. dos o tres terminaciones: felix. Según el número de desinencias que presentan los nominativos singulares para cada género. y ac.2. bon −a bon −ae bon −ae bon −am bon −a bon −a n. omne. niger Ø nigr−i nigr −o nigr −um niger Ø nigr −o f.ª C.ª clase Los adjetivos de segunda clase siguen las desinencias propias de la tercera declinación con tres particularidades correspondientes a los nombres con raíz no incrementada: abl. en −ium. m.ª Clase. bon −ae bon −arum bon −is bon −as bon −ae bon −is n. Adjetivos 1. dat. bon −us bon −i bon −o bon −um bon −e bon −o f. gen. c. que carecen de desinencia para el nominativo singular.2. m. n.1. voc.. Adjetivos 1. pl. acer. acris. dat. bon −a bon −orum bon −is bon −a bon −a bon −is Cuadro 2. como en el caso de los sustantivos. sg. Adjetivos calificativos de 2. nom. 2.ª C. a. dat.a.2. a. sg.2. Terminaciones de adjetivos calificativos de 2. 1 term. voc abl. 3 terms.2. m. nom. dat. voc. acr−e omn−e audax Ø Cuadro 2. −is −i −em Ø/−is −i/−e pl. −e −is −i −e −e −i n. m. sg. ac. Comisión Sectorial de Enseñanza 35 . gen. acer Ø omn−is audax Ø f.2. 2 terms. Caso nom. Cuadro 2.ª C. Caso nom. abl. nom. Ø/−is −is −is −i −em −is −i/−e f. ac. acr−is omn−is audax Ø n.ª C. gen. −es −ium −ibus −es −es −ibus −es −ium −ibus −es −es −ibus f. sg. Terminaciones 2. −ia −ium −ibus −ia −ia −ibus n. m.2. sg. nom. Presentación 2. pl.2. sg. sg. ac. audac−is audac−ium dat. al igual que el resto de los pronombres como se verá más adelante. audax Ø audac−es abl. omn−is omn−es abl. sg. audac−i audac−ibus 1 term. audac−es audac−ium audac−ibus audac−es audac−es audac−ibus n. omn−em omn−es voc. Paradigma completo Caso m.ª clase. audac−i audac−ibus Cuadro 2. pl. sg. pl. omn−i omn−ibus Caso m. en ocasiones. acer Ø acr−es abl. acr−es acr−ium acr−ibus acr−es acr−es acr−ibus f. omn−ia omn−ium omn−ibus omn−ia omn−ia omn−ibus n. audax Ø audac−is audac−i audac−em audax Ø audac−i f. de adjetivos tienen una doble flexión para el ablativo singular. b. ya que. sg. sg. 2. Adjetivos 2. m. audac−em audac−es voc. pl. pl.2.2. pl. omn−is omn−es gen. Las formas del vocativo rara vez aparecen. pl. acr−ia acr−ium acr−ibus acr−ia acr−ia acr−ibus n. En resumidas cuentas. dat.2. cuando se emplean con valor verbal. m. sg. acr−is acr−is acr−i acr−em acr−is acr−i f. pl. f. omn−is omn−ium dat. ac. Otras terminaciones Los participios de presente que también siguen la 2. omn−is omn−is omn−i omn−em omn−is omn−i f. sg. llevan la desinencia en −e. omn−es omn−ium omn−ibus omn−es omn−es omn−ibus f. ac. en los demás adjetivos de una terminación. sg.ª C. sg. acr−em acr−es voc.ª clase con la variante de que tienen la desinencia −ius en el genitivo singular. acr−i acr−ibus 3 term. sg. nom. sobre todo si se encuentran sustantivados. Esta desinencia en −e también se hace presente. pl. cuando se emplean como adjetivos. nom.b. audac−ia audac−ium audac−ibus audac−ia audac−ia audac−ibus c. son adjetivos de primera clase que presentan estas diferencias en el singular: gen. acer Ø acr−es gen.2. Adoptan en algunos casos la terminación −ud para el nominativo. audax Ø audac−is audac−i audax Ø audax Ø audac−i n. nom. m.3. acr−e acr−is acr−i acr−e acr−e acr−i n. y la desinencia −i en el dativo singular para los tres géneros. acusativo y vocativo singular neutro. toman −i. Adjetivos pronominales Los adjetivos pronominales declinan como los adjetivos calificativos de 1. audax Ø audac−es gen. acr−is acr−ium dat. omn−i omn−ibus 2 term. omn−e omn−is omn−i omn−e omn−e omn−i n. acr−i acr−ibus Caso m. −ius −i 36 Universidad de la República . mientras que. abl. Lista de adjetivos pronominales Nominativo unus. utriuscumque utricumque cualquiera de los dos utrumcumque alteruter. altera. m. dat. ali−us al−ius ali−i ali−um ali−o f. un solo solo.2. un−a un−ius un−i un−am un−a n. totum alius. ali−ud al−ius ali−i ali−ud ali−o ali−i ali−orum ali−is ali−os ali−is m. sg. Adjetivos pronominales. pl.3. a.2. Lista de adjetivos pronominales. un −ae un−arum un−is un−as un−is un−a un−orum un−is un−a un−is n. un−um un−ius un−i un−um un−o un−i un−orum un−is un−os un−is m. ac. sg.2. utralibet. sola. f. neutra. entero otro entre varios el otro de dos. a. utravis. nullum uter. gen. utrumque utriusque utrique utervis. Caso nom. ali −ae ali−arum ali−is ali−as ali−is ali−a ali−orum ali−is ali−a ali−is n. pl. otro entre dos alguno ninguno ¿cuál de los dos? ninguno de los dos.2. alterutrius o alterius alterutri o alteri utri uno u otro de los dos alterutrum utrius Cuadro 2. utra. ali−a al−ius ali−i ali−am ali−a n. tota. dat. b. b. nulla.a. Comisión Sectorial de Enseñanza 37 . Cuadro 2. solum totus. ultracumque. −a. f. una. gen. ac. es la negación de uter. los dos a la vez cualquiera de los dos uterque. alterum ullus. m. aliud alter. Terminaciones de adjetivos pronominales Caso nom. ulla. alterutra. Adjetivos pronominales.3.2. unum solus. utraque. neutrum Genitivo unius solius totius alius alterius ullius nullius utrius neutrius Dativo uni soli toti alii alteri ulli nulli utri neutri Traducción uno. abl. −um uno y otro. ullum nullus.2. utrumvis utriusvis utrivis uterlibet. uno entre dos. único todo. utriuslibet utrilibet cualquiera de los dos utrumlibet utercumque. un−us un−ius un−i un−um un−o f. alia. Cuadro 2.3. utrum neuter. 3. como en español. y aun las de superioridad. no incrementadas. sg. voc. pl. las relaciones comparativas de igualdad e inferioridad. en los autores clásicos. doctum > doct+ior+desinencias de 3. Paradigma completo Caso nom. b. Universidad de la República abl. ac. Terminaciones de comparativo. el acusativo y el vocativo singular del género neutro el sufijo es −ius.ª declinación incrementados. a.2. m. sin embargo. atrae un argumento 38 . dulc−ius −Ø dulc−ior−is dulc−ior−i dulc−ius—Ø dulc−ius—Ø dulc−ior−e n. Sin embargo. docta. dulc−ior−a dulc−ior−um dulc−ior−ibus dulc−ior−a dulc−ior−a dulc−ior−ibus Cuadro 2.2. gen. f.1.f. se produce la expresión de las relaciones de comparación de superioridad y de las relaciones superlativas. −ius−Ø −ior−is −ior−i −ius−Ø −ius−Ø −ior−e m. pl.2. sg. pueden manifestarse por vía sintáctica. voc. entonces.2.3. Comparativo de superioridad sintético. pl. sg. Se debe señalar que. frecuentemente.ª D.3. El adjetivo en grado comparativo En latín el adjetivo experimenta variación morfológica de grado para expresar la superioridad. gen.1. Por ejemplo: doctus. pl. −ior−a −ior−um −ior−a −ior−a −ior−ibus −ior−ibus −ior−ibus −ior−ibus Cuadro 2. −ior−Ø −ior−is −ior−i −ior−em −ior−Ø −ior−e n. dulc−ior −Ø dulc−ior−is dulc−ior−i dulc−ior−em dulc−ior—Ø dulc−ior−e m. a. Gradación 2. abl. c. sg. Terminaciones de adjetivos graduados para la comparación de superioridad Caso nom. el comparativo de superioridad integrando estructuras oracionales en las que. Particularidades sintácticas Es común encontrar. para el nominativo.f. dulc−ior−es dulc−ior−um dulc−ior−ibus dulc−ior−es dulc−ior−es dulc−ior−ibus n. dat. m. puede resolver sus formas con procedimiento sintético: a la raíz del adjetivo de grado positivo se le agrega el infijo de grado −ior y luego declina siguiendo las desinencias correspondientes a los nombres de 3.f. Mediante el agregado de oportunos infijos derivativos.1.2. ac. b. dat. Solo el comparativo de superioridad.3. −ior−es −ior−um −ior−es −ior−es n. sg. en general. más deseable que una breve y luminosa brevedad) 2.ª clase. ac. nom. El adjetivo en grado superlativo Por otro lado. (La tribu de los suevos es. Brut. (Nada es. 262. Caes. 4. alt−issim−us pauper−rim−us simil−lim−us f. f. alt−issim−a pauper−rim−a simil−lim−a n.2.3. alt−issim−um pauper−rim−um simil−lim−um Cuadro 2. a. voc. f. Particularidades sintácticas Es bastante común. 1.nominal marcado por la conjunción quam o por el caso ablativo que interpreta a la segunda parte de la comparación. alt−issim−a alt−issim− orum alt−issim−is alt−issim−a alt−issim−a alt−issim−is alt−issim−um alt−issim−am alt−issim−um alt−issim−os Cuadro 2. b.3. Gall. Cic. Terminaciones de adjetivos graduados para la relación superlativa m. Paradigma completo Caso nom. Fin. con el caso genitivo.2. la mayor y más belicosa de todos los germanos) . nom. alt−issim−a pl. que los adjetivos superlativos rijan un complemento partitivo marcado. Terminaciones de superlativo. sg. Animi enim lineamenta sunt pulchriora quam corporis.3. nom. los superlativos de expresión desinencial se forman adjuntando. en mucho. 22 75. gen.2. las terminaciones correspondientes a los adjetivos de 1. a. III. m.2. 75. sg. a los infijos propios de este grado. Suevorum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. sg.2. alt−issim −ae alt−issim− arum alt−issim−is alt−issim−as alt−issim −ae alt−issim−is m. abl.2. dat. alt−issim−um alt−issim−i alt−issim− alt−issim −ae alt−issim−i orum alt−issim −ae alt−issim−o alt−issim−is alt−issim−a alt−issim−a alt−issim−um alt−issim−i alt−issim−o alt−issim−is n. Cic. en latín. b. Comisión Sectorial de Enseñanza 39 c. Superlativo sintético. alt−issim−us alt−issim−i alt−issim−o alt−issim−e alt−issim−o n. en la historia. (Los rasgos del espíritu son más hermosos que los del cuerpo) Nihil est enim in historia pura et illustri brevitate dulcius. a.3. es decir que repiten el objeto denotado por el sujeto. tu tui tibi te te vos vestri /vestrum vobis vos vobis II pl. Universidad de la República dat. tú. a. Tienen formas propias para la declinación. tu.2.2. Este hecho explica la inexistencia del caso nominativo para este tipo de pronombres. Identificación Los pronombres personales son seis: significan relaciones de identidad en relación con las personas del discurso.3. Pronombres personales 2. nos.2. abl. d.3. III s. vos: yo. Otras terminaciones 2. ya sea para el plural.3. vosotros). Otras terminaciones Positivo bunus malus magnus parvus multus iuvenis senex frugi Comparativo melior peior maior minor plus iunior senior frugalior frugalissimus Superlativo optimus pessimus maximus minimus plurimus Cuadro 2. Pronombres personales 40 . 2.3.d. El carácter reflexivo de estos pronombres supone la correferencialidad con el sujeto de la oración. ego mei mihi me me nos nostri/nostrum nobis nos nobis pl.2. Morfología El latín cuenta con la declinación completa de los pronombres de primera y de segunda persona (ego. sg. I sg. gen. ya sea para el singular. —— sui sibi se se Cuadro 2.1. Paradigma completo Caso nom. ac. El pronombre de tercera persona es reflexivo y sirve a los casos oblicuos: carece de nominativo. nosotros. el mismo.b. Identificación La supraclase de los demostrativos es una clase transversal que reúne palabras que las gramáticas tradicionales han clasificado dentro de distintas clases léxicas (sustantivos y adjetivos). en latín. ille: este. Estos dos grupos comparten una propiedad común a casi todos los pronombres de valor adjetivo: genitivo en −ius y dativo en −i.ª y 2.4. a. ipse: él. Paradigma de presentación hic iste ille is idem ipse haec ista illa ea eadem ipsa hoc istud illud id idem ipsum Cuadro 2. idem. En este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar nombre a las subclases de demostrativos. Demostrativos: presentación Comisión Sectorial de Enseñanza 41 . Demostrativos 2. aquel) y tres de identidad (is. o del complemento partitivo (nostrum. 2. entre otros. Lo que las vincula como demostrativos es la propiedad de señalar las relaciones temporales y espaciales que se establecen a partir de los participantes del discurso.2. Particularidades sintácticas El genitivo de los pronombres de 1.ª personas del plural alterna según sirva a la expresión del complemento objetivo (nostri. iste.4. vestrum) seleccionado. por los adjetivos en grado superlativo (altissimus nostrum: el más alto de nosotros). Morfología Los demostrativos. ese.2. no es esta una distinción que pueda generalizarse. a. A pesar de su frecuencia. son seis: tres deícticos propiamente dichos (hic. 2.4.4. vestri) seleccionado por sustantivos y adjetivos de origen verbal (immemor vestri: olvidado de vosotros: los/os olvidó).1. él mismo). is. abl. gen. gen. gen. abl. nom.i. b. Paradigma completo Caso nom. Cuadro 2.4. m. hae harum his has his istae istarum istis istas istis illae illarum illis illas illis eae earum iis. gen. dat. ac. dat. ac. dat. nom. n. abl.b.is.eis ea iis. abl. haec horum his haec his ista istorum istis ista istis illa illorum illis illa illis ea eorum iis.is. nom. ac. abl. dat.eis eos iis. ac.idem. f.2.is.eis eaedem earundem isdem easdem isdem ipsae ipsarum ipsis ipsas ipsis f. dat. gen. nom.ei eorum iis. gen.is. ac.is. ac.eidem eorundem iisdem eosdem iisdem ipsi ipsorum ipsis ipsos ipsis m.eis iidem. nom. hi horum his hos his isti istorum istis istos istis illi illorum illis illos illis ii. dat. Demostrativos 42 .eis eas iis. haec huius huic hanc hac ista istius isti istam ista illa illius illi illam illa ea eius ei eam ea eadem eiusdem eidem eandem eadem ipsa ipsius ipsi ipsam ipsa hoc huius huic hoc hoc istud istius isti istud isto illud illius illi illud illo id eius ei id eo idem eiusdem eidem idem eodem ipsum ipsius ipsi ipsum ipso pl. hic huius huic hunc hoc iste istius isti istum isto ille illius illi illum illo is eius ei eum eo idem eiusdem eidem eundem eodem ipse ipsius ipsi ipsum ipso sg.eis eadem eorundem eisdem eadem eisdem ipsa ipsorum ipsis ipsa ipsis n. Universidad de la República abl. 5. a.5. Posesivos: presentación.2. Posesivos 2. a. ya sea para el plural.2. Paradigma de presentación me−us tu−us su−us noster−Ø vester−Ø su−us me−a tu−a su−a nostr−a vestr−a su−a me−um tu−um su−um nostr−um vestr−um su−um Cuadro 2.2. Identificación Los posesivos son seis: significan relaciones de posesión en relación con las personas del discurso. ya sea para el singular.9s). Con el objetivo de superar los problemas que presenta esa clasificación tradicional (véase RAE.5. Esta supraclase incluye lo que tradicionalmente se clasifica como pronombres y adjetivos posesivos.ª C. igual que la de los cuantificadores y los demostrativos. 2. Morfología Los posesivos siguen las desinencias propias de los adjetivos de 1. en este manual se considerará a la clase de los posesivos como una clase transversal. Comisión Sectorial de Enseñanza 43 . §1.1. 2009:49.5. Las formas de tercera persona sirven tanto al singular como al plural. voc. abl. abl. voc. nom. me−a me−ae me−ae me−am me−a me−a nostr−a nostr−ae nostr−am nostr−a nostr−a tu−a tu−ae tu−ae tu−am tu−a tu−a vestr−a vestr−ae vestr−ae vestr−am vestr−a vestr−a su−a su−ae su−ae su−am su−a su−a f. pl. dat. ac.2. abl.b. Paradigma completo Caso nom. dat. dat. ac. me−um n. sg. pl.b. me−a me−orum me−is me−a me−a me−is nostr−a nostr−orum nostr−is nostr−a nostr−a nostr−is tu−a tu−orum tu−is tu−a tu−a tu−is vestr−a vestr−orum vestr−is vestr−a vestr−a vestr−is su−a su−orum su−is su−a su−a su−is nostr−orum nostr−ae Cuadro 2. abl. Posesivos. voc. gen. voc.5. gen. 44 . dat. me−ae me−arum me−is me−as me−ae me−is nostr−ae nostr−arum nostr−is nostr−as nostr−ae nostr−is tu−ae tu−arum tu−is tu−as tu−ae tu−is vestr−ae vestr−arum vestr−is vestr−as vestr−ae vestr−is su−ae su−arum su−is su−as su−ae su−is me−i me−o me−um me−um me−o nostr−um nostr−i nostr−o nostr−um nostr−um nostr−o tu−um tu−i tu−o tu−um tu−um tu−o vestr−um vestr−i vestr−o vestr−um vestr−um vestr−o su−um su−i su−o su−um su−um su−o sg. gen. nom. Universidad de la República m. ac. gen. abl. ac. dat. ac. sg. voc. gen. me−us me−i me−o me−um m−i me−o noster−Ø nostr−i nostr−o nostr−um noster−Ø nostr−o tu−us tu−i tu−o tu−um tu−i tu−o vester−Ø vestr−i vestr−o vestr−um vester−Ø vestr−o su−us su−i su−o su−um su−i su−o me−i me−orum me−is me−os me−i me−is nostr−i nostr−is nostr−os nostr−i nostr−is tu−i tu−orum tu−is tu−os tu−i tu−is vestr−i vestr−orum vestr−is vestr−os vestr−i vestr−is su−i su−orum su−is su−os su−i su−is pl. nom. nom. 6. Adverbios de grado Los adverbios que admiten modificación de grado son los derivados de adjetivos calificativos graduables. número o grado. abl. La del superlativo se hace sustituyendo la desinencia de adjetivo −us por la que es propia a la formación del adverbio: dulcissim−us > dulcissim−e (muy dulcemente).6. Por lo tanto. La formación del adverbio comparativo es igual a la del adjetivo singular neutro graduado para la comparación (dulcius: dulcemente). duobus duabus duobus Cuadro 2.2. pl. pl.1.. b. duorum duarum duorum ac. Numerales. son cuantificadores los adverbios de grado. 2. Como 1. adjetivales o pronominales.2. 2. en este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar nombre a los subtipos de cuantificadores. tres tres tria trium trium trium tres tres tria tribus tribus tribus Comisión Sectorial de Enseñanza 45 . Morfología a. pl.6. los adjetivos numerales cardinales.a). los cuantificadores pueden ser elementos adverbiales. pl. se trata de un concepto transversal que da lugar a una clase léxica igualmente transversal.6.2. b. nom. Entonces. Cuantificadores 2. Así. Más concretamente. Identificación En la lingüística contemporánea se define cuantificador como categoría gramatical que expresa cantidad. así como los adjetivos y pronombres indefinidos.3.ª C. declinan las centenas desde ducenti a nongenti y los ordinales.2.2. duo duae duo gen. debido a que las gramáticas tradicionales han clasificado a los miembros de esta clase en esas otras categorías. duo y tres. duos duas duos dat. Adverbios numerales Declinan los cardinales unus (como adjetivo pronominal: cf. etc. −ae. Ĉ centum milia. etc. Numerales cardinales y ordinales. hay indefinidos simples (morfológicamente simples) e indefinidos compuestos. unus et vicesimus… XXVIII duodetriginta duodetricesimus… XXIX undetriginta undetricesimus… XXX triginta. tria tertius… IV.−a ducentesimus… CCC trecenti. Adjetivos y pronombres indefinidos En la clase de los indefinidos. b. bis millesimus… ((I)). XXXX quadraginta quadragesimus… L quinquaginta quinquagesimus… LX sexaginta sexagesimus… LXX septuaginta septuagesimus… LXXX octoginta octogesimus… XC nonaginta nonagesimus… C centum centesimus… CC ducenti. (I) quingenti. tricesimus… XL. IIM. Universidad de la República 46 c. IXI decies centum milia millies millesimus… Cuadro 2.−a quingentesimus… DC sexcenti. −ae. tres. −ae. duo secundus… III tres.−a quadringentesimus… D. decies millesimus… (((I))). VIIII novem nonus… X decem decimus… XI undecim undecimus… XII duodecim duodecimus… XIII tredecim tertius decimus… XIV.Numeración romana Cardinales Ordinales I unus.−a nongentesimus… M.−um primus. IIII quattuor quartus… V quinque quintus… VI sex sextus… VII septem septimus… VIII octo octavus… IX. −ae.−a sexcentesimus… DCC septingenti. XIIII quattuordecim quartus decimus… XV quindecim quintus decimus… XVI sedecim sextus decimus… XVII septendecim septimus decimus… XVIII duodeviginti duodevicesimus… XIX undeviginti undevicesimus… XX viginti vicesimus… XXI viginti unus. −ae.−a.−a. X decem milia.−a septingentesimus… DCCC octingenti. centies millesimus… ((((I)))).−a octingentesimus… DCCCC nongenti. (I) mille millesimus… MM. etc.2. ĪĪ duo milia. etc.−um II duo. −ae. duae. −ae. etc.6. −ae.−a trecentesimus… CCCC quadringenti. Estos últimos son numerosos y siguen la declinación que impone cada término del compuesto (unusquisque: simultáneamente declina . alguien. Declina como el relativo qui. algo. nullus. alter. algo) quilibet.5). quis qui f. unaqueque.unus. Indefinido simple El pronombre−adjetivo indefinido quis o qui. con algunas variantes. alguna. quod o quid significa alguno. Determinantes Igual que la de los posesivos. tal) Otros indefinidos nemo. quoddam (cierto. quid quod ac. quidquam (alguien. ullus. utervis. a saber. unumquodque (cada uno) quidam. quodpiam (alguien. quaelibet.c. neuter. Comisión Sectorial de Enseñanza 47 d. quae qua m. Dicho de otro modo. uterlibet. En lo que sigue se verá el paradigma completo de un indefinido simple y se presentarán los compuestos. neminis.6. alius.4 y §2. aliquod (alguien. alter. algo) quispiam. Indefinidos compuestos Estos indefinidos suelen componerse de los relativos aglutinados con elementos léxicos o partículas de intensificación. quodque (cada uno) unusquisque. Caso sg. los siguientes: aliquis. Son de uso frecuente. algo) quisquam. . la clase de los determinantes es otra clase transversal.2. declina quis y no declina que). qui quos pl. quae. quod nom. uterque. quae qua quae qua n. f. alguna cosa. Además. alteruter. las clases transversales de demostrativos y posesivos constituyen la clase igualmente transversal de los determinantes o determinativos. demostrativos y posesivos (véanse §2. utercumque. quaepiam. quae quas n. demostrativos y cuantificadores. solo se usa en casos nominativo y acusativo. quem quam quid Cuadro 2. nihil. m. quae o qua. quod pero presenta algunas variantes en el masculino y en el neutro. quodlibet (qualquiera) quisque. quaedam. Indefinidos. se conforma a partir de dos de esas clases transversales. aliqua. quaeque. 2. dat. a una variable aludida cuyo significado obliga a reconocer antecedentes (para el caso de los relativos) y elementos nulos en los demás (interrogativos y exclamativos). 2. Esta es la diferencia con el pronombre relativo español que. quae cuius cui quam qua pl.7.1. sg. Estas tres clases de palabras tienen en común rasgos léxicos.2. qui quorum quibus quos quibus qui cuius cui quem quo m. dat. El género y número establecen la relación con su antecedente. Caso nom.7. quae quarum quibus quas quibus n. El hecho de expresar caso pone de manifiesto que el pronombre relativo desempeña función sintáctica dentro de la oración subordinada que introduce.2. f. Relativos. Morfología a. Caso nom. totalmente invariable. ac. abl. quod cuius cui quod quo Cuadro 2. quae quorum quibus quae quibus n. morfológicos y semánticos. posesivos y pronombres. gen. Relativos El pronombre relativo contiene información gramatical de caso. interrogativos y exclamativos 2.7. abl. a. ac. gen. todas estas. género y número. cuantificadores. Identificación Las clases de los relativos. interrogativos y exclamativos son transversales: hay adverbios. m. Relativos. 48 Universidad de la República .7. Pueden emparentarse en la medida en que remiten. f. Identificación El verbo es la palabra que se puede conjugar. f. dat.7. persona. ¿quién?. número y diátesis a través de la variación morfológica.b. Exclamativos Los exclamativos coinciden con los interrogativos. qui quorum quibus quos quibus sg. es decir: expresa la significación gramatical de modo.2. esto es. pero en singular presenta algunas formas que le son propias: Caso nom. quod. Esta variación consiste en la articulación de un tema. aparecen en oraciones interrogativas. Caso nom. quod/quid Cuadro 2. Verbo 2. dat. gen.3. ¿cuál?. Comisión Sectorial de Enseñanza 49 2. Interrogativos El interrogativo quis o qui. Interrogativos. m.1. ¿qué? se declina en plural como el indefinido qui. b. quis/quae cuius cui quod/quid quo n. quis/qui cuius cui quem quo m. ac. 2. f. abl. en su dominio. c. tiempo.8. la diferencia radica en que los primeros aparecen en oraciones que expresan exclamación.7. Particularidades sintácticas Mientras que los relativos introducen oraciones subordinadas adjetivas y cumplen.8. abl. que conlleva el . quae quarum quibus quas quibus cuius cui quam qua pl. en tanto que los segundos se emplean para formular preguntas. quae quorum quibus quae quibus n. gen. las funciones propias de un sustantivo. ac. quae. los interrogativos y los exclamativos no son subordinantes y pueden funcionar como sustantivos o como adjetivos. contenido léxico.1. pres. sg. por otro.ª pers.2. 2.ª pers. sg. ind.8.1.8. Universidad de la República Tema del perfecto (perfectivo) • Pretérito perfecto • Pretérito pluscuamperfecto • Futuro imperfecto Tema del supino • Participio futuro • Infinitivo pretérito de la voz de la voz activa activa • Participio pretérito de la voz pasiva 50 . 2.8. Valores temáticos. Valores temáticos Cada una de estas formas aporta información gramatical clave para interpretar. perf. Temas verbales.8.2. y. ind. se observa la distribución de temas en las formas flexionadas y en las formas derivadas: Tema del presente (imperfectivo) • Presente Formas flexionadas • Pretérito imperfecto • Futuro imperfecto • Participio presente de la voz activa • Participio futuro de la voz pasiva Formas derivadas • Infinitivo presente de la voz activa • Infinitivo presente de la voz pasiva Cuadro 2.1.1. En el siguiente cuadro.1. para reconocer las formas derivadas del verbo. amavi monui rexi audivi fui Tema de supino supino amatum monitum rectum auditum — Cuadro 2. pret. amo moneo rego audio sum infinitivo amāre monēre regĕre audīre esse Tema de perfecto 1. con una serie diferenciada de morfemas flexivos que distinguen aquellos significados gramaticales.1. por un lado. Temas Todo verbo se presenta con el siguiente enunciado: Tema de presente 1. las distintas posibilidades de la conjugación latina en relación con los cambios aspectuales. 2.ª conjugación 3. Paradigma completo de la voz activa El verbo sum. gerundio y gerundivo. auditum Cuadro 2. (Conjugaciones) se aplica cursiva para la indicación de la vocal acentuada. Desinencias Generales −o.ª conjugación 2. los verbos de las otras conjugaciones componen sus tiempos compuestos con formas de este verbo. Flexión a. rexi. Morfología Los verbos latinos se organizan en las siguientes cuatro conjugaciones regulares. Comisión Sectorial de Enseñanza 51 .8.2. amatum monĕo.1. Tampoco tiene participio presente ni participio pretérito. rectum audio. Entre sus peculiaridades. 5 En los cuadros 2.5 Infinitivos en 1.1. Solo en estos casos se realiza la marcación.8. b.8.ª conjugación −āre −ēre −ĕre −īre Ejemplos amo.2.2. Desinencias.2.ª conjugación 4.2. audīre. amāre. y los signos ˇ y ˉ para representar la cantidad vocálica breve o larga. monitum rego.1. Conjugaciones. monēre. −m −s −t −mus −tis −nt −i −isti −it −imus −istis −erunt o −ēre Particulares Generales diatéticas −r −ris o −re −tur −mur −mini −ntur Cuadro 2.8. carece de voz pasiva.8. supino. Por otra parte. esse. He aquí su conjugación completa. regĕre. monui. amavi. fui tiene una conjugación particular.8. a. (Temas verbales) y 2.1. audivi.2. Universidad de la República este (sed vosotros) es (sé tú) esto esto estote sunto Futuro (tú serás. pl. tendrá que ser) (vosotros tendréis que ser) (ellos serán. sg. he sido.ª pers. 3. sg. estuviera (hubiera o hubiese sido. estaría) habría sido o estado) sim essem fu−erim fu−issem sis sit simus sitis sint esses esset essemus essetis essent fu−eris fu−erit fu−erimus fu−eritis fú−erint fu−isses fu−isset fu−issemus fu−issetis fu−issent Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. 3.ª pers.ª pers.ª pers. (había sido) hube sido) fu−i fu−eram fu−isti fu−it fu−imus fu—istis fu−erunto fu−ere fu−eras fu−erat fu−eramus fu−eratis fu−erant Tiempos Perfectos Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto (habré sido) fu−ero fu−eris fu−erit fu−erimus fu−eritis fu−erint Modo Subjuntivo Tiempo Imperfectos Presente Tiempo Perfectos Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto (fuera o fuese. pl. tendrás que ser) (el será. haya estado) o estuviese. sería. 2.Formas Personales Voz Activa Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Pretérito Futuro Presente Imperfecto Imperfecto (soy) sum es est sumus estis sunt eras erat eramus eratis erant (era) eram ero eris erit erimus eritis erunt (seré) Pretérito Perfecto (fui. (sea o esté) (haya sido. tendrán que ser) 52 . futur−as. interfui (estar entre. c. que es indeclinable. defui (faltar) insum. inesse (estar en) intersum.Formas No Personales Voz Activa Infinitivo Presente (ser. −a. la forma simple fore.2. deesse.1. futur−a. fui y se advierte. sobre los procesos de asimilación fónica que experimentan en la conjugación: absum. existir) esse Pretérito (haber sido) fuisse Futuro (haber de ser) futur−us. En este caso. affui/adfui (estar presente. superfui (restar. b. obstaculizar) praesum. la composición fue un recurso morfológico muy productivo en latín. estar ante) prossum. futur−um esse. además del infinitivo futuro futurus. interesse. posse <pot−esse. futur−um ese nom. Por otra parte. ac. profui (aprovechar) subsum. futur−a esse futur−um. abesse. quedar) Comisión Sectorial de Enseñanza 53 possum <pot−sum. que está a punto de ser) futur−us. Paradigma de sum. Verbos compuestos de sum Como es sabido. futur −ae. estar ausente) adsum. adesse. estar. superesse. profui (presidir. afui/abfui (distar. copiando las formas alternantes. futur−um Cuadro 2. asistir) desum. obesse. potui <pot−fui (poder) . se presentan los verbos compuestos de sum. obfui (oponerse. futur−a. el verbo ser tiene. prodesse. Futuro (que será. intervenir) obsum. praeesse. futur−i. futur−a esse Participio Presente no tiene Pretérito no tiene nom. −um esse.8. futur−am. futur−os. esse. subesse (estar bajo) supersum. Esta productividad se ve claramente en muchos verbos. La forma esse que integra los futuros de infinitivo con frecuencia se omite. hube amado) amav−i amav−isti amav−it amav−imus amav−istis amav−erunt o amav−ere Pret. amatum Formas Personales Voz Activa Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (amo) amo amas amat amamus amatis amant Pretérito Imperfecto (amaba) amabam amabas amabat amabamus amabatis amabant amabo amabis amabit amabimus amabitis amabunt Futuro Imperfecto (amaré) Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto (amé. amāre. amavi.d. habría amado) amav—íssem amav−isses amav−isset amav−issemus amav−issetis amav−issent 54 .ª conjugación amo. 1. he amado. Pluscuamperfecto (había amado) amav−eram amav−eras amav−erat amav−eramus amav−eratis amav−erant Futuro Perfecto (habré amado) amav−ero amav−eris amav−erit amav−erimus amav−eritis amav−erint Modo Subjuntivo Tiempos Imperfectos Presente (ame) amem ames Universidad de la República amet amemus ametis ament Pretérito Imperfecto (amara o amase. amaría) amarem amares amaret amaremus amaretis amarent Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto (haya amado) amav−erim amav−eris amav−erit amav−erimus amav−eritis amáv−erint Pretérito Pluscuamperfecto (hubiera o hubiese amado. ª pers. 3. sg.ª pers.ª pers. 2. pl.Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. sería amado) Comisión Sectorial de Enseñanza 55 . 3. sg. pl.ª pers. amate amad vosotros ama ama tú amato amato amanto Futuro tú amarás él habrá de amar ellos habrán de amar amatote vosotros habréis de amar Formas Personales Voz Pasiva Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (soy amado) amor amaris o amare amatur amamur amamini amantur Pretérito Imperfecto (era amado) amabar amabaris o amabare amabatur amabamur amabamini amabantur Futuro Imperfecto (seré amado) amabor amaberis o amabere amabitur amabimur amabímini amabuntur Modo Subjuntivo Tiempo Imperfectos Presente (sea amado) amer ameris o amere ametur amemur amemini amentur amarer amareris o amarere amaretur amaremur amaremini amarentur Pretérito Imperfecto (fuera o fuese amado. 3. 3.ª pers.Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. Pas. Pres. Obsérvese que la 2. Act. Imperf. Act. pl. sg.ª Universidad de la República 2. amat−a.ª 3. amat−i.ª pers. Imperf. 1. Ind.ª 3.ª pers. Modo Indicativo Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto fui. pl.ª 3.ª 2. amamini3 sed amados amantor habrán de ser amados amare1 tú sé amado amator2 amator Futuro habrás de ser amado habrá de ser amado 1.ª 3. pl. Subj. sg. pl.ª pers. Act. eram ero eras erat eramus eratis erant eris erit erimus eritis erunt Modo Subjuntivo Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto haya sido amado p. del presente imperativo pasivo coincide con el infinitivo presente activo. 2.ª 2. hube sido amado pers. Pres. 1. Ind. Imperf. pl. amat−um Part. 3.ª pers. amat−a Part. Las formas del futuro imperativo pasivo se forman agregando una –r a las formas correspondientes del futuro imperativo activo. Subj. sg.ª 1.ª nr. Act. del presente imperativo pasivo amamini coincide con la 2.ª pers. amat−a. Esta misma regla se aplica en todas las conjugaciones. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales. sg. amat −ae. 2. Pret. Fut. sg. Pas. habría sido amado Pret. pl. sg. Ind. pl. del presente indicativo pasivo. Obsérvese que la 2. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales. he sido. sg.ª pers. amat−a amat−us.ª 1. amat −ae. pl. pl. pl. sg. essem esses esset essemus essetis essent 56 . Pret. amat−um sis sit simus sitis sint Pretérito Pluscuamperfecto hubiera o hubiese. sum es est sumus estis sunt Pretérito Futuro Perfecto Pluscuamperfecto habré sido había sido amado amado Pret. sim amat−us. amat−i.ª 2.ª nr. sg. Act. amans ø amant−is amant−i amant−em amans ø amant−i n. amans ø amant−is amant−i amans ø amans ø amant−i m. amatur−am. f. amatur−um amatur−i amatur−o amatur−um amatur−um amatur−o m. Futuro (haber de amar) amatur−us. ac. amatur−ae amatur−is amatur−as amatur−ae amatur−is n. dat. pl. sg. abl. sg.Formas No Personales Voz Activa Infinitivo Presente (amar) amare Pretérito (haber amado) amavisse nom. abl. amant−es amant−ium amant−ibus amant−es amant−es amant−ibus n. ac. sg. amando (ad) amandum amando de amar para amar a amar amando Supino Comisión Sectorial de Enseñanza 57 amatum amatu a amar de amar . amatur−i. amatur−a. ac. amatur−us amatur−i amatur−o amatur−um amatur−e amatur−o f. voc. que está a punto de amar) sg. amatur−ae. amandi dat. amatur−a amatur−is amatur−a amatur−a amatur−is amatur−orum amatur−arum amatur−orum Gerundio gen. ac. pl. amatur−a esse amatur−um. sg. amant−ia amant−ium amant−ibus amant−ia amant−ia amant−ibus Voz Activa Participio Futuro (que amará. ac. dat. amatur−os. pl. amatur−as. f. que ama. f. abl. nom. amando) m. voc. amatur−um esse. amatur−um esse. m. gen. nom. pl. amatur−a amatur−ae amatur−ae amatur−am amatur−a amatur−a n. nom. amatur−a esse Voz Activa Participio Presente (amante. amatur−i amatur−is amatur−os amatur−i amatur−is pl. gen. nom. amat−i amat−o m. que debe ser amado) sg. dat. abl.1. amand−a amand−um amand−i amand −ae amand −ae amand −ae amand−am amand−a amand−a amand−i amand−o amand−um amand−um amand−o amand−orum amand−arum amand−is amand−os amand−i amand−is amand−is amand−as amand −ae amand−is nom. m. f. que fue amado. amat−a esse amat−um. voc. 58 .Formas No Personales Voz Pasiva Infinitivo Pretérito Futuro (haber sido amado. gen. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo. amat−a esse 1. en lugar de esse puede aparecer fuisse. amand−a amand−orum amand−is amand−a amand−a amand−is Cuadro 2. voc. ac. Presente Voz Pasiva Participio Pretérito (amado) sg.1 amatum iri amari nom.8. (ser amado) que había sido amado) que será amado) amat−us. dat. amat−a amat−ae amat−ae amat−a amat−a n. d. amat−us gen. amat−am. f. amat−um esse. Esto se aplica a todas las conjugaciones verbales. amat−orum amat−is amat−um amat−i pl. ac. amat−i amat−o amat−e amat−o f. Paradigma de amo. amat−a. amat −ae amat−arum amat−is amat−as amat−ae amat−is n. amat−a amat−orum amat−is amat−a amat−a amat−is amat−um amat−am amat−um amat−os amat−um amat−i amat−o amat−is Voz Pasiva Gerundivo Participio Futuro (que es digno de ser amado. amand−us amand−i amand−o amand−um amand−e amand−o n. amat−um esse. f. amat−as. amat−os. (haber de ser amado. amat −ae. pl. abl. ac. m. amat−i. n. Universidad de la República m.2. monui. (haya advertido) advertiría) monerem monu−erim moneres moneret moneremus moneretis monerent monu−eris monu−erit monu−erimus monu−eritis monú−erint . habría advertido) monu−issem monu−isset monu−issemus monu−issetis monu−issent Comisión Sectorial de Enseñanza 59 monu−isses Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto (advirtiera o advirtiese. he advertido. 2. monitum Formas Personales Voz Activa Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (advierto) moneo mones monet monemus monetis monent Pretérito Imperfecto (advertía) monebam monebas monebat monebamus monebatis monebant Futuro Imperfecto (advertiré) monebo monebis monebit monebimus monebitis monebunt Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto (advertí.e. hube advertido) monu−i monu−isti monu−it monu−imus monu−istis monu−erunt o monu−ere Pretérito Pluscuamperfecto (había advertido) monu−eram monu−eras monu−erat monu−eramus monu−eratis monu−erant Futuro Perfecto (habré advertido) monu−ero monu−eris monu−erit monu−erimus monu−eritis monu−erint Modo Subjuntivo Tiempo Imperfectos Presente (advierta) moneam moneas moneat moneamus moneatis moneant Tiempo Perfectos Pretérito Pluscuamperfecto (hubiera o hubiese advertido.ª conjugación moneo. monēre. 3. pl.ª pers. sg.ª pers. 2. 3. sería advertido) monerer monereris omonerere moneretur moneremur moneremini monerentur Modo Imperativo Universidad de la República Tiempos Imperfectos Presente 2.ª pers. sg. sg. pl. monemini monentor monere tú sé advertido monetor monetor Futuro tendrás que ser advertido 60 . pl.ª pers.ª pers. 3. 3. pl.ª pers. 2. sg.Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2.ª pers.ª pers. monete mone advierte tú moneto moneto advertid vosotros monetote monento Futuro tú advertirás él tendrá que advertir vosotros tendréis que advertir ellos tendrán que advertir Formas Personales Voz Pasiva Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (soy advertido) moneor moneris o monere monetur monemur monemini monentur Pretérito Imperfecto (era advertido) monebar monebaris o monebare monebatur monebamur monebamini monebantur Futuro Imperfecto (seré advertido) monebor moneberis o monebere monebitur monebimur monebimini monebuntur Modo Subjuntivo Tiempos Imperfectos Presente (sea advertido) monear monearis omoneare moneatur moneamur moneamini moneantur Pretérito Imperfecto (fuera o fuese advertido. monit−a estis sunt pers. pl. sg.ª 1. monit−a. monit−a. monít −ae. pl. Subj. sg. Futuro (haber de advertir) monitur−us.ª 1. nom. pl. Activo Activo Ind. Part.ª 2. pl. sg. nr. monitur −a esse Comisión Sectorial de Enseñanza 61 . Subj. Imperf. monitur −um esse. he sido. monitur −um esse. 1. Ind. pl. hube habré sido había sido advertido sido advertido advertido Pret. Activo sim monit−us.ª 2.ª sg. Activo Pret. monitur −a esse monitur −um. sg. ac. Imperf. ac. monitur −os. monit−um es Modo Subjuntivo Tiempos Perfectos Pretérito Pluscuamperfecto hubiera o hubiese.ª 3. sg. Fut. 1. monit −ae. Activo sum eram ero eras erat eramos eratis erant eris erit erimus eritis erunt est sumus monit−i. monitur −as. pl. habría haya sido advertido sido advertido Pres. Pres. Ind. Part. monitur −am. Pasivo Formas No Personales Voz Activa Infinitivo Presente (advertir) monere Pretérito (haber advertido) monuisse nom. pl. Imperf.ª sg.ª 2.ª 3. monitur −i. sg. Pret. monitur −ae.ª 3. monit−a sitis sint essem esses esset essemus essetis essent Pretérito Perfecto pers. Pasivo monit−us. pl. monitur −a.ª 2. nr.Modo Indicativo Tiempos Perfectos Pretérito Pretérito Futuro Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto fui. Pret.ª 3. monit−um sis sit simus monit−i. monent−es monent−ium monent−ibus monent−es monent−es monent−ibus n. monent−is monent−i monens ø monent−i n. en lugar de esse puede aparecer fuisse. pl. monitum iri nom. m. monit−um esse. monitur−us gen. monens ø monent−is monent−i monens ø monent−i m. voc. abl. Esto se aplica a todas las conjugaciones verbales. monitur−ae monitur−is monitur−as monitur −ae monitur−is n. monitur−i monitur−o m. monitur−i monitur−o monitur−e monitur−o f. f. dat. nom. dat. monit−um esse. monit−a esse monit−um. sg. monitur−orum monitur−is monitur−um monitur−i pl. ac. sg. nom. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo.Voz Activa Participio Presente (que advierte. abl. ac. monit−am. monendi dat. f. abl. monit −ae. monit−os. monens ø gen. monent−ia monent−ium monent−ibus monent−ia monent−ia monent−ibus monent−em monens ø Voz Activa Participio Futuro (que advertirá. advirtiendo) m. ac. monitur−a monitur−ae monitur−ae monitur−a monitur−a n. 62 . monitur−a monitur−is monitur−a monitur−a monitur−is monitur−arum monitur−orum monitur−um monitur−am monitur−um monitur−os monitur−um monitur−i monitur−o monitur−is Gerundio gen. ac. monit−as. f. que está a punto de advertir) sg. monit−i. voc. pl. monit−a esse 1. monendo (ad) monendum monendo de advertir para advertir a advertir advirtiendo Supino monetum monetu a advertir de advertir Formas No Personales Voz Pasiva Infinitivo Presente (ser advertido) Universidad de la República moneri Pretérito Futuro (haber sido advertido) (haber de ser advertido) 1 monit−us. monit−a. rexi. abl. monit−ae monit−is monit−as monit−ae monit−is n. f. monit−a monit−ae monit−ae monit−am monit−a monit−a n. nom. voc. 3. monit−a monit−orum monit−is monit−a monit−a monit−is monit−orum monit−arum Voz Pasiva Gerundivo Participio Futuro (que es digno de ser advertido. monit−um monit−i monit−o monit−um monit−um monit−o m. ac.ª conjugación rego. monit−i monit−o monit−um monit−e monit−o sg f. n. m. voc. que debe ser advertido) sg. ac. dat. e. dat. f.2. pl. f. f. monend−us gen. monit−i monit−is monit−os monit−i monit−is pl. monit−us gen.Voz Pasiva Participio Pretérito (advertido) m. abl.8. Paradigma de moneo. monend−i monend−o monend−e monend−o n. monend−a monend−is monend−a monend−a monend−is monend−orum monend−arum monend−orum monend−um monend−am monend−um monend−os monend−um monend−i monend−o monend−is Cuadro 2.1. regĕre. nom. rectum Formas Personales Voz Activa Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (rijo) rego regis regit regimus regitis regunt regebas regebat regebamus regebatis regebant Pretérito Imperfecto (regía) regebam regam reges reget regemus regetis regent Futuro Imperfecto (regiré) Comisión Sectorial de Enseñanza 63 . monend−a monend−um monend−i monend−ae monend−ae monend−ae monend−a monend−a monend−i monend−o monend−is monend−is monend−as monend −ae monend−is m. 2. Es régeris y no regíris. Formas Personales Voz Pasiva Modo Indicativo Presente (soy regido) regor regeris1 o regere regitur regimur regimini reguntur Tiempos Imperfectos Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto (era regido) (seré regido) regebar regar regebaris o regebare regeris o regere regebatur regetur regebamur regemur regebamini regemini regebantur regentur regid vosotros rige tú regito regito regitote regunto Futuro tendrás que regir tendrá que regir tendréis que regir tendrán que regir Universidad de la República 1. sg. regite 3. rege 3. pl. habría regido) rex−issem rex−isses rex−isset rex−issemus rex−issetis rex−issent Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. regiría) regerem regeres regeret regeremus regeretis regerent Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto (haya regido) rex−erim rex−eris rex−erit rex−erimus rex−eritis rex−erint Pretérito Pluscuamperfecto (hubiera o hubiese regido. del pretérito perfecto subjuntivo de la voz activa. sg. sg.