HISTORIA ANGLIIHenryk Zins POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE NA ZACHODNICH krańcach Europy rozciąga się archipelag obejmujący cały szereg wysp i wysepek różnej wielkości, zwany Wyspami Brytyjskimi. Największa z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 tyś. km2 powierzchni. Druga co do wielkości i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy są oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego zaś oddziela Wielką Brytanię Cieśnina Kaletańska, licząca w najwęższym miejscu zaledwie 32 km szerokości. Patrząc w pogodny dzień z kredowych wzgórz przylądka Gris Nez we Francji można wyraźnie zobaczyć gołym okiem białe kredowe skały na wybrzeżu Anglii. Skałom tym zawdzięcza wyspa swoją starą nazwę Albionu (od łac. albus = biały). Anglia stanowi największą część Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 tyś. km2. Zajmuje południową i środkową część wyspy, granicząc od północy ze Szkocją, od zachodu zaś z Walią. Geograficzne granice Anglii ulegały w ciągu wieków bardzo niewielkim zmianom, zwłaszcza od czasów rzymskich, kiedy wyraźnie ukształtowało się pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekreśliła całkowicie odrębności głównych składowych ich części; Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii., Wyspiarskie położenie Anglii opodal wybrzeży kontynentu europejskiego, a później — od czasu wielkich odkryć geograficznych — pomiędzy Starym a Nowym Światem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynników w jej dziejach. Tłumaczy w niemałym stopniu jej rozwój historyczny, wyjaśnia niektóre cechy angielskiego życia politycznego, ma związek z zajęciami i obyczajami mieszkańców tego kraju, ich psychiką i kulturą. Bariera wodna stanowiła, zwłaszcza od XI w., od czasu okrzepnięcia zjednoczonego państwa angielskiego, poważną zaporę przed najazdami. Cieśnina Kaletańska była dość szeroka do obrony i zapewnienia bezpieczeństwa (nawet jeszcze w II wojnie światowej), ale dość wąska zarazem, by nie utrudniać kontaktów gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pamiętnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie położenie Anglii w walnym stopniu przyczyniło się do tego, że nie udało się obcym siłom zagrozić ojczyźnie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpa- nii pod koniec XVI w. czy Napoleona na przełomie XVIII i XIX w., ale również w czasie obu ostatnich wojen światowych. Wyspiarskie położenie Anglii przyczyniło się również, pośrednio, do wytworzenia wielu odrębności w charakterze cywilizacji brytyjskiej. Oddziałało też w sposób szczególny na mentalność mieszkańców, wytwarzając u nich poczucie pewnej odrębności wobec europejskiego kontynentu. Terytorialna izolacja Wielkiej Brytanii wpłynęła również na kierunek jej polityki zagranicznej, określanej nieraz nazwą „wspaniałego odosobnienia" (splendid isolation). Wspólne dla większości Europy idee polityczne, społeczne czy prądy kulturalne dochodziły z kontynentu do Anglii z pewnym opóźnieniem, były dłużej na wyspie asymilowane, przybierając tam najczęściej swój własny, oryginalny kształt. Pod względem warunków naturalnych Wyspy Brytyjskie są integralną częścią Europy i stosunkowo niedawno — w skali geologicznej — były jeszcze połączone ze sobą i z kontynentem europejskim. Zanim Wyspy Brytyjskie oddzieliły się od kontynentu, pokrywał je lodowiec, sięgający miejscami na południe aż do Tamizy. Przemodelował on doliny rzeczne, pozostawił po sobie ślady w postaci jezior, moren i zagłębień polodowcowych, głazów narzutowych itp., które urozmaicają krajobraz Anglii północnej i Szkocji. Oddzielenie się Wysp Brytyjskich nastąpiło wskutek obniżania się lądu w czwartorzędzie w wyniku powolnego procesu, który trwał przez wiele tysięcy lat. Zanim to jeszcze nastąpiło, przybyli do Anglii pomostem lądowym pierwsi jej mieszkańcy w ślad za ustępującym na północ lodowcem. Wraz z nimi posuwała