ª pers. pl. sg.ª pers.ª pers. del presente indicativo pasivo tiene la misma forma que la 2ª pers.Pretérito Perfecto (regí) rex−i rex−isti rex−it rex−imus rex−istis rex−erunt orex−ere Tiempos Perfectos Pretérito Pluscuamperfecto (había regido) rex−eram rex−eras rex−erat rex−eramus rex−eratis rex−erant Futuro Perfecto (habré regido) rex−ero rex−eris rex−erit rex−erimus rex−eritis rex−erint Modo Subjuntivo Tiempos Imperfectos Presente (rija) regam regas regat regamus regatis regant Pretérito Imperfecto (rigiera o rigiese.ª pers. 64 . Por tanto la 2ª pers. Part.Modo Subjuntivo Tiempos Imperfectos Presente (sea regido) regar regaris oregare regatur regamur regamini regantur regerer regereris oregerere regeretur regeremur regeremini regerentur Pretérito Imperfecto (fuera o fuese regido. Pas. Pret.ª sg.ª sg.ª pl. Act. rect−i. regimini sed regidos reguntor tendrán que ser regidos regere tú sé regido regitor regitor Futuro tendrás que ser regido tendrá que ser regido Modo Indicativo Tiempos Perfectos Pretérito Pretérito Perfecto Pluscuamperfecto fui. Ind. Act. he sido.ª pl.ª sg. Pret. Imperf.ª pers. ero eris erit erimus eritis erunt p.ª pl. rect−um 3.ª pers.ª pers. 2. pl. hube había sido regido sido regido Pres. 2. nr. 2. 3. 1. rect −ae. sería regido) Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. Imperf. 3. Act. sg. rect−a Comisión Sectorial de Enseñanza 65 . pl. rect−a.ª pers. Ind. 3. sg. 1. sum es est sumus estis sunt eram eras erat eramos eratis erant Futuro Perfecto habré sido regido Fut. rect−us. Ind. rectur−um esse. dat. sg.ª 3.ª 2. rect−um Pres. essem esses esset essemus essetis essent Formas No Personales Voz Activa Infinitivo Presente (regir) regere Pretérito (haber regido) rexisse nom. ac. f. rect−a. pl. habría sido regido Pret. sg.Modo Subjuntivo Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto haya sido regido pers. ac. ac. rect−i. Act. rect −ae. Futuro (haber de regir) rectur−us.ª 3. sim sis sit simus sitis sint Pretérito Pluscuamperfecto hubiera o hubiese. 1. sg. rectur−i. pl. rectur−a esse Voz Activa Participio Presente (regente. rectur−a. rigiendo) m. rectur−um esse. pl. f. regens ø gen. Act. sg. sg. abl. regent−ia regent−ium regent−ia regent−ia regent−ibus regent−ibus regent−ibus regent−ibus 66 Universidad de la República . rectur−os. nom. que rige. Subj. regent−es regent−ium regent−es regent−es n. pl. rectur −ae. sg.ª 2. nom.ª 1. Subj. rectur−a esse rectur−um. rectur−am. pl. rect−a rect−us. pl. rectur−as. regent−is regent−i regent−em regens ø regent−i n. Pret. Part. nr. voc. regens ø regent−is regent−i regens ø regens ø regent−i m. Pas. pl. Imperf.ª sg. rectur−i rectur−o m.Voz Activa Participio Futuro (que regirá. ac. rect−a esse 1. rect−a. regendi dat. ac. rect−os. rectur−a rectur−ae rectur−ae rectur−a rectur−a n. rect−a rect−ae rect−ae rect−a rect−a n. que está a punto de regir) sg.1 rectum iri regi nom. en lugar de esse puede aparecer fuisse. ac. dat. abl. rectur−orum rectur−is rectur−um rectur−i pl. rect−us gen. rect−orum rect−is rect−um rect−i pl. rect−i rect−o m. rectur−a rectur−orum rectur−is rectur−a rectur−a rectur−is rectur−um rectur−am rectur−um rectur−os rectur−um rectur−i rectur−o rectur−is Gerundio gen. rect−am. rect−um rect−am rect−um rect−os rect−um rect−i rect−o rect−is . rectur −ae rectur−arum rectur−is rectur−as rectur−ae rectur−is n. que será regido) que había sido regido) rect−us. nom. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo. nom. rect−a esse rect−um. rect−i. rect−i rect−o rect−e rect−o f. dat. n. (ser regido) (haber de ser regido. rectur−i rectur−o rectur−e rectur−o f. m. rect−um esse. m. que fue regido. rectur−us gen. abl. voc. Esto se aplica a todas las conjugaciones verbales. regendo (ad) regendum regendo de regir para regir a regir rigiendo Supino rectum a regir rectu de regir Formas No Personales Voz Pasiva Infinitivo Pretérito Futuro (haber sido regido. ac. rect−um esse. rect−ae rect−arum rect−is rect−as rect−ae rect−is rect−a rect−orum rect−is rect−a rect−a rect−is Comisión Sectorial de Enseñanza 67 f. rect −ae. rect−as. abl. f. Presente Voz Pasiva Participio Pretérito (regido) sg. voc. que debe ser regido) sg.2. us gen. f. ac. regend−i regend−orum regend−is regend−os regend−i regend−is pl. voc. regend −ae regend−arum regend−is regend−as regend −ae regend−is n.ª conjugación audio. audīre. abl.Voz Pasiva Gerundivo Participio Futuro (que es digno de ser regido. f. auditum Formas Personales Voz Activa Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (oigo) audio audis audit audimus auditis audiunt audiebam audiebas audiebat audiebamus audiebatis audiebant Pretérito Imperfecto (oía) audiam audies audiet audiemus audietis audient Futuro Imperfecto (oiré) Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto Universidad de la República (oí) audiv−i audiv−isti audiv−it audiv−imus audiv−istis audiv−erunt o audiv−ere Pretérito Pluscuamperfecto (había oído) audiv−eram audiv−eras audiv−erat audiv−eramus audiv−eratis audiv−erant Futuro Perfecto (habré oído) audiv−ero audiv−eris audiv−erit audiv−erimus audiv−éritis audiv−erint 68 . regend−a regend−orum regend−is regend−a regend−a regend−is regend−o regend−ae regend− regend−am um regend−e regend−a regend−o regend−a Cuadro 2. audivi. regend− nom. m. regend−i dat. Paradigma de rego. f.1. 4. g. regend−a regend−ae n.7. regend−um regend−i regend−o regend−um regend−um regend−o m. ª pers. presente indicativo pasivo) es la única con terminación –iris. 2. La forma audiris (2.ª pers.Modo Subjuntivo Tiempo Imperfectos Presente (oiga) audiam audias audiat audiamus audiatis audiant Pretérito Imperfecto (oyera u oyese. pl. 3. sg.ª pers. audi oye tú audito audito audite oíd vosotros auditote audiunto Futuro tú oirás él va a oír vosotros tendréis que oír ellos tendrán que oír Formas Personales Voz Pasiva Modo Indicativo Tiempos Imperfectos Presente (soy oído) audior audiris1 o audire auditur audimur audimini audiuntur Pretérito Imperfecto (era oído) audiebar audiebaris o audiebare audiebatur audiebamur audiebamini audiebantur audiar audiéris o audiere audietur audiemur audiemini audientur Futuro Imperfecto (seré oído) 1.ª pers. oiría) audirem audires audiret audiremus audiretis audirent (haya oído) audiv−erim audiv−eris audiv−erit audiv−érimus audiv−eritis audiv−erint Tiempo Perfectos Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto (hubiera o hubiese oído. 3. habría oído) audiv−issem audiv−isses audiv−isset audiv−issemus audiv−issetis audio−issent Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. Comisión Sectorial de Enseñanza 69 .ª pers. sg. pl. sg. Ind. pl.Imperf.ª 3. Ind. pl. 3. hube sido oído Pres. 2.ª 3.ª 2. sum Pretérito Pluscuamperfecto había sido oído eram eras erat eramus eratis erant ero eris erit erimus eritis erunt Futuro Perfecto habré sido oído pers. audit−us. est pl. audit−a. 1. 3. Imperf. he sido.ª pers. sería oído) audirer audireris o audirere audiretur audiremur audiremini audirentur Modo Imperativo Tiempos Imperfectos Presente 2. sumus audit−i.ª pers. es audit−um sg. sunt 70 Universidad de la República . Act. Pret. Pas.ª sg. Part.Modo Subjuntivo Tiempo Imperfectos Presente (sea oído) audiar audiaris o audiare audiatur audiamur audiamini audiantur Pretérito Imperfecto (fuera o fuese oído. Act. sg. estis audit−a pl. Pret. Ind. Fut. audimini audiuntor tendrán que ser oídos audire tú sé oído auditor auditor Futuro tendrás que ser oído tendrá que ser oído Modo Indicativo Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto fui. nr.ª 2. sg. audit−ae.ª 1.ª pers. pl.ª pers. Act. sg. ª sg. auditur−as. que oye. audient−ia audient−ium audient−ibus audient−ia audient−ia audient−ibus Comisión Sectorial de Enseñanza 71 . Futuro (haber de oír) auditur−us. ac. audit −ae. audient−es audient−ium audient−ibus audient−es audient−es audient−ibus n. audiens ø gen. sg. pl. habría sido oído Pret.ª 2. pl. abl. f. nr. ac. auditur−um esse. ac. Pas. 1.ª 3. sitis audit−a pl.ª 1. Imperf. Pres. Subj. auditur−a. auditur−am. audit−us. Act. audiens ø audient−is audient−i audiens ø audiens ø audient−i m. essem esses esset essemus essetis essent audit−i. auditur−a esse auditur−um. sint Formas No Personales Voz Activa Infinitivo Presente (oír) audire Pretérito (haber oído) audivisse nom. pl. audit−a. auditur −ae. auditur−os. Part. nom. Subj.ª 2.Modo Subjuntivo Tiempos Perfectos Pretérito Perfecto haya sido oído pers. oyendo) m. pl. Pret. dat. auditur−i. f. audient−is audient−i audient−em audiens ø audient−i n. sg. sg. voc. sg. auditur−a esse Voz Activa Participio Presente (oyente. pl.ª 3. sg. auditur−um esse. pl. audit−um sg. nom. sim sis sit simus Pretérito Pluscuamperfecto hubiera o hubiese. Act. auditur−us gen. voc. ac. audit −ae audit−is audit−as audit −ae audit−is n. abl. audit−um audit−i audit−is pl. audit−um esse. m. dat. audit−i audit−o m. audit−i audit−o audit−e audit−o f. ac. Esto se aplica a todas las conjugaciones verbales. abl. en lugar de esse puede aparecer fuisse. auditur−a auditur−ae auditur−ae auditur−am auditur−a auditur−a n. que será oído) auditum iri 1. audit−a. ac. audit−us gen. audit−i. Voz Pasiva Participio Pretérito (oído) sg. auditur−a auditur−is auditur−a auditur−a auditur−is auditur−orum auditur−arum auditur−orum Gerundio gen. abl. audit−ae.1 nom. ac. audit−a audit−ae audit−ae audit−a audit−a n. audit−as. Universidad de la República nom. audit−am. audit−um esse. dat. m.Voz Activa Participio Futuro (que oirá. que fue oído. auditur−i auditur−o auditur−um auditur−e auditur−o f. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo. f. auditur −ae auditur−is auditur−as auditur −ae auditur−is n. audit−a audit−orum audit−is audit−a audit−a audit−is audit−orum audit−arum audit−um audit−am audit−um audit−os audit−um audit−i audit−o audit−is 72 . audit−a esse Futuro (haber de ser oído. audit−a esse audit−um. auditur−um auditur−i auditur−o auditur−um auditur−um auditur−o m. auditur−i auditur−is auditur−os auditur−i auditur−is pl. nom. audit−os. que está a punto de oír) sg. f. dat. voc. que había sido oído) audit−us. audiendi audiendo (ad) audiendum audiendo de oír para oír a oír oyendo Supino amatum amatu a oír de oír Formas No Personales Voz Pasiva Infinitivo Presente (ser oído) audiri Pretérito (haber sido oído. hortatus sum (exhortar). mentior. h.2. acostumbrar). el presente de infinitivo y el perfecto de indicativo (de la voz pasiva): hortor. gaudeo. f.1. para su conjugación.8. etc. por ejemplo: imitor. imitaremur (imitáramos). Verbos semideponentes y deponentes pasivos Hay cuatro verbos que se llaman semideponentes porque solo se conjugan como los deponentes en los tiempos perfectos: . se presentan algunos ejemplos enunciando el presente de indicativo. A continuación. mentitus sum (mentir). voc. audiend−i audiend−o m. soleo. audiend−um audiend−i audiend−is pl. fido. solitus sum (soler.Voz Pasiva Gerundivo Participio Futuro (que es digno de ser oído. audiend−a audiend−is audiend−a audiend−a audiend−is audiend−orum audiend−arum audiend−orum audiend−um audiend−am audiend−um audiend−os audiend−um audiend−i audiend−o audiend−is Cuadro 2. ausus sum (atreverse). audiend−ae audiend−is audiend−as audiend−ae audiend−is n. audere. audeo. que debe ser oído) sg. m. hortari. f. mori. Paradigma de audio. dat. vereri. ac. nom. locutus sum (hablar). loqui. solere. imitatur. gavisus sum (alegrarse). véritus sum (temer). gaudere. audiend−us gen. imitaris o imitare. fisus sum (confiar). Comisión Sectorial de Enseñanza 73 i. imitabar (yo imitaba). Verbos deponentes Se denominan deponentes los verbos que tienen solo las terminaciones de la voz pasiva y expresan significado activo o medio. etc. el paradigma de la voz pasiva. véreor. mentiri. abl. morirse). audiend−a audiend−ae audiend−ae audiend−a audiend−a n. loquor. morior. fidere. audiend−i audiend−o audiend−e audiend−o f. Siguen. (yo imito). mortuus sum (morir. Así también sus compuestos: confido: confiar. las preposiciones son indeclinables. etc. Identificación Igual que los adverbios y las conjunciones. hacia a ad junto a para. en latín. vapulo. delante.9. cerca de contra adversus Universidad de la República ante frente a hacia o para con antes. adulari. con el fin de hasta. vapulare. Los verbos deponentes llamados comunes tienen significado activo y pasivo. Características sintácticas a. antes de en (en la obra de) apud entre frente a en casa de circa cerca de. Por último. 2. Además.1. aspernor. alrededor de Significado 74 .2. complexus sum (abrazar y ser abrazado). 2. vapulavi (ser azotado). adulatus sum (adular y ser adulado). aspernari. diffido: desconfiar. complecti.9. Preposiciones 2. adulor. estar puesto en venta). Así. hay preposiciones que rigen caso acusativo. En lo que sigue se enumerarán las preposiciones de cada uno de estos tipos. venire. Así: complector. hay dos verbos llamados deponentes pasivos que tienen activa la forma y pasivo el significado: veneo. la preposición rige el caso de su complemento o término de preposición.9. venii (ser vendido. aspernatus sum (desdeñar y ser desdeñado). otras rigen caso ablativo y otras rigen esos dos casos. Preposiciones que rigen acusativo Preposición a. sobre todo en las formas perfectas. delante de por en poder de. al otro lado de Comisión Sectorial de Enseñanza 75 más allá de. en manos de por. de ac. en nombre de por espacio de. Prep.Preposición circum cis. allende praeter prope propter secundum supra trans ultra versus hacia. por medio de por. a través de por. al pie de entre. en medio de durante dentro de cerca de. encima de más de más allá de. durante por (con valor de modo o instrumento) per post después de. citra contra erga extra infra inter intra iuxta ob penes alrededor de Significado del lado de acá. para con fuera de debajo. junto a por.2.9. . detrás de delante de excepto. a. más que contra. a este lado de contra frente a hacia. fuera de cerca de. junto a según ante. en dirección a (va pospuesto) Cuadro 2. conforme a a lo largo de sobre. a causa de cerca de según. tras. por causa de por. fuera de además de. 76 Universidad de la República .2. en favor de en lugar de sin hasta Significado pospuesto se construye también con genitivo Cuadro 2. desde de según. de de acerca de. Prep. de abl. de entre por de. ab. b. delante de en presencia de.b. delante de con en compañía de de. conforme a e. ex por después de contra con prae a causa de. desde. por delante de ante pro sine tenus por.9. abs coram palam cum desde por en presencia de. Preposiciones que rigen ablativo Preposición de a. sobre entre. 2.c. En lo que sigue se hará una breve presentación de cada uno de estos tipos de adverbios.2. acusativo. en latín. y abl. adfatim). hacia (por) contra en en entre hacia bajo debajo de bajo sobre. similis > similiter). con procedimientos diversos. 3. de cantidad. statim. más arriba de acerca de a escondidas de debajo de. in abl. ac. aunque los límites de esta clase gramatical son imprecisos. Identificación Tradicionalmente. saber: . de modo. Adverbios 2. de afirmación. Comisión Sectorial de Enseñanza 77 Los adverbios son palabras invariables. abl. 2. de ac.9. 2. por aglutinación de frases preposicionales (admodum.10. algunas de estas clases se agrupan de modo diferente con otras categorías (demostrativos. abl.1. super clam subter ac. indefinidos). Se han formado. ac. En la gramática moderna. Preposiciones que rigen acusativo y ablativo Preposición Caso a ac. ac. Prep.10. relativos. locativo). se asemejan a los adjuntos en la medida en que cumplen la función de complemento circunstancial. los adverbios se clasifican por su significado en los siguientes grupos: adverbios de lugar. a través de la adjunción de los sufijos −e y −ter a las bases adjetivas (bonus > bone.10. de negación y de duda. Algunos autores agregan también los adverbios que expresan aspecto. c. por encima de. Morfología 1. dativo. Desde el punto de vista sintáctico. mediante la gramaticalización de formas nominales afectadas por caso (frugi. bajo Significado Cuadro 2.2. hic. sub abl. de tiempo. abl. cuantificadores. illim inde índidem unde Universidad de la República undecumque aliunde undique utrimque aquí (donde estoy) ahí (donde estás) allí (donde está) allí en el mismo lugar.3. ahí. istic illi. Significados a.10. a Adverbios de lugar. relativos. ahí. isto illuc. illa huc istuc. allí el mismo lugar a otro sitio adonde adondequiera a cualquier parte hasta aquí a alguna parte a ninguna parte locus qua? por aquí (donde estoy) por ahí (donde estás) por allí (donde está) por ahí por el mismo sitio. allí mismo donde en otra parte en todas partes dondequiera dondequiera en cualquier sitio en algún sitio en ninguna parte locus unde? de aquí (donde estoy) de ahí (donde estás) de allí (donde está) hac istac.10. buena parte de los adverbios de lugar derivan de pronombres demostrativos. ista illac. eadem allí mismo de donde alia de dondequiera que de otra parte de todas partes de ambas partes aliqua qua quacumque Cuadro 2.3. Adverbios de lugar que indican: el lugar en donde (locus ubi?) el lugar adonde (locus quo?) el lugar de donde (locus unde?) el lugar por donde (locus qua?) locus ubi? hic isti. aquí. de aquí. 78 . interrogativos e indefinidos. En latín. istim illinc. Adverbios de lugar Los adverbios de lugar expresan la localización espacial de un objeto referido. illic ibi ibidem ubi alibi ubique ubilibet ubicumque alícubi usquam nusquam hinc istinc.2. He aquí algunos de ellos. allí mismo por otro lado por algún lado por donde por cualquier parte quoquoversus hacia todas partes de allí ea del mismo sitio. illo eo eodem alio quo quocumque quovis hucusque usquam nusquam locus quo? hacia acá (adonde estoy) ahí (adonde estás) allá (adonde está) (hacia) allá. por aquí. ahí. 8. sino porque el término adverbio de modo se aplica también tradicionalmente a los que aportan propiedades de las proposiciones (como probablemente: §30. primum (por primera vez) iterum (por segunda vez) tertium (por tercera vez) septimum (por séptima vez) ultimum (por última vez) c. Adverbios de tiempo Los adverbios de tiempo establecen una ubicación en un punto o en un período de tiempo. si bien los límites de esta clase son aún imprecisos» (RAE. Sin embargo. los adverbios ordinales latinos derivan por lo común de los adjetivos ordinales y se usan como adverbios de tiempo. 1992:113.b.6 Por ejemplo: nunc (ahora) mane (mañana) statim (en seguida) semper (siempre) A su vez. 2010: 577). Adverbios de modo o manera7 Los adverbios de modo o manera expresan la forma en que ocurren las situaciones o los sucesos. Bassols. algunos gramáticos agregan al grupo de los adverbios de tiempo los adverbios de aspecto.3) o evalúan las actitudes del hablante (como lamentablemente)» (RAE. no solo porque el primero se asocia con la noción de ‘modalidad’. 8 Cf. 7 «El término adverbio de modo es más frecuente en la tradición que adverbio de manera. 2010:589). «como todavía o completamente.8 modo (al punto) contra (en seguida) raptin (inmediatamente) continuum (al instante) confestim (inmediatamente) extemplo (al momento) 6 Actualmente. hoy se suele considerar más apropiado el segundo. Comisión Sectorial de Enseñanza 79 . y conjunciones de subordinación.d.. según los cuales es posible presentar la siguiente clasificación general: conjunciones de coordinación. . Universidad de la República 80 9 De acuerdo con criterios de clasificación actuales. etc.6). que han depuesto su acepción originaria para expresar una simple idea de cantidad. así como también la de grado. plus.1. Identificación La clase léxica de las conjunciones es una clase cerrada y sus miembros son indeclinables. Adverbios de cantidad o grado Estos adverbios expresan la noción de cantidad. etc.11. Adverbios de negación Opuestos a los anteriores. Adverbios de afirmación Los adverbios de afirmación denotan afirmación y aceptación (bene. subtiliter.» (Bassols 1992: 114). conjunciones reiteradas y simétricas. generalmente. plurimum.9 «Se trata. Son ejemplos latinos: hoc est. es decir que forman parte de la clase de los cuantificadores (Véase 2. de adjetivos fosilizados que expresan una idea de cantidad. e. 2. pospuestas. en latín existen conjunciones enclíticas que se ligan. nunquam. por ejemplo: egregie. Además. longe. También hay locuciones adverbiales afirmativas. afectan el sentido de toda una enunciación (ne. certe). non). mire. En lo que sigue se verá la lista de conjunciones que corresponde a cada tipo. frecuencia y diversas formas de intensidad.11. a las palabras. Pueden dividirse en tres subtipos. belle. los adverbios de cantidad constituyen un tipo de cuantificador. pero con frecuencia se usan también con análogo significado adverbios de modo. criterios empleados en esta publicación. id est. f. Conjunciones 2. como multum. igitur. Conjunciones de coordinación.1. ya… ya ni… ni o… o ya… ya. ora … ora tanto… como. at. conque quare. 1. por consiguiente. Conjunciones reiteradas y simétricas. autem. Conjunciones de coordinación Copulativas et.1. pero no obstante b. en particular ciertamente… pero. quoque aut. −ve. verum. con todo.a. vero atqui y ni. Comisión Sectorial de Enseñanza 81 no solo… sino también y… y. Observación: –que es una conjunción enclítica. a. seu set. nec… nec aut… aut. sin duda… pero. nec etiam. nihilominus sin embargo. itaque luego. y no también Disyuntivas o Adversativas pero. quocirca por lo cual Cuadro 2.quapropter. enim. −que… −que neque… neque. porque Consecutivas o ilativas por tanto. mas y sin embargo Causales nam. b. etenim pues. namque. ergo.quamobrem. atque. tanto… como. tamen. así pues. seu… seu cum… tum non solum… sed (etiam)/verum (etiam) non tantum… sed (etiam)/verum (etiam) non modo… sed (etiam)/verum (etiam) Cuadro 2. vel… vel sive… sive. sive. −que1 neque. en particular . Conjunciones reiteradas y simétricas et… et. ac.attamen. vel.11.11. verúntamen. para que no cum primum. quoniam cum quam ut (uti). c. luego que al tiempo que. cum etsi. quasi quemadmodum prout perinde ac si nisi sin dum. ubi simul. simul ac. etiamsi ut ut ut non. 82 . ut ne quominus cuando cuando. dummodo quamquam quamvis. ubi primum tan pronto como. puesto que pues. en tanto que antes que después que Causales porque. priusquam postquam quia. quin ut Universidad de la República ut quo ne. quod. donec. quando ut. velut tamquam.1. ut primum. de modo que de modo que no. Conjunciones de subordinación.11. quoad antequam. sicut. como Condicionales si sino. a menos que pero si con tal que Concesivas aunque aunque aun cuando. modo. tametsi.c. porque Comparativas que como. así como como como. de suerte que no para que Finales para que para que. ni bien Cuadro 2. a fin de que para que no que no. a la manera que según que lo mismo que. Conjunciones de subordinación Temporales cum (quum). ut. simul atque dum dum. licet. al mismo tiempo que mientras hasta que. por más que aun suponiendo que Consecutivas así que. regir un caso. Su tono. Identificación Las interjecciones son palabras morfológicamente invariables. 48. Interjecciones 2.12. 9. Constituyen una clase extraoracional. En el siguiente ejemplo. Pueden formar grupos sintácticos e incluso. un dativo: Vae victis! Liv. sirve a la expresión de emotividad (oh! heu!.12. a pesar de originarse a veces de otras clases léxicas.2. las acerca a las formaciones por onomatopeya. (¡Ay de los vencidos!) Comisión Sectorial de Enseñanza 83 . fuertemente expresivo. V. vae! ave! vale!) lo cual.1. . Descripción y análisis .Capítulo II Algunas estructuras sintácticas. . y dado que ese modelo establece que las clases léxicas presentan una estructura argumental (modelo lexicalista) según el cual seleccionan determinados argumentos con ciertas restricciones léxicas. Las obras de referencia que han sido consultadas aparecen explicitadas en la bibliografía y. una parte introductoria. deriva del latín. En relación con el latín. Comisión Sectorial de Enseñanza 87 . se ha organizado la información en tres partes. la opción se legitima en el entendido de que este manual de apoyo está dirigido a estudiantes que son hablantes nativos de español. lo que se puede decir respecto del objeto directo en español es aplicable al objeto directo latino. en la mayor parte de los casos lo que se puede decir de un fenómeno gramatical en una lengua es igualmente aplicable. asimismo la descripción de la estructura que despliegan los predicativos subjetivos y objetivos es similar en cada lengua. Como se verá. con pequeños cambios quizás. consideramos que esas diferencias no constituirán un impedimento para aplicar el mismo modelo de análisis empleado para estudiar las otras estructuras. se han revisado fundamentalmente Bassols (1992). por ello ambas lenguas comparten aspectos fundamentales de su sintaxis. En cuanto a los motivos que llevaron a seleccionar las obras que refieren al español conviene hacer las siguientes consideraciones. estas se irán desgranando y se indicará en cada caso su singularidad respecto del español. Entonces. en el texto del manual. Esto se enlaza con el hecho de que el español es una lengua romance.1. junto con su Manual. Para ello. en general. Capítulo III. Otra razón que ha motivado esta elección radica en que se trata de bibliografía que actualmente se halla en circulación. el motivo subyacente es que lo haga. Introducción Este capítulo está dedicado a mostrar las distintas estructuras que existen en lengua latina a través de ejemplos concretos tomados de las obras seleccionadas para tal fin (cf. En segundo término. y otra más extensa con los ejemplos y sus respectivos análisis. no obstante. con lo cual mejorará sus conocimientos de gramática latina y española. A modo de ejemplo. para describir y a veces explicar el análisis sintáctico de los fragmentos seleccionados. estre otros. otra que presenta de modo sintético el modelo gramatical seleccionado para ser aplicado en este manual. esto es. a saber. por lo cual el estudiante no debería tener mayores dificultades para acceder a ella. dado que en las gramáticas seleccionadas como textos de referencia se trabaja con modelos similares a los elegidos para aplicar en este manual. 2005) son referencia ineludible para todo estudio gramatical de lengua española y han empleado un modelo de análisis gramatical similar al que se aplica en este manual (el modelo de análisis es independiente de la lengua): las dos trabajan con modelos lexicalistas y analizan las construcciones aplicando una gramática de constituyentes. se recurre a la información contenida en gramáticas latinas y españolas. En cuanto a las particularidades de la lengua latina. Antología). y otro tanto ocurre con la mayor parte de las estructuras y funciones sintácticas. En primer lugar. RAE 2009. Baños Baños (2009). Ernout-Thomas (1993). En realidad. RAE 2010. esa selección responde al hecho de que las obras elegidas (la Nueva gramática de la lengua española. y el Manual de gramática del español de Ángela Di Tullio. a la otra lengua. . 3. morfología flexiva. una gramática de constituyentes inmediatos. En este manual se trabaja sobre todo con sintaxis. 2. simplificado en algunos puntos para facilitar la comprensión del análisis sin necesidad de conocer en detalle la teoría subyacente. Modelo lexicalista Las unidades del léxico contienen información gramatical. 2. en este texto se emplearán nociones propias de una gramática de constituyentes y se trabajará con una concepción lexicalista de la lengua. la selección de sus constituyentes). Pues bien. Por ejemplo: (1) La niña leyó dos libros durante la tarde. semántica y fonológica. Definiciones de gramática Un primer acercamiento al concepto permite establecer que la gramática estudia las unidades de significado y su combinatoria en los niveles de la morfología —que se ocupa de los morfemas y su organización en los límites de la palabra—. su combinatoria (es decir.2. pueden describirse sus propiedades categoriales (sustantivos. Este manual aplica. Se trata. etcétera). y la sintaxis —que toma como unidades de análisis el sintagma y la oración—. Modelo gramatical a aplicar Tal como fue establecido al principio de este libro. justifica esas licencias teóricas. En este sentido. Es decir que se aplicará un modelo similar al de la Gramática Generativa del modelo de Principios y Parámetros (o Rección y Ligamiento). los criterios de análisis y la metodología a emplear dentro de una determinada teoría gramatical. Comisión Sectorial de Enseñanza 89 2. I). para la descripción de las estructuras sintácticas. El modelo supone representar distintos niveles de análisis a partir de la estructura jerárquica que conforman el sintagma y la oración (sintagma mayor). Desde una perspectiva más amplia. Cap.2. verbos. la gramática incorpora también el componente fonológico y el componente semántico. Gramática de constituyentes . de un manual de apoyo para los cursos de latín que introduce conceptos propios de una gramática descriptiva. El objetivo de este texto —proporcionar un manual de apoyo en gramática latina y no un desarrollo de teoría gramatical—. Esto hace necesario definir con precisión las unidades (cf. nada de morfología léxica y nada de fonología. este manual presenta información relativa a las estructuras gramaticales. de orientación generativa. pues. su significado (la selección de sus argumentos) y su representación fónica.1. algo de semántica. 3. y en este caso no son inmediatos. la oración. a las palabras.1.3. la niña y durante toda la tarde son constituyentes de otra unidad. pero sí en el de la morfología. La oración es la unidad máxima de la sintaxis. En el ejemplo. los nudos intermedios a las construcciones y a los constituyentes y las unidades terminales del nivel inferior. Las unidades intermedias son a la vez construcciones y constituyentes: se componen a partir de relaciones sintagmáticas y se insertan en construcciones mayores. Construcción y constituyente La construcción se conforma por palabras en relación sintagmática. leyó y un libro son constituyentes inmediatos del sintagma leyó un libro. el nudo O representa a la oración. Análisis de or. Por su parte.) SN ty N’ | N | libros P | durante N’ | N | la (predicado) SV qp SP | P’ ru SN | SN ru SA | A’ | A | tarde Cuadro 2. Las palabras funcionan como constituyentes. 90 Universidad de la República .a.(2) O qp (sujeto) SN ty Det | la N’ | N | niña V | leyó | dos Cuant V’ ru (objeto dir. 2. y no es constituyente de otro sintagma. El constituyente es una unidad que forma parte de una construcción. No son construcciones en el nivel de la sintaxis. En este análisis. verbo transitivo. objeto directo y modificador verbal. Aquí se prefiere esta última representación porque permite mostrar la diferencia entre un complemento y un modificador. Un esquema general los presenta de este modo: (4) SX qp Esp X’ ru X SZ (compl. verbales y preposicionales. un adjetivo. Los modificadores o adjuntos son constituyentes cuya aparición no es obligatoria. Mioto. los intransitivos. SX ei SY (adjunto) 10 Cf. Los especificadores son palabras gramaticales que determinan. no. d. por ejemplo. Cada uno de estos constituyentes tiene una ubicación determinada en el árbol sintáctico. Así. respectivamente. Comisión Sectorial de Enseñanza 91 En realidad.10 . Los sintagmas Los sintagmas son unidades que tienen una estructura jerárquica.3. c. En cada caso.2. la casa de la colina (SN) muy hermosa (SA) cantó alegres canciones (SV) bajo los árboles del jardín (SP) Los complementos son constituyentes seleccionados léxicamente por un núcleo. adjetivales. existen sintagmas nominales. b. un verbo y una preposición.) Cuadro 2.2. hay que aclarar que los gramáticos ubican el modificador o adjunto en uno de dos lugares diferentes: dependiendo de X’ o dependiendo de un nudo SX. 2005: 88. He aquí un ejemplo de cada uno: (3) a. que tienen como núcleo un sustantivo.a.2. su categoría está determinada por el núcleo.3. entre otros. cuantifican o sitúan y aparecen a la izquierda del núcleo. Los verbos transitivos. Teoría X-barra. seleccionan objeto directo. esto es. Compl. obl. I. 2005:142). no argumental qp V’ Complementos o argumentos O. si la oración tiene más de un modificador o adjunto. O. con nudos o nodos de los cuales dependan una o dos ramas y no más. O qp (sujeto) SN V’ (predicado) SV qp Adjuntos o modif. ru V Complementos o argumentos O. 92 Universidad de la República Más precisamente. A continuación aparece un diagrama con la estructura de la oración simple y los distintos niveles de complementos y modificadores que prevé el modelo gramatical que aplica este manual (cf. Di Tullio. S. Predic.4. no argumental Compl.2. O.4. obl. Análisis sintáctico oracional Los distintos modelos de gramática generativa han proporcionado diferentes representaciones sintácticas de la oración. no oblig. S. O. Estructura de oración simple. no oblig. . argumental Otros compl. se itera el nudo de SV. agente Predic. Cuadro 2. Predic. especf. de rég. I. Es lo que aparece en este otro diagrama. D. argumental Compl. Compl. Predic. debido a que se trata de mantener el diagrama con árboles binarios. especif. como se hizo con V’.a. agente Predic. especificación argumental Otros compl. Compl. O. Predic. Compl. Cuadro 2. Predic. Estructura completa de oración simple con V’ y SV iterados. O. Predic. Predic. Predic. O.O qp (sujeto) SN (predicado) SV | SV p Negación SV p Adjuntos o modif. I. no oblig. Comisión Sectorial de Enseñanza 93 . obl. S. no oblig. I. O. argumental Compl.4. no argumental SV p Adjuntos o modif.b. S. de rég. de especificación no argumental V’ qp V’ Complementos o argumentos O. no oblig. S. ru V Complementos o argumentos O. I. O. no argumental Compl. obl. no oblig. D. El esquema se abrevia de este modo: se ubican todos los elementos extraoracionales y. respectivamente. O wo Conectivo Vocativo O w Mod. se presentan brevemente dos tipos de relaciones. Por ejemplo: . está subordinado al SAdv: Universidad de la República 94 (5) [SAdv Cerca [SP de [SN la esquina] ] ] Las relaciones de coordinación. la coordinación y la subordinación. desde afuera de ella. sin embargo. Las relaciones de subordinación son asimétricas. El siguiente diagrama recoge esos casos. el SN la esquina está subordinado al SP que. A modo de ejemplo. a su vez. Coordinación y subordinación Para finalizar con la presentación del modelo gramatical.Existen otros elementos que pueden incidir en la oración. en la frase Cerca de la esquina. del diagrama oracional visto anteriormente.4.5. prevén constituyentes del mismo nivel jerárquico. a saber. Estructura de oración con componentes extraoracionales. 2. se llega solo hasta el nivel de SN y SV correspondientes a sujeto y predicado. de modalidad O w Adjunto extraoracional O wo (sujeto) SN (predicado) SV O w Cuadro 2.c. (6) a. están siempre en relación equifuncional. empero. Comisión Sectorial de Enseñanza 95 . El compositor e intérprete de esta canción (a’) SN ty SN SN Esp (b’) SN ru N’ ty N’ N’ Esp t (c’) SN y N’ | N’ ty N /\ N N Compl. los constituyentes coordinados. El consejero de la facultad y profesor de Latín c. En conclusión. El consejero de la facultad y el profesor de Latín b. las estructuras subordinadas están siempre en relación de dependencia. . • Análisis morfológico. se presentan dos disposiciones diferentes del análisis: el análisis encorchetado y el que dispone las piezas léxicas en un árbol sintáctico. finalmente. en primer lugar. Luego nos detendremos en ejemplos con oraciones de infinitivo como sujeto oracional y como objeto directo. transitivos y verbos que seleccionan dos complementos (verbos ditransitivo y transitivos que rigen doble acusativo). modificador y complemento nominal. los sintagmas nominales pueden presentar una estructura mínima integrada solo por el núcleo nominal. Asimismo. • Análisis sintáctico. el otro asociado a una gramática de constituyentes inmediatos. se verán SN coordinados y SN en aposición. Así es que. Comisión Sectorial de Enseñanza 97 Estructuras de sintagmas nominales En esta parte. complementos y modificadores. se han incorporado explicaciones con el objetivo de que se entiendan mejor la estructura sintáctica del fragmento seleccionado y su análisis. Como es sabido. Los modificadores y los complementos pueden ser . Continuaremos con las relativas en sus diferentes tipos.3. En lo que refiere a los sintagmas nominales. aparecen las estructuras de algunos sintagmas nominales. intransitivos. la información aparecerá distribuida del siguiente modo: • Título que indica la estructura del ejemplo a analizar. presentaremos las estructuras comparativas. se hará el análisis de sintagmas nominales con determinante. Algunas estructuras sintácticas. En este último caso. • Cuadro con el significado de cada pieza. En este punto. se ha decidido mostrar dos análisis: uno similar al que aplica la gramática tradicional. veremos el análisis de oraciones con frases absolutas. se hará el análisis de oraciones con verbos copulativos. cuantificador. En algunos casos. o pueden aparecer con especificador. • Frase latina a ser analizada. Adicionalmente. Descripción y análisis En este apartado se expone el análisis de varias frases latinas. luego vienen algunas estructuras oracionales y. y SN con oración de relativo. Estos ejemplos han sido ordenados temáticamente. de acuerdo con un criterio sintáctico asociado al tipo de construcción de que se trate. las construcciones comparativas. junto con la información léxica y gramatical. En cuanto a las estructuras oracionales. Por último. En todos los casos. Después será el turno de las oraciones en voz pasiva y de las construcciones con gerundivo. se hará referencia a algunas configuraciones de los sintagmas nominales. hombro Cuadro 3. hoc Dem.a. ya sean coordinados o en aposición. Este fragmento aparece más adelante.1. Análisis sint.11. este humerus. | his | Dem.1.1. en su mayoría. de oraciones que se estudian en la segunda parte de este capítulo. Este fragmento aparece más adelante. m. Los ejemplos están tomados. haec. 110-111 hic. clásico complemento de especificación. se analizan sintagmas nominales con determinante. En particular. m. Análisis sintáctico encorchetado: [hisDet [humerisN]N’]SN 3.c. Análisis morf. Sust. 2. Lael. aen.2. Concretamente. humeris núcleo | his Det SN ru N’ | N | humeris Cuadro 3. dependiendo del tipo de sustantivo sobre el que incida. en §3. 1.2.9.sintagmas adjetivales. además de oraciones de relativo. Léxico. VI. se exponen varias de esas estructuras. Por otra parte. Cuadro 3. abl. 3. Sintagma nominal: determinante y núcleo (1) his humeris1 (estos hombros) 1. Verg. pl. nominales o preposicionales. humeris sintagma nominal his det. En esta parte. Análisis sint. También se verá que el modificador puede ser una oración de relativo. pl. 2. puede ser argumento o modificador. se analizan SSNN integrados por más de un SN.d. en §3. se verá cómo un término en genitivo. humeri Sust. Cuadro 3. Cic. abl.1.ª D. información gramatical y significados.1.3. m. XXXII 98 .b. cuantificador. modificador y complemento nominal. Sintagma nominal: núcleo y atributo Universidad de la República (2) verae amicitiae1 (las amistades verdaderas) 1. 1.c. 2. Análisis sintáctico encorchetado: [[[[veraeA]A’]SA [amicitiaeN]N’]SN ]SN ii. 1. f. Análisis sintáctico con árbol: SN1 | SN ru N’ | N | amicitiae SA | A’ | A | verae modif. información gramatical y significados.2. amicitiae Adj. nom. f.d. Léxico. Análisis morf. vera. f. desde el cual parte la bifurcación.b. Sust. 1. verdadero amistad Cuadro 3. El adjunto se ubica en el SN de nivel inferior. amicitiae sintagma nominal verae modif. pl. Comisión Sectorial de Enseñanza 99 . Cuadro 3. 1. Análisis sint. verum amicitia.2. el análisis se puede representar con un solo SN. nominal Cuadro 3. Cuadro 3. Lo importante es mostrar que el modificador nominal depende de un SN y no de un N’. De todos modos.2. El nudo SN aparece duplicado porque el más alto se podría bifurcar para un especificador.2.verus. Sust. | verae | Adj.ª C.ª D. nom. pl. nominal amicitiae núcleo i. Análisis sint. cuando el especificador está vacío.a. Este fragmento aparece más adelante. Análisis morfológico. Mur. sintagma nominal comitiorum modif.3. núcleo de ratione tota cuantifica ratione comitiorum Cuadro 3.3. de especif. Análisis sintáctico con árbol: 100 Universidad de la República .c. tota comitiorum | Sust. método todo comicio Cuadro 3. Sust. gen. 3. abl. Sintagma nominal: cuantificador. Léxico.3. s.19. cuenta. 1.3. tota. Cuant. Cuadro 3.ª C. 2. rationis totus. f. ratio. s. Análisis sintáctico encorchetado: [totaCuant [[rationeN]N’ [comitiorum]SN]SN ]SN ii.a. pl.ª D. f. abl. XVII. | ratione | Sust. Adj. ratione tota i.b.2. núcleo y modificador de especificación (3) ratione tota comitiorum1 Cic. n. Análisis sintáctico 1. f. información gramatical y significados.3.ª D. Adj. en §3. totum comitium. 36 (toda la organización de los comicios) 1. n. Cuant. comitii Sust. Esto significa que van a tener ubicaciones diferentes en el árbol sintáctico: ocuparán el lugar que corresponda en función de los componentes sobre los que incidan. si un núcleo sintagmático aparece con más de un modificador. Sintagma nominal: con dos modificadores nominales En este ejemplo se analiza un sintagma nominal cuya estructura presenta dos modificadores nominales con diferente alcance: el primero incide sobre el nivel N’ integrado por el núcleo nominal. no de un modificador. Esta vez se trata de un complemento. 