się na północ flora i fauna identyczna z tą, która jest charakterystyczna dla Europy północnej. Nie tylko świat zwierzęcy i roślinny, ale przede wszystkim budowa geologiczna i rzeźba Wysp Brytyjskich wykazują wiele zgodności z zachodnią i północną częścią naszego kontynentu. Góry w północnej części Wielkiej Brytanii i Irlandii są zbudowane ze skał tego samego wieku i mają ten sam kierunek fałdowań, co góry Norwegii, a Orkady i Szetlandy, grupy wysepek położonych opodal wybrzeży Szkocji, stanowią resztki obszaru górzystego, który kiedyś łączył obszar Skandynawii ze Szkocją. Wyraźna ciągłość i podobieństwo występują również w budowie geologicznej wybrzeży południowoangielskich i francuskich. Dominującymi formami krajobrazu Wysp Brytyjskich są stare, bezleśne góry średniej wysokości, wyżyny oraz faliste równiny. Obszar Wielkiej Brytanii można podzielić na dwie dosyć różne pod względem rzeźby powierzchni części, przedzielone nieregularną linią biegnącą od ujścia rzeki Exe w Devonshire na południowo-zachodnim wybrzeżu do ujścia rzeki Tees (Tyne) na północnym wschodzie w hrabstwie York. Linia ta oddziela obszary o przewadze gór i wyżyn (Highlands} od terenów niżej położonych, w których dominują równiny (Lowlands). Cechą szczególną rzeźby powierzchni Wielkiej Brytanii są liczne uskoki, pęknięcia i rowy tektoniczne, rozbijające jej obszar na wiele masywów i grzbietów górskich oddzielonych od siebie nizinami i kotlinami. Trudno jest znaleźć na świecie drugi kraj, który na tak stosunkowo małym obszarze wykazywałby równie wielką różnorodność budowy geologicznej, rzeźby i użytkowania ziemi, tak częste występowanie obok siebie kontrastujących ze sobą form terenu, obszarów wyżej i niżej położonych. To zewnętrzne zróżnicowanie powierzchni Wielkiej Brytanii jest przyczyną istnienia wielu, często drobnych, regionów naturalnych i ekonomicznych. Podział zaś wyspy na dwie wyraźnie różne części: północno-zachodnią, górzystą, posiadającą gorsze warunki klimatyczne i gorsze gleby, oraz południowo-wschodnią, równinną, wyjaśnia nie tylko różnice w dziedzinie gospodarczej i społecznej, ale również losy wyspy w okresach najazdów i posuwania się fal kolonizacyjnych. Klimat Wysp Brytyjskich, wybitnie morski, wilgotny, odznaczający się małymi wahaniami temperatury (średnie amplitudy roczne wynoszą dzisiaj zaledwie 8°C na północnym zachodzie i ok. 14° na wschodzie), nie stanowi przeszkody dla wegetacji drzew i lasów. W dawnych wiekach Anglia gęsto była pokryta lasami dębowymi, jesionowymi i bukowymi, które jeszcze na początku XVI w. stanowiły bogactwo kraju. Stopniowo, zwłaszcza od połowy XVI w., m. in. w związku z rozwojem kuźnic, hut i przemysłu stoczniowego, szybko postępujący proces wylesienia doprowadził do tak znacznej deforestacji, że współcześnie areał lasów stanowi zaledwie 5% całego obszaru Wielkiej Brytanii, co jest najmniejszym wskaźnikiem lesistości wśród państw Europy. Dosyć istotnym elementem angielskiego systemu rzecznego jest lokalizacja głównego działu wodnego. Ponieważ znajduje się on na zachodzie, rzeki angielskie przepływają łagodnie przez znaczne równinne obszary kraju na wschód. Są one spławne na znacznych obszarach i przez wiele wieków odgrywały ważną rolę jako główne szlaki transportu wewnętrznego i komunikacji. W najdawniejszych czasach rzeki wskazywały obcym przybyszom najdogodniejsze szlaki do najazdów i osadnictwa w Anglii. Dalszą charakterystyczną cechą krajobrazu Wysp Brytyjskich jest ukształtowanie wybrzeży. Dzięki silnemu rozwojowi linii brzegowej i niezbyt wielkiej powierzchni wyspy linie równej odległości od morza nie przekraczają 120 km. Morze wdziera się głęboko w ląd, tworząc niezliczone zatoki i powodując rozszerzenie lejkowatych ujść rzek (tzw. estuariów), które są dolinami rzecznymi zatopionymi wskutek obniżania się lądu. Dzięki wysokim przypływom nawet niewielkie rzeki są w dolnym biegu dostępne dla statków morskich, a