2. epod. en este ejemplo. | tota e SN i SN | comitiorum modif. En el ejemplo siguiente aparece otro genitivo desempeñando la función de argumento de especificación.3. En cambio. Además. El término latino que desempeña esa función aparece declinado en caso genitivo (vatum). debe notarse que. 3. otros no. Dicho de otro modo. estos van a tener distinta proximidad respecto del núcleo. de especif. los modificadores pueden aparecer con cualquier tipo de sustantivo.4. II.d. Análisis sint. (4) Genus inritabile vatum (La naturaleza irritable de los poetas) Hor. uno de los modificadores nominales es un modificador de especificación. el segundo incide sobre todo el SN conformado por el núcleo y el modificador más próximo al mismo. Esto se debe a que hay sustantivos que admiten complementos. N’ | N | ratione Cuadro 3. 2. 102 Comisión Sectorial de Enseñanza 101 .SN Cuant. Análisis sintáctico con árbol: SN SN p SN 5 vatum SN p SA 5 inritabile N’ N Universidad de la República genus Cuadro 3. 3. Análisis sintáctico 1. n. Análisis sintáctico (abrev.). s. | inritabile sintagma nominal sintagma nominal genus inritabile núcleo modif nominal de genus vatum | Sust. 2. Léxico.ª D.4.genus. Análisis morfológico. Cuadro 3. nom. inritabile vates. n. vatis Sust. m.c. información gramatical y significados. de especif. s. de genus inritabile Cuadro 3. vatum modif. 2 term.4. pl. n. nom.ª C. genus | Sust. origen.d.ª D. 102 . m. generis inritabilis. gen. Adj. Adj.a. i. estirpe irritable poeta Cuadro 3. 3.4. Sust. Análisis sintáctico encorchetado: [[[genusN]N’ [inritabile]SA]SN [vatum]SN]SN ii.b.4. 1. m. f. Las nominalizaciones son sustantivos derivados que heredan o conservan algunas propiedades sintácticas de su base.5. gen. nombre de relación. s. fortuna hijo Cuadro 3. (5) fortunae filius (hijo de la fortuna) Hor.5. el núcleo filius aparece con un complemento de especificación. 6. Esto no excluye el hecho de que un mismo sustantivo pueda pertenecer a más de un grupo. 2. f. 2. Cuadro 3. el primero de los dos complementos subrayados en el traslado de los restos mortales del finado el día 8 de noviembre representa un argumento. m.5. Análisis sintáctico encorchetado: [[filiusN [fortunae]SN ]N’]SN Comisión Sectorial de Enseñanza 103 ii. fortunae | Sust. de especificación) En este ejemplo aparece uno de los tipos de sustantivo. Así. (ii) los sustantivos con complementos de régimen. información gramatical y significados. (iii) los sustantivos con significado relacional. Análisis morfológico. mientras que el segundo es un adjunto. Léxico. Traslado es un sustantivo deverbal que hereda parte de las propiedades gramaticales del verbo trasladar. Análisis sintáctico 1. En este caso.c. Sust. nom.b. Análisis sintáctico con árbol: .5. que admite argumento. Sust. | filius sintagma nominal fortunae complemento de especificación filius núcleo Cuadro 3.ª D. fortunae filius. i. s.3. Sintagma nominal: con argumento (compl. 2009:856) El ejemplo que se presenta a continuación corresponde al tipo (iii): sustantivo con significado relacional. filii Sust. (RAE. sat.ª D.a.49 fortuna. Existen tres tipos de sustantivos que admiten complementos: (i) las nominalizaciones. ª D. fortunae Rel.a. Este fragmento aparece en el ejemplo que se analiza en §3. Estos sustantivos que expresan significados relacionales denotan. Verg. Este tipo de estructura ocurre en algunos tipos de sustantivos.6. quod do. el nombre propio que aparece en la expresión de Arturo es argumento de sobrino en un sobrino de Arturo. tr.ª conjug. f.SN | N’ ru N g filius SN 5 fortunae N g filius SN | N’ ru SN g N’ g N g fortunae Cuadro 3.5. Sintagma nominal: con oración de relativo (6) quem dederat cursum fortuna1 el curso que había dado la fortuna 1. Léxico. quae. no todos admiten complemento. en función de su propia naturaleza léxica. a saber.1. dare. pues. aen. Sust. Sust. 2009: 856) 3.16. Análisis sintáctico (abrev.5. nociones que establecen un vínculo particular de dependencia semántica con la persona. filius es un nombre de relación y esta es una clase de sustantivo que tiene argumento. cursus Universidad de la República fortuna. El hecho de que la noción de ‘parentesco’ sea inherentemente relacional se deduce de su propia definición lexicográfica. predic. datum cursus. Así.6. 2. de frase nominal.e. V. el animal o la cosa a la que afectan. m. Análisis sintáctico Cuadro 3. información gramatical y significados.ª D. 104 .). que dar curso fortuna Cuadro 3. (RAE. pero es un modificador adjunto de caballo en un caballo de Arturo. 1. En el caso del ejemplo.d. Este análisis muestra. dedi. 653 qui. IV. 1. un sustantivo que tiene argumento. el denominado complemento de especificación. 1. Comisión Sectorial de Enseñanza 105 El análisis completo del SComp que corresponde a la oración de relativo aparece en 3.6. nom.-2 SN con or. sintagma nominal or. s. La oración de relativo es quem dederat fortuna y el antecedente del relativo es cursum.c.16. | fortuna Cuadro 3. Análisis morfológico. nominal cursumi Cuadro 3. Análisis sintáctico con árbol: SN | SN ru N’ SComp 5 | N quemi hi dederat | fortuna modif.6. modif. f. nominal de cursum quem de dederat OD dederat núcleo verbal de or. Análisis sintáctico encorchetado: [[[cursumi]N’ [quemi hi dederat fortuna]SComp]N’]SN ii.quem | Rel. relativo antecedente de quem Cuadro 3. | dederat cursum | Sust. Plusc. relativo cursum núcleo SN fortuna sujeto de or. s. pret. Análisis sintáctico 1.b. m.6. ind. i. ac. rel. s. de relativo (sin cursum). m. s. 3. ac.ª p. . V. Análisis sint.d. Sust. en el segundo. cop. En el primer caso hay una relación semántica de correferencia entre el núcleo y la aposición.4.7. la aposición agrega información que es omisible.a. i. Pr. Análisis morfológico. .3.c.8.7. 2. m. Catil. ac. Sintagmas nominales coordinados (7) Catilinam et Manlium1 (Catilina y Manlio) 1. Catilinae et Manlius. 2005:155-156). Este modificador periférico se halla en un nivel más externo en relación con el núcleo. m. Pr. Conj. Este fragmento aparece en la oración que se analiza en 3. s. cop.ª D.7. 36 Catilina. Pr. En cambio.ª D Catilina y Manlio Cuadro 3. Sintagmas nominales en aposición Universidad de la República 106 Hay aposiciones restrictivas y no restrictivas.11. Pr. Manlii N. Análisis sintáctico encorchetado: [[Catilinam]SN et [Manlium]SN]SN ii. Análisis sintáctico de SN coordinados 3. m. N. información gramatical y significados Catilinam | N. s. Di Tullio.b. ac.7. Esto significa que el análisis sintáctico de cada tipo de aposición es diferente (cf. Análisis sintáctico con árbol: SN ei SN | Catilinam SN | Manlium Cuadro 3. Sall. Cuadro 3. m. 1. Conj. Léxico. | et Manlium | N. a.a. r Det | el i Esta estructura es similar a la de las oraciones relativas restrictivas. p SN 6 esclavos del Imperio romano La ubicación del sintagma nominal apositivo no restrictivo es similar a la de las oraciones relativas no restrictivas y a la de la coordinación. Análisis sintáctico SN en aposición restrictiva. 3. Pr. Verg. 3. Sintagmas nominales en aposición restrictiva Aquí se presenta el análisis de dos sintagmas nominales en aposición restrictiva. m.b. Corydon Cuadro 3.a.1. Comisión Sectorial de Enseñanza 107 . información gramatical y significados. ecl. pastoris Sust.8. Aposición no restrictiva SN q SN r Det | los u N’ | N | gladiadores Cuadro 3.8. 1-2. Corydonis N. pastor Corydon.ª D.1. (8) pastor Corydon pastor Coridón pastor.8.ª D. II. Aposición restrictiva SN SN t y N’ SN 5 | N Las Metamorfosis | libro Cuadro 3.8. 3. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva. Léxico. b. s.1. carm.8. 3-4 108 . Sintagmas nominales en aposición no restrictiva (9) Maecenas. m. esta estructura es similar a la de las oraciones relativas restrictivas. N. s. m.pastor | Sust. | Corydon sintagma nominal pastor núcleo Corydon núcleo Cuadro 3. Análisis sintáctico 1.8. SN en aposición restrictiva Como fue señalado antes. 3. Análisis sint.b.8. Análisis sintáctico encorchetado: [[pastor]SN [Corydon]SN ]SN ii. Pr. Cuadro 3. nom. mi sostén y mi gran gloria Universidad de la República Hor.c. Análisis sintáctico con árbol: SN | SN o SN 5 Corydon N’ | N | pastor Cuadro 3. mearum grande decus columenque rerum Mecenas. i.1.8.1. II 17.d.2. nom. Análisis morfológico. 2. 3. de columen i. | que rerum | Sust. 2. cop. pl.2. 3. 1. m. n.: de mis cosas). Pos.ª C. gen. separados en el texto por obra del hipérbaton. 3. Adj. m. | mearum/ grande | Cuant. Sust. n.c. Maecenatis meus. Sust.8. | decus Conj. voc. voc. 5. n. f. Análisis sintáctico con árbol: . Análisis sintáctico encorchetado: [[grande [decusN]N’]SN [[columenN]N’ [mearum [rerumN]N’]SN]SN]SN Comisión Sectorial de Enseñanza 109 ii. columen | Sust. s.ª D. Pr. f. Mecenas mío grande decoro sostén y cosa Cuadro 3. Cuant. voc. | N. Léxico. Sust. n.ª D. Este ejemplo presenta dos sintagmas nominales en aposición: SN1: SN2: Maecenas mearum grande decus columenque rerum A su vez. Maecenas. decoris columen. Adj. mea. rei N. Es mearum rerum (trad. 2 term.8. Análisis morfológico. s. Pr.ª D. s. voc. meum grandis. pl. Pos.Maecenas. del SN2-2 SN2-1 mearum grande decus especificador de cuantifica a núcleo SN2-1 rerum decus Cuadro 3. es preciso observar que mearum especifica a rerum.ª D. Cuadro 3. Det. información gramatical y significados.b. grande decus. Sust.8. SN2-2 columenque núcleo SN2-2 rerum modif. especif. columinis que res. gen.ª p. Por otra parte. s.a. Análisis sintáctico del SN2.2. n. Conj. encl. el SN2 está conformado por dos SN coordinados. d. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva. SN qp SN | Maecenas SN wo SN 5 grande decus q SN 6 Maecenas SN 6 mearum columen rerum Cuadro 3. Antología): a. 3. Proponga la traducción. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado.2. Realice el análisis morfosintáctico.3. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva (abrev.2. b.f. el autor y la obra.). c.8. la información gramatical y los significados. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva (abrev.8.e.8.). d.SN p SN 6 mearum/grande decus columenque rerum Cuadro 3. 110 .2. SN qp SN | Maecenas Cuant | grande SN wo SN ty N’ | N | decus N’ | N | columen SN ru SN ty Esp | mearum N’ | N | rerum Cuadro 3. Presente el léxico. Aplicación Universidad de la República Dados los fragmentos 1 y 2 (Cf.8. oraciones no flexionadas de infinitivo.a. 3. solida. ind. fui tellus. oraciones en voz pasiva y oraciones con gerundivo.Estructuras oracionales En esta segunda parte. 1. est núcleo sujeto Comisión Sectorial de Enseñanza 111 tellus Cuadro 3. ese. . Además. s. Léxico. | solida | Adj.1. nom. intransitivo. verbo copulativo y predicativo subjetivo obligatorio. s. predicado solida atributo o compl. verbo copulativo y predicativo subjetivo obligatorio. oraciones relativas. Concretamente.9.b. cop. Se presentan dos análisis sintácticos diferentes: el tradicional y otro más actual. 3. pres. ditransitivo y verbos que rigen doble acusativo.1. se estudiarán oraciones con frase absoluta. pueden ir acompañadas de algún modificador o adjunto. V. 2. Sust.9. En lo que sigue se presenta un ejemplo de cada tipo: uno con la estructura simple y otro con el agregado de un modificador del sintagma verbal.9. subj. transitivo. f. est tellus | Sust. Oración simple con verbo copulativo y predicativo subjetivo obligatorio El ejemplo incluido en este apartado presenta una oración con sujeto. Cuadro 3. (10) Solida est tellus La tierra es dura Ov.9.ª p. Análisis morfológico. Oraciones con verbo copulativo Las oraciones con verbo copulativo llevan sujeto.1. predic. El motivo de esta diversidad radica sobre todo en el modo de entender la función sintáctica del predicativo y esto último se halla ligado a dos nociones diferentes de predicado. s.c. telluris Adj. V. oraciones con verbo copulativo.1. f.9. oblig. 404 solidus. fast. se verán algunos tipos de estructuras oracionales latinas. 3. nom.ª C. Además.ª D. VI. solidum sum. Análisis sintáctico 1. información gramatical y significados. compacto ser tierra Cuadro 3. f. como ya dijimos. 13 «En toda oración bimembre se establece. una relación entre sujeto y predicado.4. parecer). llegar) (cf. ambos se mantienen en la actualidad entre los gramáticos. Este tipo de atributo (o predicativo subjetivo). concuerda con el sujeto en caso. Di Tullio. El atributo puede aparecer en construcciones verbales y no verbales. estar. Cuando aparece en oraciones con verbo copulativo. la diferencia de estos dos tipos de análisis descansa en el concepto de predicado que se aplica. el complemento predicativo es una variante más restringida de la noción de atributo. ha recibido distintos tipos de análisis sintácticos en la historia gramatical. En esta interpretación. Di Tullio 2005 denomina predicativo subjetivo (obligatorio o no obligatorio) a la expresión que aparece desempeñando la función que la RAE 2010 llama atributo. la tradición gramatical habla de predicado nominal.13 La gramática generativa actual lo interpreta como el predicado de una oración reducida (o cláusula reducida. Así.10.La oración Solida est tellus presenta la forma verbal est del verbo copulativo sum. el grupo verbal que se subraya en El profesor de Matemáticas explicaba la lección a los alumnos con voz apagada es el predicado de esa oración. RAE. Como no son predicados semánticos. requieren un constituyente que lo sea: el predicativo subjetivo obligatorio. continuar. CR) que funciona toda ella como complemento de los verbos copulativos. estar. modo. voz. Oración con verbo intransitivo y predicativo subjetivo no obligatorio: It tristis arator. RAE. desde este mismo 11 Véase 3. tomado de la lógica. El primero se compone de un verbo copulativo (ser o estar) y un complemento predicativo. y así evitar la confusión a la que puede conducir esa polisemia. género y número (cf. resultar) o con verbos plenos (ingresar. para esta misma función. El predicado de la oración La lluvia era fina es. formado esencialmente por un nombre (adjetivo o sustantivo) que es el núcleo o base del predicado» (RAE. como solida en este ejemplo. de acuerdo con RAE 2010. 2010:701-703). semicopulativo o predicativo (verbos plenos). . Universidad de la República 112 12 Como se vio antes. Hay dos clases de predicados: nominal y verbal. parecer) son palabras gramaticales que ponen de manifiesto la información flexional (en latín. así como el segmento sintáctico que la designa. Ahora bien. semicopulativos o pseudocopulativos (seguir.11 Cuando el predicativo es un SA. fui. la función sintáctica que desempeña solida en Solida est tellus recibe el nombre de atributo. se puede emplear una denominación diferente. El sentido más tradicional de predicado. Cuando aparece en construcciones verbales puede hacerlo con verbos copulativos (ser. 2010:701). Esto se debe a que el concepto de predicado se ha utilizado con dos sentidos.12 más allá de que aparezca en oraciones con verbo copulativo. Para RAE 2010. Como fue señalado antes. esse. Los verbos copulativos (ser. «Se llama atributo la función que desempeñan varios grupos sintácticos que denotan propiedades o estados de cosas que se predican de algún segmento nominal u oracional» (RAE. número y persona). tiempo. Así. y su sujeto es el profesor de Matemáticas. 1991:364). 2010:701-702). establece que el predicado designa la expresión cuyo contenido se atribuye al referente del sujeto. la gramática académica considera que son predicativos los atributos que aparecen con verbos plenos (cf. por tanto es necesario leer con atención los textos gramaticales para reconocer el concepto que subyace. 2005:129-130). en este ejemplo). los predicados denotan. acciones. propiedades o procesos en los que intervienen uno o varios participantes. el término papel semántico es todavía frecuente en la lingüística actual en un sentido no muy lejano de este). Sea o no ajustada esa metáfora ya común. procesos y acciones que se atribuyen a las personas o las cosas (RAE.9. 2005:131. El verbo explicar denota. Análisis como predicado nominal predicado nominal solida est sujeto tellus núcleo semántico núcleo sintáctico Cuadro 3. Así. propiedades. que lleva a cabo la acción (el maestro. La noción de «predicado» se usa también en un segundo sentido. por tanto. paciente. los predicados son categorías que designan estados. Los participantes seleccionados o elegidos por cada predicado en función de su significación se denominan argumentos. es indudable que los argumentos de un predicado representan en cierta forma un esqueleto de su significación. más restrictivo que el anterior. una acción que requiere la concurrencia de tres participantes: un agente.d. (RAE. etcétera). nociones que «se aplican» a los individuos designados por los segmentos nominales que concuerdan con ellos. Análisis sintáctico tradicional de or. que se obtiene por abstracción o por reducción de las informaciones que el diccionario proporciona cuando los define. queda claro que la gramática tradicional empleaba la primera noción de predicado. a. Los predicados aportan. 2009: 63).1.punto de vista. Así pues. Di Tullio. Comisión Sectorial de Enseñanza 113 b. En cambio. una materia o una información que se expone o se transmite (la lección. Análisis como predicativo subjetivo obligatorio en oración reducida i. En lo que sigue se muestra cada uno de estos dos análisis sintácticos. el grupo verbal era fina. estados. A los argumentos corresponden diversas funciones semánticas (agente. por su significado. con verbo copulativo 14 Cf. en este caso) y un destinatario al que esa acción se dirige (los alumnos). lugar. 2009: 64) Entonces. Análisis sintáctico arbóreo del SV: . el predicado de la oración El maestro explicaba la lección a los alumnos es el verbo explicaba. Análisis sintáctico encorchetado: [[Est [[tellus]SN [solida]SA]CR ]V’ ]SV14 ii. en este primer sentido. Los argumentos han sido llamados también actantes o actuantes porque recuerdan los papeles que se atribuyen a los actores en las representaciones dramáticas (de hecho. En esta segunda interpretación. corrientes gramaticales actuales que aplican el análisis con predicativo subjetivo utilizan la segunda definición de predicado. Además. no solo el verbo. Análisis sintáctico de SV con verbo copulativo (abrev. Respecto de los predicativos (subjetivos u objetivos) se dice que introducen una predicación secundaria. En cambio. Análisis sintáctico de SV con verbo copulativo. Es la misma idea que establecía la gramática tradicional: el que hace la selección semántica es todo el predicado.1. SV g V’ qp V | est (sujeto) SN | N’ | N | tellus Complemento (CR) ei (predicado) SA | A’ | A | solida Cuadro 3. el verbo selecciona al sujeto.9.1.SV g V’ qp V | est (sujeto) SN 4 tellus Complemento (CR) ei (predicado) SA 4 solida predicativo subjetivo obligatorio Cuadro 3. ellos mismos son predicados. y no solo el verbo. De manera que introducen .9.e. Universidad de la República 114 La diferencia que muestra el análisis sintáctico de las oraciones con verbo pleno respecto de las oraciones con verbo copulativo es la siguiente.).f. En las oraciones con verbo pleno. en las oraciones que tienen verbo copulativo. el SA que funciona como predicativo subjetivo predica sobre el sujeto y el verbo facilita el vínculo. es el predicado entero el que selecciona al sujeto. g. el sujeto deja una huella que quedará coindexada con él. el orden con el que aparecen las palabras en el árbol sintáctico puede diferir del orden lineal. esto es. esto es. Comisión Sectorial de Enseñanza 115 Como se ve.otra estructura oracional. estructura esta que presenta características propias. del orden con que aparecen las palabras en la secuencia textual. y toda esa oración reducida es complemento del verbo. el sujeto se mueve de su posición original y pasa a ocupar el lugar del SN que depende de O. Análisis sintáctico encorchetado: [[tellusi]SN [est [[hi]SN [solida]SA]CR ]SV]O ii. Esto es lo que sucede en el sintagma verbal. Al moverse. Se trata de oraciones que carecen de verbo. Luego. Entonces. Análisis sintáctico de oración con verbo copulativo. .9. Este análisis se representa así: i.1. el SN que se halla al mismo nivel que el SV. Análisis sintáctico con árbol: O qp SNi | N’ | N | tellus V | est (sujeto) SN | hi SV g V’ qp Complemento (CR) ei (predicado) SA | A’ | A | solida Cuadro 3. por eso se las denomina cláusulas reducidas (CR). el modo de expresar la relación que se establece entre el sujeto y el predicativo de este ejemplo es el que se ve en el cuadro de arriba: el sujeto tellus tiene su lugar original en la cláusula reducida que introduce el predicativo subjetivo. vera. en primer lugar. el análisis sintáctico del SV. sempiternum sum. predicativo subjetivo obligatorio y un modificador o adjunto del sintagma verbal. | verae | Adj. 1.9.2. información gramatical y significados. pl. ind.ª C. 1. pl. pl. sujeto predicado sunt Núcleo sempiternae verae amicitiae atributo o compl. Análisis sintáctico 1. f. amicitiae sempiternus. 3. 32 verus. nominal Cuadro 3. Análisis morfológico. V. Sust. Léxico. pl. Oración simple con verbo copulativo. ese.9.ª C. Sust. 116 Universidad de la República .ª D. modificador núcleo pred.9. Lael.a. nom. predicativo subjetivo obligatorio y modificador nominal en el sujeto Este ejemplo presenta una oración con sujeto. verbo copulativo. nom. f. amicitiae sempiternae | Adj. sempiterna. f.3. nom. 1. V. subjetivo oblig. Adj. f. pres. verdadero amistad eterno ser Cuadro 3. Veamos.b.2.2. fui Adj. | sunt Cuadro 3. verum amicitia. cop. (11) Verae amicitiae sempiternae sunt Las amistades verdaderas son eternas Cic.9.c.ª p.2. 2. En el cuadro que sigue.9. Se ve nuevamente el movimiento del sujeto Comisión Sectorial de Enseñanza 117 .2.d. SV g V’ qp V | sunt (sujeto) SN1 | SN ty N’ | N | amicitiae SA | A’ | A | verae Cuadro 3.9. 1. El análisis sintáctico del diagrama de arriba muestra las relaciones que se establecen en el sintagma verbal.SV g V’ qp V | sunt (sujeto) SN 5 amicitiae verae Complemento (CR) qp (predicado) SA 5 sempiternae predicativo subj. Análisis sintáctico de FV con verbo copulativo (abrev. Análisis sintáctico de FV con verbo copulativo.e. Obligatorio Cuadro 3.). se presenta el análisis sintáctico que le corresponde a toda la oración. Complemento (CR) qp (predicado) SA | A’ | A | sempiternae Predicativo subjetivo oblig. El adjunto se ubica en el SN de nivel inferior. En este análisis el nudo SN aparece duplicado porque el más alto se podría bifurcar para un especificador. 9. 3.2. con verbo copulativo y sujeto con modif.f.9. Análisis sintáctico encorchetado: [[[veraeA]SA [amicitiaeN]SN]SNi [sunt [[hi]SN [sempiternae]SA]CR ]SV]O ii. Aplicación Dados los fragmentos 3 al 7 (Cf. como argumento externo del SV. la información gramatical y los significados. Universidad de la República d. 118 . la obra y el autor. c. Presente el léxico. i. Antología): a.3. nominal. b.desde una posición interna a la CR y al SV hacia la posición canónica del sujeto. Análisis sintáctico de or. Proponga la traducción. Análisis sintáctico con árbol: O qp (sujeto) SNi | SN ty N’ | N | amicitiae SA | A’ | A | verae (predicado) SV g V’ ru V | sunt (sujeto) SN | hi Complemento (CR) ru (predicado) SA | A’ | A | sempiternae predicativo subjetivo obligatorio Cuadro 3. Realice el análisis morfosintáctico. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. 2. hay verbos intransitivos que no exigen ningún tipo de argumento. Ahora se presentan oraciones con sum predicativo. en tanto que otros pueden aparecer con un predicativo subjetivo no obligatorio.10. Asimismo. V. Léxico. El sum predicativo. pero como en el resto de las oraciones.1. En todos los casos. fui Sust. m. Cada uno aparece integrado por un sintagma nominal y un sintagma verbal constituidos solo por los núcleos respectivos. a diferencia del copulativo. si están previstos en la estructura argumental del verbo o no. En cambio.1.1. esse. predic. 25 Deus. entre otros. información gramatical y significados 15 Existen argumentos o complementos de lugar y modificadores o adjuntos de lugar. En 3. Oraciones con verbo intransitivo Los verbos intransitivos presentan distintos tipos de estructuras argumentales.10. los sintagmas de verbos intransitivos pueden aparecer con modificadores o adjuntos.15 Este puede ser facultativo u obligatorio.ª D. La diferencia radica en el hecho de si son exigidos por el verbo.1. 3. o puede aparecer acompañado de modificadores verbales y complementos en caso dativo o genitivo. Comisión Sectorial de Enseñanza 119 .10. Oración simple con sum predicativo En este apartado se observa la estructura oracional mínima en la que figuran sujeto y predicado. Así. fui puede funcionar como verbo copulativo o como verbo predicativo (verbo pleno). es decir. hay verbos intransitivos que exigen la presencia de un predicativo subjetivo obligatorio. El adjunto o modificador de lugar es lo que gramática tradicional denomina complemento circunstancial de lugar.1 se han visto oraciones con sum copulativo. dei sum.3. sin complementos ni adjuntos. III. nat. (12) Deus est Dios existe Cic. puede aparecer solo.1. Dios existir Cuadro 3. 3. deor.10. Oraciones con sum predicativo El verbo sum. esse. hay otros que prevén un argumento de lugar.a. este tipo de modificador es opcional y su ausencia no produce secuencias agramaticales. Análisis morfológico.1.10. sabiduría Cuadro 3. (13) Saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia Cic. 2.10. m. también. tusc. 120 Universidad de la República .1.10. sucio sapientia. sordidum Adj. 1. 3. s. 3. Cuadro 3.ª C.2. ind. pequeña capa.e. 1.10. Léxico.ª D. fui V.). además. est sujeto Deus predicado est Cuadro 3. n.1. ese. 23.1.10.10. aún.) SV 4 est O ru (sujeto) (pred.ª p.1. predic.a. pres.d. | Deus | Sust.1.2. todavía sub Prep.1. estar etiam Conj. Análisis sintáctico Cuadro 3.1. i. Análisis sintáctico (abrev.V. Análisis sintáctico encorchetado: [[Deus]SN [est]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) SN 4 deus (pred.1. nom. 56 Muchas veces la sabiduría se encuentra bajo una capita sucia saepe Adv.b. sordida. de oración con sum predicativo. abl. capita sodidus. sapientiae Sust. s.ª D. a menudo sum.c. Análisis sintáctico 1. información gramatical y significados. pallioli Sust. en este otro aparece la estructura mínima acompañada de algunos modificadores verbales. bajo palliolum.) SN SV g g N’ V’ g g N V g g deus est Cuadro 3.1. Oración con sum predicativo y modificadores del sintagma verbal A diferencia del ejemplo anterior. III. f. | sub palliolo | Sust.ª p. abl. m.10.V.2. s. Análisis sintáctico 1.1. pero no desempeña ninguna función sintáctica dentro de la oración en la que aparece. est etiam | Conj. Por tanto cumple una función textual. núcleo modificador de lugar frecuentativo Cuadro 3. Análisis sintáctico encorchetado: [[sapientia]SN [[[[estV]V’ [sub palliolo sordido]SP]SV [saepe]SP]SV ]SV ]O ii. | sordido sapientia | Sust. s. | saepe | Adv. aparece como conjunción coordinante que vincula esta oración con la que le precede en el texto oracional. Prep. f.2. Cuadro 3. sujeto sapientia núcleo Etiam es una forma de la clase de los adverbios y de la clase de las conjunciones.c. pres. nom. s.10.1. concretamente es un nexo oracional.b. 3. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza 121 . abl. m. i. predicado saepe est etiam sub palliolo sordido modif. Análisis morfológico. Adj. abl. ind. En este ejemplo. s. d. con sum predicativo (abrev.). Análisis sintáctico de or.2.10. SV 122 Universidad de la República .1.O ru SN 5 sapientia SV u SA 5 saepe SV u SP 5 sub palliolo sordido V’ V est Cuadro 3. Comisión Sectorial de Enseñanza 123 .e. con sum predicativo.2.O ru SN N’ N sapientia SV SV u SA | A’ | A | saepe SV u SP | P’ t P | sub N’ | N | palliolo u SN ty SA | A’ | A | sordido V’ V est Cuadro 3.1.10. Análisis sintáctico de or. Así es en latín. 2. ahora. f. pret. pero no se trata del destinatario. Universidad de la República i. 145 Sust.3. En estas construcciones el verbo sum es predicativo y la palabra que aparece declinada en caso dativo cumple la función sintáctica de objeto indirecto.10. fui puede ser traducido por los españoles ser. La traducción que normalmente se hace vierte esa frase latina en esta otra española: el niño tiene un libro.3. pl. A modo de ejemplo.1. la forma verbal est se traduce como una forma del verbo estar. Análisis sintáctico encorchetado: [[Inimicitiae]SN [[suntV [tibi]SN]V’ ]SV]O ii. esse. sujeto inimicitae núcleo predicado tibi objeto indirecto sunt núcleo Cuadro 3. cambia la correspondencia de modo tal que el sujeto de la oración es el poseedor y el objeto indirecto es lo poseído. Léxico. La traducción literal sería el libro es al niño. Enemistad Tú Ser Cuadro 3.10. en tanto que puero. no es el destinatario. Análisis morfológico.ª p.b.3.ª p. Cuadro 3.10. se ha de advertir que. s. Además. Pron. 1. Análisis sintáctico con árbol: 124 16 El verbo sum. liber. dat.ª D. fui Cic. el análisis de una frase tomada de Cicerón.3. en este caso el dativo significa al poseedor.ª p. s. haber o estar. pl. en oraciones como las de este ejemplo.c. al niño es el poseedor. ind.1. predic. | inimicitiae | Sust.1. f. Depende de la construcción y el contexto en el que ocurra. desempeña la función sintáctica de sujeto.16 He aquí.10. tui sum. que es una forma nominativa.a.1. perf. está cumpliendo el papel de objeto indirecto. Sin embargo. V. tibi sunt | V. en la frase latina liber est puero. inimicitiae tu.3. esse. al traducir al español. 3. Oración de sum+dativo Las oraciones latinas de sum+dativo constituyen un tipo de estructura particular. información gramatical y significados. . Análisis sintáctico 1. Pron. Rosc. forma dativa. (14) Sunt tibi inimicitiae Tienes enemistades inimicitia. nom. significación más común del dativo. 2. 1. Obsévese un ejemplo similar al de sum+dativo. . Oraciones no flexionadas de infinitivo en sujeto o en objeto directo.17 Ese infinitivo.1. Oración de sum+genitivo Las oraciones latinas de sum+genitivo constituyen otro tipo de estructura particular. está previsto en la estructura argumental del verbo. como forma verbal que es.) SV 5 tibi sunt (sujeto) SN g N’ g N | inimicitiae O ru (pred. desempeña la función sintática de sujeto. XII. Análisis sintáctico (abrev. que es una forma nominativa.10. forma genitiva.10. En la frase latina liber est pueri. por eso se representa dependiendo directamente del SN.d. La oración de sum+genitivo de este ejemplo presenta una oración de infinitivo como sujeto.10.15. Entonces.O ru (sujeto) SN 5 inimicitiae (pred. en tanto que pueri. liber. de oración con sum predicativo.1. aparece con su complemento preposicional. Análisis sintáctico Cuadro 3.).4. está cumpliendo el papel de complemento de pertenencia.) SV g V’ ru V’ | V g sunt SN | tibi1 Cuadro 3. el verbo sum es predicativo y el sustantivo que aparece en genitivo cumple la función sintáctica de complemento de pertenencia. 5 17 Véase 3.e. El pronombre tibi constituye un SN que no puede ser expandido. En estas construcciones. la traducción de esa frase es así: el libro es del niño.3.3. phil. se trata pues de un argumento verbal. 1. (15) Insipientis est in errore perseverare Es propio del joven perseverar en el error Comisión Sectorial de Enseñanza 125 Cic. 3. insipientis sum. insipěre V. ser Prep. persevere.) 126 . información gramatical y significados.d. m. m. 3. joven insipio. est in | Prep. tr.insipiens. Sust. s. V. Análisis sintáctico encorchetado: [[in errore perseverare]OInf [[estV [insipientis]SPpio]V’ ]SV]O ii. perseveratum Cuadro 3. predicado sujeto insipientis est in errore perseverare compl. 3. Análisis morfológico. predic. erroris Sust.1.1. gen. Análisis sintáctico (abrev.4.4. fui in Part. inf. v.ª conjug.b. predic. de núcleo núcleo verbal pertenencia preposicional Cuadro 3. 3.4.4. Léxico. Análisis sintáctico 1. s. pres. pres.ª D. V. Abl. | errore perseverare | V. abl. predic. insipiente. esse. | insipientis | Part. 1. perseverare. abl. compl. m. persevaravi. intr. pres. pres.10.ª conjug.1. Cuadro 3. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) OInf 5 in errore Universidad de la República (predicado) SV 5 est perseverare insipientis Cuadro 3.1. i. ind. de error perseverar error. s.10.10.a.c.10.ª p. (pred.e. Oración simple con verbo intransitivo En este apartado se presenta un ejemplo de oración con verbo intransitivo que no requiere ningún tipo de complemento. (16) Respicit Aeneas Eneas mira hacia atrás respicio. preposicional 3. respectum Aeneas. respicĕre. 1. VI. aen. respexi. de pertenencia compl. mirar hacia atrás Eneas Comisión Sectorial de Enseñanza 127 Verg.ª D. intr. Léxico. m. 3. 548 V. 2005:165). Cuadro 3.a.2. N. Pr.) SV g V’ ru V | est SP | P’ ru SN 5 errore SPart1 | Part’ | Part | insipientis compl. El sintagma de participio (SPart) o sintagma participial es una unidad de predicación sin flexión. Análisis sintáctico. aquí se trabajará además con sintagma de gerundivo. Mioto. 1.O qp (sujeto) OInf ru (sujeto) PRO (pred.1. información gramatical y significados.ª conj. entre otros (cf. Aplicando el mismo criterio y como se verá más adelante.4.10. . predic.2.10. Aeneae volver la cabeza.) SV | V’ ru V | perseverare P | in Cuadro 3. Mioto trabaja con sintagma participial y de gerundio.10. 2.b. Análisis sintáctico 1.3. rui. montis amnis. intr.ª p.2.N.). Análisis sint. Predic. ruĕre. 3.2. IV. | respicit | V. En algunos verbos este argumento es facultativo.ª D. m. 3.a. Oración con verbo intransitivo y argumento de lugar En este caso. 3. precipitarse de monte torrente Cuadro 3.10. Léxico. Análisis sintáctico 2. Prep. Aeneas predicado respicit sujeto Aeneas Cuadro 3. Sust.2.3. Análisis morfológico. en cambio. es de aparición obligatoria. m.10. amnis V.ª D. un verbo intransitivo y un argumento de lugar. rutum de mons. (abrev. s. 128 .10. Cuadro 3. Análisis sintáctico encorchetado: [[respicit]SV [Aeneas]SN ]O ii.10. la oración presenta un sujeto. s. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) SN 5 Aeneas (predicado) SV 5 respicit (sujeto) SN g N’ g N | Aeneas Cuadro 3. Sust.e. aen. Ind. O ru (predicado) SV g V’ | V | respicit Cuadro 3.10.d. de abl. (17) ruunt de montibus amnes desde lo alto de los montes se precipitan los torrentes Universidad de la República Verg. Pr.ª Conjug. en otros. información gramatical y significados. i. Pres. Este último consiste en un tipo de complemento previsto en la estructura argumental del verbo. 3. 164 ruo. 3. m. esto significa que puede no tener realización léxica. nom.10.c. 3. pl.10. de lugar) SP 5 de montibus Cuadro 3.10. m. en el modelo empleado. pl.3. Análisis morfológico. | ruunt | V. Comisión Sectorial de Enseñanza 129 .10. nom. Por tanto esta es una relación sintáctica diferente a la de complemento circunstancial de lugar que este modelo denomina modificador o adjunto de lugar.3. Análisis sintáctico encorchetado: [[amnes]SN [[ruuntV [de montibus]SP]V’]SV]O ii. de montibus | Sust.d. m.Prep. o argum. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo (abrev. Sust. abl. abl.).b.c. ind. pl.3. | amnes predicado ruunt núcleo de montibus complemento o argumento de lugar1 sujeto amnes núcleo Cuadro 3. Análisis sintáctico con árbol: O qp (sujeto) SN 5 amnes V | ruunt (predicado) SV | V’ qp (compl. Cuadro 3. Análisis sintáctico 1. i.ª p. pres. el término complemento se aplica a los argumentos seleccionados o exigidos por el verbo. Recuérdese que. O qp (sujeto) SN | N’ g N g amnes g ruunt P g de V (predicado) SV g V’ qp SP | P’ ei SN g N’ g N g montibus Cuadro 3.10.3.d. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo.1 1. Cf. Di Tullio, 2005: 78-79. 3.10.4. Oración con verbo intransitivo y predicativo subjetivo18 no obligatorio (adjunto) Aquí tenemos un ejemplo de verbo intransitivo con predicativo subjetivo que no es obligatorio; es, por tanto, un modificador o adjunto. (18) It tristis arator Va triste el labrador eo, ire, ivi o ii, itum tristis, e arator, oris V. predic. intr. 4.ª conjug. Adj. 2.ª C. 2 term. Sust. M. 3.ª D. ir triste labrador Verg. georg. III, 517 Cuadro 3.10.4.a. Léxico, información gramatical y significados. Universidad de la República 130 18 Complemento predicativo subjetivo o complemento predicativo orientado al sujeto son denominaciones equivalentes. Adj. nom. m. s. | it | V. 3.ª p. s. pres. ind. tristis arator | Sust. nom. m. s. it predicado tristis predicativo orientado al sujeto sujeto arator Cuadro 3.10.4.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.4.c. Análisis sintáctico 1. A diferencia de lo visto en 3.1.1 con el predicativo subjetivo obligatorio, en esta oración, el adjetivo tristis es un predicativo subjetivo no obligatorio. Por esta razón, ocupa un lugar diferente en el árbol sintáctico. Se trata, en este caso, de una predicación secundaria. El predicativo no obligatorio predica del sujeto de la oración –con el que concuerda en caso, género y número– a través del verbo conjugado. Su carácter no obligatorio lo vuelve prescindible. En It tristis arator no hay posibilidad de confundir el predicativo con el circunstancial porque, para el último caso, no hay justificación formal (concordancia con el sujeto). Así, tristis en la oración It tristis arator es un predicativo subjetivo no obligatorio. De acuerdo con el modelo gramatical que se está aplicando, tristis funciona como un modificador (está en el mismo nivel que V’); es un modificador predicativo orientado al sujeto: un predicativo subjetivo. En ese modificador, el sujeto es la categoría vacía PRO que es correferencial con el sujeto de la oración principal, arator, por eso se coindizan (cf. Di Tullio, 2005:132). He aquí la representación gráfica de este análisis sintáctico . i. Análisis sintáctico encorchetado: [[aratori]SN [It [PROi [tristis]SA]CR]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza 131 O qp SN 4 aratori V’ | V g it Suj. g PROi SV g SV qp CR (modif.) wo Pred. SA 4 tristis Cuadro 3.10.4.d. Análisis sintáctico de or. con compl. pred. subjetivo no oblig. (abrev.). 3.10.5. Oración con verbo intransitivo y objeto indirecto En este otro caso, tenemos un verbo intransitivo con un argumento que cumple la función sintáctica de objeto indirecto. Se trata, pues, de un argumento seleccionado por el verbo. (19) Ab parvulis labori ac duritiae student Desde pequeños se acostumbran al trabajo y a la rudeza Caes. gall. VI, 21 ab parvulus, parvula parvulum labor, laboris ac duritia, duritiae studeo, studēre, studui Prep. de abl. Adj. 1. C. a desde pequeño trabajo y rudeza acostumbrarse Sust. m. 3.ª D. Conj. cop. Sust. f. 1.ª D. V. predic. intr. 3.ª conjug. Cuadro 3.10.5.a. Léxico, información gramatical y significados. Universidad de la República Adj. abl. m. pl. | ab | Prep. abl. parvulis labori | Sust. dat. m. s. Conj. cop | ac duritiae | Sust. dat. f. s. V. 3.a p. pl. pres. ind. | student Cuadro 3.10.5.b. Análisis morfológico. 132 predicado ab parvuli modif. de tiempo labori ac duritiae objeto indirecto student núcleo verbal Cuadro 3.10.5.c. Análisis sintáctico 1. i. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[ab parvuli]SP [[labori ac duritiae]SN studentV ]V’]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: O qp SN | pro V’ ru V | student SN 6 labori ac duritiae obj. indirecto P | ab SV | SV qp SP | P’ ty SN 5 parvuli modif. de lugar Cuadro 3.10.5.d. Análisis sintáctico 2 oración v. intr. y OI 3.10.6. Aplicación Dados los fragmentos 8 al 29 (Cf. Antología): a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados. b. Realice el análisis morfosintáctico. c. Proponga la traducción. Comisión Sectorial de Enseñanza 133 d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la obra y el autor. 3.11. Oraciones con verbo transitivo En latín, los componentes de las oraciones que tienen sujeto, verbo transitivo y objeto directo aparecen prototípicamente en este orden: sujeto+objeto directo+verbo tr. Estas oraciones pueden aparecer con predicativos objetivos obligatorios y no obligatorios. Asimismo existe otra clase de verbos denominada ditransitivos que exigen la presencia de dos complementos: los objetos directo e indirecto. En todos los casos, pueden aparecer modificadores o adjuntos del sintagma verbal. En lo que sigue, veremos ejemplos de cada una de estas estructuras. 3.11.1. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo En este ejemplo aparece una oración de verbo transitivo con estructura clásica. (20) Fata viam invenient Los hados encontrarán el camino Verg. aen. X, 113 fatum, fati via, viae invenio, invenire, inveni, inventum Sust. n. 2.ª D. Sust. f. 1.ª D. V. predic. tr. 4.ª conjug. destino, hado camino encontrar Cuadro 3.11.1.a. Léxico, información gramatical y significados. Sust. ac. f. s. | fata | Sust. nom. n. pl. viam invenient | V. 3.ª p. pl. fut. imperf. sujeto fata predicado viam objeto directo invenient núcleo verbal Cuadro 3.11.1.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.11.1.c. Análisis sintáctico 1. i. Análisis sintáctico encorchetado: [[fata]SN [invenientV [viam]SN]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: Universidad de la República 134 Análisis sintáctico de oración con verbo transitivo (abrev.11.11. dep.1. leaenae lupus.O qp (sujeto) SN 4 fata V | invenient (predicado) SV | V’ qp (objeto directo) SN 4 viam Cuadro 3.a. 3. 1a D.).e.11. m. Sust. predic. (21) Torva leaena lupum sequitur La torva leona persigue al lobo Verg. tr. ecl. 63 Comisión Sectorial de Enseñanza 135 torvus. sequi. Análisis sintáctico de oración con verbo transitivo. torvum leaena.2. lupi sequor.d. información gramatical y significados.1.2. torvo leona lobo seguir Cuadro 3. Oración con sujeto+verbo deponente+objeto directo Esta frase tiene la particularidad de presentar un verbo transitivo deponente. 2a D. Léxico. Sust f. V. 1a C.11. sequutus o secutus sum Adj. torva. II. . O qp (sujeto) SN | N’ | N g fata V g invenient (predicado) SV | V’ qp SN | N’ g N g viam Cuadro 3. 2. Análisis sintáctico de or.2. f. f. | sequitur Cuadro 3.11.Sust. leaena lupum | Sust. s. | torva | Adj. V.c.2. ac. con verbo tr.11. Análisis morfológico. Análisis sintáctico con árbol: O qp (sujeto) SN | SN ru N’ | N g leaena SA | A’ | A | torva Universidad de la República V g sequitur (predicado) SV | V’ ru SN | N’ g N g lupum Cuadro 3. 136 . dep. 3. m. sujeto predicado sequitur núcleo verbal torva leaena lupum modificador núcleo objeto nominal nominal directo Cuadro 3.11. Análisis sintáctico encorchetado: [[[torva]SA [leaenaN]N’]SN [[sequiturV [lupum]SN]V’ ]SV]O ii. ind. pres. s. s. Análisis sintáctico 1. nom.b.d.ª p. s. nom. i. aquel yo por llama y ille. abl. Léxico. 3.s. predic. indecl. flammas et | Conj. ereptum hic. Adj. eripui.a.ª que lanza conjug. ac. 2. n. 110-111 eripui his humeris medioque ex hoste recepi Yo lo arrebaté sobre estos hombros a través de las llamas y de los mil proyectiles lanzados contra mí y lo recobré de entre del enemigo Dem. cop.ª D. flammae et mille sequens. quitar. s. 3. m. cop. V.3. (22) Illum ego per flammas et mille sequentia tela Verg.ª conjug. | per | Prep. ac. Marcamos pausa versal. ac.ª p. s. | illum | Dem. mei per flamma. hoc humerus. Conj. encl. ac. Prep. tr. secutus sum Sust. información gramatical y significados. f.3. pres.ª D. 1.ª D. Sust. 1. Sust. Pron. mil Part. s. sequentis telum. tr.illud ego.ª C. 1. recipěre. n. Num. Num. cop. predic. VI. n. nom. .11. del V. media. Cuant.medium que ex hostis. 3. pl. Prep. sequi. | mille sequentia | V. | tela/1 ego Comisión Sectorial de Enseñanza 137 . f. 1. proyectil V. is recipio. tr. aen. el complemento que exige y algunos modificadores del sintagma verbal. ac. Pres. m.ª conjug. Sust. ac. haec. indecl. Conj. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo+modificadores Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo transitivo.3. recepi.ª p. arrebatar este hombro medio y de enemigo retirar Cuadro 3.ª D.11. receptum Cuant. 1. illa. humeri medius. Sust. Pron. s. predic. teli eripo. sequor. 2. Dem. Sust. dep. n. 3. Part. eripěre. s V.11. | recepi Cuadro 3. i. Oración coordinada 1 predicado 1 illum objeto directo 1. 3. 1 predicado 1 his humeris modificador de modo Oración coordinada 2 predicado 2 medioque ex hoste modificador de lugar recepi núcleo verbal Cuadro 3. ind.ª p. cop.Dem. s.b. [[egoi]SN [[[eripuiV [illum]SN]V’ [his humeris]SN ]SV [[per [[flammas]SN et [mille sequentia tela]SN ]SN ]SP]SV]O1 [[proi]SN [[recepiV [Øj]SN ]V’ [medioque ex hoste]SP]SV]O2 ii. Análisis sintáctico con árbol: O coordinada qp O1 Universidad de la República O2 6 6 Illum ego per flammas et mille medioque ex hoste recepi sequentia tela/eripui his humeris Cuadro 3. sujeto 1 ego predicado 1 per flammas et mille sequentia tela/1 modificador de lugar modificadores coordinados eripui núcleo verbal Oración coordinada.3.3. abl. Análisis sintáctico de or. abl . m. coordinadas (abrev. abl. Análisis sintáctico encorchetado: [[oración 1]O1 −que [oración 2] O2] Ocoord. pl. 3.11. s. pret. Adj. | medio que | Conj. O1 y O2 son dos oraciones coordinadas por la conjunción enclítica −que que aparece en medioque. | ex hoste | Sust. m. pl. m. Análisis morfológico. s. Prep. perf. | eripui | V. abl.c.m.).3.ª p. 138 .d.11. Marcamos pausa versal. abl. perf. Análisis sintáctico 1. his humeris | Sust. ind. pret. ) Comisión Sectorial de Enseñanza 139 .. Análisis sintáctico de or. Análisis sintáctico de or. 2 con verbo tr.ex hoste recepi Øj Cuadro 3. O2 (-que) qp (sujeto) proi V’ wo V | SN (OD) | (predicado) SV qp SP 5 medio..3. El término de preposición de ese SP es un SN que resulta de la coordinación de dos SN.O1 qp (sujeto) SN | egoi (predicado) SV | SV p SP1 6 per [flammas et mille sequentia tela] SV p V’ ru V | eripui SN | illumj SN 6 his humeris Cuadro 3. OD y adjunto (abrev. OD y adjuntos (abrev.3.). 1. 1 con verbo tr.e.f.11.11. +sust. En latín.3.11. OD y adjuntos.]SP. Análisis sintáctico de or. ..g. 1 con verbo tr. Este SP presenta la típica estructura en la que el adjetivo aparece en posición adelantada: [adj.+prep.Análisis ampliados: O1 ei (sujeto) SN egoi (predicado) SV SV p SP P’ ei P per SN N’ N flammas Cuant mille N’ N tela SN ru SN ty SN ty SPart Part.’ Part sequentia SV p V’ ru V eripui SN illumj Det his SN ty N’ N humeris Universidad de la República 140 Cuadro 3. medio en medio ex hoste es un modificador nominal. . OD y adjunto. es decir.11. Para este caso.3. Análisis sintáctico de or. y puede ser obligatorio o no. catil. 2 con verbo tr. según los requerimientos de selección del verbo. concordancia en caso.4. (23) Senatus Catilinam et Manlium hostes iudicat El senado juzga a Catilina y a Manlio como enemigos Sall. como para el del predicativo subjetivo.O2 (-que) qp (sujeto) proi V’ wo V recepi (objeto dir. género y número con el núcleo del objeto directo. 36 Comisión Sectorial de Enseñanza 141 . Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo +predicativo objetivo obligatorio El complemento predicativo puede orientarse también al objeto directo. (predicado) SV qp SP 3. se produce adecuación formal.) SN Øj P ex N’ N hoste P’ ru SN SN ru SA A’ A medio Cuadro 3.11. En el ejemplo que aparece a continuación.h. el objeto directo del verbo transitivo está acompañado de un predicativo objetivo obligatorio. ª D. m.ª conjug. declarar Cuadro 3. pr. Catilinam et | Conj. 3. ac.11. Análisis sintáctico encorchetado: [[senatus]SN [[[indicatV [[Catilinam]SN et [Manlium]SN]SN]V’ [hostes]SN] V’]SV]O ii.a. N. cop.4. senatus Catilina. Manlii hostis.ª D.ª p. pr. m. información gramatical y significados. 4.11. cop. m.senatus.c. predic. m.b. indicare. Pr. hostis indico. ind. indicare. Análisis sintáctico 1. s. Análisis sintáctico con árbol: 142 Universidad de la República . s. pres. 2. m. | senatus | Sust. ac. s.4. Análisis morfológico. indicavi. ac. | Manilum hostes | Sust. Conj. s. senado Catilina y Manlio enemigo anunciar. V. V. tr.11.ª D Sust. En este ejemplo se ve que el verbo indico. indicatum declara algo (su OD) de determinada manera (el predicativo obligatorio orientado al OD).ª D. m. pr. m.4. pl. indicatum Sust. 3. m. i. indicavi. 1. N. 1. sujeto senatus núcleo Catilinam et Manlium objeto directo coordinado predicado hostes predicativo objetivo obligatorio indicat núcleo Cuadro 3. | iudicat Cuadro 3. N. Léxico. Catilinae et Manlius. nom. N. O qp SN 5 senatus V indicat (sujeto) SN 6 V’ qp CR (OD) wo (predicado) SN 5 SV Catilinam et Manlium hostes Cuadro 3. Comisión Sectorial de Enseñanza 143 SV V’ qp CR (OD) wo (predicado) SN 3. O qp SN N’ N senatus V indicat (sujeto) SN wo SN Catilinam SN Manlium N’ N hostes Cuadro 3.d.e. Esto significa que tiene dos interpretaciones posibles y a cada una le corresponde un análisis sintáctico diferente.4. Análisis sintáctico de or.11.11.11.). con predicativo objetivo obligatorio. .4. con predicativo objetivo obligatorio (abrev. Análisis sintáctico de or. Oración con sujeto desinencial+verbo transitivo +objeto directo+predicativo objetivo no obligatorio Este ejemplo tiene la particularidad de presentar una ambigüedad estructural.5. Sust. información gramatical y significados. Abl n.ª D. 3. Interpretación 2: predicado atque Universidad de la República opere in medio argumento de lugar de defixa compl. pl. 518 atque opus. predicativo núcleo verbal objetivo no oblig. defigěre. Sust. pret. arati Conj. predic. media. 1.(24) Atque opere in medio defixa reliquit arata Y deja el arado clavado en la mitad del surco Verg. abl. 3. Adj. Análisis sintáctico 1.ª D. n. tr.5. abandonar arado Cuadro 3. Análisis morfológico. s. pret.ª conjug.11. relictum aratum. defixum V.s.s. cop. Ac. Interpretación 1: predicado atque opere in medio argumento de lugar de reliquit defixa reliquit compl. defigo. n. medium defixus. Sust. Análisis sintáctico 1. Cuadro 3. III.11. Pl. y surco en medio clavado dejar atrás. abl.b.5. reliqui.c. V.11. Prep. | atque | Conj.5.d. Léxico. N. | reliquit arata | Sust.ª C.ª p. defixa. defixi. defixum relinquo. Abl. e 3.5. n. | medio defixa | Adj. georg. relinquěre. 2. ind. Adj. opere in | Prep. predicativo objetivo no oblig. Part.11. defixa reliquit núcleo verbal arata objeto directo 144 . Ac.a. operis in medius. arata objeto directo Cuadro 3. cop. Cuadro 3. perf. del V. relinquěre. OD con o sin argumento de lugar. dejar algo en algún lugar: verbo+OD+argumento de lugar En el caso de la segunda estructura. la ocurrencia de una frase que pueda desempeñar ese papel hace que sean posibles dos interpretaciones y cada una de ellas se corresponde con un análisis sintáctico diferente: • Según el análisis 1. La otra forma verbal que aparece en esta oración es el participio pretérito defixa del verbo transitivo defigo. relictum. es decir que puede no tener realización léxica en la frase que se construya. i. Esto es. defixi. relictum.En esta oración. • Según el análisis 2. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza 145 . reliqui. Cuando la estructura lleva argumento de lugar. defixum. Es decir que debido a que en ambos verbos el argumento de lugar puede faltar. En lo que sigue se desarrollan ambos análisis. relinquěre. defixi. de una ambigüedad estructural que resulta de la no obligatoriedad de la presencia del argumento de lugar. el argumento de lugar parece ser facultativo. Además. dejar algo: verbo+OD b. defixum. opere in medio es argumento de lugar del verbo principal relinquo. defigěre. se considera que tanto reliquit como defixa son formas verbales que presentan la estructura argumental (b): verbo+OD+argumento de lugar. reliqui. En el caso de esta oración concreta. reliqui. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[[[reliquitV [aratai]SN]V’ [opere in medio]SP]V’ [[PROi]SN [defixaPart]SPart]CR]SV]SV]O ii. el verbo principal es la forma reliquit del verbo relinquo. opere in medio es el argumento de lugar del verbo defigo. se está frente a una oración ambigua. defigěre. Consideramos que este verbo tiene dos estructuras argumentales posibles: a. relinquěre. este es facultativo. Análisis sintáctico según interpretación 1. Se trata. Esa indeterminación resulta de la posibilidad que tiene el SP opere in medio de ser complemento de una u otra forma verbal. Acerca de este verbo se puede decir que presenta dos estructuras argumentales idénticas a las de relinquo. relictum. entonces. Análisis sintáctico-2 de or.e.11. no oblig. Análisis sintáctico con árbol: Universidad de la República 146 . (CR) ru (sujeto) PROi (predicado) SPart 5 defixa V’ u SP 5 opere in medio V’ ru V reliquit (OD) SN 4 aratai Cuadro 3. Di Tullio. La categoría pro se asigna en oraciones de sujeto desinencial. 2005:134). i. Análisis sintáctico según interpretación 2 (cf. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[reliquitV [aratai]SN]V’ [[PROi]SN [[defixaPart [opere in medio]SP]SPart’]SPart]CR]SV]O ii. O. oraciones cuyo sujeto no tiene realización léxica. obj. 1. no oblig.O wo (sujeto) pro1 (predicado) SV SV i Predic. con predic. es decir.5. (abrev). ).f. no oblig. O rp (sujeto) pro V’ ru V reliquit N’ N aratai Part defixa P in N’ N opere Part’ ru SP P’ ru SN ru SA A’ A medio Cuadro 3. Análisis sintáctico 2 de or.11. O. (CR) ru (sujeto) PROi (predicado) SPart Comisión Sectorial de Enseñanza 147 .11. (OD) SN (predicado) SV rp Predic. 5 defixa opere in medio Cuadro 3.5. con predicativo objetivo no obligatorio.O rp (sujeto) pro V’ ru V reliquit (OD) SN 4 aratai (predicado) SV rp Predic. no oblig.5.g. con predicativo objetivo no obligatorio (abrev. O. (CR) ru (sujeto) PROi (predicado) SPart. Análisis sintáctico 2 de or. 6. 1. prima. Análisis sintáctico encorchetado: Universidad de la República [[Socratesi]SN [[[devocavit [philosophiam]SN]SV [[PROi] [primus]SA]CR ]SV [a caelo]SP]SV]O ii. devocatum a caelum. primus philosophiam | Sust.b.ª D. pret.ª D. Análisis sintáctico 1. V. perf. devocare. V. s. Léxico. Sust. abl. un predicativo subjetivo no obligatorio además del verbo transitivo. Socratis primus.6. Análisis sintáctico con árbol: 148 . f. subj. Prep. nom. s. ind. sujeto Socrates primus predicado philosophiam devocavit a caelo núcleo pred.11. s. Oración con sujeto+predicativo subjetivo no obligatorio +verbo transitivo+objeto directo+modificador verbal Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el sujeto. primum philosophia. n. (25) Socrates primus philosophiam devocavit a caelo Sócrates fue el primero que hizo bajar del cielo a la filosofía Cic. abl. s. caeli N. Pr. de lugar Cuadro 3. ac. Sust. | Socrates | N. no oblig. V. abl. 10 Socrates. su objeto directo y un modificador verbal. s.11.ª p. 1.ª conjug. tusc. Adj. Sust. 1. | devocavit a | Prep.11. 4. 2. n.6.ª D. 3. i. objeto directo núcleo verbal modif. philosophiae dovoco. Análisis morfológico.a. f. devocavi. Adj. | caelo Cuadro 3.ª C. tr. m.c. predic. nom m. 3.11.6. información gramatical y significados. Sócrates primero filosofía llamar desde cielo Cuadro 3. pr.3. b.7.) ru sujeto PROi SV V’ ru V devocavit SN 5 philosophiam Cuadro 3. con verbo tr. la información gramatical y los significados. d.11. .11. Presente el léxico. la obra y el autor. Realice el análisis morfosintáctico. Aplicación Dados los fragmentos 30 al 55 (Cf.O wo SN Socratesi SV u SP P’ ty P a SV u CR (modif.6. Comisión Sectorial de Enseñanza 149 c. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado.d. Antología): a. Proponga la traducción. Análisis sintáctico 2 de or. predicado SA 5 primus SN 5 caelo 3. m.12. predic. ind. y f. pl. dedi. (26) Helvetii obsides Caesari non dederunt (…) Los helvéticos no le dieron los rehenes a César Caes. m. obsidis Caesar. pl.ª D. neg. s. N. información gramatical y significados. Adv. gall. de negación | non dederunt | V. Léxico. nom. sujeto Helvetti núcleo obsides predicado Caesari non dederunt núcleo objeto directo objeto indirecto Cuadro 3. dar Cuadro 3. i. Helvetiorum obses. Análisis sintáctico encorchetado: [[Helvetti]SN [non [[[dederuntV [obsides]SN]V’ [Caesari]SN]V’]SV ]SV ]O ii.3. dat. I Helvetii. Análisis sintáctico con árbol: Universidad de la República 150 .b. dare. Pr. 2.12. pl. 3.ª D. m.12. 3.12. Helvéticos rehén César no V. 3. Adv. tr. Oración con verbo ditransitivo Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo ditransitivo y sus dos argumentos: los objetos directo e indirecto. Sust.ª p. | Helvetii | Sust. Análisis morfológico. Cuadro 3. Caesaris non do. pl. m. perf. ac m. datum Sust. t. Sust. pret.ª D. obsides Caesari | N. Análisis sintáctico 1.a.c. m. 1. Pr.ª conjug. ). Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. c. Aplicación Dados los fragmentos 56 al 61 (Cf. interrogare). El objeto de persona es. quaerere. (OI) SN 5 Caesari (predicado) SV 3.12. pedir (orare. exigen la presencia de dos complementos declinados en ese caso. Oración con verbo transitivo que rige doble acusativo En latín. (docēre). la información gramatical y los significados.1.O rp (sujeto) SN 5 Helvetii SV i non V’ rp V’ ru V dederunt (OD) SN 5 obsides Cuadro 3. 3. preguntar (rogare. la obra y el autor. Presente el léxico. d. Realice el análisis morfosintáctico. b. según el consenso de los gramáticos y luego de someterlo a varias pruebas como por ejemplo la transformación a la voz pasiva. Las gramáticas latinas acuerdan en denominar objeto de persona y objeto de cosa a esos dos complementos regidos por el verbo. Comisión Sectorial de Enseñanza 151 . poscere. con verbo ditransitivo (abrev. Antología): a.d. precari). Así es su estructura argumental. ocultar (celare). el argumento más cercano al verbo. Esta construcción plantea un problema a la hora de determinar cuál de los dos es el verdadero objeto. o dar (condomnare). Proponga la traducción. Los verbos que siguen este esquema son los que significan enseñar. Es decir. Análisis sintáctico 2 de or.12. hay verbos que rigen dos complementos en caso acusativo.13. El siguiente ejemplo muestra esta estructura oracional. Pos. 2. Sust.imp. fati doceo. tuum fatum. Det. 1. ac. Pos. tua fata | Sust.13. 2. s. | docebo Cuadro 3. ac.ª p.13. 2. tú tuyo hado. n. VI.a. Análisis morfológico.b. 2. destino enseñar Cuadro 3. tui tuus. 759 tu. ind.ª D. fut.ª p. (27) Te tua fata docebo Te enseñaré tu destino Verg.c. pl. doctum Pron. Léxico.ª p.ª p. s. s. docui. V. docēre. | te | Pron. 2. s. aen. pl. ac. V. i.13. predic. Análisis sintáctico con árbol: 152 Universidad de la República . predicado te tua fata docebo objeto de persona objeto de cosa núcleo Cuadro 3.ª conjug. información gramatical y significados. tr. n. Det. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[[doceboV [te]SN]V’ [tua fata]SN]V’]SV]O ii. Análisis sintáctico 1. tua. n. c. Presente el léxico.O rp (sujeto) SN 5 pro V’ ru V docebo (objeto de persona) SN 5 V’ rp (objeto de cosa) SN 5 tua fata (predicado) SV te Cuadro 3.13. Aplicación . d. Proponga la traducción. con verbo doble acus. la obra y el autor.1. Análisis sintáctico 2 de or. la información gramatical y los significados.13. b. Realice el análisis morfosintáctico.) O rp (sujeto) SN pro (predicado) SV V’ rp V’ ru V docebo te tua N (objeto de persona) SN Det.e. Antología): a. Dados los fragmentos 62 al 63 (Cf. con verbo doble acus.d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. (abrev. Comisión Sectorial de Enseñanza 153 3. Análisis sintáctico 2 de or.13. (objeto de cosa) SN ru N’ fata Cuadro 3. igualmente. En otras palabras. entonces. Oración con frase absoluta (participio pasivo) En este caso.2d]).14. tum cerneres quanta audacia quantaque animi vis Sal.3. «Las oraciones absolutas. (28) Sed confecto proelio. catil. 3. finalizada la batalla. Esa frase se analiza de este modo: el perro es el sujeto. como terminada la tarea…son unidades de predicación sin verbo en forma personal. como forma verbal. unidades de predicación.1. en la oración española muerto el perro. son cláusulas u oraciones reducidas. se acabó la rabia es la oración principal y muerto el perro es una frase absoluta. generalmente separadas por una pausa de la oración sobre la que inciden» (RAE. incluyen en su estructura un tipo de atributo y constituyen construcciones sin verbo conjugado pero son. un participio pretérito pasivo.1. la frase absoluta tiene. He aquí el análisis de dos ejemplos con este tipo de construcción. Oraciones con frase absoluta Existen distintos tipos de secuencias formadas con atributos ubicados en construcciones sin verbo. LXI. se acabó la rabia. Las frases absolutas. se distinguía cuanta audacia y fuerza de espíritu había en el ejército de Catilina. 2010:703 [37. muerto es un predicativo del sujeto y ambos constituyen una oración reducida. Por eso RAE 2010 dice que las oraciones absolutas constituyen uno de los tipos de secuencias sin verbo formadas con atributos. 154 Universidad de la República . 1 fuisset in exercitu Catilinae Entonces. Por ejemplo. Una característica fundamental de este tipo de frase es que tienen un sujeto diferente al sujeto de la oración principal.14. En particular. ª conjug. V. s. m. | quanta audacia | Sust. Cuant. pret. f. n. Part. f. exercitus Catilina. m. Pr. plusc. Sust. confeci. 1. gen. conficěre. cop. | quanta que | Conj. f. Sust. f.1. m.14. vis fuisset | V.ª D. s. 2. s.ª D.14. m. Conj. Análisis morfológico. abl. 3. confecta. pr. abl. 2. imp. información gramatical y significados. animi vis. nom.a p. abl. s. 2. Adv. pred. audaciae que animus. cretum quantus. f. Sust. Sust.sed confectus. s. pret.b. abl. f. | animi | Sust. confectum Sust. f. | in exercitu | Sust. 3. | Catilinae Cuadro 3. ind. V. 3. v. s. cerněre. 1 ª D. fui in exercitus. N. s. pero acabado batalla entonces distinguir cuanto audacia Y ánima fuerza haber en ejército Catilina Cuadro 3. Cuant. m. Sust. nom. Comisión Sectorial de Enseñanza 155 . s. abl. Catilinae Conj. s. quantum audacia. Adv. s. V. | tum cerneres | V. f. tr. pret. Prep. conficio. ese.ª D.a. encl. fut. N. Léxico. gen. 4.ª conjug.ª D. pred.s. Prep.ª p. m. confecto proelio | Sust. quanta. nom. crevi. nom. advers. confectum proelium. | sed | Conj.1. Adv. vis sum. proelii tum cerno. Cuant. Part. advers. 1.Esta oración se inicia con una frase absoluta: confecto proelio. Como se vio antes. s.). pret.1.14. Cuadro 3. 4 confecto predicativo subjetivo oblig. Análisis sintáctico 1. Análisis sintáctico encorchetado: [[proelioN]SN [confectoPpio]SPpio]CR ii. m.14. m. Part. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev.f. | confecto | V. Análisis sintáctico con árbol: (CR) qp (sujeto) SN 4 proelio (predicado) SPart. Análisis sintáctico de frase absoluta.1. Cuadro 3. Análisis morfológico. Cuadro 3.14.1.c.14. 156 .d. abl.e. la frase absoluta consiste en una unidad de predicación sin flexión. He aquí su análisis: Sust. (CR) qp (sujeto) SN N’ N Universidad de la República proelio (predicado) SPart Part’ Part confecto predicativo subjetivo obligatorio Cuadro 3. abl. proelio predicado confecto predicativo subjetivo sujeto proelio i. s. i.1. de especif. Análisis sintáctico 1 de la oración completa. que es OD in exercitu Catilinae modif. que es OD (cont. temporal) 6 confecto proelio V’ p V cernere O (OD) Comisión Sectorial de Enseñanza 157 6 quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae Cuadro 3. completa (abrev. Por su parte.14.g. Análisis sintáctico 2 de la or. Como se ve.14. por eso sus componentes aparecen declinados en caso ablativo.Respecto de la oración principal.) . de tiempo sed confecto proelio tum núcleo verbal objeto directo oracional de cernere (sigue) cernere quanta audacia quantaque animi vis sujeto de la or.) objeto directo oracional de cernere fuisset núcleo verbal de or. Análisis sintáctico encorchetado: [[[confecto proelio]CR [cernereV [[quanta audacia quantaque animi vis]SN [fuissetV [in exercitu Catilinae]SP]SV ]O2]V’]SV]O1 ii. esta frase absoluta desempeña la función de adjunto o modificador del sintagma verbal. este objeto directo presenta una estructura oracional. Este es el análisis sintáctico de toda la oración del ejemplo: modif.h. quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae es el objeto directo del verbo transitivo cernere. Análisis sintáctico con árbol: O ei SN pro SV p CR (modif.1. de exercitu argumento de lugar de fuiste Cuadro 3. información gramatical y significados.ª p.ª p.2. perf. 2. 1. m. n. v. Análisis sintáctico. predicado rettuli núcleo sujeto: pro Cuadro 3. mei tu. te hortante maxime.2. como forma verbal.14. Prep. ac. ad studia Me referí a los estudios al pedírmelo tú con insistencia Cic.s. s. 1. pres. (29) Rettuli me. retuli.b. studii V. Pron. ac. abl. ac. dep. hortantis maxime ad studium. 1a conjug. | rettuli | V. Sust.2.c.ª p. ac. llevar. Oración con frase absoluta (participio presente) La diferencia de este ejemplo con el anterior es que presenta una frase absoluta que tiene. pret. sup. I.ª D. pres. predic. s. Adv. referre. tusc. tr. hortor. s. adv.14. tui hortans. hortatus sum Cuant. Léxico. Prep.14.a. me objeto directo frase absoluta te hortante maxime adjunto de manera predicado ad studium argumento de lugar 158 Universidad de la República . hortari. s. Pron. V.2. | hortante maxime | Cuant. ind.14. Part. 2. abl. Part.ª p. relatum ego. s. n. 1. Cuadro 3.3. | ad studium | Sust. 2. Análisis morfológico. s. predict. un participio presente activo.ª p. Pron. devolver yo tú exhortar sobremanera hacia estudio Cuadro 3. me te | Pron. 1 refero. abl.14. . 2.2. i.14. Análisis morfológico. hortante maxime | Cuant.g. te hortante maxime Part. (CR) wo (sujeto) SN te Cuant maxime (predicado) SPart e Part’ Part Comisión Sectorial de Enseñanza 159 hortante Cuadro 3. m.). la frase absoluta es te hortante maxime que se halla insertada en la frase principal rettuli me ad studium.2. Cuadro 3.e. adv.2.14.d.En este ejemplo. Análisis sintáctico encorchetado: [[te]SN [[maxime]SCuant [hortantePpio]SPpio’]SPpio]CR ii. El siguiente es el análisis de cada frase. pres. abl.2. a.f. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev. Análisis sintáctico con árbol: (CR) qp (sujeto) SN te (predicado) SPat 6 hortante maxime predicativo subjetivo obligatorio Cuadro 3. s. Análisis sintáctico 1. Análisis sintáctico de frase absoluta. | te | Pron.ª p. s. sujeto te predicado hortante maxime predicativo subjetivo obligatorio Cuadro 3.14. c.14. te hortante maxime. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. Rettuli me. b.b. Presente el léxico.3. Proponga la traducción.). ad studia i. Antología): a. la obra y el autor. Análisis sintáctico con árbol: O wo (sujeto) pro (predicado) SV SV o CR 5 te hortante maxime V’ o SP 5 ad studia V’ o V SN rettuli me Cuadro 3. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[[[rettuli [me]SN ]V’ [ad studia]SP ]V’ [te hortante maxime]CR ]SV ]SV ]O ii. Análisis sintáctico de or. Universidad de la República d. Realice el análisis morfosintáctico.14.h. la información gramatical y los significados. Aplicación Dados los fragmentos 64 al 70 (Cf. con frase absoluta (abrev.2. 160 . 3. 15. 3. Las oraciones no flexionadas pueden desempeñar varias funciones sintácticas. tusc.1.a. traditus sum N. N.: OInf como sujeto oracional En este caso. Adj. el sujeto de la oración de infinitivo podrá codificarse también en caso nominativo. traděre. i doctus. el infinitivo es un verbo copulativo. Léxico. 2.19 Las oraciones en general y estas en particular.15. Aparecen dos tipos de construcciones: una en la que la oración de infinitivo desempeña la función de sujeto de la oración principal y otra en la que la oración de infinitivo aparece como objeto directo de un verbo transitivo. docta. . el sujeto de la oración principal es una oración de infinitivo que a su vez presenta un sujeto léxico.1. I.ª conjug. 1. Las de infinitivo tienen el mismo potencial funcional que un SN: sujeto. constan de un verbo y de un sujeto. 3. en ac. m.1. doctum sum. 5. acompañada de otros componentes oracionales.3. 2.1. m. objeto directo. esse. información gramatical y significados.15. Pr. Este puede aparecer o no. En los casos en que el verbo regente se encuentre en voz pasiva. el sujeto de esa oración de infinitivo y su predicativo subjetivo obligatorio aparecen declinados en caso acusativo. En el caso en que la oración de infinitivo cuente con sujeto léxico. V. Oración de infinitivo con suj.1. 3.ª D. tr. (30) Africanum Laelium doctos fuisse traditum est Ha sido transmitido que el Africano y Lelio fueron doctos Cic.ª D. V predic. fui trado. Oraciones no flexionadas de infinitivo Las oraciones no flexionadas de infinitivo constituyen un tipo de oración subordinada sustantiva. 3 Africanus. tradidi. Oración de infinitivo con sujeto en acusativo En esta parte se analizan varios ejemplos en los que la oración de infinitivo presenta sujeto en acusativo. Africano Lelio docto ser Comisión Sectorial de Enseñanza 161 transmitir Cuadro 3. i Laelius. Como se verá.ª C.15. Cuando el sujeto no tenga representación fonética se enunciará como tal la categoría nula PRO. Además. Los verbos que comúnmente rigen oraciones con estas características son los denominados verba dicendi y verba sentiendi. Pr. 19 Las oraciones subordinadas sustantivas reciben también la denominación de completivas. aparecerá codificado en caso acusativo. cop. sujeto oración principal sujeto or. i. pret.1.1.N. Pr. or. s. oblig. de infinitivo en el sujeto.1.b. Análisis sintáctico de or. Cuadro 3. ac.c. Análisis sintáctico 1 or. pret.15. Laelium doctos | Adj. m. Análisis sintáctico encorchetado: [[[[Africanum]SN [Laelium]SN]SNi [[fuisse [[hi]SN [doctos]SA]CR]V’]SV]Oinf [traditum est]SV]O ii. de infinitivo doctos predic.1.15. ind. Análisis morfológico. ac. con or. Cuadro 3. de infinitivo Africanum Laelium núcleos coordinados pred. subj.15. m. inf.1. de infinitivo en el sujeto. 3. (predicado) SV (predicado) SV 5 traditum est 162 . qp (sujeto) SNi ty SN 5 Africanum SN 5 Laelium V fuisse Universidad de la República (sujeto) SN hi V’ ru Complemento (CR) ru (predicado) SA 5 doctos pred. obligatorio fuisse núcleo verbal predicado traditum est núcleo verbal Cuadro 3. s. s. pl. V. | Africanum | N. ac.d.ª p. Análisis sintáctico con árbol: O qp (sujeto) Oinf. con or. pas. | fuisse traditum est | V.1. m. Pr. subj. sujeto Thales núcleo Milesius modif.1. m.15. | initium rerum | Sust. 3.). aquae intium. nominal dixit núcleo aquam sujeto esse núcleo predicado OD (or. En este ejemplo. nom. Sust. | Thales | N. oblig. nom m. Sust. n. Oración de infinitivo con suj. f. s. pret. Sust.ª C. s. aquam esse initium rerum es una oración no flexionada. dictum aqua.ª conjug. que se dempeña como objeto directo de la forma verbal dixit. dixi.) initium rerum predicat.2. f. 3. subjetivo modif. ac. m. s. deor.b.15.1. pres. rei N. Milesium Adj. Y esta oración de infinitivo se construye así: sujeto+verbo copulativo (infinitivo)+predicativo subjetivo obligatorio (con complemento de especificación). inf. Análisis sintáctico. 25 Thales. 5.1. dicěre. 3. Tales de Mileto decir agua inicio cosa Milesius. gen. Pr.15. ind. V. La estructura de este tipo de oración presenta sujeto+verbo+predicativo subjetivo obligatorio.2. ac. s.: OInf como objeto directo Se observan ahora algunas oraciones que presentan oraciones de infinitivo cumpliendo la función de objeto directo. de inf. Pr. Análisis morfológico. de initium Cuadro 3.15. pl.2. Adj. Cic.1. aquam es el sujeto léxico de la oración de infinitivo Comisión Sectorial de Enseñanza 163 .ª D. f. tr.ª D. predic.c. f. Milesia. oración de infinitivo.ª D. Léxico.ª p.1. en ac. I. nat. Milesius dixit | V. initii res. Sust. perf. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo copulativo Esta oración tiene la siguiente estructura: sujeto léxico+verbo+OD (or. información gramatical y significados.1.3. (31) Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum Tales de Mileto dijo que el agua era el inicio de todas las cosas. 1.1. | aquam esse | V. Thalis o Thaletis dico. n. 2. de especific.2. Cuadro 3.1.2. 1. s. Cuadro 3.15. 3. Sust. En este ejemplo. de inf.a.ª D. 1. en tanto que initium rerum es el predicativo subjetivo obligatorio. SV 164 .1. esta oración de infinitivo es una oración de verbo copulativo.2. i.d. este concuerda en caso. por tanto ambos análisis sintácticos también son similares.aquam esse initium rerum. como suelen aparecer los sujetos) por herencia de caso: el verbo conjugado dixit selecciona un objeto directo y asigna caso acusativo. en tanto que la forma infinitiva no puede asignar caso. en el OD. género y número con el sujeto. Análisis sintáctico encorchetado: [[Thales Milesius]SN [[dixit [[aquami]SN [[esse [[hi]SN [[initium [rerum]SN]N’]SN]CR]V’]SV]Oinf]V’]SV]O ii. por eso también aparece en su forma acusativa. Por su parte. de inf. Además. como es sabido. Este aparece declinado en caso acusativo (y no en nominativo. Análisis sintáctico de oración con or.15.1. initium rerum es el predicativo subjetivo de la oración de infinitivo y.1: solida est tellus. similar a la que vimos en 3. por tanto su sujeto hereda el caso que asigna el verbo de un nivel más alto. Análisis sintáctico con árbol: O ro SN ty Thales SA A’ A Milesius V’ p V dixit SNi N’ N aquam Oinf ru SV V’ p V esse SN hi Universidad de la República N’ N initium Complemento (CR) ru (sujeto) (predicado) SN ty SN N’ N rerum Cuadro 3. i.2. | sapientem Cuadro 3. Análisis morfológico. Atilii appello. sapii Cuadro 3. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y predicativo subjetivo obligatorio Esta otra oración difiere de la anterior porque no presenta un sujeto léxico.2. principal: pro Comisión Sectorial de Enseñanza 165 Cuadro 3. Pr. predic. N.1. tr.1. pres. scimus núcleo L. Atilium sujeto appellatum esse núcleo sujeto or. V.2.2.15. m.) sapientem predicat. La oración de infinitivo. sapiens. sapěre. predict. 3. appellare.2.). appellatum V. Part. V. m. predic. saber Atilio V. información gramatical y significados.3. de inf. pas. Entonces.ª conjug. sapientis que sabe sapio. pl. tr. pres.15. sino uno desinencial y porque tiene una oración de infinitivo con verbo predicativo. appellavi. la oración principal tiene esta estructura: sujeto desinencial+verbo+OD (or. Atilio es llamado sabio Cic. predicado OD (or. 1. aparece con esta construcción: sujeto léxico+verbo (infinitivo)+predicativo subjetivo obligatorio. N.ª D. scivi o scii. Atilium appellatum esse | V. 1. scitum Atilius. L. 4.ª conjug.b.Atilium]SNi [[appellatum esse [[hi]SN [sapientem]SPart]CR]V’]SV]Oinf]V’]SV]O . 2. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[scimus [[L.c. pret. subjetivo oblig. Pr. scire.2. ac. Inf. denominar Part. ind.ª p.ª conjug.15.15.2. tr.2. (32) Scimus L.1. | scimus | V. Léxico. Análisis sintáctico.1. s. 6 scio. Lael.a. Pres ac. de inf. s. que desempeña la función sintáctica de objeto directo. m. Atilium appellatum esse sapientem Sabemos que L. Atilium SV V’ rp Oinf ru (predicado) SV V’ p V appellatum esse SN hi Complemento (CR) ru (sujeto) (predicado) SPart Part’ Part sapientem Cuadro 3. 33 miles. La estructura de la oración de infinitivo que aparece en el objeto directo es algo diferente a la del ejemplo anterior: sujeto léxico+verbo (infinitivo)+argumento de lugar. gall.ª D.2. Universidad de la República (33) Milites ex oppido exire iussit.3.).1.2. oppidi Sust. Prep.15. 3. n.ii.15. desde lugar fortificado 166 . m. militis ex oppidum. II. 3. Análisis sintáctico de oración con or. Ordenó a los soldados salir de la ciudad Caes. de inf.d. 2. soldado de. Análisis sintáctico con árbol: O ro SN pro V scimus (sujeto) SNi L.2.ª D. en el OD.1. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y argumento de lugar La oración principal de este ejemplo presenta la misma estructura que la anterior: sujeto desinencial+verbo+OD (or. de inf. Sust. abl. s.1. 4. Cuadro 3. n. i. de lugar núcleo verbal sujeto de or.3.2. de infinitivo Cuadro 3.2. Análisis morfológico.exeo. princ.c. predict. información gramatical y significados. V. pret.1.2. inf. predicado OD (or. tr. intr.3. iubere. predict. milites ex oppido exire argum.ª p. exire. s. ind. Análisis sintáctico. Léxico. | exire iussit | V.b.) iussit núcleo verbal or. 3.ª conjug. ac.ª conjug.15. perf. m.15. salir ordenar Cuadro 3. ex oppido | Sust. pl. | milites | Sust.15. iussi. de exire or. exitum iubeo. de inf. abl. abl. pres. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[iussit [[milites]SN [[exire [ex oppido]SP]V’]SV]Oinf] V’]SV]O Comisión Sectorial de Enseñanza 167 .a. iustum V. 2.1. de inf. Prep.3. exivi o exii. V. 1. Universidad de la República (34) Pauperis est numerare pecus Es propio del pobre contar el ganado Ov.3.2. 13. 823 168 .ii.15. con or. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) pro (predicado) SV V’ p V iussit Oinf (OD) ru (sujeto) SN N’ N milites (predicado) SV V’ o V exire P ex SP P’ ty SN N’ N oppido Cuadro 3.15. en OD. Oración de infinitivo con sujeto PRO En esta parte se analiza el otro tipo de oración de infinitivo: las oraciones de infinitivo con sujeto PRO. de inf. Análisis sintáctico de or.2.d. Se presenta una construcción de sum+genitivo con una oración de infinitivo en el sujeto. met. este infinitivo es un verbo transitivo que aparece con su objeto directo. 3. . pauperis sum.ª p. 3. o n. s.d.2. n. 1. 3. V. gen.pauper.15. m. V. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) OInf 5 numerare pecus (predicado) SV 5 est pauperis Comisión Sectorial de Enseñanza 169 Cuadro 3.15. | pecus Cuadro 3. tr.15. 3. de inf. ac. s. fui numero. f. Sust. predicado sujeto pecus OD pauperis est numerare compl.ª D. est nnumeraree | V.a.ª D. princ. ind.2. numerare.15. información gramatical y significados.). numeravi. pred.2. Sust. Análisis morfológico. Cuadro 3.c. or. numeratum pecus.b. Análisis sintáctico 1. predic. s. pres. ese. pecoris Sust. | pauperis | Sust.2. n. V. de núcleo verbal núcleo verbal de pertenencia de or. inf. Léxico. pres. pobre ser contar ganado Cuadro 3. Análisis sintáctico (abrev. Análisis sintáctico encorchetado: [[numerare pecus]OInf [[estV [pauperis]SN]V’ ]SV]O ii.ª conjug. de numerare i. m. 2. como se verá en las próximas líneas. objeto directo o término de preposición que funciona como complemento o como adjunto. la información gramatical y los significados. c. el relativo desempeña una función sintáctica dentro de la subordinada. Proponga la traducción. En español. adverbios o determinativos). auto es el antecedente20 y que vimos anoche es la oración relativa. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. cada uno forma parte de una oración diferente. por la otra. el relativo en la subordinada.16. Realice el análisis morfosintáctico. Estas palabras tienen una doble condición: por una parte. 20 El antecedente es auto y no el auto. Puede ser sujeto. 3. entonces. la oración principal y la subordinada comparten un constituyente con la misma referencia (total o parcial): el relativo «copia» el antecedente. son subordinantes.e. son expresiones anafóricas (pronombres. Aplicación Dados los fragmentos 71 al 77 (Cf. Así. Presente el léxico. d.15. la obra y el autor.O qp (sujeto) OInf ru (sujeto) PRO (predicado) SV V’ ru V numerare SN 5 pecus (OD) Cuadro 3.15. Antología): a. Análisis sintáctico. el pronombre relativo que desempeña la función de objeto directo de ver. b. encabezadas por un pronombre relativo. Sin embargo. en la que cumple su función respectiva: el antecedente en la principal. 2005:299) Universidad de la República 170 A modo de ejemplo.3. de pertenencia) (predicado) SV 3. que remiten a un elemento previamente mencionado. Oraciones relativas Las relativas son oraciones subordinadas (SComp). En esa relativa. est V V’ ru SN 5 pauperis (compl. en la oración Pedro compró el auto que vimos anoche. (Di Tullio. . En latín, el pronombre relativo declina según la función sintáctica que cumple en la oración subordinada y según el género y número del antecedente semántico (aquello a lo cual refiere). Por lo tanto el pronombre relativo: 1. Refiere semánticamente a un antecedente con el que concuerda en género y número. 2. Toma el caso según la función que asume en la oración subordinada. 3. Funciona como nexo de la oración subordinada con la oración principal. Las oraciones relativas son las tradicionales subordinadas adjetivas. Constan de un relativizador (pronombre relativo) correferencial con el sustantivo antecedente del que la oración de relativo es modificador y con el que conforman un SN que se denomina construcción relativa. La relación que establecen desde el punto de vista semántico con el antecedente las clasifica en restrictivas (especificativas) y no restrictivas (explicativas). Esta diferencia tiene consecuencias estructurales. Finalmente, hay que aclarar que se consideran relativas libres las que carecen de antecedente expreso. Es necesario, en este punto, realizar la siguiente aclaración. Tal como aparece explicado en Di Tullio, De acuerdo con el análisis de la teoría de la X con barra ampliada a las categorías funcionales, el núcleo de estas oraciones, que son sintagmas de complementante, es Comp ya que es precisamente este constituyente el que determina el carácter subordinado de la oración y el tipo de oración. (Di Tullio, 2005: 291) El análisis de este sintagma de núcleo funcional es como se ve en el siguiente diagrama: SComp qp Esp Comp Comp’ ri O ty SN SV Cuadro 3.16.a. Análisis sintáctico de SComp. Comisión Sectorial de Enseñanza 171 En el caso de las oraciones de relativo, el relativo ocupa originalmente el lugar sintáctico que le corresponde según la función que desempeña en su oración, y luego se mueve a la posición del especificador del SComp, dejando una huella en su posición original. Otro tanto ocurre con interrogativos y exclamativos. De manera que relativos, interrogativos y exclamativos se mueven desde su posición original a la del especificador del SComp. En estas construcciones, el lugar del núcleo Comp lo ocupa una categoría vacía. En cambio, en oraciones subordinadas encabezadas por una conjunción (se trata de otro tipo de oración subordinada), la conjunción subordinante ocupa la posición del núcleo del SComp, sin que haya ningún movimiento previo. Entonces, el diagrama genérico que le corresponde a las oraciones de relativo es como sigue (cf. Di Tullio, 2005:293): SComp qp Esp relativo Comp Comp’ ri O ty SN SV Cuadro 3.16.b. Análisis sintáctico de SComp para or. de relativo Hecha esta aclaración, se presenta la estructura de los distintos tipos de oraciones relativas mencionadas antes. 3.16.1. Relativa restrictiva con antecedente En este ejemplo aparece una oración de relativo restrictiva o especificativa. Es decir que quem dederat fortuna restringe la referencia de cursum. (35) Quem dederat cursum fortuna peregi Cumplí el curso que me había dado la fortuna Verg. aen. IV, 653 qui, quae, quod do, dare, dedi, datum cursus, cursus fortuna, fortunae perago, peragěre, peregi, peractum Rel. V. predic. tr. 1.ª conjug. Sust. m. 2.ª D. Sust. f. 1.ª D. V. predic. tr. 3.ª conjug. que dar curso, carrera fortuna atravesar Cuadro 3.16.1.a. Léxico, información gramatical y significados. 172 Universidad de la República V. 3.ª p. s. pret. Plusc. ind. | quem | Rel. ac. m. s. dederat cursum | sust. ac. m. s. sust. nom. f. s. | fortuna peregi | V. 1.ª p. s. pret. perf. ind. Cuadro 3.16.1.b. Análisis morfológico. predicado OD de peregi fortuna sujeto de or. relat. peregi núcleo verbal or. princ. or. de relativo (sin cursum), complemento de cursum cursum núcleo OD OD de dederat de peregi antecedente de quem Cuadro 3.16.1.c. Análisis sintáctico 1. quem dederat núcleo verbal or. relativa La oración de relativo es quem dederat fortuna y el antecedente del relativo es cursum. i. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[peregi [[[cursumi]N’ [quemi hi dederat fortuna]SComp]N’]SN]V’]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: O ru (sujeto) pro (predicado) SV V’ p V peregi N’ 5 cursumi SN (OD) SN ru SComp 5 quemi hi dederat fortuna Cuadro 3.16.1.d. Análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD (abrev.). Comisión Sectorial de Enseñanza 173 O ty (sujeto) pro (predicado) SV V’ u V peregi SN (OD) SN p N’ N cursumi esp. quemi SComp ty Comp’ p Comp O ty SN 5 fortuna SV V’ ty V dederat Cuadro 3.16.1.e. análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD. SN hi El análisis de este SComp se lee así: el relativo quem desempeña la función de dentro de la subordinada, es decir que el relativo quem es OD del verbo dederat, pero, como es un relativo, debe ocupar la posición del especificador del SComp. Por lo tanto se debe mover desde su sitio «original», que era la posición del OD de dederat, hacia la posición del especificador del SComp y, en su lugar «de origen», deja una huella, h. A su vez, como el relativo quem tenía un antecedente (el sustantivo cursum), los tres (huella, relativo y antecedente) deben aparecer coindizados. Se dice que entre ellos se establece una cadena y la coindización muestra que son correferenciales. OD Universidad de la República 174 3.16.2. Relativa no restrictiva con antecedente (36) Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem Todos los Britanos se ungen con glasto, que produce un color azul Caes. gall. IV, 14 omnis, omne vero sui, sibi Britanni, Britannorum vitrum, vitri inficio, inficěre, infeci, infectum qui, quae, quod caeruleum, caerulei efficio, efficěre, effeci, effectum color, coloris Adj. 2.ª C. 2 term. Adv. Pron. 3.ª p. Adj. 1.ª C. Sust. n. 2.ª D. V. predic. tr. 3.ª conjug. Rel. Sust. n. 2.ª D. V. predic. tr. 3.ª conjug. Sust. m. 3.ª D. todo verdaderamente se Britanos planta teñir que azul producir color Cuadro 3.16.2.a. Léxico, información gramatical y significados. Adv. | omnes | Adj. nom. pl. m. vero se | Pron. 3.ª p. pl. Adj. nom. m. pl. | Britanni vitro Sust. abl. n. s. V. 3.ª p. pl. pres. ind. | inficiunt quod | Rel. nom. n. s. Sust. ac. n. s. | caeruleum efficit | V. 3.ª p. s. pres. ind. Sust. ac . m. s. | colorem Cuadro 3.16.2.b. Análisis morfológico. omnes cuantif. de Britanni vero modif. de modo se OD vitro núcleo del modif. núcleo del sujeto de instrumento antecedente de quod Britanni inficiunt núcleo verbal Comisión Sectorial de Enseñanza 175 sujeto predicado sujeto predicado subordinada de relativo .d.). del modif.e. junto con vitro. Análisis sintáctico de SN con or. del sintagma nominal que tiene insertada una oración de relativo: SN qp SN 6 vitro SComp 6 quod caeruleum efficit colorem Cuadro 3. SV V’ ru SN (OD) 5 caeruleum colorem i. no restrictiva. nominal de colorem núcleo verbal núcleo del OD de efficit Cuadro 3. rel.forma parte. SN p SComp ty Esp. Análisis sintáctico de SN con or.16. quodi Comp’ p Comp O ei SN hi V efficit SN 5 vitroi Universidad de la República Cuadro 3. (abrev.2.modificador de vitro quod caeruleum efficit colorem sujeto modif.16.16. no restric. A continuación se presenta el análisis sintáctico del modificador de instrumento de inficiunt. es decir. de instrumento or.2. Análisis sintáctico 1.c. Análisis sintáctico encorchetado: [[omnes Britanni]SN [[[[inficiunt V [se]SN]V’ [vitro quod caeruleum efficit colorem]SN]SV [vero]SAdv]SV ]SV]O 176 . rel.2. 16. rel.3.16. de modo) o SN 5 vitro quod caeruleum efficit colorem (modif. Análisis sintáctico con árbol: O ei SN 5 omnes Britanni SV o SAdv 5 vero SV (modif.2. IV. (37) Habes tota quod mente petisti Tienes lo que deseaste con toda tu fuerza Comisión Sectorial de Enseñanza 177 Verg. Relativa sin antecedente (relativa libre) Este ejemplo muestra una oración cuyo objeto directo es una oración relativa libre. de instrumento) V’ o V inficiunt SN se SV (OD) Cuadro 3.f. con antecedente nominal nulo.ii. aen. 3. 653 . no restrictiva. Análisis sintáctico de oración con or. habeo, habēre, habui, habitum totus, tota, totum qui, quae, quod mens, mentis peto, petӗre, petivi o peti, petum V. predic. tr. 2.ª conjug. Cuant. adj. 1.ª C. Rel. Sust. f. 3.ª D. impar. V. predic. tr. 3.ª conjug. tener todo que mente pedir Cuadro 3.16.3.a. Léxico, información gramatical y significados. Cuant. adj. abl. f. s. | habes | V. 2.ª p. s. pres. ind. tota quod | Rel. ac. n. s. Sust. abl. f. s. | mente petisti | V. 1.ª p. s. pret. perf. ind. Cuadro 3.16.3.b. Análisis morfológico. OD de habes (or. de relativo) mente petisti núcleo verbal or. de relativo habes núcleo verbal or. princ. tota OD quod de petisti ↑ modif. de manera ↑ de petisti Cuadro 3.16.3.c. Análisis sintáctico 1. En este ejemplo, el relativo quod no tiene antecedente. El análisis de la oración de relativo tota quod mente petisti es el siguiente: i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Øi]N’ [quodi petisti hi tota mente]SComp ]SN ii. Análisis sintáctico con árbol: SN qp N’ 4 SComp 6 178 Universidad de la República quodi petisti hi tota mente Øi Cuadro 3.16.3.d. Análisis sintáctico de or. rel. libre con antecedente nominal nulo (abrev.). SN ru N’ 4 Øi SComp ty esp quodi Comp’ o Comp SN pro O ty SV SV i SN t Cuant tota N’ N mente V’ u V SN petisti hi Cuadro 3.16.3.e. Análisis sintáctico de or. rel. libre con antecedente nominal nulo Esta oración relativa funciona como objeto directo de habes, en la oración principal. Este es el análisis sintáctico abreviado. i. Análisis sintáctico encorchetado: [[pro]SN [[habes [[Øi]N’ [quodi petisti hi tota mente]SComp]SN]V’]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza 179 O ru (sujeto) pro (predicado) SV SV p V’ V habes N’ 4 Øi SN (OD) SN ru SComp 6 quodi petisti hi tota mente Cuadro 3.16.3.f. Análisis sint. de or. con OD con or. rel. libre con antecedente nominal nulo. El análisis de este ejemplo se lee así: la oración tiene un verbo transitivo (habes) cuyo objeto directo es una oración relativa libre de antecedente nulo nominal. La oración principal y la oración relativa no tienen sujeto léxico y como son oraciones de verbo flexionado, tienen como sujeto la categoría pro. La oración relativa tiene, igual que la principal, un verbo transitivo (petisti) y su objeto directo es el relativo quod. Este se mueve (por aplicación de la operación muévase-a) hacia la posición del núcleo del especificador complementante, dejando en su lugar original una huella coindizada consigo misma. Esa coindización indica que ambos son correferenciales. A su vez, el antecedente nulo Ø también se coindiza con el relativo y su huella, formando una cadena. 3.16.4. Aplicación Dados los fragmentos 78 al 97 (Cf. Antología): a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados. b. Realice el análisis morfosintáctico. c. Proponga la traducción. Universidad de la República d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la obra y el autor. 180 3.17. Oraciones de voz pasiva La diátesis puede explicarse a partir de las siguientes observaciones. Dada una situación comunicativa, cuando el agente y el paciente de la acción o el proceso significados en el verbo asumen la función oracional de sujeto y objeto, se habla de la voz activa; si ofician, dentro de los mismos límites, como complemento agente y sujeto paciente, se habla de la voz pasiva. Así entendida, la oposición actividad/ pasividad depende, fundamentalmente, de un hecho semántico que no permite caracterizar con claridad el fenómeno gramatical: verbos como recipere o sustinere determinan en latín sujetos recipientes que funcionan en estructuras oracionales activas. Por eso, es necesario individualizar los índices formales —morfosintácticos— que distinguen la diátesis pasiva en el latín (especialmente sintácticos en el caso de los tiempos perfectos; también en el caso de verbos deponentes como patior, que cuenta con forma y significación pasivas, pero que genera la estructura propia de una oración activa). Debe insistirse en que, por más que la diátesis en latín cuente con una expresión morfológica completa, no es posible prescindir de una caracterización que contemple los medios sintácticos. En este sentido, puede decirse que un verbo en voz activa conlleva la posibilidad del objeto (en acusativo); en voz pasiva, la del complemento agente (en dativo o ablativo). 3.17.1. Oración de voz pasiva sin complemento agente Este ejemplo muestra una oración en voz pasiva con una estructura elemental: sujeto y predicado, este último integrado solo por la forma verbal. (38) Ira et aegritudo permixtae sunt Fueron mezladas la ira y la afección Sall. Iug. 68 ira, irae et aegritudo, aegritudinis permisceo, permiscēre, permiscui, permixtum Sust. f. 1.ª D. Conj. cop. Sust. f. 3.ª D. impar. V. predic. tr. 2.ª conjug. ira y afección mezclar Cuadro 3.17.1.a. Léxico, información gramatical y significados. | ira | Sust. nom. f. s. et aegritudo | Sust. nom. f. s. permixtae sunt Cuadro 3.17.1.b. Análisis morfológico. Comisión Sectorial de Enseñanza 181 Conj. cop. V. 3.ª p. pl. pret. perf. ind. pasiva | sujeto coordinado predicado ira et aegritudo permixtae sunt Cuadro 3.17.1.c. Análisis sintáctico 1. i. Análisis sintáctico encorchetado: [[[Ira]SN et [aegritudo]SN]SN [permixtae sunt]SV]O ii. Análisis sintáctico con árbol: O qp SN ru SN 4 SN 4 SV 5 permixtae sunt ira aegritudo Cuadro 3.17.1.d. Análisis sintáctico de or. con voz pasiva (abrev.). O qp SN ru SN N’ N SN N’ N V’ V permixtae sunt SV ira aegritudo Cuadro 3.17.1.e. Análisis sintáctico de or. con voz pasiva. 3.17.2. Oración de voz pasiva con complemento agente Universidad de la República 182 En esta oración de voz pasiva aparece un complemento agente. Este corresponde al sujeto de la oración activa asociada. Si bien es siempre omisible, igual se lo considera complemento, y no modificador, debido a su relación sistemática con uno de los argumentos seleccionados por el verbo (cf. Di Tullio, 2005:138). Para introducirlo, se requiere generalmente la presencia de la preposición ab en latín y por en español. abl. pres.ª p.ª p. 3. sujeto coordinado mater et soror a me compl. dilectum Sust.ª conjug.(39) Mater et soror a me diligitur Soy amado por mi madre y por mi hermana Cic. Pron.c. cop.17. dilexi.b. s. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza 183 . 1.ª D. Este tipo de construcción no concordante entre sujeto y verbo aparece con cierta frecuencia en los textos latinos.ª D. Análisis sintáctico 1. s. agente Cuadro 3. diligěre. predicado diligitur núcleo verbal i. s. Prep. abl.2. f. et soror | Sust. Sust. nom. f. pasiva | Diligitur Cuadro 3.ª p. Conj. s. Conj. nom. Se debe advertir que esta oración presenta la particularidad de tener el verbo en singular con un sujeto constituido por dos sustantivos coordinados. V. s. | a me | Pron. Léxico. Análisis sintáctico encorchetado: [[Mater et soror]SN [[diligitur [a me]SP]V’]SV]O ii. 8. cop. f. Att. | mater | Sust. Análisis morfológico. f. matris et soror. I. mei diligo. madre y hermana por yo amar Cuadro 3. 3. 3.2. 1.2. predic.17. tr.a. abl.17. información gramatical y significados.1 mater. ind. sororis a ego. 3. V. Prep. 3. agente.17. Sust. 4 D. m. El pronombre personal me equivale a un sintagma nominal. Oración con voz pasiva con complemento agente sin preposición En este ejemplo. en voz pasiva con compl. pont.). predict.3. tr. es decir que el complemento agente carece de preposición.17.2. 3a conjug. aparece otra oración en voz pasiva que presenta la particularidad de que su complemento agente es un SN en caso ablativo y no un SP. m. consumpsi. 5 consume. Análisis sintáctico de or.17. Léxico. usus Sust. consumptum V. pero no se hace el despliegue de ese sintagma porque nunca va a tener complementos ni adjuntos. desgastar anulus. consumĕre. 3. 184 . (40) Consumitur anulus usu Universidad de la República El anillo es desgastado por el uso Ov.a. información gramatical y significados. 2a D. a anillo uso Cuadro 3. 4.O qp SN SV ru SN SN V’ 4 4 ru mater soror V SP 4 diligitur a me Cuadro 3. en voz pasiva con compl.d.17. agente (abrev.e.2. Análisis sintáctico de or. 10. O qp SN SV ru SN SN V’ ru N’ N’ V SP N mater N soror diligitur P P’ ru SN a me Cuadro 3. anuli usus. agente Cuadro 3.s. Análisis sintáctico 1. Análisis sintáctico encorchetado: [[anulus]FN [[consumiturV [usu]FN]V’]FV ]O ii.17. abl.Sust. Proponga la traducción. Análisis sintáctico con árbol: O qp SN 5 anulus V V’ ru SN 5 consumitur usu Cuadro 3. Presente el léxico. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado.4. SV 3. . 3 p. Aplicación Dados los fragmentos 98 al 105 (Cf. m. nom. m.17. Comisión Sectorial de Enseñanza 185 b. la información gramatical y los significados. ind. s. s | consumitur | V.3. predicado consumitur núcleo sujeto anulus núcleo predicado usu compl. Cuadro 3. d.c.3. Análisis morfológico. pres. a anulus usu | Sust. agente. la obra y el autor. pas.d. en voz pasiva con compl.17. Antología): a.17. c. Análisis sintáctico de or.b.3. i. Realice el análisis morfosintáctico. s. omne ingenium.ª p. concordando con el sustantivo que podría considerarse su objeto. Romana. s. f. Sust. celebrandus. m. conlatum o collatum Archias.a. ingenium contulerit | V. porque es equivalente a un gerundio con su objeto directo. el gerundivo. Arch.ª D. Adj. | populi Romani | Adj. Es por este hecho que la tradición la denomina construcción de gerundivo por gerundio. perf. cop. m. 1. | omne | Cuant. N. ac. Archiae Ad populus. nom. ac. 1. s. Sust. 3. n. conferre. celebravi. gen.ª D. Lo que la caracteriza es contar con una forma participial. f. Se trata de un nombre propio genuino y estos declinan igual que los sustantivos. Adj. celabranda. Léxico.ª C. Sust.ª D. celebrare. 1. 2. celebratum Cuadro 3. tr. s.ª D Prep. subj. Sust. N. Sust. tr. ac. ac. populi Romanus.18.18. 3. s. 2. Oración con gerundivo Esta oración presenta una forma verbal típicamente latina: el gerundivo.ª conjug. pr. Sust. Esta construcción es comúnmente denominada construcción de gerundivo por gerundio y representa un problema para la gramática a la hora de determinar las relaciones jerárquicas que establece. y Gerundivo V. predic. predic. 1. información gramatical y significados.3. Sust.ª D. pret. Romanum gloria. 2. m. Pr. | gloriam 186 Universidad de la República . f. 1. V. gen. 2 t. n. (41) Omne ingenium contulerit Archias ad populi Cic. todo entusiasmo consagrar Arquias1 a pueblo romano gloria alabanza omnis.ª C. ingenii confero. encl. s. contuli. laudis Que Conj. IX. m. s. ac. m. | Archias ad | Prep. n. gloriae laus. celebrandum celebrar celebro. 19 Romani gloriam laudemque celebrandam? ¿Ha consagrado Arquías todo su entusiasmo a celebrar la gloria y las hazañas del pueblo romano? Cuant. 18. Como se señaló anteriormente. | laudem | Sust. contuli. Análisis sintáctico 1. razón por la cual en el presente manual se presentaran las dos posibles formas de análisis sintáctico. f.Conj. Análisis morfológico. populi Romani. conferre. predicado omne ingenium objeto directo de contulerit contulerit núcleo verbal sujeto Archias predicado (cont. Ese SP tiene como término preposición el SN populi Romani gloriam laudemque celebrandam. nominal de populi Romani gloriam laudemque Como se ve. ac.c. de ad de gloriam laudemque Cuadro 3. f.18. Análisis sintáctico encorchetado: [[Archias]SN [[[contulerit [omne ingenium]SN ]V’ [ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam]SP]V’]SV]O Comisión Sectorial de Enseñanza 187 . s. Ese SN presenta un núcleo coordinado gloriam laudemque que aparece con un modificador de especificación.. especificación núcleo coordinado del SN término de prep. y toda esa secuencia es. i. ad celebrandam modif.s. a su vez.) Complemento de finalidad de contulerit populi Romani gloriam laudemque compl. el verbo confero. Este último es un SP encabezado por la preposición de acusativo ad. Cuadro 3. conlatum o collatum tiene dos argumentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam). esta es una construcción problemática. La primera responde a un análisis que sigue lo que indican las marcas morfológicas.b. que celebrandam | Gerundivo ac. cop. modificada por el gerundivo celebrandam que indica aquello que debe ser celebrado. ii. de finalidad) SP P’ P p ad SN p SPart 5 celebrandam N’ p SN 5 populi Romani N Universidad de la República ty N gloriam N Laudem Cuadro 3.18. (predicado) SV V’ rp (compl. Análisis sintáctico con árbol: O rp (sujeto) SN Archias V’ ru V contulerit (OD) SN 5 omne ingenium Cuadro 3.).e. 188 .18. de finalidad) SP 5 ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam (compl.d. Análisis sintáctico de oración con gerundivo (abrev. Análisis sintáctico del SP. contuli. característica que no comparte con los otros tipos de sintagmas de participio. debemos aclarar que en realidad se trata de un tipo de sintagma de participio. Este último es un SP encabezado por la preposición de acusativo ad: ad celebrandam. Es decir que se trata de un OD que tiene dos núcleos nominales coordinados (gloriam laudemque). Ese OD es populi Romani gloriam laudemque.18. SN u N’ SA Comisión Sectorial de Enseñanza 189 . A su vez. corresponde a sintagma de participio gerundivo. conferre. proponemos darles esta denominación más específica. ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam. celebrandam SN SN i N’ N ty N gloriam N laudem N populi A’ A Romani Cuadro 3. 1. No obstante. Para ser más precisos. de finalidad) SP P’ P p ad SPartGerund. populi Romani.’ p PartGerund. y ese resultado se halla complementado por un modificador de especificación. Aanálisis sintáctico del SP con gerundivo. Como se ve. conlatum o collatum tiene dos argumentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam). el verbo confero. como celebrandam es un gerundivo de un verbo transitivo.A continuación.1 PartGerund.f. SPartGerund. se introduce la otra lectura posible que atiende a la consideración del gerundivo como el núcleo de un SPart término de preposición. (compl. mantiene la estructura argumental por lo cual selecciona un OD. dado que presenta la particularidad de que puede aparecer como término de preposición. Se mostrará también la posibilidad de estas últimas de expresar el segundo término de la comparación de forma sintética o analítica.4). la comparación aparece en una oración de sum+genitivo (cf. magnificentius magna. Es decir. 1. honestum Adj. la información gramatical y los significados. 1. magnum pecunia. comtemptum V. Adv. tr. animi que parvus.1. Adv. de magnus. Conj. esse. 3. angusta.t. Adj. indecl.a.19.19. d. cop. 68 nihil honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere En verdad nada es tan propio de un espíritu mezquino y pequeño como amar las riquezas.a C.ª D. Construcción comparativa de igualdad Aquí veremos un ejemplo con la estructura comparativa de igualdad típica: tam… quam. Adj. información gramatical y significados.19.a D. Léxico. Cic. Adj. 3.3. 1. comp. 20. cop.18. Cuadro 3. V. Las construcciones comparativas pueden aparecer en distintos tipos de oraciones. 1a C. 190 Universidad de la República nihil enim sum. Proponga la traducción. Sust. b. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado. tr. Presente el léxico. Construcciones comparativas En el presente apartado se mostrarán las diferentes construcciones comparativas y sus variantes. f. pl. contemnĕre. pecuniae Sust. amare. divitiarum . 2. 1a conjug. magnificentior. V. predic.1. Sust. amavi.1. parvum quam amo. predic. Realice el análisis morfosintáctico. f. la obra y el autor. honestius honesta. parva. off. contemno. Antología): a. Aplicación Dados los fragmentos 106 y 107 (Cf. fui tam angustus. m. amatum divitiae. (42) Nihil enim est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias. encl. nada es más honesto y más magnífico que rechazar el dinero nada en verdad ser tan mezquino espíritu y pequeño que amar bienes más honesto más magnífico riqueza despreciar Sust. Conj. En este ejemplo. de superioridad y de inferioridad. honestior. c. 3. angustum animus. comparativas de igualdad. de honestus. contempsi. con distintas clases de verbo. comp. | animi tam Adv. | pecuniam contemnere | V. Sust. s. s. m. s.1. term.19. gen.° term. | nihil | Sust. m. s. indecl. pres. pres. | est | V. f. comparación er 2. quam amare | V. Componentes de las estructuras comparativas: Oración 1 noción comparada 1.° term. ind tam angusti | Adj. p. s.b. m. honestius magnificentius | Adj. pres. Sust. comparación cuantificador comparativo grupo cuantificativo núcleo de la comparación Oración 2 noción comparada 1. | -que quam | Conj Sust. pl. term. que enim Conj. coordinado: tam… tamque) tam angusti animi tamque parvi angusti et parvi animi ‘grado de honestidad y magnificiencia’ nihil no hay. nom. comparación er ‘grado de mezquindad’ nihil amare divitias tam (cuantif. Conj. 3. gen. está implícito en el comparativo sintético honestius magnificentiusque honestius magnificentiusque Comisión Sectorial de Enseñanza 191 pecuniam contemnere 2. Conj. comparación cuantificador comparativo grupo cuantificativo sintético coordinado núcleo de la comparación . n.Adv. indecl. a Adv. inf. inf. Cuadro 3. | nihil | Sust. s. s. Ac. f. nom. | divitias Adj. gen. ac. Análisis morfológico. | parvi | Adj. n. Componentes de las estructuras comparativas.d. de infinitivo Cuadro 3. enim: no cumple una función sintáctica en la oración. enim est tam angusti animi tamque parvi quam grupo cuantificativo amare divitias 2.1. en realidad. desde el punto de vista . de especif. animi tam angusti cuant.19.e.nihil 1.19.1. comp. tamque cuant.er term.er term. núcleo compl. de a. una relación superlativa.° term.19. Análisis sintáctico de los complementos de pertenencia: complemento comparativo de angusti et parvi animi parvi quam amare divitias núcleo núcleo verbal OD de amare or. Análisis sintáctico 1. enlaza una oración con otra. Cuadro 3.1. de infinitivo complemento comparativo de honestius magnificentiusque honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere OD de contemnere núcleo verbal núcleo coordinado or. comp. (est) honestius magnificentiusque grupo cuantificativo sintético coordinado quam pecuniam contemnere 2. Análisis sintáctico: sujeto nihil enim est predicado tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias complemento de pertenencia sujeto nihil (est) predicado honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere complemento de pertenencia Cuadro 3. coord.° term.c. En otras palabras. et p. comp. Análisis sintáctico de los compl. comp. nihil 1. Universidad de la República 192 Lo que expresan estas oraciones es. es decir que tiene una función cohesiva textual. de pertenencia. la particularidad radica en el hecho de que esa relación aparece expresada a través de una estructura comparativa de igualdad. 1. Análisis sintáctico 2 or. sintácticamente se trata de una construcción comparativa de igualdad. O wo SN N’ N nihil V est SV V’ wo SComparativo1 6 tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias (compl.19. Oración 1: O qp SN 5 nihil SV 6 est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias Cuadro 3.f.g.3. pertenencia) Cuadro 3.19. Análisis sintáctico 2 or. Comisión Sectorial de Enseñanza 193 .-1 (abrev.1.).). RAE. 1. Se trabaja con la unidad sintagma comparativo (cf.-1 (abrev. §45.semántico esta oración expresa una relación superlativa.1a). 2010:867. la diferencia radica en el hecho de que este SA no presenta ningún tipo de complemento.) Cuadro 3.Análisis sintáctico del sintagma comparativo (compl. de pertenencia) de la or-1.i. . comparativo) Comparativo SA A’ p A ty A angusti A parvi SN 5 animi (compl. En la oración 2. con los ajustes propios de esta oración: el verbo no tiene realización léxica y no hay cuantificador comparativo. de especif. Análisis sintáctico del SComparativo.19.19. igual que en la oración 1.-1 (abrev.).1.1. Análisis sintáctico 2 or.h. SComparativo wo Cuant tam Comparativo’ p SV 6 quam amare divitias (compl. 194 Universidad de la República La expansión del presente análisis es igual a la de la oración 1. Oración 2: O qp SN 5 SV 6 (est) honestius magnificentiusque nihil quam pecuniam contemnere Cuadro 3. el núcleo del sintagma comparativo consiste en un SA que resulta de la coordinación de dos adjetivos. 36 hominum.ª D. (43) Nihil est incertius vulgo. obscurius voluntas. Análisis morfológico or. las construcciones comparativas de inferioridad se analizan del mismo modo. 3. ind. m. comp. vulgi obscurior.ª D Cuant. nom. 2.b. voluntatis homo.19. deseo hombre falaz cuenta. fui incertior. n.3. obscurus. se analiza una oración en cuya construcción comparativa figura un comparativo sintético o desinencial y no aparece el quam.ª p. totum comitium. Léxico. 1. rationis totus. fallacius ratio. Adj. incertius vulgus. V. m. 19. fallacis Sust. abl. nada ser más incierto vulgo más oscuro voluntad. est incertius | Adj. información gramatical y significados. de manera que la estructura en la que aparece es similar a la presentada en 3. . XVII. con el agregado de las particularidades propias de la construcción comparativa. Adj.ª D. 2. n. obscurum Sust. cop.a. Mur. de fallax. f. m. Se debe tener en cuenta que si bien este ejemplo presenta una construcción comparativa de superioridad. Sust. 3. Sust. esse.ª D. nada más oscuro que el deseo de los hombres. de incertus. comitii Cuadro 3. hominis fallacior. s.19. incerta.2. nihil fallacius ratione tota comitiorum Nada es más incierto que el vulgo . pres. nihil obscurius voluntate Cic. método todo comicio nihil sum. s | vulgo Comisión Sectorial de Enseñanza 195 Cuadro 3. comp. V. tota.ª C. obscura. Además la construcción comparativa se halla en una oración de verbo copulativo. indecl..2. nada más falaz que toda la organización de los comicios Sust. Adj. Sust. 3.1. 1. f. comp. s. 3. Adj. indecl. | nihil | Sust. Construcción comparativa de superioridad: con comparativo sintético y sin quam En este ejemplo.ª D. incertum Sust.1 solida est tellus.2. fallacius ratione | Sust. pl.Adj. | hominum Cuadro 3.2.2. 2. . indecl. Cuadro 3. pl. nom. gen. abl. m. Sust. | nihil | Sust. | tota comitiorum | Sust.er term. Adj.er term. term. s. indecl. s. term. abl.19. comparación ° cuantificador comparativo grupo cuantificativo núcleo de la comparación Oración 3 noción comparada 1. s. f. | nihil | Sust. 3. comparación 2. m. s. n. Adj. Cuant. Componentes de las estructuras comparativas: Oración 1 noción comparada 1. f. comparación 2. obscurius voluntate | Sust. nom. comparación ° ‘grado de inseguridad’ nihil vulgo implícito en el comparativo sintético incertius incertius ‘grado de oscuridad (no transparencia)’ nihil voluntate hominum implícito en el comparativo sintético obscurius obscurius ‘grado de falacidad’ nihil ratione tota comitiorum no hay. term. Análisis morfológico or. s. abl.n. gen.d. f. comparación 2. comparación ° Universidad de la República cuantificador comparativo grupo cuantificativo núcleo de la comparación 196 .19. está implícito en el comparativo sintético fallacius fallacius cuantificador comparativo grupo cuantificativo núcleo de la comparación Oración 2 noción comparada 1.c.er term. Análisis morfológico or. 1. Componentes de las estructuras comparativas.e. nihil obscurius voluntate hominum 2.2. 1. comparativo de incertius Cuadro 3. término cuantificativo Cuadro 3.19. sujeto nihil fallacius ratione predicado nominal tota comitiorum modif. comparativo de fallacius Cuadro 3. de voluntate compl.19. de especif. 2.19. Análisis sintáctico encorchetado: [vulgo]SN]Comparativo’ ]SComparativo]CR ]V’]SV]O1 [[nihil]SN [[(est) [[hi]SN [[[obscurius]Comparativo(SA) [voluntate hominum]SN]Comparativo’ ]SCompartivo ]CR]V’]SV]O2 [ratione tota comitiorum]SN ]Comparativo’ ]SComparativo ]CR]V’]SV]O3 [[nihil]SN [[(est) [[hi]SN [[[fallacius]Comparativo(SA) Comisión Sectorial de Enseñanza 197 [[nihil]SN [[est [[hi]SN [[[incertius]Comparativo(SA) . est incertius término cuantificativo vulgo 2. 3. comp. i.er term.2. Análisis sintáctico: sujeto nihil est predicado nominal incertius vulgo compl.19. comp.h. Análisis sintáctico1 or. comp. de ratione tota cuantifica ratione comitiorum compl.nihil 1. Análisis sintáctico1 or.° term. 1.° term.g. de especif.° term. comp. término cuantificativo nihil er fallacius ratione tota comitiorum 2. comparativo de obscurius Cuadro 3.2. comp. comp. sujeto nihil obscurius predicado nominal voluntate hominum modif. Análisis sintáctico1 or. term.er term.f.2. 19. 1 con constr.2. Análisis sintáctico de or. Análisis sintáctico de or.j. comparativo) SV Cuadro 3.i.2. comparativa (abrev.ii.19. Las otras dos oraciones se analizan de modo análogo. con las particularidades de cada ejemplo. comparativa. O ei SNi N’ N nihil V est (sujeto) SN hi SV V’ qp Complemento (CR) ei (predicado) SComparativo Comparativo’ eo Comparativo SA 5 Universidad de la República incertius SN 5 vulgo (compl. He aquí sus análisis: 198 . 1 con constr.). Análisis sintáctico con árbol: O qp SNi 5 nihil V est (sujeto) SN V’ qp Complemento (CR) ei (predicado) SComparativo 6 incertius vulgo hi Cuadro 3. 619 Phlegyas.2. predic. ind. Flegias y todo advertir Adj.19. miserum más miserable admoneo. N’ N ratione Cuadro 3. tr. de especif.3.3. Adj. Conj. m. misrrimum omnis.ª conjug.19. Phlegyae que miserrimus. Construcción comparativa con superlativo (44) Phlegyasque miserrimus omnis admonet Flegias.ª D.19.19. 3) SN e Cuant. Análisis sintáctico de voluntate hominum SN 5 hominum modif. pr. pl. Análisis morfológico. aen. 618. misérrima.k. . | omnis admonet | V. nom. 2 term. Comisión Sectorial de Enseñanza 199 Conj. admonitum V. nom.ª p. m. m.3. Cuadro 3. ratione tota comitiorum (or. misera.a. admonēre. el más infeliz de todos. admonui. pres. 2) SN ru N’ N voluntate Cuadro 3. 3. s. Análisis sintáctico de ratione tota comitiorum 3. 2. cop.l. encl.ª C. | Phlegyas | N. cop. de miser. omne N. Léxico. 1. advierte Verg. pr. gen. que miserrimus | Adj. Cuadro 3. s. 2. Adj. s.2.19. de especif. VI. sup. información gramatical y significados.b.voluntate hominum (or. tota SN i SN comitiorum modif. Análisis sintáctico 1.d.3. como se ve en el análisis de arriba. Análisis sintáctico con árbol: O qp SN ei Phlegyas SN N’ ru N miserrimus SA 5 omnis Cuadro 3.c. Por otra parte. Análisis sintáctico encorchetado: [[[PhlegyasN]N’ [[miserrimusN [omnis]SA ]N’]SN]SN [admonetV]SV ]O ii. Presente el léxico. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado.19. i. esto es. Antología): Universidad de la República a. SV 5 admonet 3. nominal (genitivo partitivo) modificador nominal de Phlegyas Cuadro 3. Proponga la traducción. b.3. la información gramatical y los significados. debe aclararse lo siguiente: en español. c. Realice el análisis morfosintáctico. miserrimus omnis se traduce por medio de un sintagma nominal en aposición con Flegias. Análisis sintáctico 2.sujeto omnis complemento de miserrimus núcleo del sujeto núcleo del modif. junto al superlativo miserrimus aparece el denominado genitivo partitivo. esa expresión desempeña la función sintáctica de modificador o adjunto nominal. modifica a Phlegyas. la obra y el autor.19.19. Phlegyas miserrimus predicado admonet núcleo verbal Respecto de la función sintáctica que desempeña el sintagma donde aparece el superlativo (miserrimus omnis).4. d. Aplicación Dados los fragmentos 108 al 118 (Cf. pero. en latín. 200 . Capítulo III Antología . . Fragmentos selectos 1 vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Verg. aen. II, 712. ▪ SN apos. 2 «Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!» Verg. aen. IV, 9. ▪ SN apos. 3 pulvis et umbra sumus. Hor. carm. IV, 7, 16. ▪ or. V. cop. 4 umbrarum hic locus est, Verg. aen. VI, 390. ▪ or. V. cop. 5 id castelli nomen est. Caes. gall. VI, 32, 12. ▪ or. V. cop. 6 silvae sint consule dignae. Verg. ecl. IV, 3. ▪ or. V. cop. 7 Magna vis eorum est et magna velocitas, Caes. gall. VI, 28, 3-4. ▪ or. V. cop. Comisión Sectorial de Enseñanza 203 8 solida est tellus, Ov. fast. VI, 404. ▪ or. V. cop. 9 dubium est. Caes. gall. VI, 31, 5. ▪ or. V . intr. 10 Haec eadem ratio est in summa totius Galliae: Caes. gall. VI, 11, 5. ▪ or. V . intr. 11 Dum sumus in portu, provehat aura levis. Ov. ars III, 100. ▪ or. V . intr. 12 de finibus controversia est, Caes. gall. VI, 13, 5. ▪ or. V . intr. 13 erit ille mihi semper deus, Verg. ecl. I, 7. ▪ or. V . intr. 14 est iter in silvis, Verg. aen. VI, 271. ▪ or. V . intr. 15 (hae tibi erunt artes) Verg. aen. VI, 852. ▪ or. V . intr. 16 semiputata tibi frondosa vitis in ulmo est. Verg. ecl. II, 70. ▪ or. V . intr. Universidad de la República 17 o mihi tum longae maneat pars ultima vitae, spiritus, et quantum sat erit tua dicere facta: Verg. ecl. IV, 53-54. ▪ or. V . intr. 204 18 Secundum te nihil est mihi amicius solitudine. In ea mihi omnis sermo est cum litteris. Cic. Att. XII, 15. ▪ or. V . intr. 19 ipse mihi —quid enim faciam?— scriboque legoque, tutaque iudicio littera nostra suo est. Ov. trist. IV, 1, 91-92. ▪ or. V . intr. 20 redeunt saturnia regna; Verg. ecl. IV, 6. ▪ or. V . intr. 21 Ultima Cumaei venit iam carminis aetas; Verg. ecl. IV, 4. ▪ or. V . intr. 22 fusi per moenia Teucri conticuere, Verg. aen. II, 252-253. ▪ or. V . intr. 23 redeunt iam gramina campis arboribusque comae; Hor. carm. IV, 7, 1-2. ▪ or. V . intr. 24 dente si nigro fieres vel uno turpior ungui, crederem. Hor. carm. II, 8, 3-5. ▪ or. V . intr. 25 non me carminibus vincat nec Thracius Orpheus, nec Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsi, Verg. ecl. IV, 55-56. ▪ or. V . intr. Comisión Sectorial de Enseñanza 205 26 Saxa et solitudines voci respondent, Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. V . intr. 27 labuntur altis interim ripis aquae, Hor. epod. II, 25. ▪ or. V . intr. 28 devenere locos laetos et amoena virecta Fortunatorum Nemorum sedesque beatas. Verg. aen. VI, 638-639. ▪ or. V . intr. 29 Nam et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec studia videbatur, iucundus fuit. Cic. Arch. IX, 19. ▪ or. V . intr. 30 omnis feret omnia tellus. Verg. ecl. IV, 39. ▪ or. V . tr. 31 illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris medioque ex hoste recepi; Verg. aen. VI, 110-111. ▪ or. V . tr. 32 nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. Verg. aen. VIII, 369. ▪ or. V . tr. 33 sopor fessos complectitur artus. Verg. aen. II, 253. Universidad de la República ▪ or. V . tr. 34 quisque suos patimur Manis. Verg. aen. VI, 743. ▪ or. V . tr. 206 35 largior hic campos aether et lumine vestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Verg. aen. VI, 640-641. ▪ or. V . tr. 36 adgnosco veteris vestigia flammae. Verg. aen. IV, 23. ▪ or. V . tr. 37 «timeo Danaos et dona ferentes». Verg. aen, II, 49. ▪ or. V . tr. 38 tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis; Verg. aen. II, 717. ▪ or. V . tr. 39 «Italiam non sponte sequor». Verg. aen. IV, 361. ▪ or. V . tr. 40 ardet amans Dido traxitque per ossa furorem. Verg. aen. IV, 101. ▪ or. V . tr. 41 illum absens absentem auditque videtque, Verg. aen. IV, 83. ▪ or. V . tr. 42 degeneres animos timor arguit. Verg. aen. IV, 13. ▪ or. V . tr. Comisión Sectorial de Enseñanza 207 43 et iam nox umida caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. Verg. aen. II, 8-9. ▪ or. V . tr. 1. II. 7-8. 47 graves Cyclopum Volcanus ardens visit officinas. ▪ dat. ▪ or. IV. tr. I. tr. Hor. 49 aratra iugo referunt suspensa iuvenci. tamquam in vagina reconditum. XI. Hor. ▪ or. ▪ or. 50 iam captum teneo. V . ▪ or. V . 95-96. 7-8. 1. IV. trist. tr. Universidad de la República 52 Habemus enim huius modi senatus consultum. Catil. Ov. Cic. Hor. I. Cic. Catil. ecl. V . 97. Cic. 38. tr. verum inclusum in tabulis. V . vulnera novit. trist. 3. 51 saepe etiam lacrimae me sunt scribente profusae. 45 corque vetusta meum. III. tr. 208 . carm. V . 66. 46 Nihil opus est mihi nova ratione. 12. carm. 3. tr. Verg. ▪ or. tr. 4. umidaque est fletu littera facta meo. 2. tamquam nova. V .44 Nam illa nimis antiqua praetereo. ▪ or. ▪ or. IV. Ov. V . impavidum ferient ruinae. 1. carm. 4. V . Att. 48 si fructus inlabatur orbis. tr. 1. pos. I. ▪ or. 18-22. 14. ecl. 58 cui flavam religas comam. V . ▪ or. I. ▪ or. 55 sol crescentis decedens duplicat umbras: Verg. II. Verg. 7. ditr. Caes. 10. IV. aen. 113-115. IV. 7. ▪ or. gall. 56 permitte divis cetera. 5. ditr. ditr. ▪ or. I. tr. 59 Multa praeterea de sideribus atque eorum motu. 9. V . 9. Hor. ecl. V . V . V . ▪ or. simplex munditiis? Hor. 60 at mihi iam puero caelestia sacra placebant. tr. ▪ or. ditr. VI. V . 4-5. carm. trist. Comisión Sectorial de Enseñanza 209 . 54 Immortalia ne speres. ▪ or.53 unam (…) ipsius ante oculos ingens a vertice pontus in puppim ferit. de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. 57 ibi haec incondita solus montibus et silvis studio iactabat inani. 4-5. de rerum natura. carm. carm. Hor. inque suum furtim Musa trahebat opus. ditr. tr. II. Ov. I. 67. V . 19-20. Verg. ▪ or. V . de mundi ac terrarum magnitudine. abs. III. V . 136. Verg. carm. tusc. ▪ abl. part. ▪ or. Hor. 66 horrenda late nomen in ultimas extendat oras. 3. 15-18. IV. Verg. ▪ or. ditr. 68 Universidad de la República hac Quirinus Martis equis Acheronta fugit. part. carm. III. abs. ▪ or. 3. ▪ doble ac. ▪ abl. part. VI. abs. 62 [Dionysius] tondere filias suas docuit. 45. gratum elocuta consiliantibus Ionone divis: Hor. ecl. 341-342. carm. 20. 13-15. I. I. 13. aen. me discente cavis impositam ilicem saxis. Hor. ▪ abl. 65 tandem progreditur magna stipante caterva. 64 iam Cytherea choros ducit Venus imminente luna. abs. 63 formosam resonare doces Amaryllida silvas.61 «quis te. carm. III. Cic. ▪ or. ▪ doble ac. ▪ or. 58. ▪ abl. ▪ or. part. 5. V. 4. deorum eripuit nobis medioque sub aequore mersit?» Verg. 210 . 67 fies nobilium tu quoque fontium. Palinure. 5. abs. part. ▪ abl. Hor. aen. inf. ad severitatem potius te ad quaedam studia graviora atque maiora. aen. inf. 72 Neque enim ita generati a natura sumus. Catil. off. . it portis iubare exorto delecta iuventus. carm. 74 Caelo tonantem credidimus Iovem regnare. 660. 29. intr. part. Cic. V . 3. ▪ or. inf. ▪ or. ut ad ludum et iocum facti esse videamur. 43-44. aen. ▪ or. inf. II. Cic. ▪ or. 4. abs. 1. 71 [Romulus] Amulium regem interemisse fertur. II. Cic. 103. ▪ or. ars III.69 Oceanum interea surgens Aurora reliquit. ▪ or. Att. 76 creditis avectos (esse) hostis? aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? Verg. ▪ abl. Verg. ▪ or. 75 Pacem putavi fore. 1-2. I. 5. 70 …fuit ista quondam in hac re publica virtus Cic. 73 «sic. X. IV. Comisión Sectorial de Enseñanza 211 77 Quis vetet adposito lumen de lumine sumi? Ov. aen. ▪ or. III. IV. Hor. 8. ▪ comp. ▪ or. inf. inf. rep. I. inf. Verg. sic iuvat ire sub umbras». 129-130. 93. rel. Caes. trist. 83 miseri. 82 Quid. dic mihi.78 Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes. ▪ or. Ov. rel. VI. ▪ or. comp. aen. 12-13. carm. Caes. 26. gall. 85 Universidad de la República 212 qui sunt ex his nati. rel. eorum habentur liberi. IV. ▪ or. nec qui auribus accipiat verba Latina suis. Hor. gall. II. 9-10. carm. ars III. Verg. 173-174. V. 14. 80 Deorum numero eos solos ducunt. rel. nisi quam sumes. malum qua non aliud velocius ullum. quo primum virgo quaeque deducta est. ▪ or. I. trist. ▪ or. 96. Solem et Vulcanum et Lunam. 89-90. ▪ rég. ▪ or. rel. ▪ or. 1. . 5. 10. 10. rel. 12-13. 79 et quod temptabam scribere versus erat. quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur. Ov. IV. 81 sed neque cui recitem quisquam est mea carmina. quibus intemptata nites. IV. 84 celsae graviore casu decidunt turres Hor. Fama. perdis aquam? Ov. rel. 3-5. 21. Catil. LII.2. Cic. Verg. Sall. II. quod caeruleum efficit colorem. 91 O tempora. aen. 1. 89 Sed ubi illa formido mentibus decessit. ▪ or. gall. 3. Caes. scilicet ea quae res secundae amant. 1-3. XLI. 8. 1-2. ▪ or. 14. ▪ or. Sall. I. carm. 92 Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem. ▪ or. 5-6.86 Omnes vero se Britanni vitro inficiunt. cumulatam morte remittam». rel. ▪ or. V tr. 87 Tu ne quaesieris –scire nefas– quem mihi. consul videt. rel. Caes. atque superbia. ▪ or. quem tibi finem di dederint. Catil. rel. Leuconoë. 435-436. qui haec loquuntur. Cic. V. I. 11. rel. I. rel. hic tamen vivit. ▪ or. ipsos etiam iecerem. Comisión Sectorial de Enseñanza 213 93 Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit. rel. lascivia ▪ or. IV. nec Babylonios temptaris numeros. 90 «extremam hanc oro veniam (miserere sororis). haud facile alterius lubidini male facta condonabam. incessere. o mores! Senatus haec intellegit. quam mihi cum dederit. civ. rel. Hor. 6. . Iug. 14. Catil. 88 Quod ego si verbo adsequi possem. carm. 18. v. ▪ or. ▪ or. 21. Cato VII. IV. ▪ or. ▪ or. Hor. rel.94 corpus putat esse. Cic. ▪ or. ▪ or. inf. 417-418. II. 653. cui ipsi debeant. pas. ▪ or. 98 tum victu revocant viris. peregi. 10. Cic. 214-215. v. III. 214 . aen. rel. rel. Verg. pas. fusique per herbam implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. Ov. met. 15. aen. v. pas. pas. ▪ or. Verg. quis sibi. 9-10. I. 97 quem dederat cursum Fortuna. 21. quo loco thesaurum obruisset. carm. II. Hor. Cato VII. vadimonia constituta. Cato VII. v.. 96 Omnia quae curant meminerunt. 22. 95 Nec vero quemquam senem audivi oblitum. rel.. 99 saepius ventis agitatur ingens pinus. 100 Filiis in iudicium vocatus est.quod umbra est. Cic. 101 Universidad de la República truditur dies die. ▪ or. gerund. VIII. Arch. de orat. aen. IV. . 1. III. 19. ▪ or. 650.10. IV. 9. 19. Caes. Iug. 349. VIII. Arch. gall.102 Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. I. 110 omnibus in rebus voluptatibus maximis fastidium finitimum est. Cic. ▪ comp. ▪ comp. ▪ or. ▪ or. ▪ or. 106 ea quae ad effeminandos animos pertinent important. Sall. 105 ira et aegritudo permixta sunt. 103 bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: Cic. 107 omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudemque celebran▪ or. 104 nos instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur? Cic. 1-2. v. 1. pas. 109 Comisión Sectorial de Enseñanza 215 incubuitque toro dixitque novissima verba: Verg. 100. gall. 25. ▪ or. 19. Ov. v. ars I. dam? Cic. pas. 36. v. pas. 108 Fertilior seges est alienis semper in agris. gerund. IX. ▪ comp. LXVIII. v. Arch. Caes. pas. ars 343-344. 113 dente si nigro fieres vel uno turpior ungui. Hor. III. IV. Universidad de la República 117 omne tulit punctum qui miscuit utile dulci. carm. ▪ or. ▪ or. Hor. 9. Hor. 216 . 9. 220-221. Hor. 1. aen. Hor. 21-23. ger. gall. oculosque ad moenia torsit regia et oblitos famae melioris amantis. 114 «quamquam sidere pulchrior ille est. 4.111 Suevorum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. carm. III. rel. 112 audiit Omnipotens. lectorem delectando pariterque monendo. ▪ comp. ▪ comp. carm. Caes. 7-8. 