porty można budować w znacznej odległości od brzegu, co jeszcze bardziej czyni z morza jeden z zasadniczych elementów życia angielskiego (np. Londyn jest oddalony od brzegu morskiego aż o 64 km, Huli o 32 km itd.). Silnie rozwinięta linia brzegowa Wysp Brytyjskich ma ogromne znaczenie dla ich mieszkańców. Ułatwia kontakt z morzem, które stanowi nie tylko najtańszy środek lokomocji i transportu, ale i obszar eksploatacji zasobów naturalnych, przede wszystkim ryb. Stąd znaczna część mieszkańców Anglii od dawna wiązała swoją egzystencję z morzem, rozwijając rybołówstwo i handel, szukając zarobku i bogactwa na coraz dalszych szlakach morskich, a później oceanicznych, co miało zasadnicze znaczenie dla potęgi mieszkańców Albionu w późniejszych wiekach. Czynnik ten wywarł też wpływ na powstanie w ich charakterze narodowym wielu cech, Jak aktywność, przedsiębiorczość i in., które zwykle wytwarzały się u ludów żyjących w codziennym kontakcie z morzem. Na jeszcze jeden moment należy zwrócić uwagę przy omawianiu geograficznych podstaw historii Anglii: wpływ odkryć geograficznych na miejsce Anglii w świecie. Aż do czasu wypraw Kolumba i Cabota z końca XV w. Anglia stanowiła kraniec ówczesnego świata, na który składały się tylko trzy powiązane Morzem Śródziemnym kontynenty: Europa, Afryka Północna i Azja. W starożytności i średniowieczu morze to było głównym centrum handlu i cywilizacji. Anglia od czasów zamierzchłych pozostawała wprawdzie w pośrednim kontakcie z krajami śródziemnomorskimi, jednak położona od nich w dużym oddaleniu nie brała żywszego udziału w rozwoju tej cywilizacji i jej życiu gospodarczym. Gospodarcze i polityczne skutki wielkich odkryć z końca XV i początku XVI w. zmieniły w sposób zasadniczy położenie Anglii na mapie świata. Wraz z przesunięciem się głównych ośrodków życia ekonomicznego i politycznego, znad Morza Śródziemnego na północ i północny zachód nad Atlantyk i Morze Północne, stała się ona z dawnego krańca świata jednym z jego głównych centrów. Stworzoną w ten sposób przez odkrycia geograficzne szansę Anglia potrafiła konsekwentnie wykorzystać, zdobywając w czasach nowożytnych pozycję jednego z czołowych mocarstw na świecie. I. BRYTANIA STAROŻYTNA NAJAZDY IBERÓW I CELTÓW W ŹRÓDŁACH pisanych pojawia się Wielka Brytania najwcześniej w V w. p.n.e. Wielki historyk grecki Herodot wspomniał w połowie tego stulecia o tajemniczych wyspach cyny, Cassiterides, którymi najprawdopodobniej były Wyspy Brytyjskie. Na początku IV w. p.n.e. zwiedził dokładniej Brytanię grecki kupiec Pyteasz z Marsylii. W jego dosyć szczegółowym opisie znalazły się też nazwy Pretania i lerne, którymi określił Wielką Brytanię i Irlandię. Dodajmy od razu, że celtycka nazwa Pretania została przez Juliusza Cezara zamieniona w połowie I w. p.n.e. na Brytanię w jego opisie wyspy, stanowiącym jedną z najobszerniejszych starożytnych relacji o Anglii. Historia Anglii jest jednak znacznie starsza, a o najwcześniejszych jej dziejach mówi archelogia i antropologia. Najdawniejsze znaleziska pozwalają przyjąć, że człowiek przebywał tam już ok. 250 tyś. lat temu, jednak jego wczesne losy w Anglii są trudne do uchwycenia i datowania. Stanowiły one zresztą wspólną całość z prahistorią Europy północnej i zachodniej, z którą Anglia była połączona pomostem lądowym. Prawdopodobnie ok. 7—5 tyś. lat p.n.e. Brytania oddzieliła się ostatecznie od kontynentu europejskiego i dopiero odtąd losy jej zaczęły nabierać stopniowo coraz bardziej własnego i odrębnego charakteru. Pewniejsze wiadomości o Anglii posiadamy dopiero od ok. 3 tysiąclecia p.n.e., kiedy została przyniesiona tam kultura neolityczna przez ludy pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego. W porównaniu z dawniejszymi kulturami Anglii, do których mamy stosunkowo niewiele danych, okres iberyjski charakteryzował się znacznym postępem cywilizacyjnym. Nowi przybysze wytwarzali w większym zakresie