116 «Persarum vigui rege beatior». 115 «multi Lydia nominis Romana vigui clarior Ilia». II. 9. 3-5. crederem. ▪ comp. carm. ▪ comp. IV. tu levior cortice et improbo iracundior Hadria». ▪ comp. 7-8. Verg. 8. ▪ comp. III. adductis spumant freta versa lacertis. gall. sed uti cuiusque lubido erat. V . ▪ or. LXXXVI. obj. aen. Ov. hist. si ▪ gen. ferit aethera clamor nauticus. tr. carm. quod ampliores copias. 1-2. ▪ predic. ▪ inf. ▪ or. ▪ comp. ▪ abl. ▪ or. ▪ or. armis aliisque utilibus navis onerat. cum his A. X. Sall. 50. ▪ or. totumque dehiscit convolsum remis rostrique tridentibus aequor. finibus omnes. 123 «audentis Fortuna iuvat». V. 13-14. final cum periculo vallem rivumque transiret. 122 occupat obsessos sudor mihi frigidus artus. 284. V. ag. postquam plebis animos arrectos videt. 121 intenti exspectant signum. V. 137-143. Hor. IX. Cic. infindunt pariter sulcos. 119 Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco continent: Galli. Arch. capite censos plerosque. 1-8. propere commeatu. ut exploratis itineribus minore ▪ or. 120 Huiuscemodi oratione habita Marius. ▪ compl. 19. tr. Ipse interea milites scribere. Verg. . forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset. subj. V . Manlium legatum proficisci iubet. si id efficere non posset. Caesar. Iug. V . ▪ predic. 632. stipendio.118 durior ad haec studia videbatur. abs. abs. obj. non more maiorum neque ex classibus. aen. castris proelio contenderet. I. Caes. quae nondum convenerant. Verg. 4. exsultantiaque haurit corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. inf. haud mora. met. tr. prosiluere suis. inde ubi clara dedit sonitum tuba. ▪ circ. part. Comisión Sectorial de Enseñanza 217 124 pallida Mors aequo pulsat pede pauperum tabernas regumque turres. exspectabant. ut citra vallem pro ▪ abl. ▪ circ. V .125 non solum ad discendum propensi sumus verum etiam ad docendum. comp. 17-19. gerund. deinde. Sall. circ. coniuges. or. tr. subj. rel. 126 ex discendo capiant voluptatem? Cic. III. IV. Cic. Catil. subj. gall. aequo animo paratoque moriar. Catil. si quid obtigerit. 2. 3. Nam primum debeo sperare omnis deos qui huic urbi praesident pro eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam. XVII. Universidad de la República 131 Nihil est incertius vulgo. inf. ▪ or. ▪ predic. tr. prospicite patriae. ▪ circ. fin. ▪ ▪ ▪ ▪ or. Ov. 48. IV. liberos fortunasque vestras. iam cupit amplecti. Ita illi ianua prohibiti tantum facinus frustra susceperant. 127 tum vero stupuit nudaeque cupidine formae Salmacis exarsit. 66. propere per Fulviam Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat. 18. or. 346-351. Mur. ▪ predic. 128 Quare. 20. 130 ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus. 2. conservate vos. Cic. XXVIII. quantum periculum consuli impendeat. non aliter quam cum puro nitidissimus orbe opposita speculi referitur imagine Phoebus. 36. V . fin. nihil obscurius voluntate hominum. Cic. 218 . V. ger. ger. patres conscripti. populi Romani nomen salutemque defendite. ▪ or. vixque moram patitur. ▪ or. Caes. iam se male continet amens. flagrant quoque lumina nymphae. mihi parcere ac de me cogitare desinite. 19. ▪ or. met. nihil fallacius ratione tota comitiorum. 129 Curius ubi intellegit. ▪ or. ▪ rég. III. consulite vobis. rel. vix iam sua gaudia differt. M. II. Caes. 8. quae dicam. rel. II. maxumis honoribus usus. III. aen. Sp. hanc ex diverso sedem veniemus in unam. ▪ atr. 44. gerund. ab adulescentulo Caesare victus discesserat. Hor. Piso neque precibus neque gratia neque pretio Ciceronem impellere potuere uti per Allobroges aut alium indicem C. ▪ or. Sall. supplicium iniustum. 137 difficile dictu est. 134 Sp. Verg. ▪ or. 14. inf. 30. Catulus et C. 114. XLIX. ▪ gen. ▪ or. II. espec. 4-5. civ. Cic. Catil.132 est rerum omnium magister usus. II. espec. 138 innumerabilis annorum series et fuga temporum. 133 nihil ei tam regale videri quam studio agri colendi. Caesar falso nominaretur. pos. iuxtaque antiqua cupressus religione patrum multos servata per annos. Cic. 136 Sed isdem temporibus Q. ▪ dat. ▪ or. Maelius. oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam Transpadani ▪ or. famuli. 1-2. Nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant. ▪ or. gerund. quod extrema aetate. phil. gerund. 135 vos. Manlius propter suspicionem regni adpetendi sunt necati. quantopere conciliet animos comitas affabilitasque sermonis. off. Catulus ex petitione pontificatus odio incensus. sup. est urbe egressis tumulus templumque vetustum desertae Cereris. 59. Cic. animis advertite vestris. Piso ▪ or. 712-716. Cassius. part. ▪ gen. carm. Cato XVII. 48. Comisión Sectorial de Enseñanza 219 . 596. ▪ circ. ▪ gen. or.. ger. IV. ▪ or. pas. gerund. part. 1-3. V. ▪ or. Catil. Verg. Catil.139 quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. rel. disceptando. 16. illa solo fixos oculos aversa tenebat nec magis incepto voltum sermone movetur quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. abl. tergo velamina lapsa reliquit. ▪ or. eum amissa anima corpore tegebat. part. or. aen. 140 Caesari omnia uno tempore erant agenda: Caes. sed omnes tamen advorsis volneribus conciderant. subj. ▪ per. LXI. 143 . 142 talibus Aeneas ardentem et torva tuentem lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. obj. quos medios cohors praetoria disiecerat.venit ecce recenti caede leaena boum spumantis oblita rictus depositura sitim vicini fontis in unda. paulo divorsius. rel. ger. ▪ or. dumque fugit. Nam fere quem quisque vivos pugnando locum ceperat. I. Sall. 145 Eius autem vinculum est ratio et oratio. 50. Ov. 467-471. tr. iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturale quadam societate. tum vero cerneres quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae.. gall. rel. quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe vidit et obscurum timido pede fugit in antrum. VI. VI. 20. obj. Verg. 5. Pauci autem. Sall. off. abs. ▪ or. 220 . ▪ predic. Universidad de la República ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. II. 96-101. Cic. communicando. ▪ or. quae docendo. predic. aen. 144 Sed confecto proelio. VIII. 141 [Romani] magisque dandis quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. discendo. 1. met. Cic. gen. 25. pos. ▪ or. ▪ ▪ ▪ ▪ or. sup. 10. Caes. 5. ditr. ▪ dat. Ov. Comisión Sectorial de Enseñanza 221 . 151 Aeneas primique duces et pulcher Iulus corpora sub ramis deponunt arboris altae instituuntque dapes et adorea liba per herbam subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) Verg. dat. sup. 395. Verg. ▪ or.146 multos castra iuvant et lituo tubae permixtus sonitus bellaque matribus detestata. 150 nefas est dictu miseram fuisse talem senectutem. 2. 13. tr. gerund. manet sub Iove frígido venator tenerae coniugis immemor. in Italiam ad conventus agendos proficiscitur. 5. ▪ or. ut constituerat. tr. Hor. rég. II. phil. VII. aen. leg. III. ▪ circ. ▪ or. V . IV. VII. 153 gutta cavat lapidem. carm. 152 Quieta Gallia Caesar. ag. 1. gall. 147 fata viam invenient. obj. sed etiam auditu! Cic. 23-26. 148 dest enim historia litteris nostris. ▪ or. tr. V .1-2. ▪ or. 63. compl. 107-110. aen. 149 O rem non modo visu foedam. I. 1. I. Cic. V . V . pont. Cato V. ▪ or. circ. ars 78. ▪ or. cum Lentulus consul ad aperiendum aerarium venisset ad pecuniam Pompeio ex senatusconsulto proferendam. ▪ circ. ▪ or. Ov. 14. rel. inf. ipsique Mauro pollicetur Numidiae partem tertiam. 3-4. Cic. rursus uti antea proxumos eius donis corrupit. inf. part. Cic. ▪ or. 413-417. ▪ or. 222 . IV.154 grammatici certant et adhuc sub iudice lis est. Caes. ▪ predic. 47. Universidad de la República 160 Dicunt legati Melitenses publice spoliatum templum esse Iunonis. corpus putat esse. Eo praemio illectus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham accedit. inf. ▪ or. Hor. ▪ abl. met.quod umbra est. 159 Quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis rationes trahere. Iug. I. rel. 155 ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret. ▪ or. dumque bibit. XX. 158 hic puer et studio venandi lassus et aestu procubuit faciemque loci fontemque secutus. abs. V . ▪ or. gerund. si aut Romani Africa expulsi aut integris suis finibus bellum conpositum foret. part. 57. inf. ▪ abl. Caes. civ. ▪ or. dumque sitim sedare cupit. Sall. protinus aperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. 156 [Ti. obj. abs. gerund. ▪ or. sitis altera crevit. visae correptus imagine formae spem sine corpore amat. nihil istum in religiosissimo fano reliquisse. Caesar enim adventare iam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur. inf. 104. III. rel. Gracchum] civem cum gravem tum etiam eloquentem constat fuisse. 79. ut. cogitabat. Brut. Verr. ▪ or. XCVII. V. intr. 2. 157 Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit. 1-7. gall. part. ▪ or. ▪ or. ▪ or. ▪ or. deor. espec. V. 163 Thales enim Milesius. cara. V . vadimonia constituta. qui sibi. aen. qui primus de talibus rebus quaesivit. 9. tu secreta pyram tecto interiore sub auras erige et arma viri. quo perii. 166 At memoria minuitur. inf. aen. superimponas: abolere nefandi cuncta viri monumenta iuvat. thalamo quae fixa reliquit impius.1. ▪ gen. Verg. 162 adgnosco veteris vestigia flammae. espec. 10. Cic. II. intr.161 Historia vero testis temporum. exuviasque omnis lectumque iugalem. 23. rel. ▪ predic. inf. nisi eam exerceas. aen. ▪ or. monstratque sacerdos. magistra vitae. ▪ or. ▪ or. accipite hanc animam meque his exsolvite curis. 36. ▪ or. 21. ▪ circ. Cic. vita memoriae. lux veritatis. se legem ullam ante comitia esse laturos. rel.» Verg. Credo. aquam dixit esse initium rerum. magicas invitam accingier artis. V . ▪ or. tr. Cic. de orat. IV. tr. 167 hic. ▪ or. postquam Iliacas vestis notumque cubile conspexit. 4. ▪ or. ▪ or. ▪ circ. IV. 25. Omnia quae curant meminerunt. 164 Caninius et Cato negarunt. Cic. aut etiam si sis natura tardior. obj. V. ▪ gen. I. Cato VII. tuumque dulce caput.» Verg. germana. nuntia vetustatis. 648-652. IV. epist. ▪ atr. quo loco thesaurum obruisset. deos et te. 492-498. paulum lacrimis te mente morata incubuitque toro dixitque novissima verba: «dulces exuviae. nat. tr. inf. dum fata deusque sinebat. I. ▪ or. Comisión Sectorial de Enseñanza 223 . (…) Nec vero quemquam senem audivi oblitum. 165 «testor. cui ipsi debeant. ▪ or. invalidus. subj. ▪ or. Verg. 169 illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris medioque ex hoste recepi. V . gnatique patrisque. aen. aen. radiisque rotarum districti pendent. ▪ or. alma. 172 Arma virumque cano. tr. Ov. tr. 616-620. 174 rident stolidi verba Latina Getae. tr. 224 . idem orans mandata dabat. Catil. I. trist. ▪ circ. parare. Verg. V . I. viris ultra sortemque senectae. V . VI. aen. ▪ predic. libertatem. ▪ inf . hostibus obviam ire. 10. 110-117. VI. met. subj. cum Iuppiter aethere summo despiciens mare velivolum terrasque iacentis litoraque et latos populos. V. alius alium hortari. ▪ predic. aen. patriam parentisque armis tegere. maria omnia mecum atque omnes pelagique minas caelique ferebat. 223-226.hist. Ov. ▪ or. 1. 5. 173 antiquas exercet aranea telas. 171 At Romani domi militiaeque intenti festinare. ille meum comitatus iter. V . ▪ circ. sic vertice caeli constitit et Libyae defixit lumina regnis. tr. circ. Universidad de la República ▪ or. Sall. ▪ predic. Verg. miserere. precor. VI. part. ▪ or. obj. quin. ▪ or. VI. V . 145. Phlegyasque miserrimus omnis admonet et magna testatur voce per umbras: «discite iustitiam moniti et non temnere divos». 38. 170 saxum ingens volvunt alii.168 Et iam finis erat. tr. Verg. ut te supplex peterem et tua limina adirem. sedet aeternumque sedebit infelix Theseus. Catil. obj. fore ut exercitus Caesaris pelleretur. 7-8. aen. V . . nate. vigilaret. oro. tuaque exspectata parenti vicit iter durum pietas? datur ora tueri. requiem spatiumque furori. ▪ or. 180 Comisión Sectorial de Enseñanza 225 Neque vero. indir. 62. 21. ▪ or. circ. ▪ obj. laboraret. 431-436. 176 Etenim in contione dixerat se custodem fore urbis Cic. Catil. effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore: «venisti tandem. confectum putavat: nihil erat quod nos ipse obiret. inf. 684-689. 2-5. ▪ circ. ▪ or. 7. ▪ predic. ag. ▪ or. inf. V . rel. haud facile alterius lubidini male facta condonabam». tusc. tr. IV. aen. ▪ compl. ▪ predic. LII. III. ▪ or. ▪ or. famem ferre poterat. Cic. civ. Caes. quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam. Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem. alacris palmas utrasque tetendit. 179 «non iam coniugium antiquum. part. rel. cum aliquid mandarat. doble ▪ or. V. V. III. Sall. dum mea me victam doceat fortuna dolere. quod prodidit. priusquam concurrerent acies. 181 Satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum. obj. ▪ or. cui semper aliqui terror impendeat? Cic. multa verba in hoc ordine feci. ▪ or. VI. 178 «Saepe numero. 27. extremam hanc oro veniam (miserere sororis). ▪ ac. phil. sitim. inf. 11. tua et notas audire et reddere voces?» Verg. multosque mortalis ea causa advorsos habeo. 86. ditr. occurreret. III. patres conscripti.» Verg. rel. nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat: tempus inane peto. tr.175 Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat. ▪ or. 16. frigus. saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum. 177 isque ubi tendentem adversum per gramina vidit Aenean. ▪ or. espec. 431-437. II. obj. hist. III. volvitur Euryalus leto. 60-62. hist. parte ▪ predic. quando ego te aspiciam! quandoque licebit nunc veterum libris. met. Iug. 456. Verg. XIII. 185 Qui postquam in aedis irrupere. VI. Neque illi tamen ad cavendum dolus aut astutiae deerant. Catil. ▪ or. ▪ compl. part. XXVI. ▪ ac. 226 . alios occursantis interficere.182 o rus. pulchrosque per artus it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit: purpureus veluti cum flos succisus aratro languescit moriens.. circ. sat. tr. ger. subj. Ov. 1-4. ▪ or. ▪ ▪ ▪ ▪ or. ▪ gen. ▪ inf. 5. pos. 183 pauperis est numerare pecus. Iug. gen. si designatus foret. XII. abs. 6. sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. sed viribus ensis adactus transabiit costas et candida pectora rumpit. 187 talia dicta dabat. gen. 184 meliora deos sedet omnia poscens. ▪ or. pluvia cum forte gravantur. ▪ abl. ▪ doble ac. scrutari loca abdita. aen. facile se ex voluntate Antonio usurum. sperans. ▪ inf. subj. nunc somno et inertibus horis. part. Namque a principio consulatus sui multa pollicendo per Fulviam effecerat. ducere sollicitae iucunda oblivia vitae! Hor. ▪ dat. divorsi regem quaerere. Neque interea quietus erat. IX. clausa effringere. georg. cursu cum aequalibus certare. perten. 188 Universidad de la República His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proxumum annum consulatum petebat. V . Sall. Sall. ag. 186 [Iugurtha] equitare. ▪ predic. Verg. dormientis alios. Sall. lassove papavera collo demisere caput. 824. iaculari.. 1. incessere. II. Sed ubi illa formido mentibus decessit. deor. part. cir. part. inf. ▪ or. scilicet ea quae res secundae amant.189 «Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox. Sall. Comisión Sectorial de Enseñanza 227 . 191 Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant. 192 Denique alter ad evertendam rem publicam praesidia quaerebat. Verg. Cic. rel. Cic. ▪ or. ▪ ▪ ▪ ▪ or. ▪ or. tr. X. metus hostilis in bonis artibus civitatem retinebat. 45-49. Teucri. ▪ predic. alter ad conservandam. 2-3. predic. gerund. inf. obj. equo ne credite. 194 [Stoici] censent autem sapientes sapientibus etiam ignotis esse amicos. nat. lascivia atque superbia. tr. 121. 2.» Verg. subj. Cic. tacitae per amica silentia lunae litora nota petens. aen. ▪ obj. II. 6. sopor fessos complectitur artus. circ. aut aliquis latet error. or. nat. aen. et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat a Tenedo. ▪ or. 250-256. deor. 190 «aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi. inspectura domos venturaque desuper urbi. tr. fusi per moenia Teucri conticuere. involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos. 193 [Philosophi] deos esse dixerunt. 12. ▪ or. phil. neque gloriae neque dominationis certamen inter civis erat. part. aut haec in nostros fabricata est machina muros. ▪ ▪ ▪ ▪ or. I. V . Iug. V . I. timeo Danaos et dona ferentis. or. indir. V . XLI. ▪ atr. quidquid id est. or. III. ▪ gen. inf. Universidad de la República ▪ gen. iucundus fuit. V . part. 199 nos patriae finis et dulcia linquimus arva. ecl. V . Catil. IV. 9.195 Ergo illi alienum. Fama.intr. homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus. Verg. ditr. Cic. Sall. Verg. 200 Iugurtha. rel. V . ▪ doble ac. rel. 197 Interea magno misceri murmure caelum incipit. quia poëta fuit. IX. 19. 43. pas. XIV. et Tyrii comites passim et Troiana iuventus Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros tecta metu petiere. 201 O di inmortales! Ubinam gentium sumus? Cic. tr. ▪ circ. 21. ▪ or. Tityre. 4. 2. ▪ predic. ▪ or. IV. ▪ or. Mario. parva metu primo. malum qua non aliud velocius ullum. Arch. I. ▪ per. ▪ or. ▪ or. lentus in umbra formosam resonare doces Amaryllida silvas. ruunt de montibus amnes. repudiabimus? praesertim cum omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam? Nam et Cimbricas res adolescens attigit et ipsi illi C. insequitur commixta grandine nimbus. I. post mortem atiam expetunt: nos hunc vivum qui et voluntate et legibus noster est. qui durior ad haec studia videbatur. rep. mox sese attollit in auras Verg. gerund. 228 . 160-164. nos patriam fugimus: tu. Cic. part. 196 Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes. 173-176. mobilitate viget virisque adquirit eundo. ▪ or. subj. 3-5. 198 ergo ubi tyrannus est (…) dicendum est plane nullam esse rem publicam. ger. Iug. ▪ atr. ▪ or. ▪ or. aen. aen. 203 litterae ei redduntur a Pompeio. gen. VI. hoc opus. 1-13. inf. V. ▪ or. 5-6. 207 Conticuere omnes intentique ora tenebant. sed revocare gradum superasque evadere ad auras. 33. Comisión Sectorial de Enseñanza 229 ▪ ▪ ▪ ▪ or. gall. regina. inf.. 204 Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit. inf. rel. aen. ▪ or.Verg. Troianas ut opes et lamentabile regnum eruerint Danai. quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. incipiam (. aen. 1-2.). 124-129. 205 Talibus orabat dictis arasque tenebat. VI. II. facilis descensus Averno: noctes atque dies patet atri ianua Ditis. 206 Bellum scripturus sum. dehinc quia tunc primum superbiae nobilitatis obviam itum est.. pos. 852. ▪ or. cum sic orsa loqui vates: «sate sanguine divum. . inf. inf. Verg. ▪ dat. civ. ▪ atr. predic. ▪ or. Quae contentio divina et humana cuncta permiscuit (…) Sall. subj. inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto: «Infandum. primum quia magnum et atrox variaque victoria fuit. quaeque ipse miserrima vidi et quorum pars magna fui . Tros Anchisiade. iubes renovare dolorem. quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit. 33. Iug. II. aen. mare transisse cum legionibus Caesarem: Caes. ger. hic labor est». 1-2. or. Caes.202 (hae tibi erunt artes) Verg. atr. ▪ or. sed si tantus amor casus cognoscere nostros et breviter Troiae supremum audire laborem. III. partit. quamquam animus meminisse horret luctuque refugit. XV. ex urbe proficiscitur. sua sidera norunt. 19. abs. V . V . alia huiuscemodi contra ius fasque. Quod ego si verbo adsequi possem. Verg. obj. part. 212 Iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat. 6. Arch. a me eiectum in exsilium esse Catilinam. 637-641. cum virgine nobili. cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit. quod nulla umquam barbaria violavit. ▪ or. Universidad de la República ▪ or. hoc poetae nomen. simul atque ire in exsilium iussus est. Postremo captus amore Aureliae Orestillae. ▪ or. 211 Sit igitur. 1-2. Catil. abl. solemque suum. 209 Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceteros conveniunt. Catil. pro certo creditur necato filio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Catil. paruit. ▪ compl. 1-2. abs. aen. ipsos etiam eicerem qui haec loquuntur. VI. ▪ or. sanctum apud vos. Saxa et solitudines voci respondent. item Cassio postulant ius iurandum. Ab Lentulo. subj. humanissimos homines. suspicantes dant. rel. Statilio. Cethego. rem omnem ad patres conscriptos detuli. ▪ abl. rel. Ceteri nihil ▪ or. cum domi meae paene interfectus essem. ▪ or. bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: nos instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur? Cic. inf. perfecto munere divae. devenere locos laetos et amoena virecta Fortunatorum Nemorum sedesque beatas. Sall. Cassius semet eo brevi venturum pollicetur ac paulo ante legatos ▪ predic. VIII. ▪ or. 230 . ▪ predic. 210 At etiam sunt qui dicant. cum sacerdote Vestae. ▪ ▪ ▪ ▪ or. rel. part. tr. timens privignum adulta aetate. ▪ atr. quod signatum ad ▪ or. or. rel. Quirites. Quid? Ut hesterno die. aliter haud facile eos ad tantum negotium impelli posse. civis perferant. II. senatum in aedem Iovis Statoris convocavi. Cic. 12. circ. inf. inf. XLIV. ▪ or. largior hic campos aether et lumine vestit purpureo.208 His demum exactis. quod ea nubere illi dubitabat. iudices. ag. Homo enim videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit. Sall.ditr. Comisión Sectorial de Enseñanza 231 . predic. Leuconoë. vina liques. 214 Tu ne quaesieris –scire nefas– quem mihi. Pyrrha. 216 Quis multa gracilis te puer in rosa perfusus liquidis urget odoribus grato. V. et spatio brevi spem longam reseces. capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. Hor. quicquid erit.  ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. or. quam minimum credula postero. circ. ▪ atr. nec Babylonios temptaris numeros. simplex munditiis? heu quotiens fidem   mutatosque deos flebit et aspera nigris aequora ventis emirabitur insolens. rel. Verg. ▪ circ. quod caeruleum efficit colorem. qui semper vacuam. part. dum loquimur. ▪ predic. me tabula sacer votiva paries indicat uvida suspendisse potenti vestimenta maris deo. sed qui sunt ex his nati. ditr. nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. ▪ ▪ ▪ ▪ or. carm. V. rel. I. eorum habentur liberi. ut melius. miseri. comp. 7-13. predic. aen. quo primum virgo quaeque deducta est. qui nunc te fruitur credulus aurea. sapias. atr. sub antro? cui flavam religas comam. gall. ▪ or. rég. 215 Omnes vero se Britanni vitro inficiunt. atque hoc horridiores sunt in pugna aspectu. circ. or. 11. quem tibi finem di dederint. Caes. subj.213 dixit et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locavit effultum foliis et pelle Libystidis ursae. pati! seu pluris hiemes. I. Uxores habent deni duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis. VIII. 14. ▪ or. subj. quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare   Tyrrhenum. rel. V . tr. V . or. seu tribuit Iuppiter ultimam. carm. inf. semper amabilem   sperat. Hor. quibus intemptata nites. nescius aurae fallacis. 366-369. fugerit invida aetas: carpe diem.    ipse mihi −quid enim faciam?− scriboque legoque. V . tr. silices tenuantur ab usu: Sufficit et damni pars caret illa metu. vulnera novit. inf. V . ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. Gaudia nec cupidis vestra negate viris. Id mihi duabus de causis instituisse videntur. V . rel. Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. or. genus o mortale. 14. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. part. .217 Ite per exemplum. abl. ▪ ▪ ▪ ▪ or.   Conteritur ferrum. sed ab aliis post mortem transire ad alios. rég. Ov. Dum sumus in portu. deperit inde nihil. abl. Itaque annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur. de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. 218 hic ego sollicitae laceo novus incola sedis:   heu nimium fati tempora longa mei! et tamen ad numeros antiquaque sacra reverti sustinet in tantis hospita Musa malis. tamquam nova. or. abl. militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Ov. ditr. corque vetusta meum. nisi quam sumes.   umidaque est fletu littera facta meo. perdis aquam? Nec vos prostituit mea vox. 85-98. part. inf. dearum. de mundi ac terrarum magnitudine. cum in reliquis fere rebus. abs. ditr. tr. Caes. qui discunt. or. quid perditis? omnia constant. Ut iam decipiant. or. or. compl. circ. 219 Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt. dic mihi. or. ditr. or. atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metu mortis neglecto. litteris confisos minus memoriae studere: quod fere plerisque accidit. inf. V . sed neque cui recitem quisquam est mea carmina. V . In primis hoc volunt persuadere. ars III. Quis vetet adposito lumen de lumine sumi? Quisve cavo vastas in mare servet aquas? Et tamen ulla viro mulier «non expedit» inquit?   Quid. 1-23. nec qui auribus accipiat verba Latina suis. gall. 87-100. tutaque iudicio littera nostra suo est. or. abs. de rerum natura. VI. inque sinum maestae labitur imber aquae. IV. Multa praeterea de sideribus atque eorum motu. abl. rel. Sed me flaminibus venti maioris iturum. rég. 232 Universidad de la República ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. provehat aura levis. or. ger. or. non interire animas. saepe tamen dixi «cui nunc haec cura laborat? an mea Sauromatae scripta Getaeque legent?» Saepe etiam lacrimae me sunt scribente profusae. ag. trist. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. 1. quod neque in vulgum disciplinam efferri velint neque eos. Neque fas esse existimant ea litteris mandare. sed vana timere Damna vetat: damnis munera vestra carent. Mille licet sumant. or. cuius rei nulla est occultatio. studia generis ac familiae vestrae ▪ or. V . abl. . totoque Helicone relicto scribere temptabam verba soluta modis. or. plurimarum artium atque optimarum nota mihi ▪ gen. inf. 5. rel. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus. predic. part. Deorum numero eos solos ducunt. obj. abl. 1-4. gall. Qui diutissime impuberes permanserunt. rel. ceterarum rerum studia et doctrina et praeceptis et arte constare. V . 222 at mihi iam puero caelestia sacra placebant. ditr. 1-15. Novi enim te. quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda. IV. Comisión Sectorial de Enseñanza 233 224 «Ego vero istud non postulo» inquies. ag. novi patrem. Qua re suo iure noster ille Ennius sanctos appellat poetas. circ. humanitatis. or. or. 10. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. Caes. Solem et Vulcanum et Lunam. 21. V . sunt. quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur. abs. ali vires nervosque confirmari putant. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. inf. indir. sed parum attenditis: Cic. sponte sua carmen numeros veniebat ad aptos. tr. VI. or.   et quod temptabam scribere versus erat. novi domum nomenque vestrum. 12-13. Ita mehercule existimo. partit. tr. inf. Hor. ditr. maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali staturam. quod quasi deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. Cic. ▪ v. inf. Lig. 18. Itaque certo scio vos non petere sanguinem. dat. ▪ ▪ ▪ ▪ or.objet.   saepe pater dixit «studium quid inutile temptas? Maeonides nullas ipse reliquit opes». praesens divus habebitur Augustus adiectis Britannis imperio gravibusque Persis. 221 Caelo tonantem credidimus Iovem regnare. abs. III. 19-26. part. neque sacrificiis student. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit: ab parvulis labori ac duritiae student. Tubero. or. carm. motus eram dictis. predic. Arch. virtutis. def. VIII. Ov. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. Nam neque druides habent. doctrinae. V . objet. or. compl. V. 223 Atqui sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus. reliquos ne fama quidem acceperunt. subj. qui rebus divinis praesint. poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam spiritu inflari.220 Germani multum ab hac consuetudine differunt. or. gen. trist. inque suum furtim Musa trahebat opus. rel. rég. aen. II. artificumque manus inter se operumque laborem miratur. 8. sat. 1-13.225 hoc primum in luco nova res oblata timorem leniit. ▪ predic. ▪ or. «Achate. sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt. sed qui sunt ex his nati.» Sic ait. Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillem. quo primum virgo quaeque deducta est. V. carm. neque multum a Gallica differunt consuetudine. sunt in pugna aspectu. nes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis. quae regio in terris nostri non plena laboris? en Priamus! sunt hic etiam sua praemia laudi. 412-413. atque hoc horridiores ▪ or. tr. gall. capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa ▪ rég. 234 . 228 laudato ingentia rura. quod caeruleum efficit colorem. constitit.▪ circ. 229 «Ter uncti transnanto Tiberim. reginam opperiens. et lacrimans. V . or. solve metus. hic primum Aeneas sperare salutem ausus et adflictis melius confidere rebus. rel. sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. atque animum pictura pascit inani multa gemens. 27-28. irriguumque mero sub noctem corpus habento». somno quibus est opus alto. georg. superl. rég. quae fortuna sit urbi. III. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt. «quis iam locus». 227 dona praesentis cape laetus horae ac linque severa. 14. praeter caput et labrum superius. subj. rel. subj. part. Verg. ▪ predic. largoque umectat flumine voltum. Interiores plerique frumenta non serunt. inquit. 450-465. Universidad de la República ▪ or. obj. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. 7-9. eorum habentur liberi. 226 Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt. feret haec aliquam tibi fama salutem. exiguum colito. 1. Verg. Caes. dum. dat. Uxores habent deni duodenique inter se commu. abl. indir. rel. abs. II. namque sub ingenti lustrat dum singula templo. Hor. quae regio est maritima omnis. Hor. I. videt Iliacas ex ordine pugnas bellaque iam fama totum volgata per orbem. Ov. nulli illum iuvenes. 234 multi illum iuvenes. 72-74. iterum quae digna legi sint scripturus. V . aliquis nostris ex ossibus ultor. ▪ or. 231 nemo enim est tam senex qui se annum non putet posse vivere. ad quos sua verba remittat. I. 235 adspicit hunc trepidos agitantem in retia cervos vocalis nymphe. aen. Ov. intr. qui face Dardanios ferroque sequare colonos. exoriare. ▪ or. 353-355. III. III. rel. ▪ or. III. rel. Hor. ▪ or. rel. Verg. 236 natura repugnat nec sinit. olim. act. stirpem et genus omne futurum exercete odiis. quocumque dabunt se tempore vires. nullus amor populis nec foedera sunto.230 tum vos. Cic. ▪ or. IV. 26. o Tyrii. ▪ or. Comisión Sectorial de Enseñanza 235 . illa parata est exspectare sonos. Verg. Ov. 356-358. neque te ut miretur turba labores. nullae tetigere puellae. part. 622-627. ▪ or. quod sinit. multae cupiere puellae. met. 233 Saepe stilum vertas. sed. incipiat. contentus paucis lectoribus. rel. nunc. met. 232 horrendum et dictu video mirabile monstrum. met. III. inf. ▪ per. quae nec reticere loquenti nec prior ipsa loqui didicit. cinerique haec mittite nostro munera. sed fuit in tenera tam dura superbia forma. ▪ or. Cato VII. sat. aen. ▪ circ. 10. sup. 24. 376-378. resonabilis Echo. ▪ or. rel. Universidad de la República ▪ or.237 respicit et rursus nullo veniente «quid» inquit «me fugis?» et totidem. III. qui vivit in illa. Ov. rel. intr. inf. Ov. III. ▪ or. perdes! ista repercussae. quam cernis. met. V . met. met. vox tantum atque ossa supersunt: vox manet. 243 quid videat. III. 430-435. ossa ferunt lapidis traxisse figuram. ▪ or. ▪ or. met.   ▪ or. 236 . III. met. visae correptus imagine formae ▪ or. Ov. 427. sitis altera crevit. 415-517. avertere. quot dixit. met. tr. Ov. ▪ or. sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae. 238 spreta latet silvis pudibundaque frondibus ora protegit et solis ex illo vivit in antris. est nusquam. III. ▪ or. quod umbra est. V . 401. rel. 242 inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti. uritur illo. tecum venitque manetque . 241 dumque sitim sedare cupit. corpus putat esse. 383-384. tr. V . ▪ or. Ov. V . credule. quod amas. quid frustra simulacra fugacia captas? quod petis. rel.   atque oculos idem. tr. 240 …sonus est. nescit. spem sine corpore amat. sed quod videt. V . verba recepit. dumque bibit. intr. 393-395. 396-399. Ov. imaginis umbra est: nil habet ista sui. III. ▪ or. ▪ or. rel. 239 et tenuant vigiles corpus miserabile curae adducitque cutem macies et in aera sucus corporis omnis abit. Ov. III. incitat error. part. met. qui decipit. III. intr. 508-510. rel. 156. nec corpus remanet. Ov. III. ille caput viridi fessum submisit in herba. tr. uror amore mei: flammas moveoque feroque. Comisión Sectorial de Enseñanza 237 . met. met. nec me mea fallit imago. croceum pro corpore florem inveniunt foliis medium cingentibus albis. ▪ or. met.   Ov. ▪ or. dictoque vale «vale» inquit et Echo. V . tr. II. III. III. V . Hor. quid faciam? roger anne rogem? quid deinde rogabo?   quod cupio mecum est: inopem me copia fecit. ▪ or. 491-493.244 iste ego sum: sensi. quondam quod amaverat Echo. ▪ or. ▪ or. ▪ or. 246 ultima vox solitam fuit haec spectantis in undam: «heu frustra dilecte puer!» totidemque remisit   verba locus. rel. V . epist. 245 et neque iam color est mixto candore rubori. ▪ or. met. intr. Ov. ▪ circ. V . intr. 463-466. 499-502. nec vigor et vires et quae modo visa placebant. Ov. 248 Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio. 1. V . 247 iamque rogum quassasque faces feretrumque parabant: nusquam corpus erat. 2. ubi caelum condidit umbra Iuppiter. quod ipse. ▪ ▪ ▪ ▪ or. Hor. sed moriamur. scribo tamen. Alcinoique in cute curanda plus aequo operata iuventus. discas. quem dederat cursum Fortuna. vixi et. parte or. et rebus nox abstulit atra colorem.» ait. 250 Ibant obscuri sola sub nocte per umbram perque domos Ditis vacuas et inania regna. inf. gerund. neque salutis nostrae rationem habendam nobis esse sine dignitate. 7. subj.249 hic. or. aen. 251 Quod eo ad te brevius scribo. rel. cui pulchrum fuit in medios dormire dies et   ad strepitum citharae cessatum ducere curam. quam discendo cognovi. or. I. inf. quia me status hic rei publicae non delectat. litteris omnibus a pueritia deditus. rel. 252 nos numerus sumus et fruges consumere nati. gerund. V . et nunc magna mei sub terras ibit imago. aen. atr. mea moenia vidi. accipite hanc animam meque his exsolvite curis. V . «sic. heu! nimium felix. ut te admoneam. 27-31. or. circ. Verg. sic iuvat ire sub umbras hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus et nostrae secum ferat omina mortis» Verg. Cic. intr. VI. ger. paulum lacrimis et mente morata incubuitque toro dixitque novissima verba: dulces exuviae. experiendo tamen magis. «moriemur inultae. tu. tr. IV. rel. postquam Iliacas vestis notumque cubile conspexit. ▪ ▪ ▪ ▪ ac. peregi. predic. 648-662. neque dignitatis sine salute. tuis rebus integris. si litora tantum numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae!» dixit et os impressa toro. quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in silvis. I. ulta virum poenas inimico a fratre recepi. epist. 268-272. urbem praeclaram statui. epist. or. felix. dum fata deusque sinebat. Universidad de la República ▪ or. sponsi Penelopae nebulones. subj. predic. or. 238 . ▪ or. ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ or. aen. 435-440.253 “disce. Comisión Sectorial de Enseñanza 239 . part.” Verg. fortunam ex aliis. XII. nunc te mea dextera bello defensum dabit et magna inter praemia ducet: tu facito. ▪ or. abs. virtutem ex me verumque laborem. ▪ abl. mox cum matura adoleverit aetas. puer. sis memor et te animo repetentem exempla tuorum et pater Aeneas et avunculus excitet Hector. . 25 Refiere a las mascarillas fúnebres con que las familias patricias honraban a sus antepasados. X. XI. quae mihi ex imagine25 eius quam ex ipso erat notior. Fue aliado romano y amigo personal del Africano. reliqui caelites. Es el artífice de la prosa latina. sed etiam dicta meminisset. con quien departe acerca del destino de Roma y del suyo propio. et. ille me de nostra re publica percontatus est. Videsne illam urbem.). nihil mihi fuit potius. militum. Cornelium Scipionem.Lecturas 254 M. ita numquam ex animo meo discedit illius optimi atque invictissimi viri memoria. I. Tullii Ciceronis21 De Re Publica VI. quae parere populo Romano coacta per me renovat pristina bella nec potest quiescere (ostendebat autem Carthaginem de excelso et pleno stellarum illustri et claro quodam loco) ad quam tu oppugnandam nunc venis paene miles? hanc hoc biennio consul evertes. cum senex nihil nisi de Africano loqueretur omniaque eius non facta solum. ad quem ut veni. et qui ad multam noctem vigilassem. sed ille: Ades. vobisque. inquit. Cic. cuius ego nomine ipso recreor. quod habes adhuc a nobis hereditarium. equidem cohorrui. Scipio. las Epístolas. inquit. cum autem Carthaginem 21 Marco Tulio Cicerón (106-43 a. ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale. ut scitis. huésped del rey Masinisa. complexus me senex collacrimavit aliquantoque post suspexit ad caelum et: Grates. Comisión Sectorial de Enseñanza 241 . ut cubitum discessimus. familiae nostrae iustis de causis amicissimum. tibi ago. quod.).24 conspicio in meo regno et his tectis P. Cf. summe Sol. quod eramus locuti. 24 «Antes de emigrar de esta vida»: se aventura aquí el destino de los hombres virtuosos. C. Escipión. quale de Homero scribit Ennius. eritque cognomen id tibi per te partum. me et de via fessum. multisque verbis ultro citroque habitis ille nobis consumptus est dies. Fue un político activo y controversial que adhirió a la facción de los optimates romanos. artior quam solebat somnus complexus est.   Cum in Africam venissem M. quam ut Masinissam23 convenirem regem. quem ubi agnovi. X. 22 El libro sexto del diálogo Acerca de la República trata sobre la inmortalidad del alma y los premios que esperan a los hombres virtuosos. trade memoriae. 12. los libros de retórica. hic mihi (credo equidem ex hoc.’ Manilio consuli ad quartam legionem tribunus. de filosofía y los escritos jurídicos. de quo videlicet saepissime vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit ea forma. animo et omitte timorem. fit enim fere. 23 Rey de Numidia (240 a. deinde. se reencuentra en sueños con Escipión el Africano. C. tusc. que le había devuelto al nieto capturado por los cartagineses. IX-XXVI Somnium Scipionis22 S. antequam ex hac vita migro. su abuelo. quae dicam. Escribió numerosas obras entre las que se desatacan los Discursos. Post autem apparatu regio accepti sermonem in multam noctem produximus. deinde ego illum de suo regno. deligere iterum consul absens bellumque maximum conficies. et parumper audite cetera. te senatus. quae terra dicitur. in quo nitatur civitatis salus. acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati. Publi. qui tuerentur illum globum. cuius hoc templum29 est omne. circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint. offendes rem publicam consiliis perturbatam nepotis mei. istis te corporis custodiis liberaverit. quorum uterque plenus alter altera de causa habetur. vestra vero. duoque hi numeri. inquam. «todo lo que ves». divinis animatae mentibus. es la creación divina. XIII. Hic ego. Aquí. te omnes boni. quoniam haec est vita. vita mors est. Hic tu. qui omnem mundum regit26. equidem vim lacrimarum profudi. quae civitates27 appellantur. iisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus. quaesivi tamen. harum rectores et conservatores hinc profecti huc revertuntur. inquit. ne me e somno excitetis. quod conspicis. ingenii consiliique tui. 29 El templum es el espacio consagrado a los dioses. Africane. Quin tu aspicis ad te venientem Paulum patrem? Quem ut vidi. huc tibi aditus patere non potest. leniter arridens Scipio: St! quaeso. quod quidem in terris fiat. quos nos exstinctos arbitraremur. 28 Se insiste en la idea del origen celestial de las acciones políticas. Numantiam exscindes. pater sanctissime atque optime. in te unum atque in tuum nomen se tota convertet civitas. quod conspicis. nihil est enim illi principi deo. Quaeso. Sed quo sis.  nisi enim deus is. quem in hoc templo medium vides. Graeciam. ostendas oportebit patriae lumen animi. qui e corporum vinculis tamquam e carcere evolaverunt. quae globosae et rotundae.deleveris. ac. Asiam. 242 Universidad de la República . nam cum aetas tua septenos octiens solis anfractus reditusque converterit. atque ut ego primum fletu represso loqui posse coepi. etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a meis. inquit. sed eius temporis ancipitem video quasi fatorum viam. 26 «Un dios que rige al mundo»: apuesta monoteísta que se reitera desde el eclecticismo ciceroniano. qui patriam conservaverint. dictator rem publicam constituas oportet. auxerint. ille autem me complexus atque osculans flere prohibebat. sic habeto: omnibus. hi vivunt. homines enim sunt hac lege generati.28 XIV. adiuverint. ubi beati aevo sempiterno fruantur. Syriam. Hic cum exclamasset Laelius ingemuissentque vehementius ceteri. te socii. certum esse in caelo definitum locum. inquit ille. XV. quae dicitur. ne multa. XII. Immo vero. te Latini intuebuntur. ut Africanum audio dicere. quae sidera et stellas vocatis. viveretne ipse et Paulus pater et alii. triumphum egeris censorque fueris et obieris legatus Aegyptum. Africane. si impias propinquorum manus effugeris. quare et tibi. por cuya virtud los hombres regresan al cielo. quid moror in terris? quin huc ad vos venire propero? Non est ita. sed cum eris curru in Capitolium invectus. tu eris unus. 27 El concepto de «ciudad» entendido como la reunión de los hombres sujetos a un estado de derecho. alacrior ad tutandam rem publicam. circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quae ultima a caelo. quas numquam ex hoc loco vidimus. dux et princeps et moderator luminum reliquorum. qui te genui. in quo sunt infixi illi. qui versantur retro contrario motu atque caelum. tum rutilus horribilisque terris. iam ipsa terra ita mihi parva visa est. iustitiam cole et pietatem. alter Mercurii cursus. ut ego. sed tamen pro rata parte ratione distinctis impulsu et motu ipsorum orbium efficitur et acuta cum gravibus temperans varios aequabiliter concentus efficit. paeniteret. quam in terris Saturniam nominant. supra lunam sunt aeterna omnia. deinde est hominum generi prosperus et salutaris ille fulgor. Quid? Hic. ex hominum vita migrandum est. quas esse numquam suspicati sumus. orbem lacteum nuncupatis. qui intervallis disiunctus imparibus. ille. summus ipse deus arcens et continens ceteros. entendida como el principio de respeto y adoración a los antepasados —la patria— y a los dioses. qui complet aures meas tantus et tam dulcis sonus?  XVI. ne munus humanum adsignatum a deo defugisse videamini. XVIII. XVII. gravissimo autem hic lunaris atque infimus. neque movetur et infima est. quorum unus est caelestis. inquit Africanus. hunc ut comites consequuntur Veneris alter. ut avus hic tuus. et in eam feruntur omnia nutu suo pondera. inquam. in infimoque orbe luna radiis solis accensa convertitur. stellarum cursus sempiterni. stellarum autem globi terrae magnitudinem facile vincebant. et natura fert. inquit. a quo ille est vobis datus. ex quibus erat ea minima. quem Martium dicitis. citima terris luce lucebat aliena.et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis nec iniussu eius. 30 Iustitia y pietas son conceptos clave en la definición del hombre romano. mens mundi et temperatio. qui volvuntur. ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum. El sentido de la pietas. ut me imperii nostri. El ius romanun permanece en la tradición codificada del derecho de Occidente. et eae magnitudines omnium. qui reliquos omnes complectitur. cuius conversio est concitatior. ex altera autem acute sonent. se matiza con el advenimiento de la filosofía cristiana.  cui subiecti sunt septem. nam ea. erant autem eae stellae. Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia videbantur. nec enim silentio tanti motus incitari possunt. deinde subter mediam fere regionem Sol obtinet. ut extrema ex altera parte graviter. quem vides (erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens). acuto ex excitato movetur sono. nam terra nona inmobilis manens una sede semper haeret complexa medium mundi . ut a Graiis accepistis. qui iam vixerunt et corpore laxati illum incolunt locum. Quam cum magis intuerer. quae in templa veneris? novem tibi orbibus vel potius globis conexa sunt omnia. tanta magnitudine. ex quibus unum globum possidet illa. qui dicitur Iovis. infra autem iam nihil est nisi mortale et caducum praeter animos munere deorum hominum generi datos. quae est media et nona. Scipio. ut cuncta sua luce lustret et compleat. ut me recepi. quem vos. Comisión Sectorial de Enseñanza 243 Hic est. tum in patria maxima est.30 quae cum magna in parentibus et propinquis.  sed sic. sin embargo. extumus. quis est. tellus. Quae cum intuerer stupens. Quaeso. quo quasi punctum eius attingimus. quousque humi defixa tua mens erit? nonne aspicis. quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus. quem incolitis. illa humana contemnito. XX. quae Catadupa31 nominantur. XXI. ut est. quem cernis. inquit. cum ab iis nullus fuerit. qui nec pauciores et certe meliores fuerunt viri. a quibus exspectare gloriam certe nullam potestis. sed partim obliquos. quae si tibi parva. praesertim cum apud eos ipsos. Cernis autem eandem terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam cingulis. in quo qui insistunt. e quibus duos maxime inter se diversos et caeli verticibus ipsis ex utraque parte subnixos obriguisse pruina vides.locum. quod Atlanticum. praecipitat ex altissimis montibus. qui numerus rerum omnium fere nodus est. angustata verticibus. quod magnum. quae illum locum adcolit. ipsi autem. eiusque radiis acies vestra sensusque vincitur. sermonem fore de te. quod docti homines nervis imitati atque cantibus aperuerunt sibi reditum in hunc locum. hic vero tantus est totius mundi incitatissima conversione sonitus. adversa vobis urgent vestigia. quem Oceanum appellatis in terris. hoc sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt. sicut alii. vides. sicut. qui ante nati sunt? XXII. nemo unius anni memoriam 31 Las cataratas del Nilo. tamen propter eluviones exustionesque terrarum. te sedem etiam nunc hominum ac domum contemplari. propter magnitudinem sonitus sensu audiendi caret. Tum Africanus: Sentio. ubi Nilus ad illa. quae colitur a vobis. septem efficiunt distinctos intervallis sonos. ut eum aures hominum capere non possint. ita videtur. quas accidere tempore certo necesse est. 244 Universidad de la República . illi autem octo cursus. medium autem illum et maximum solis ardore torreri. nec est ullus hebetior sensus in vobis. sed ne diuturnam quidem gloriam assequi possumus. lateribus latior. a quibus audiri nomen nostrum potest. nihil ad vestrum genus. omnis enim terra. hic autem alter subiectus aquiloni. qui postea nascentur. qui praestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt. haec caelestia semper spectato. Haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem. parva quaedam insula est circumfusa illo mari. quorum australis ille. vastas solitudines interiectas eosque. sicut intueri solem adversum nequitis. duo sunt habitabiles. qui de nobis loquuntur. ex his ipsis cultis notisque terris num aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel Caucasum hunc. quid autem interest ab iis. transcendere potuit vel illum Gangem tranatare? quis in reliquis orientis aut obeuntis solis ultimis aut aquilonis austrive partibus tuum nomen audiet? quibus amputatis cernis profecto. in quibus eadem vis est duorum. partim etiam adversos stare vobis. ea gens. non modo non aeternam. qui incolunt terram. ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit. quam loquentur diu? Quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum deinceps laudes unius cuiusque nostrum a patribus acceptas posteris prodere. cerne quam tenui vos parte contingat. quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. ubi habitatur.  tu enim quam celebritatem sermonis hominum aut quam expetendam consequi gloriam potes? vides habitari in terra raris et angustis in locis et in ipsis quasi maculis. qui tamen tanto nomine quam sit parvus. non modo interruptos ita esse. partim transversos. XIX. in quo omnia sunt magnis et praestantibus viris. cuius quidem anni nondum vicesimam partem scito esse conversam. vivendi finem habeat necesse est. ita fit. quia numquam deseritur a se. nec umquam de ullo perennis fuit et obruitur hominum interitu et oblivione posteritatis exstinguitur. non esse te mortalem. ecl. qui tam regit et moderatur et movet id corpus. quem forma ista declarat. quando finem habet motus. quid de te alii loquantur. nec enim esset id principium. quas vides. cuncta astra redierint eandemque totius caeli discriptionem longis intervallis rettulerint. non ea figura. nam principium exstinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex se aliud creabit. quod autem motum adfert alicui. Verg. qui viget. quodque ipsum agitatur aliunde. ipsi videant. quin etiam ceteris. neque te sermonibus vulgi dedideris nec in praemiis humanis spem posueris rerum tuarum. homines enim populariter annum32 tantum modo solis. sermo autem omnis ille et angustiis cingitur iis regionum. Deum te igitur scito esse. vel concidat omne caelum XXIV. 22. quandoque ab eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit.  Et ille: Tu vero enitere et sic habeto. tum signis omnibus ad principium stellisque revocatis expletum annum habeto. la doctrina de la inmortalidad y la transmigración de las almas. Nam quod semper movetur. alte spectare si voles atque hanc sedem et aeternam domum contueri. Africane. quamquam a pueritia vestigiis ingressus patris et tuis decori vestro non defui. tum ille vere vertens annus appellari potest. namque ut olim deficere sol hominibus exstinguique visus est. quam hunc mundum ille princeps deus. Cic. sic fragile corpus animus sempiternus movet. sed corpus hoc. nec enim tu is es. ne occidit quidem umquam. de Platón. Quae cum dixisset: Ego vero. sed mens cuiusque is est quisque. inquam.33 XXV. quod gigneretur aliunde. si quidem est deus. quanti tandem est ista hominum gloria. solum igitur. quodsi numquam oritur. si quidem necesse est a principio oriri omnia. qui sentit. Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris. unde semel profecta sunt. sed loquentur tamen. quae digito demonstrari potest. La fuente es el Fedro. de aquí en adelante. suis te oportet inlecebris ipsa virtus trahat ad verum decus. qui meminit. reditu metiuntur. in quo vix dicere audeo quam multa hominum saecula teneantur. quae moventur. 32 Cf.consequi possit. Cf. hoc principium est movendi. cum Romuli animus haec ipsa in templa penetravit. ipsum autem nulla ex re alia nasci potest. cum autem ad idem. nam ex principio oriuntur omnia. cui praepositus est. quod ipsum a se movetur. I. numquam ne moveri quidem desinit. tusc. IV. principii autem nulla est origo. id est unius astri. quae pertinere vix ad unius anni partem exiguam potest? igitur. qui providet. aeternum est. hic fons. XXIII. id autem nec nasci potest nec mori. Comisión Sectorial de Enseñanza 245 . ut motus principium ex eo sit. si quidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli aditus patet. et ut mundum ex quadam parte mortalem ipse deus aeternus. nunc tamen tanto praemio exposito enitar multo vigilantius. quod se movet. 33 Se postula. Cum pateat igitur aeternum id esse. corporibus elapsi circum terram ipsam volutantur nec hunc in locum nisi multis exagitati saeculis revertuntur. la alusión al hígado como sede de las emociones y el placer. Épodos y Odas. precor. idque ocius faciet. 35 La oda a Ligurino. quod autem est animal. revela a un poeta maduro que cede. Perteneció al Círculo de Mecenas y escribió. qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne. ego somno solutus sum. . junto a Virgilio. el clásico por excelencia. hanc tu exerce optimis in rebus! sunt autem optimae curae de salute patriae.8 a. Se considera. una de las más intensas de la lírica horaciana. comissabere Maximi. conocida como el Arte Poética—. bajo su auspicio. qua a primo impulsa moveatur. a las dulzuras y a la zozobra del amor. desine. quibus agitatus et exercitatus animus velocius in hanc sedem et domum suam pervolabit. si torrere iecur36 quaeris idoneum. quis est. en la expresión del arte universal.). neque nata certe est et aeterna est. Venus. Horatii Flacci34 Carminum Liber IV. dulcium mater saeva Cupidinum. I. circa lustra decem flectere mollibus iam durum imperiis: abi. 1-40 Intermissa. quae si est una ex omnibus. quo blandae iuvenum te revocant preces.omnisque natura et consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur. id motu cietur interiore et suo: nam haec est propria natura animi atque vis. diu35 rursus bella moves. Ille discessit. namque eorum animi. las Sátiras. cada vez. contemplans quam maxime se a corpore abstrahet. si iam tum. C. tempestivius in domum Pauli purpureis ales oloribus. quae extra erunt. quae sese moveat. cum erit inclusus in corpore. quod pulsu agitatur externo. non sum qualis eram bonae sub regno Cinarae. 36 Se reitera. ante su propio asombro. las Epístolas —entre las que se destaca la dirigida a los Pisones. Es uno de los líricos más creativos y virtuosos del período augustal.  XXVI. en los antiguos. 255 Q. qui se corporis voluptatibus dediderunt earumque se quasi ministros praebuerunt impulsuque libidinum voluptatibus oboedientium deorum et hominum iura violaverunt. parce precor. Ha legado a la tradición una obra largamente imitada y los tópicos de su poesía se reviven. Universidad de la República 246 34 Quinto Horacio Flaco (65. eminebit foras et ea. quod a se ipso moveatur. namque et nobilis et decens et pro sollicitis non tacitus reis et centum puer artium late signa feret militiae tuae. XXX. 1-16 Exegi monumentum aere perennius37 37 Esta oda marca el cierre del tercer libro de los Carmina horacianos. iam volucrem sequor te per gramina Martii Campi. sed cur heu.   Comisión Sectorial de Enseñanza 247 256 Q. illic plurima naribus duces tura lyraeque et Berecyntiae delectabere tibia mixtis carminibus non sine fistula. dure. me nec femina nec puer iam nec spes animi credula mutui nec certare iuvat mero nec vincire novis tempora floribus. illic bis pueri die numen cum teneris virginibus tuum laudantes pede candido in morem Salium ter quatient humum. Albanos prope te lacus ponet marmoream sub trabe citrea. et. cur manat rara meas lacrima per genas? cur facunda parum decoro inter verba cadit lingua silentio? nocturnis ego somniis iam captum teneo. la angustia ante la muerte y la permanencia a través de la . Horatii Flacci Carminum Liber III. quandoque potentior largi muneribus riserit aemuli. volubilis. te per aquas. El autor confirma uno de los tópicos centrales del clasicismo latino. Ligurine. geluque flumina constiterint acuto? dissolve frigus ligna super foco large reponens atque benignius deprome quadrimum Sabina. 1-24 Vides ut alta stet nive candidum38 Soracte. permitte divis cetera.. ex humili potens princeps Aeolium carmen ad Italos deduxisse modos. «deja todo lo demás a los dioses». 248 .. non Aquilo inpotens possit diruere aut innumerabilis annorum series et fuga temporum.regalique situ pyramidum altius. presenta el tópico del carpe diem expresado para la posteridad en la I. IX. 39 Montaña situada al norte de Roma. merum diota. usque ego postera crescam laude recens. de raíz epicureísta. Horatii Flacci Carminum Liber I. non omnis moriar multaque pars mei vitabit Libitinam. o Thaliarche. consciente de su juventud. qua violens obstrepit Aufidus et qua pauper aquae Daunus agrestium regnavit populorum. 38 La oda a Taliarco. 11 (tu ne quaesieris…). comam. qui simul stravere ventos aequore fervido Universidad de la República deproeliantes. dicar. Melpomene. dum Capitolium scandet cum tacita virgine pontifex. 257 Q.39 nec iam sustineant onus silvae laborantes. de amplia repercusión en la tradición literaria posterior. nec cupressi poesía (non omnis moriar.). el vino y el amor perpetúan un presente en que el hombre. quod non imber edax. el fuego. Con el impresionante —y quizás simbólico— marco de las cumbres heladas. sume superbiam quaesitam meritis et mihi Delphica lauro cinge volens. 258 Q. X. quid sit futurum cras. saepius ventis agitatur ingens pinus et celsae graviore casu decidunt turres feriuntque summos Comisión Sectorial de Enseñanza 249 fulgura montis. es decir. nunc et latentis proditor intumo gratus puellae risus ab angulo pignusque dereptum lacertis aut digito male pertinaci. caret invidenda sobrius aula. auream42 quisquis mediocritatem43 diligit. Horatii Flacci Carminum Liber II. fortaleza y prudencia. nimium premendo litus iniquum. 42 Feliz. tutus caret obsoleti sordibus tecti. Para la generación que surge de las guerras civiles. la oda plantea la necesidad de una vida tendiente a la aurea mediocritas. con clara adhesión a la filosofía estoica. dum procellas cautus horrescis. 43 El concepto es de origen griego. 40 Dedicada a Licinio Murena. 41 Sobrentendido: remis. nunc et Campus et areae lenesque sub noctem susurri composita repetantur hora. fuge quaerere et quem Fors dierum cumque dabit. el poeta recomienda. . con ambiciones individuales y ánimo guerrero.nec veteres agitantur orni. donec virenti canities abest morosa. 1-24 Rectius vives. neque altum40 semper urgendo41 neque. deseable. a lograr el justo medio que requiere templanza y moderación en todas las acciones. lucro appone nec dulces amores sperne puer neque tu choreas. Licini. ). C. en manos de Casio y Bruto. Rebus angustis animosus atque fortis appare: sapienter idem contrahes vento nimium secundo turgida vela. quod amicus. ut socios atque amicos non modo 44 El hombre. de sus obras se conservan la Guerra de las Galias y la Guerra civil. Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit. Ariovistus ex equis ut colloquerentur et praeter se denos ad colloquium adducerent. cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet. idem summovet. Se destacó como escritor. ut omni tempore totius Galliae principatum Aedui tenuissent. sometido siempre a los designios divinos. en Germania y en la cuenca del Mediterráneo. ut erat dictum.46 259 C. prius etiam quam nostram amicitiam appetissent. et olim sic erit: quondam cithara tacentem suscitat Musam neque semper arcum45 tendit Apollo. Iulii Caesaris47 Commentariorum De Bello Gallico Liber I. metuit secundis alteram sortem bene praeparatum pectus. beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum. quae senatus consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent.44 Informes hiemes reducit Iuppiter. Hic locus aequo fere spatio ab castris Ariovisti et Caesaris aberat. si male nunc. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. en el cierre. quam equis devexerat. fue un político notable y reformador social que adhirió a la facción de los populares. Populi Romani hanc esse consuetudinem. Su acción militar extendió los dominios de Roma en la Galia. passibus ducentis ab eo tumulo constituit. 1-9 Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. illum. De origen patricio. Legionem Caesar. Universidad de la República 250 45 El arco con que Apolo lanza los dardos envenenados. Non. Ubi eo ventum est. quod rex appellatus esset a senatu. quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Aeduis intercederent. XLIII. .sperat infestis. Son de discutida autoría la Guerra de África y la Guerra de Hispania. 46 El poeta retoma. postulavit. la imagen marina del comienzo 47 Cayo Julio César (100-44 a. Murió como resultado de una conspiración del senado romano. debe desconfiar de la fortuna. quod munera amplissime missa. Docebat etiam. ad colloquium venerunt. quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui docebat. Eo. su hijo adoptivo. Comisión Sectorial de Enseñanza 251 . Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat. si in nostros fines impetum faceret. Quod fratres Aeduos appellatos diceret. non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam. ut non sciret neque bello Allobrogum proximo Aeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in is contentionibus.48 260 C. honore auctiores velit esse. XLIV. eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac superatas esse. iniquum esse de stipendio recusare. dignitate. non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse. si pace uti velint. obsides ipsorum voluntate datos. quam appetierit. Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. obsides redderet. cur in suas possessiones veniret? Provinciam suam hanc esse Galliam. idque se ea spe petisse. Se prius in Galliam venisse quam populum Romanum. sicut illam nostram. multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum: id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia. id se sui muniendi. non Galliae impugnandae causa facere: eius rei testimonium esse. Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio. 1-13 Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit. quod vero ad amicitiam populi Romani attulissent. quas Aedui secum et cum Sequanis habuissent. non detrimento esse oportere. Si iterum experiri velint. Non sese Gallis. quod in suo iure se interpellaremus. sic item nos esse iniquos. Iulii Caesaris Commentariorum De Bello Gallico Liber I. a quien recuerda que la costumbre del pueblo romano es proteger a sus aliados y amigos. si nullam partem Germanorum domum remittere posset. Quod si discessisset et liberam possessionem 48 Este fragmento de los Comentarios relata la entrevista de César con Ariovisto. auxilio populi Romani usos esse. Vt ipsi concedi non oporteret. sed defenderit. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus. quod exercitum in Gallia habeat. sed gratia. sese illum non pro amico. Quod si eum interfecerit. quod sua voluntate ad id tempus pependerint. sed hoste habiturum. at ne quos amplius Rhenum transire pateretur. Quid sibi vellet. non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum. quod victores victis imponere consuerint. se iterum paratum esse decertare. sed rogatum et arcessitum a Gallis. stipendium capere iure belli. quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit. y darles el prestigio y la dignidad que conlleva su confianza. de suis virtutibus multa praedicavit: Transisse Rhenum sese non sua sponte. quorum omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. id eis eripi quis pati posset? Postulavit deinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Aeduis aut eorum sociis bellum inferret. sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac contra se castra habuisse. sedes habere in Gallia ab ipsis concessas.sui nihil deperdere. sui opprimendi causa habere. Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur. et gemino lumen ab orbe venit. stillantia sidera vidi. 49 La respuesta de Ariovisto a César es contundente: los germanos han cruzado a la Galia porque han sido convocados. Es uno de los líricos más exquisitos y representativos de la elegía romana. Perteneció al círculo de Mesala. las Heroidas. siqua fides. Las metamorfosis. quid valeat virus amantis equae. VIII. nec tamen eloquio lingua nocente caret.51 audiat! –est quaedam nomine Dipsas anus. quid gramen.49 261 P. 252 Universidad de la República . cum voluit.-17 d. el Arte de Amar. purpureus Lunae sanguine vultus erat. cum voluit. los Fastos. hanc ego nocturnas versam volitare per umbras suspicor et pluma corpus anile tegi. illa magas artes Aeaeaque carmina novit inque caput liquidas arte recurvat aquas. puro fulget in orbe dies. Ovidii Nasonis50 Amores Liber I. quid torto concita rhombo licia. 1-25 Est quaedam –quicumque volet cognoscere lenam. suspicor. y él no es ni tan bárbaro ni tan ignorante como para no conocer las intenciones de las legiones romanas que han atravesado los límites de la Provincia. Su poesía transita de la alegría juvenil y erótica a los versos sombríos del destierro al que fue condenado por Augusto y cuyos motivos nunca se conocieron. 51 Esta elegía.). ex re nomen habet –nigri non illa parentem Memnonis in roseis sobria vidit equis. 50 Publio Ovidio Nasón (43 a. las Tristes y las Pónticas. Basten los ejemplos de Pamphilus de amore. sanguine. evocat antiquis proavos atavosque sepulcris et solidam longo carmine findit humum. et fama est. C. scit bene. magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum. oculis quoque pupula duplex fulminat. Escribió los Amores. construye un personaje –el de la alcahueta– heredado de la tradición literaria romana y de larga descendencia en la literatura posterior. C.Galliae sibi tradidisset. a través de la incorporación de Dipsas. toto glomerantur nubila caelo. del Libro de Buen Amor y de la Celestina para reencontarse con la instigadora de amores ilícitos que saca provecho de la ingenuidad de las jóvenes que ceden a los beneficios de los filtros y los encantamientos. Haec sibi proposuit thalamos temerare pudicos. cum bene deiectis gremium spectabis ocellis. qui latus argueret. est etiam facies. pauper ero. habet. nec satis effectus unus et alter habent. respiciendus erit. nullo exercente senescit.fors me sermoni testem dedit.» Erubuit. quantum quisque ferat. curae. nunc Mars externis animos exercet in armis. emendus erat. stella tibi oppositi nocuit contraria Martis. quas frontis rugas in vertice portas. . canescunt turpi tecta relicta situ— forma. excute. has quoque. quam nemo rogavit— aut. me miseram. et cur non placeas? nulli tua forma secunda est. vestis bona quaerit haberi. qua se tibi conparet. si rusticitas non vetat. prodest. signo nunc Venus apta suo. at Venus Aeneae regnat in urbe sui. illi. si simules. nisi admittas. certior e multis nec iam invidiosa rapina est. labitur occulte fallitque volubilis aetas. Mars abiit. illa monebat talia —me duplices occuluere fores: «scis here te. forsitan inmundae Tatio regnante Sabinae noluerint habiles pluribus esse viris. ludunt formosae. dignus corpore cultus abest! tam felix esses quam formosissima. quid tibi desit. Comisión Sectorial de Enseñanza 253 et celer admissis labitur annus equis. de rugis crimina multa cadent. casta est. mea lux. «decet alba quidem pudor ora. si te non emptam vellet. Penelope iuvenum vires temptabat in arcu. ipsa rogat. aera nitent usu. te facta divite. prosit ut adveniens. vellem— non ego. iuveni placuisse beato? haesit et in vultu constitit usque tuo. en adspice! dives amator te cupiit. sed iste. verus obesse solet. corneus arcus erat. 254 . nec. et cave ne gratis hic tibi constet amor! saepe nega noctes. despice. ille tibi magno sit maior Homero. et. et faciant udas ille vel ille genas. siquem falles. et sibi pauca rogent —multos si pauca rogabunt. res est ingeniosa dare. quid iste tuus praeter nova carmina vates donat? amatoris milia multa leges. neve relentescat saepe repulsus amor. postmodo de stipula grandis acervus erit. quasi laesa prior. saepe simultates ira morata facit. crede mihi. credat amari. pauper amator. ipse deus vatum palla spectabilis aurea tractat inauratae consona fila lyrae. tolle tuos tecum. avos! quin. dum retia tendis. nec te decipiant veteres circum atria cerae. servus et ad partes sollers ancilla parentur. nonnumquam irascere laeso— vanescit culpa culpa repensa tua. tu periurare timeto— Universidad de la República commodat in lusus numina surda Venus. sed numquam dederis spatiosum tempus in iram. apte quid tibi possit emi. quae causas praebeat.plena venit canis de grege praeda lupis. ne fugiant. nec tu. amatorem flagitet ante suum! Parcius exigito pretium. Isis erit. quia pulcher erit. laxa ferenti. surda sit oranti tua ianua. qui doceant. quin etiam discant oculi lacrimare coacti. captos legibus ure tuis! nec nocuit simulatus amor. siquis erit capitis mercede redemptus. capitis modo finge dolorem. audiat exclusi verba receptus amans. poscet sine munere noctem. qui dabit. quod det. mox recipe. ut nullum patiendi colligat usum. et modo. sine. gypsati crimen inane pedis. Ecce. » Vox erat in cursu. commodet. cum me mea prodidit umbra. et longas hiemes perpetuamque sitim! 262 P. munera praecipue videat. quod numquam reddas. ille viri videat toto vestigia lecto factaque lascivis livida colla notis. Sacra roganda Via est. si tollas proelia. desde el destierro. Haec si praestiteris usu mihi cognita longo. sus últimos momentos en Roma. si dederit nemo. nec tulerint voces ventus et aura meas. saepe rogabis. ut non tamen omnia donet. narra la despedida de su familia y de sus amigos antes de partir a Tomos. ut mea defunctae molliter ossa cubent. ipsa roga! lingua iuvet mentemque tegat —blandire noceque. labitur ex oculis nunc quoque gutta meis. nutrix quoque carpat amantem. qua tot mihi cara reliqui. Ovidii Nasonis Tristium Liber I. Comisión Sectorial de Enseñanza 255 . III. cum te deficient poscendi munera causae.52 quae mihi supremum tempus in urbe fuit. non bene.et soror et mater. qua me discedere Caesar 52 En esta elegía Ovidio evoca. di tibi dent nullosque Lares inopemque senectam. iam prope lux aderat. cum multa abstuleris. fit cito per multas praeda petita manus. quae miserit alter. caveto. inpia sub dulci melle venena latent. cum repeto noctem. durat amor. quin albam raramque comam lacrimosaque vino lumina rugosas distraherentque genas. 1-100 Cum subit illius tristissima noctis imago. natalem libo testificare tuum! Ne securus amet nullo rivale. Intensamente dramática. saepe mihi dices vivae bene. at nostrae vix se continuere manus. «iamque oculis numquam templa videnda meis. imbre per indignas usque cadente genas. IV. Lunaque nocturnos alta regebat equos. pro culpa ne scelus esse putet. non mihi servorum. qui modo de multis unus et alter erant. et quamquam sero clipeum post vulnera sumo. quam qui Iovis ignibus ictus vivit et est vitae nescius ipse suae. quae nostro frustra iuncta fuere Lari. dicite. et tandem sensus convaluere mei. iamque quiescebant voces hominumque canumque. pueri quoque funere maerent. nata procul Libycis aberat diversa sub oris. non aliter stupui. quos urbs habet alta Quirini. quis me deceperit error. nec spatium nec mens fuerat satis apta parandi: torpuerant longa pectora nostra mora. 176. Verg. ut tamen hanc animi nubem dolor ipse removit. erat. ut quod vos scitis. dique relinquendi.» inquam. formaque non taciti funeris intus erat. caelestique viro. cum caperetur. Universidad de la República attamen hanc odiis exonerate fugam.53 haec facies Troiae. este salutati tempus in omne mihi. inque domo lacrimas angulus omnis habet. non aptae profugo vestis opisve fuit. quocumque aspiceres. poenae quoque sentiat auctor. luctus gemitusque sonabant. uxor amans flentem flens acrius ipsa tenebat. si licet exemplis in parvis grandibus uti. femina virque meo. 256 .finibus extremae iusserat Ausoniae. adloquor extremum maestos abiturus amicos. 53 Cf. nec poterat fati certior esse mei. comitis non cura legendi. «numina vicinis habitantia sedibus. hanc ego suspiciens et ad hanc Capitolia cernens. georg. denique «quid propero? Scythia est. quo mittimur». illa etiam ante Lares passis adstrata capillis contigit extinctos ore tremente focos. dum loquor et flemus. propositae quae foret apta viae. ultima sed iussae nox erat illa fugae. caelo nitidissimus alto. multaque in adversos effudit verba Penates pro deplorato non valitura viro. Comisión Sectorial de Enseñanza 257 nec mora. quid facerem? blando patriae retinebar amore. sermonis verba inperfecta relinquo. et ipse indulgens animo pes mihi tardus erat. amplectar: numquam fortasse licebit amplius. quosque ego dilexi fraterno more sodales. stella gravis nobis. singultu medios impediente sonos. saepe «vale» dicto rursus sum multa locutus.placato possum non miser esse deo. ter sum revocatus. o mihi Thesea pectora iuncta fide! dum licet. a! quotiens aliquo dixi properante «quid urgues? vel quo festinas ire. et domus et fidae dulcia membra domus. utraque iusta mora est. vide. respiciens oculis pignora cara meis. quam si mea membra relinquam. «Roma relinquenda est.» hac prece adoravi superos ego. pluribus uxor. et quasi discedens oscula summa dedi. . inquam. iamque morae spatium nox praecipitata negabat.» a! quotiens certam me sum mentitus habere horam. Lucifer ortus erat. versaque ab axe suo Parrhasis Arctos erat. ter limen tetigi.» complectens animo proxima quaeque meo. vel unde. uxor in aeternum vivo mihi viva negatur. et pars abrumpi corpore visa suo est. saepe eadem mandata dedi meque ipse fefelli. dividor haud aliter. in lucro est quae datur hora mihi. se modo. me pietas. quoniam sic fata tulerunt. moriendo ponere sensus. illa dolore amens tenebris narratur obortis semianimis media procubuisse domo. sicut temptaverat ante.sic doluit Mettus tunc cum in contraria versos ultores habuit proditionis equos. simul ibimus». vixque dedit victas utilitate manus. utque resurrexit foedatis pulvere turpi crinibus et gelida membra levavit humo. respectuque tamen non periisse mei. 258 Universidad de la República . nec gemuisse minus. «te sequar et coniunx exulis exul ero. vivat et absentem. pietas haec mihi Caesar erit. sive illud erat sine funere ferri squalidus inmissis hirta per ora comis. tum vero coniunx umeris abeuntis inhaerens miscuit haec lacrimis tristia verba meis: «non potes avelli. et mihi facta via est. quam si nataeque meumque vidisset structos corpus habere rogos. et feriunt maestae pectora nuda manus. tum vero exoritur clamor gemitusque meorum. inquit. te iubet e patria discedere Caesaris ira. et voluisse mori. vivat ut auxilio sublevet usque suo. simul hinc. egredior. desertos modo complorasse Penates. et me capit ultima tellus: accedam profugae sarcina parva rati. nomen et erepti saepe vocasse viri.» talia temptabat. animus valet. in abditam partem aedium secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huiuscemodi habuit. 54 Cayo Salustio Crispo (86-35 a. al partido de los populares. denique quid reliqui habemus praeter miseram animam? Quin igitur expergiscimini? En illa illa quam saepe optastis. per dedecus amittere? Verum enimvero. nationes stipendia pendere. signa. vexant. egestatem. nequiquam opportuna res cecidisset. ea demum firma amicitia est. nobiles atque ignobiles. praeterea divitiae. eo animus ausus est maxumum atque pulcherrumum facinus incipere. ubi alienae superbiae ludibrio fueris. simul quia vobis eadem quae mihi bona malaque esse intellexi. cum considero quae condicio vitae futura sit. Sallustii Crispi54 Bellum Catilinae XX. C. nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. quibus. nobis larem familiarem nusquam ullum esse? Cum tabulas. tamen summa lubidine divitias suas vincere nequeunt. nam idem velle atque idem nolle. illis divitias superare. Perteneció. quos paulo ante memoravi. Ceterum mihi in dies magis animus accenditur. populi. convenisse videt. cetera res expediet. Sed quia multis et magnis tempestatibus vos cognovi fortis fidosque mihi. nova diruunt. mali. postremo omnibus modis pecuniam trahunt. alia aedificant. libertas. honos. formidini essemus. spes multo asperior. Es uno de los historiadores del período republicano. pro deum atque hominum fidem victoria in manu nobis est. sine auctoritate. tolerare potest. divitiae apud illos sunt aut ubi illi volunt. Tantum modo incepto opus est. Itaque omnis gratia. neque ego per ignaviam aut vana ingenia incerta pro certis captarem. 1-17 Catilina ubi eos. Entre sus obras más importantes se destacan la Conjuración de Catilina. tametsi cum singulis multa saepe egerat. potentia. At nobis est domi inopia. nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? Illos binas aut amplius domos continuare. Nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionem concessit. spes magna. dominatio in manibus frustra fuissent. decus. Etenim quis mortalium. semper illis reges. cui virile ingenium est.). si res publica valeret. mala res. o fortissumi viri? Nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque inhonestam. Fortuna omnia ea victoribus praemia posuit. gloria in oculis sita sunt. eis obnoxii. nobis reliquere pericula. boni. Res. «Ni virtus fidesque vostra spectata mihi forent. tamen in rem fore credens univorsos appellare et cohortari. volgus fuimus sine gratia.263 C. contra illis annis atque divitiis omnia consenuerunt. viget aetas. la Guerra de Yugurta y las Historias. toreumata emunt. iudicia. quas profundant in extruendo mari et montibus coaequandis. Quae quousque tandem patiemini. foris aes alienum. repulsas. Comisión Sectorial de Enseñanza 259 . ceteri omnes. como César. tetrarchae vectigales esse. Sed ego quae mente agitavi omnes iam antea divorsi audistis. eadem illa advorsa fient. ab hostibus avorteris. milites. qui maxume timent. municipia atque coloniae patebunt. quo pauca monerem. quibus corpus tegitur. . amissis bonis alienas opes expectare. milites. los motivos de su levantamiento. haec sequi decrevistis. aetas. nequiquam hortere. gloriam. in Galliam proficisci nequiverim. Animus. socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque cladem attulerit quoque modo. Salustio introduce. neque locus neque amicus quisquam teget quem arma non texerint. timor animi auribus officit. Haec ipsa. omnia nobis tuta erunt. Qua propter vos moneo uti forti atque parato animo sitis et. commeatus abunde. praeterea necessitudo. »Licuit vobis cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere. en la Conjuración. uno de César y otro de Catón ante el senado romano. quia illa foeda atque intoleranda viris videbantur. pro vita certamus. audacia pro muro habetur. dum ex urbe praesidia opperior. ea vero dementia est. tanta in bello patere solet. vobiscum una consul agam. et cum facta vostra aestumo. si maxume animus ferat. »Cum vos considero. antes los hombres leales. cum arma. ferro iter aperiundum est. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat. Si haec relinquere voltis. memores pristinae virtutis. Vel imperatore vel milite me utimini. iuxta mecum omnes intellegitis. Nunc vero quo loco res nostrae sint. egestas. Sallustii Crispi Bellum Catilinae LVIII. pericula. praeterea libertatem atque patriam in dextris vostris portare. neque animus neque corpus a vobis aberit. frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. quae etiam timidos fortis facit. Si vincimus. verba virtutem non addere neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. Sed ego vos. decus. simul uti causam mei consili aperirem. advocavi. Quocumque ire placet. unus ab urbe alter a Gallia obstant. Quod si virtuti vostrae fortuna inviderit. Quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus inest. virtus vostra me hortantur. si metu cesserimus. belli spolia magnifica magis quam oratio mea vos hortantur. magna me spes victoriae tenet. potuistis non nulli Romae. nisi forte me animus fallit et vos servire magis quam imperare parati estis. »Scitis equidem. Diutius in his locis esse.tempus. pro libertate. Nam in fuga salutem sperare. non eadem nobis et illis necessitudo impendet. milites. audacia opus est. Exercitus hostium duo. cum proelium inibitis.»55 264 C. Semper in proelio eis maxumum est periculum. illis supervacuaneum est pro potentia paucorum pugnare. nemo nisi victor pace bellum mutavit. Quo audacius aggrediamini. Quem neque gloria neque pericula excitant. ut spero. cuatro discursos de molde retórico tradicional: dos del conjurado. Praeterea. milites. cavete inulti animam Universidad de la República 260 55 Este es uno de los famosos discursos de Catilina con el que justifica. nos pro patria. 1-21 «Compertum ego habeo. memineritis vos divitias. prohibent angustiae loci. 59 El libro II de la Eneida presenta.-19 d. De los poetas de la tierra no hay uno solo que haya sido escuchado con tanto amor. Más allá de Augusto. Troianas ut opes et lamentabile regnum eruerint Danai. de Roma y de aquel imperio que a través de otras naciones y de otras lenguas. figuras poéticas y de juegos temporales en la narración. iubes renovare dolorem. quis talia fando Myrmidonum Dolopumve61 aut duri miles Ulixi temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. quamquam animus meminisse horret luctuque refugit.amittatis.59 inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:60 «Infandum. Junto a Horacio. la huida del héroe y el comienzo de su viaje hacia las tierras de Italia. junto al Libro III. es todavía el Imperio.»56 265 P. las Bucólicas. Vergilii Maronis57 Aeneidos Liber II. regina. da perdurable forma estética a lo que sentimos y agradecemos todos los hombres». neu capti potius sicuti pecora trucidemini quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis. las Geórgicas y la Eneida. se reconoce como el clásico por excelencia. »Fracti bello fatisque repulsi ductores Danaum. Los adjetivos nombran a los soldados de Aquiles. Virgilio es nuestro amigo. 1-804 Conticuere omnes intentique58 ora tenebant. Alto señala a Eneas aunque concuerde con toro. (Prólogo a la Eneida. bajo su auspicio. C. con clara referencia semántica a ora. 57 Publio Virgilio Marón (70 a. Comisión Sectorial de Enseñanza 261 .) 58 Hipálage inicial. C. Ahíto de simbolismos. Es quizás el poeta más sugestivo del período augustal. quaeque ipse miserrima vidi et quorum pars magna fui. sed si tantus amor casus cognoscere nostros et breviter Troiae supremum audire laborem. Perteneció al Círculo de Mecenas y escribió. 56 Última arenga de Catilina frente a sus tropas antes de lanzarse a la batalla contra Antonio. Cuando Dante Alighieri hace de Virgilio su guía y el personaje más constante en la Comedia. 60 Otra hipálage. 61 Genitivos partitivos. el libro retoma el relato homérico y adapta los sucesos que habrán de servir a la invención de los orígenes míticos de Roma.). el relato de la caída de Troya. De él ha dicho Borges: «Virgilio. incipiam. 1996. instar montis equum divina Palladis arte aedificant sectaque intexunt abiete costas. Emecé. Intenti es predicado subjetivo de tenebant. de efecto poético notable en el verso. tot iam labentibus annis. Obras Completas. »Est in conspectu Tenedos. aut pelago Danaum insidias suspectaque dona praecipitare iubent subiectisque urere flammis. cives? creditis avectos hostis? aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes? aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi. equo ne credite. notissima fama insula. aut haec in nostros fabricata est machina muros. et quorum melior sententia menti. aut aliquis latet error. aut terebrare cavas uteri et temptare latebras. nunc tantum sinus et statio male fida carinis: huc se provecti deserto in litore condunt.votum pro reditu simulant. primusque Thymoetes duci intra muros hortatur et arce locari. ea fama vagatur. pars stupet innuptae donum exitiale Minervae et molem mirantur equi. Teucri. quae tanta insania. sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. Laocoon ardens summa decurrit ab arce et procul: ‘o miseri. hic Dolopum manus. panduntur portae. magna comitante caterva. Priami dum regna manebant. hic saevus tendebat Achilles. quidquid id est. Universidad de la República inspectura domos venturaque desuper urbi. classibus hic locus. at Capys. iuvat ire et Dorica castra desertosque videre locos litusque relictum.’ sic fatus validis ingentem viribus hastam in latus inque feri curvam compagibus alvum 262 . ergo omnis longo solvit se Teucria luctu. timeo Danaos et dona ferentis. nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas. dives opum. huc delecta virum sortiti corpora furtim includunt caeco lateri penitusque cavernas ingentis uterumque armato milite complent. »Primus ibi ante omnis. hic acie certare solebant. scinditur incertum studia in contraria volgus. et si fata deum. constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit. manus iuvenem interea post terga revinctum pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae. accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno disce omnis. quae sit fiducia capto. ‘quae me aequora possunt accipere? aut quid iam misero mihi denique restat. uteroque recusso insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. hortamur fari. fuerit quodcumque. quia bella vetabat. Comisión Sectorial de Enseñanza 263 Belidae nomen Palamedis et incluta fama . si mens non laeva fuisset. hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis. inquit.’ inquit. cui neque apud Danaos usquam locus. fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris gloria. inermis. nec si miserum Fortuna Sinonem finxit. ‘heu! quae nunc tellus. impulerat ferro Argolicas foedare latebras. stetit illa tremens. »Ecce. qui se ignotum venientibus ultro. »‘Cuncta equidem tibi. nunc cassum lumine lugent: illi me comitem et consanguinitate propinquum pauper in arma pater primis huc misit ab annis. compressus et omnis impetus.contorsit. Troiaque nunc staret. namque ut conspectu in medio turbatus. quo sanguine cretus. Priamique arx alta maneres. undique visendi studio Troiana iuventus circumfusa ruit certantque inludere capto. ‘neque me Argolica de gente negabo: hoc primum. obtulerat. demisere neci. quidve ferat. et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?’ quo gemitu conversi animi. quem falsa sub proditione Pelasgi insontem infando indicio. seu versare dolos seu certae occumbere morti. memoret. fatebor vera’. fidens animi atque in utrumque paratus. rex. vanum etiam mendacemque improba finget. cum primum Iliacas.dum stabat regno incolumis regumque vigebat conciliis. cum iam hic trabibus contextus acernis staret equus. »Tum vero ardemus scitari et quaerere causas. suspensi Eurypylum scitatem oracula Phoebi mittimus. hinc semper Ulixes criminibus terrere novis. prosequitur pavitans et ficto pectore fatur: ‘Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta moliri et longo fessi discedere bello: fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti interclusit hiems et terruit Auster euntis. quem poscat Apollo. hinc mihi prima mali labes. toto sonuerunt aethere nimbi. adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam et casum insontis mecum indignabar amici. donec Calchante ministro— sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo? quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos idque audire sat est. obstipuere animi. praecipue. iamdudum sumite poenas: hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae». Danai. gelidusque per ima cucurrit ossa tremor. cui fata parent. isque adytis haec tristia dicta reportat: »sanguine placastis ventos et virgine caesa. nec requievit enim. fors si qua tulisset. promisi ultorem et verbis odia aspera movi. ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. si patrios umquam remeassem victor ad Argos. et nos aliquod nomenque decusque gessimus. volgi quae vox ut venit ad auris. nec tacui demens et me. hinc spargere voces in volgum ambiguas et quaerere conscius arma. invidia postquam pellacis Ulixi (haud ignota loquor) superis concessit ab oris. venistis ad oras: Universidad de la República sanguine quaerendi reditus animaque litandum Argolica». hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu 264 . nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi nec dulces natos exoptatumque parentem. amissos hinc iam obliviscere Graios. oro.’ eripui. quas hostia gessi: fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura. fateor. quae sibi quisque timebat.protrahit in medios.’ ait. ‘vos arae ensesque nefandi. quae sint ea numina divum flagitat. dolis instructus et arte Pelasga. dum vela darent. composito rumpit vocem et me destinat arae. et non violabile vestrum testor numen. quos fugi. unius in miseri exitium conversa tulere. miserere laborum tantorum. leto me et vincula rupi limosoque lacu per noctem obscurus in ulva delitui. bis quinos silet ille dies tectusque recusat prodere voce sua quemquam aut opponere morti. et taciti ventura videbant. si forte dedissent. »‘Iamque dies infanda aderat. . quos illi fors et poenas ob nostra reposcent effugia et culpam hanc miserorum morte piabunt. noster eris mihique haec edissere vera roganti: quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?’ sustulit exutas vinclis ad sidera palmas: ‘vos.» »His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro. aeterni ignes. vittaeque deum. magnis Ithaci clamoribus actus. Comisión Sectorial de Enseñanza 265 dixerat. vix tandem. ipse viro primus manicas atque arta levari vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis: » ‘quisquis es. et mihi iam multi crudele canebant artificis scelus. adsensere omnes et. Ille. mihi sacra parari et salsae fruges et circum tempora vittae. miserere animi non digna ferentis. quod te per superos et conscia numina veri. per si qua est quae restat adhuc mortalibus usquam intemerata fides. ita digerit omina Calchas. extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas. 266 . protectora de Troya. hanc pro Palladio62 moniti. caesis summae custodibus arcis. impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes. fractae vires. tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum convertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum. teneor patriae nec legibus ullis. aversa deae mens. fidem. vix positum castris simulacrum. quod pelago et curvis secum avexere carinis. 62 Estatua dedicada a Palas Atenea. Universidad de la República neu populum antiqua sub religione tueri. si vera feram. nec posse Argolicis exscindi Pergama telis. si qua tegunt. nam si vestra manus violasset dona Minervae.fas odisse viros atque omnia ferre sub auras. fatale adgressi sacrato avellere templo Palladium. ne recipi portis aut duci in moenia posset. pro numine laeso effigiem statuere. nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. »‘Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli Palladis auxiliis semper stetit. pelagoque remenso improvisi aderunt. nefas quae triste piaret. terque ipsa solo (mirabile dictu) emicuit parmamque ferens hastamque trementem. hanc tamen immensam Calchas attollere molem roboribus textis caeloque educere iussit. si magna rependam. omina ni repetant Argis numenque reducant. arma deosque parant comites. tu modo promissis maneas servataque serves. et nunc quod patrias vento petiere Mycenas. arsere coruscae luminibus flammae arrectis salsusque per artus sudor iit. corripuere sacram effigiem manibusque cruentis virgineas ausi divae contingere vittas: ex illo fluere ac retro sublapsa referri spes Danaum. Troia. sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras. pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas.sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem. superant capite et cervicibus altis. fue castigado por los dioses por advertir el peligro del caballo de Troya.’ »Talibus insidiis periurique arte Sinonis credita res. diffugimus visu exsangues. ille simul manibus tendit divellere nodos. illi agmine certo Laocoonta petunt. post ipsum. non anni domuere decem. sacerdote de Neptuno. iamque arva tenebant ardentisque oculos suffecti sanguine et igni sibila lambebant linguis vibrantibus ora. ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello venturam.63 ductus Neptuno sorte sacerdos. auxilio subeuntem ac tela ferentem. fugit cum saucius aram taurus et incertam excussit cervice securim. captique dolis lacrimisque coactis. ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (horresco referens) immensis orbibus angues incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt. non mille carinae. Laocoon. bis collo squamea circum terga dati. clamores simul horrendos ad sidera tollit. fit sonitus spumante salo. . et nostros ea fata manere nepotes. et primum parva duorum corpora natorum serpens amplexus uterque implicat et miseros morsu depascitur artus. at gemini lapsu delubra ad summa dracones 63 Laoconte. pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. »Hic aliud maius miseris multoque tremendum obicitur magis atque improvida pectora turbat. Comisión Sectorial de Enseñanza 267 perfusus sanie vittas atroque veneno. corripiunt spirisque ligant ingentibus: et iam bis medium amplexi. qualis mugitus. quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles. nos delubra deum miseri. ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae numina conclamant.effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem. et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat a Tenedo. accingunt omnes operi pedibusque rotarum subiciunt lapsus et stuppea vincula collo intendunt. sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. feta armis. involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos. et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt. flammas cum regia puppis extulerat. sacrum qui cuspide robur laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. dei iussu non umquam credita Teucris. pueri circum innuptaeque puellae sacra canunt funemque manu contingere gaudent. atque utero sonitum quater arma dedere. fatisque deum defensus iniquis inclusos utero Danaos et pinea furtim laxat claustra Sinon. o divum domus Ilium et incluta bello moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae substitit. tacitae per amica silentia lunae Universidad de la República litora nota petens. Fue condenada por Apolo a que jamás se le creyera vaticinio alguno después de haberle dado él mismo el don de la predicción. instamus tamen immemores caecique furore et monstrum infelix sacrata sistimus arce. »Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis insinuat pavor. scandit fatalis machina muros. o patria. festa velamus fronde per urbem. illa subit mediaeque minans inlabitur urbi. »Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox. quibus ultimus esset ille dies. illos patefactus ad auras 64 Casandra era hija de Príamo. 268 . dividimus muros et moenia pandimus urbis. fusi per moenia Teucri conticuere. sopor fessos complectitur artus. tunc etiam fatis aperit Cassandra64 futuris ora. raptatus bigis. nec me quaerentem vana moratur. caeduntur vigiles. in somnis. quo prima quies mortalibus aegris incipit et dono divum gratissima serpit. post varios hominumque urbisque labores defessi aspicimus! quae causa indigna serenos foedavit voltus? aut cur haec volnera cerno?’ ille nihil. ante oculos maestissimus Hector visus adesse mihi largosque effundere fletus. ‘eripe flammis. ultro flens ipse videbar compellare virum et maestas expromere voces: ‘o lux Dardaniae. teque his. sed graviter gemitus imo de pectore ducens.reddit equus. Acamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. qualis erat! quantum mutatus ab illo Hectore. quae circum plurima muros accepit patrios. »Tempus erat. sacra suosque tibi commendat Troia Penates: hos cape fatorum comites. Comisión Sectorial de Enseñanza 269 ‘heu! fuge.’ ait. demissum lapsi per funem. . qui redit exuvias indutus Achilli vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis! squalentem barbam et concretos sanguine crinis volneraque illa gerens. ei mihi. portisque patentibus omnis accipiunt socios atque agmina conscia iungunt. etiam hac defensa fuissent. quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris exspectate venis? ut te post multa tuorum funera. spes o fidissima Teucrum. aterque cruento pulvere perque pedes traiectus lora tumentis. invadunt urbem somno vinoque sepultam. hostis habet muros. ecce. ut quondam. his moenia quaere. laetique cavo se robore promunt Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes. nate dea. ruit alto a culmine Troia sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra defendi possent. aut rapidus montano flumine torrens sternit agros. sternit sata laeta boumque labores praecipitisque trahit silvas. stupet inscius alto accipiens sonitum saxi de vertice pastor. arduus armatos mediis in moenibus adstans fundit equus victorque Sinon incendia miscet 270 . clarescunt sonitus armorumque ingruit horror. ferus omnia Iuppiter Argos transtulit. et magis atque magis. exoritur clamorque virum clangorque tubarum.’ sic ait. Panthus Othryades. Sigea igni freta lata relucent. sed glomerare manum bello et concurrere in arcem cum sociis ardent animi. pulchrumque mori succurrit in armis. arma amens capio.magna pererrato statues quae denique ponto. sacra manu victosque deos paruumque nepotem ipse trahit cursuque amens ad limina tendit. Danaumque patescunt insidiae. et manibus vittas Vestamque potentem aeternumque adytis effert penetralibus ignem. tum vero manifesta fides. fuimus Troes. fuit Ilium et ingens gloria Teucrorum. quamquam secreta parentis Anchisae domus arboribusque obtecta recessit. ‘quo res summa loco. »Diverso interea miscentur moenia luctu. furor iraque mentem praecipitant. nec sat rationis in armis. »Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum. excutior somno et summi fastigia tecti ascensu supero atque arrectis auribus adsto: in segetem veluti cum flamma furentibus Austris incidit. iam Deiphobi dedit ampla ruinam Volcano superante domus. gemitu cum talia reddit: ‘venit summa dies et ineluctabile tempus Universidad de la República Dardaniae. incensa Danai dominantur in urbe. iam proximus ardet Ucalegon. arcis Phoebique sacerdos. Panthu? quam prendimus arcem?’ vix ea fatus eram. excessere omnes adytis arisque relictis di. insano Cassandrae incensus amore. quis funera fando explicet aut possit lacrimis aequare labores? urbs antiqua ruit. infelix. quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor. per hostis urbis iter. quos improba ventris exegit caecos rabies catulique relicti faucibus exspectant siccis. addunt se socios Rhipeus et maximus armis Epytus. moriamur et in media arma ruamus. nox atra caua circumvolat umbra.’ sic animis iuvenum furor additus.’ talibus Othryadae dictis et numine divum in flammas et in arma feror. quae sit rebus fortuna videtis. succurritis urbi incensae. quis cladem illius noctis. lupi ceu raptores atra in nebula. multos dominata per annos. plurima perque vias sternuntur inertia passim Comisión Sectorial de Enseñanza 271 vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus . et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat. fortissima frustra pectora. milia quot magnis umquam venere Mycenis. inde. si vobis audentem extrema cupido certa sequi. Hypanisque Dymasque. parata neci.insultans. incipio super his: ‘iuvenes. quo tristis Erinys. quibus imperium hoc steterat. obsedere alii telis angusta viarum oppositis. vix primi proelia temptant portarum vigiles et caeco Marte resistunt. qui non sponsae praecepta furentis audierit! quos ubi confertos audere in proelia vidi. iuvenisque Coroebus Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus venerat. et lateri adglomerant nostro. oblati per lunam. per tela. una salus victis nullam sperare salutem. stat ferri acies mucrone corusco stricta. portis alii bipatentibus adsunt. quaque ostendit se dextra. viri! nam quae tam sera moratur segnities? alii rapiunt incensa feruntque Pergama. vadimus immixti Danais haud numine nostro.corpora perque domos et religiosa deorum limina. obstipuit retroque pedem cum voce repressit. ignarosque loci passim et formidine captos sternimus. hoc Rhipeus. crudelis ubique luctus. atque hic successu exsultans animisque Coroebus. quis in hoste requirat? arma dabunt ipsi. qua prima’ inquit ‘fortuna salutis monstrat iter. socia agmina credens inscius. nec soli poenas dant sanguine Teucri: quondam etiam victis redit in praecordia virtus victoresque cadunt Danai. »Primus se Danaum magna comitante caterva Androgeos offert nobis. trepidusque repente refugit attollentem iras et caerula colla tumentem. dolus an virtus. hoc ipse Dymas omnisque iuventus Universidad de la República laeta facit. ‘o socii. adspirat primo Fortuna labori.’ sic fatus deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum induitur laterique Argivum accommodat ensem. multos Danaum demittimus Orco. sequamur: mutemus clipeos Danaumque insignia nobis aptemus. multaque per caecam congressi proelia noctem conserimus. spoliis se quisque recentibus armat. haud secus Androgeos visu tremefactus abibat. vos celsis nunc primum a navibus itis?’ dixit et extemplo (neque enim responsa dabantur fida satis) sensit medios delapsus in hostis. ubique pavor et plurima mortis imago. improvisum aspris veluti qui sentibus anguem pressit humi nitens. diffugiunt alii ad navis et litora cursu 272 . atque ultro verbis compellat amicis: ‘festinate. inruimus densis et circumfundimur armis. iustissimus unus qui fuit in Teucris et servantissimus aequi (dis aliter visum). lumina. Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis. Panthu. ilicet obruimur numero. pars ingentem formidine turpi scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo. hic primum ex alto delubri culmine telis nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes armorum facie et Graiarum errore iubarum.fida petunt. adversi rupto ceu quondam turbine venti confligunt. nam teneras arcebant vincula palmas. illi etiam. consequimur cuncti et densis incurrimus armis. »Heu! nihil inuitis fas quemquam fidere divis! ecce trahebatur passis Priameia virgo crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae. si quos obscura nocte per umbram fudimus insidiis totaque agitavimus urbe. non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus et sese medium iniecit periturus in agmen. Iliaci cineres et flamma extrema meorum. nec te tua plurima. cadit et Rhipeus. primi clipeos mentitaque tela adgnoscunt atque ora sono discordia signant. primusque Coroebus Penelei dextra divae armipotentis ad aram procumbit. tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira undique collecti invadunt. Comisión Sectorial de Enseñanza 273 confixi a sociis. ad caelum tendens ardentia lumina frustra. stridunt silvae saevitque tridenti spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. ut caderem meruisse manu. pereunt Hypanisque Dymasque labentem pietas nec Apollinis infula texit. divellimur inde. si fata fuissent. testor in occasu vestro nec tela nec ullas vitavisse vices Danaum et. apparent. acerrimus Aiax et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis. . auratasque trabes. Pelias et volnere tardus Ulixi. quando ultima cernunt. »Hic vero ingentem pugnam. ast alii subeunt. esposa de Héctor y madre de Astianacte. alii strictis mucronibus imas obsedere fores. dum regna manebant. veterum decora illa parentum. unde omnis Troia videri et Danaum solitae naves et Achaica castra. ea lapsa repente ruinam cum sonitu trahit et Danaum super agmina late incidit. postisque sub ipsos nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris protecti obiciunt. has servant agmine denso. nulli tota morerentur in urbe. adgressi ferro circum.Iphitus et Pelias mecum. nec saxa nec ullum telorum interea cessat genus. his se. instaurati animi regis succurrere tectis auxilioque levare viros vimque addere victis. sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis cernimus obsessumque acta testudine limen. unde tela manu miseri iactabant inrita Teucri. haerent parietibus scalae. devolvunt. Dardanidae contra turris ac tecta domorum culmina convellunt. protinus ad sedes Priami clamore vocati. saepius Andromache65 ferre incomitata solebat ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat. 274 . evado ad summi fastigia culminis. 65 Andrómaca. prensant fastigia dextris. quorum Iphitus aevo iam gravior. extrema iam in morte parant defendere telis. turrim in praecipiti stantem summisque sub astra eductam tectis. infelix qua se. convellimus altis Universidad de la República sedibus impulimusque. »Limen erat caecaeque fores et pervius usus tectorum inter se Priami postesque relicti a tergo. qua summa labantis iuncturas tabulata dabant. ceu cetera nusquam bella forent. aggeribus ruptis cum spumeus amnis exiit oppositasque evicit gurgite moles. penitusque cavae plangoribus aedes femineis ululant. non sic. apparent Priami et veterum penetralia regum armatosque vident stantis in limine primo. hijo de Aquiles. apparet domus intus et atria longa patescunt. et linguis micat ore trisulcis. nunc positis novus exuviis nitidusque iuventa lubrica convolvit sublato pectore terga. vidi Hecubam67 centumque nurus Priamumque per aras 66 O Neoptólemo. armiger Automedon. »At domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur.»Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus66 exsultat telis et luce coruscus aena. una ingens Periphas et equorum agitator Achillis. vidi ipse furentem caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas. fit via vi. tum pavidae tectis matres ingentibus errant amplexaeque tenent postis atque oscula figunt. esposa de Príamo. 67 Hécuba. una omnis Scyria pubes succedunt tecto et flammas ad culmina iactant. ipse inter primos correpta dura bipenni limina perrumpit postisque a cardine vellit aeratos. Comisión Sectorial de Enseñanza 275 fertur in arva furens cumulo camposque per omnis . iamque excisa trabe firma cavavit robora et ingentem lato dedit ore fenestram. instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi custodes sufferre valent. rumpunt aditus primosque trucidant immissi Danai et late loca milite complent. arduus ad solem. qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus. labat ariete crebro ianua et emoti procumbunt cardine postes. ferit aurea sidera clamor. frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat. cum stabulis armenta trahit. ‘quae mens tam dira. hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum. »Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites. ‘non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget. iam iamque manu tenet et premit hasta. ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis ut vidit. urbis uti captae casum convolsaque vidit limina tectorum et medium in penetralibus hostem. aut moriere simul. si ipse meus nunc adforet Hector. condensae et divum amplexae simulacra sedebant. »Forsitan et. barbarico postes auro spoliisque superbi procubuere. unus natorum Priami. per tela. ‘pro talibus ausis di. impulit his cingi telis? aut quo ruis?’ inquit. ac densos fertur moriturus in hostis. non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit: ‘at tibi pro scelere’ exclamat. illum ardens infesto volnere Pyrrhus insequitur. incumbens arae atque umbra complexa Penates. spes tanta nepotum. arma diu senior desueta trementibus aevo circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum cingitur. 276 . requiras. miserrime coniunx. huc tandem concede. qua deficit ignis. porticibus longis fugit et vacua atria lustrat saucius. Priami fuerint quae fata. tenent Danai. si qua est caelo pietas. quae talia curet. aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus.sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.’ sic ore effata recepit ad sese et sacra longaevum in sede locavit. quamquam in media iam morte tenetur. ut tandem ante oculos evasit et ora parentum. hic Priamus. praecipites atra ceu tempestate columbae. non. Universidad de la República concidit ac multo vitam cum sanguine fudit. per hostis. quinquaginta illi thalami. haec ara tuebitur omnis. avolsumque umeris caput et sine nomine corpus. quae sit me circum copia. hic exitus illum sorte tulit. telumque imbelle sine ictu coniecit. cum limina Vestae servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida68 aspicio. et summo clipei nequiquam umbone pependit. cui Pyrrhus: ‘referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori. Comisión Sectorial de Enseñanza 277 ad terram misere aut ignibus aegra dedere. subiit deserta Creusa et direpta domus et parvi casus Iuli. »At me tum primum saevus circumstetit horror. nunc morere. implicuitque comam laeva. obstipui. subiit cari genitoris imago. rauco quod protinus aere repulsum. haec finis Priami fatorum. deseruere omnes defessi et corpora saltu »Iamque adeo super unus eram. at non ille. Troiam incensam et prolapsa videntem Pergama. dant clara incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. lustro. tot quondam populis terrisque superbum regnatorem Asiae. qui nati coram me cernere letum fecisti et patrios foedasti funere voltus. respicio et. satum quo te mentiris. Achilles talis in hoste fuit Priamo. 68 Helena. ut regem aequaevum crudeli volnere vidi vitam exhalantem. dextraque coruscum extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. illi mea tristia facta degeneremque Neoptolemum narrare memento. sic fatus senior.’ hoc dicens altaria ad ipsa trementem traxit et in multo lapsantem sanguine nati. iacet ingens litore truncus.persolvant grates dignas et praemia reddant debita. sed iura fidemque supplicis erubuit corpusque exsangue sepulchro reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit. . hija de Tíndaro. rey de Esparta. confessa deam qualisque videri caelicolis et quanta solet. ubi fessum aetate parentem liqueris Anchisen.’ talia iactabam et furiata mente ferebar.illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros et Danaum poenam et deserti coniugis iras praemetuens. exarsere ignes animo. coniugiumque domumque patris natosque videbit. namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est nec habet victoria laudem. subit ira cadentem ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. Troiae et patriae communis Erinys. ni mea cura resistat. non ante oculis tam clara. Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae circum errant acies et. divum. dextraque prehensum continuit roseoque haec insuper addidit ore: ‘nate.69 quis indomitas tantus dolor excitat iras? quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? non prius aspicies. quae nunc obducta tuenti 69 Son las palabras de Venus. Universidad de la República non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae culpatusve Paris. abdiderat sese atque aris invisa sedebat. madre de Eneas. videndam obtulit et pura per noctem in luce refulsit alma parens. has evertit opes sternitque a culmine Troiam. ‘scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet partoque ibit regina triumpho. superet coniunxne Creusa. cum mihi se. Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? non ita. animumque explesse iuvabit ultricis flammae et cineres satiasse meorum. 278 . divum inclementia. iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis laudabor poenas. aspice (namque omnem. abnegat excisa vitam producere Troia exsiliumque pati. eripe. volneribus donec paulatim evicta supremum congemuit traxitque iugis avolsa ruinam. quem tollere in altos optabam primum montis primumque petebam. iam summas arces Tritonia. hic Iuno Scaeas saevissima portas prima tenet sociumque furens a navibus agmen ferro accincta vocat. tu ne qua parentis iussa time neu praeceptis parere recusa): hic. ubi disiectas moles avolsaque saxis saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum. nusquam abero et tutum patrio te limine sistam. respice. ‘solidaeque suo stant robore vires. »Tum vero omne mihi visum considere in ignis Ilium et ex imo verti Neptunia Troia.’ dixerat et spissis noctis se condidit umbris. ipse pater Danais animos virisque secundas sufficit. ‘vos o. Pallas insedit. nate. fugam finemque impone labori. ac veluti summis antiquam in montibus ornum cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant eruere agricolae certatim. antiquasque domos. nimbo effulgens et Gorgone saeva. illa usque minatur et tremefacta comam concusso vertice nutat. Comisión Sectorial de Enseñanza 279 »Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis . quibus integer aevi sanguis. ipse deos in Dardana suscitat arma.’ ait. Neptunus muros magnoque emota tridenti fundamenta quatit totamque a sedibus urbem eruit. genitor. dant tela locum flammaeque recedunt. nubem eripiam.mortalis hebetat visus tibi et umida circum caligat. descendo ac ducente deo flammam inter et hostis expedior. apparent dirae facies inimicaque Troiae numina magna deum. vos agitate fugam. et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae teque tuosque iuvat. abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. te posse relicto sperasti. gnatum ante ora patris. reddite me Danais.’ »Talia perstabat memorans fixusque manebat. ut mediis hostem in penetralibus utque Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam alterum in alterius mactatos sanguine cernam? arma. per ignis eripis. ferte arma. genitor. ecce autem complexa pedes in limine coniunx haerebat parvumque patri tendebat Iulum: 280 . ex quo me divum pater atque hominum rex fulminis adflavit ventis et contigit igni.’ »Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram insertabam aptans meque extra tecta ferebam. hoc erat. ne vertere secum cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet. has mihi servassent sedes. viri. nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus. alma parens. vocat lux ultima victos. satis una superque vidimus excidia et captae superavimus urbi. patrem qui obtruncat ad aras. rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. me si caelicolae voluissent ducere vitam. sinite instaurata revisam Universidad de la República proelia. sic o sic positum adfati discedite corpus. quod me per tela. iam pridem invisus divis et inutilis annos demoror. ipse manu mortem inveniam: miserebitur hostis exuviasque petet. nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? ‘mene efferre pedem. patet isti ianua leto. iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus. tantumque nefas patrio excidit ore? si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui. numquam omnes hodie moriemur inulti. facilis iactura sepulchri. ‘ergo age. vestroque in numine Troia est. tibi comes ire recuso. cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?’ »Talia vociferans gemitu tectum omne replebat. hoc tantum. precibus si flecteris ullis. subitoque fragore intonuit laevum. pater. vestrum hoc augurium. at pater Anchises oculos ad sidera laetus extulit et caelo palmas cum voce tetendit: ‘Iuppiter omnipotens. nec me labor iste gravabit. et si pietate meremur. sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis. sequor et. adsum. namque manus inter maestorumque ora parentum ecce levis summo de vertice visus Iuli fundere lumen apex. cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. tactuque innoxia mollis lambere flamma comas et circum tempora pasci. aspice nos. hanc primum tutare domum. Illam. nate. care pater. que carga a los Penates patrios.‘si periturus abis. et iam per moenia clarior ignis auditur. cernimus Idaea claram se condere silva signantemque vias. propiusque aestus incendia volvunt. Comisión Sectorial de Enseñanza 281 cedo equidem nec. cervici imponere nostrae. summa super labentem culmina tecti. tum longo limite sulcus dat lucem. da deinde augurium. que toma de la mano. et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit. servate domum. dixerat ille. et late circum loca sulpure fumant. atque haec omina firma. ‘iam iam nulla mora est. 70 Imagen paradigmática de la pietas romana: Eneas huye con su hijo. et nos rape in omnia tecum. hic vero victus genitor se tollit ad auras adfaturque deos et sanctum sidus adorat.’ . y con su padre en hombros.’ »Vix ea fatus erat senior. nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.70 ipse subibo umeris. di patrii. qua ducitis. servate nepotem. cui parvus Iulus. subito cum creber ad auris visus adesse pedum sonitus. ferimur per opaca locorum. nunc omnes terrent aurae. famuli. »Iamque propinquabam portis omnemque videbar evasisse viam. ‘fuge. donec me flumine vivo abluero. bello e tanto digressum et caede recenti.’ hic mihi nescio quod trepido male numen amicum confusam eripuit mentem. quae dicam animis advertite vestris. dextrae se parvus Iulus implicuit sequiturque patrem non passibus aequis. me. succedoque oneri. pone subit coniunx. hanc ex diverso sedem veniemus in unam.’ haec fatus latos umeros subiectaque colla veste super fulvique insternor pelle leonis. genitor. genitorque per umbram prospiciens ‘nate. unum et commune periclum. nate. namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum. iuxtaque antiqua cupressus religione patrum multos servata per annos. est urbe egressis tumulus templumque vetustum desertae Cereris. nec prius amissam respexi animumve reflexi. vos. quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam venimus. sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem. hic demum collectis omnibus una 282 . mihi parvus Iulus sit comes. una salus ambobus erit. propinquant.’ exclamat. et me. quem dudum non ulla iniecta movebant tela neque adverso glomerati ex agmine Grai. attrectare nefas.quo res cumque cadent. heu! misero coniunx fatone erepta Creusa Universidad de la República substitit? erravitne via seu lassa resedit? Incertum: nec post oculis est reddita nostris. tu. et longe servet vestigia coniunx. cape sacra manu patriosque Penates. ardentis clipeos atque aera micantia cerno. principio muros obscuraque limina portae. stat casus renovare omnis omnemque reverti per Troiam et rursus caput obiectare periclis. repeto et vestigia retro observata sequor per noctem et lumine lustro. horror ubique animo. mensaeque deorum crateresque auro solidi captivaque vestis congeritur. huc undique Troia gaza incensis erepta adytis. et iam porticibus vacuis Iunonis asylo custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes praedam adservabant. quaerenti et tectis urbis sine fine furenti infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae obstipui. procedo et Priami sedes arcemque reviso. inde domum. aut quid in eversa vidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penates commendo sociis et curva valle recondo. tum sic adfari et curas his demere dictis: ‘quid tantum insano iuvat indulgere dolori. quem non incusavi amens hominumque deorumque. et comites natumque virumque fefellit. si forte tulisset. me refero. si forte pedem. steteruntque comae et vox faucibus haesit. exsuperant flammae. maestusque Creusam nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. .defuit. qua gressum extuleram. inruerant Danai et tectum omne tenebant. ilicet ignis edax summa ad fastigia vento volvitur. simul ipsa silentia terrent. pueri et pavidae longo ordine matres stant circum. furit aestus ad auras. o dulcis coniunx? non haec sine numine divum eveniunt. nec te comitem hinc portare Creusam Comisión Sectorial de Enseñanza 283 visa mihi ante oculos et nota maior imago. ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. ausus quin etiam voces iactare per umbram implevi clamore vias. 71 71 La misteriosa bucólica cuarta. Quién es. Dardanis et divae Veneris nurus. et terram Hesperiam venies. nec spes opis ulla dabatur. cónsul durante el año 40 a. lacrimas dilectae pelle Creusae. 284 Universidad de la República .63 Sicelides Musae. in quascumque velim pelago deducere terras. sugestivos y dóciles. ubi Lydius arva inter opima virum leni fluit agmine Thybris. tenuisque recessit in auras. sic demum socios consumpta nocte reviso. a quien se dedicaban en Roma las Saturnalia en el mes de diciembre. ampliamente comentada y discutida. undique convenere. non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas aspiciam aut Grais servitum matribus ibo. par levibus ventis volucrique simillima somno. collectam exsilio pubem. Vergilii Maronis Ecloga IV. El texto alude al comienzo de un ciclo que promete abundancia y felicidad con la llegada del niño que se nombra aquí. en la mano virgiliana.fas aut ille sinit superi regnator Olympi.’ haec ubi dicta dedit. et vastum maris aequor arandum. iamque vale et nati serva communis amorem. ter conatus ibi collo dare bracchia circum. ter frustra comprensa manus effugit imago. paulo maiora canamus. matresque virosque. Canta a la edad de oro o el reinado de Saturno. 266 P. illic res laetae regnumque et regia coniunx parta tibi. iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae ducebatque diem. lacrimantem et multa volentem dicere deseruit. a quién representa y qué futuro anuncia son los temas que acompañan las creencias religiosas y los motivos de escasa claridad en estos versos. C. animis opibusque parati. »Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum invenio admirans numerum. Danaique obsessa tenebant limina portarum. sed me magna deum genetrix his detinet oris. longa tibi exsilia. está dedicada a Asinio Polión. 1. cessi et sublato montis genitore petivi. miserabile volgus. Hinc ubi iam firmata virum te fecerit aetas. Ultima Cumaei venit iam carminis aetas. At simul heroum laudes et facta parentis iam legere et quae sit poteris cognoscere virtus. quae cingere muris oppida. et incipient magni procedere menses. molli paulatim flavescet campus arista. teque adeo decus hoc aevi. ipsae lacte domum referent distenta capellae ubera. quae temptare Thetin ratibus. nullo munuscula cultu errantis hederas passim cum baccare tellus mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. Assyrium volgo nascetur amomum. tu modo nascenti puero. . incultisque rubens pendebit sentibus uva et durae quercus sudabunt roscida mella. te consule. erunt etiam altera bella atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles. puer.non omnis arbusta iuvant humilesque myricae. redeunt Saturnia regna. et altera quae vehat Argo delectos heroas. iam nova progenies caelo demittitur alto. magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. si canimus silvas. ille deum vitam accipiet divisque videbit permixtos heroas et ipse videbitur illis pacatumque reget patriis virtutibus orbem. casta fave Lucina: tuus iam regnat Apollo. te duce. et fallax herba veneni occidet. ipsa tibi blandos fundent cunabula flores. inrita perpetua solvent formidine terras. Pollio. At tibi prima. si qua manent sceleris vestigia nostri. quae iubeant telluri infindere sulcos. occidet et serpens. quo ferrea primum desinet ac toto surget gens aurea mundo. nec magnos metuent armenta leones. alter erit tum Tiphys. inibit. iam redit et Virgo. silvae sint consule dignae. Comisión Sectorial de Enseñanza 285 pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis. non vinea falcem. quantum sat erit tua dicere facta: non me carminibus vincet nec Thracius Orpheus. incipe. Pan etiam Arcadia dicat se iudice victum. magnum Iovis incrementum! aspice convexo nutantem pondere mundum terrasque tractusque maris caelumque profundum. Orphei Calliopea. parve puer: cui non risere parentes. 286 Universidad de la República . spiritus et. »Talia saecla» suis dixerunt «currite» fusis concordes stabili fatorum numine Parcae. huic mater quamvis atque huic pater adsit. Lino formosus Apollo. incipe. nec nautica pinus mutabit merces. cara deum suboles. parve puer. sponte sua sandyx pascentis vestiet agnos. iam croceo mutabit vellera luto. risu cognoscere matrem: matri longa decem tulerunt fastidia menses. ipse sed in pratis aries iam suave rubenti murice. Pan etiam. aspice venturo laetantur ut omnia saeclo! o mihi tum longae maneat pars ultima vitae. omnis feret omnia tellus. dea nec dignata cubili est. robustus quoque iam tauris iuga solvet arator. nec deus hunc mensa. Adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores.cedet et ipse mari vector. nec Linus. Arcadia mecum si iudice certet. nec varios discet mentiri lana colores. non rastros patietur humus. Gualtiero (1972): La Linguistica Moderna e il Latino. P. New York: Oxford at Clarendon Press. (1945): Morphologie historique du latin. Howatson. Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Vol. tomo II. Madrid: Espasa-Calpe S. A. I. Madrid: Alianza. O. M. Glare. Manual. A. Bassols de Climent. D. Panhuis. Sintaxis I. I Casi. Florianópolis: Editora Insular. Ernout.) (2009): Sintaxis del latín clásico. A.. Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Bogotá: Instituto Caro y Cuervo. Buenos Aires: Espasa Libros. Carlos. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. y A. Paris: Klincksieck. Harm (1995): Sintaxis y semántica del latín. Ernout. Massachusetts. Ángela (2005): Manual de gramática del español. Michigan: Ann Arbor. (1935): Syntaxe latine. Madrid: Liceus. Meillet (1951): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Ignacio (1989/ 2007): Las categorías gramaticales. Bologna: Pàtron Editore. Padua. España: Universidad de Deusto. Madrid: Espasa Libros. Barcelona: Sopena. Real Academia Española (2010): Nueva gramática de la lengua española. edición e índices por Jorge Páramo Pomareda. Buenos Aires: La isla de la luna. in Obras de Miguel Antonio Caro. A. G. W. José Miguel (Coord. Riemann. Di Tullio. (1982/2000): Oxford Latin Dictionary. María Cristina Figueiredo Silva y Ruth Elisabeth Vasconcellos Lopes (2005): Novo Manual de Sintaxe. Paris: Librairie C. W. London. Sintaxis Espasa Libros. Miguel Antonio y Rufino José Cuervo (1972): Gramática de la lengua latina para el uso de los que hablan castellano.): Leipzig: B. Klincksieck. Meyer-Lübke. Vol. Paris: Klincksieck. español-latino.. Alfred y François Thomas (1993): Syntaxe latine. Estudio preliminar. Calboli.A. Edición original del año 1973. Morfología. Forcellini. Ernout. (2006): Latin Grammar. II. Pinkster. Comisión Sectorial de Enseñanza 287 Thesaurus Linguae Latinae (1900. C. G. Santiago (2003): Nuevo diccionario etimológico Latín-Español y voces derivadas. Edición crítica empleada para los textos latinos The Loeb Classical Library. Teubner. II.Bibliografía Baños Baños. Ediciones clásicas. (1974): Diccionario latino-español. Mioto. Heidelberg. Caro. Bosque. Mariano (1992): Sintaxis latina. Real Academia Española (1991): Esbozo de una nueva gramática de la lengua española. Segura Munguía. (1940) : Lexicon totius latinitatis. Klincksieck. (1991): Diccionario de la literatura clásica. Madrid: Síntesis. . Madrid: Diccionarios de consulta Blánquez Fraile. Paris: Librairie C. (1935): Romanisches etymologisches wörterbuch.
Copyright © 2024 DOKUMEN.SITE Inc.