różnorodne narzędzia z kamienia gładzonego, oswoili zwierzęta, łącznie z koniem, owcą, kozą, bydłem, przede wszystkim zaś nie opierali swego życia już wyłącznie na myślistwie, lecz rozwinęli prymitywne rolnictwo. Człowiek neolityczny osiedlił się w Anglii przede wszystkim na wapiennych wzgórzach ciągnących się od strony równiny Salisbury. Trakty biegnące u podnóży tych wzgórz są najstarszymi historycznymi drogami Anglii. Wielkość i okazałość niektórych zachowanych kurhanów i budowli Iberów świadczy o tym, że musieli być oni w Brytanii dosyć liczni i dobrze zorganizowani. Wielkie kurhany iberyjskie, liczące nieraz aż 60 m i będące grobowcami naczelników szczepowych czy arystokracji rodowej, świadczą o klasowym zróżnicowaniu tej ludności. Początek epoki brązu zbiegł się w Brytanii z przybyciem tam około 2000 r. p.n.e. nowej fali przybyszów z południowego wschodu i ze wschodu, budowniczych okrągłych kurhanów. Ze względu na charakterystyczne dla nich wyroby ceramiczne nazwano ich ludem garncarzy (Beaker Folk). STONEHENGE Lud ten posiadał zaawansowaną Już znajomość obróbki metalu, z którego sporządzane narzędzia zaczęły zastępować wyroby kamienne. Przyspieszyło to rozwój cywilizacji, nowe narzędzia umożliwiły podejmowanie trudniejszych zadań. Iberowie i lud garncarzy byli bliscy pod względem kultury i z biegiem czasu zmieszali się ze sobą przede wszystkim w okolicach Wiltshire, a zwłaszcza na kredowych równinach Salisbury, gdzie znajdowało się główne ognisko całej przedceltyckiej cywilizacji Brytanii. Najlepiej zachowanym do dnia dzisiejszego zabytkiem z tych odległych czasów są ruiny ogromnej świątyni w Stonehenge (według innych przypuszczeń rodzaj obserwatorium astronomicznego), zbudowanej z wielkich obelisków kamiennych sięgających 10 m wysokości i ważących do 30 ton, sprowadzonych ze znacznej odległości, co potwierdzałoby dosyć wysoki stopień zaawansowania cywilizacyjnego tych dawnych mieszkańców Anglii. Wyrób narzędzi z brązu był możliwy w Anglii na większą skalę dzięki bogatym kopalniom miedzi i cyny w Kornwalii i Walii, skąd również metale te eksportowano w dużych ilościach na kontynent. Na istnienie zaś dosyć rozgałęzionego handlu importowego wskazują ornamenty na szkalnych, złotych czy bursztynowych wyrobach, dowód kontaktów z basenem Morza Śródziemnego i Bałtyckiego. Natomiast rolnictwo nie robiło większych postępów w tym czasie. Od ok. 1000—800 r. p.n.e. rozpoczęły się najazdy ludności celtyckiej na Brytanię (wśród archeologów i językoznawców nie ma zgody co do datowania i charakterystyki początkowej fazy tych inwazji). Najazdy te były następstwem zakrojonych na wielką skalę wędrówek celtyckich, rozpoczętych jeszcze w drugim tysiącleciu. Zalały one stopniowo tereny cywilizacji śródziemnomorskiej, a w 387 r. p.n.e. zaatakowały Rzym, uratowany wówczas — jak głosi legenda — przez słynne gęsi kapitolińskie. Do Brytanii przybyli Celtowie w następujących po sobie falach skłóconych i zwalczających się plemion. Do pierwszych należeli Goidelowie lub Gaelowie, których potomkowie żyją do dzisiaj w Irlandii i Szkocji. Po nich przybyli w VI i V w. p.n.e. Brytowie, trzecią zaś falę najeźdźców celtyckich stanowili w I w. p.n.e. Belgowie. Wymieniamy tu tylko najważniejsze etapy tych najazdów. Brytowie dali nazwę wyspie, gdyż z nimi przede wszystkim zetknęli się Rzymianie po zajęciu kraju, nazywając go Brytanią, co było zlatynizowaną formą celtyckiej nazwy wyspy. Celtowie zmieszali się stopniowo ze swymi iberyjskimi poprzednikami, narzucając Wyspom Brytyjskim swoją organizację plemienną i język. Wpływ ich okazał się zwłaszcza trwały w Irlandii, Walii i Szkocji. Podstawową jednostką społeczną Celtów był szczep z królem lub wodzem na czele. Ustawiczne walki toczone pomiędzy plemionami uniemożliwiały Celtom poważniejsze próby unifikacji, toteż Rzymianie mieli ogromnie ułatwione zadanie w czasie podboju Anglii w I w. p.n.e. Szczepy celtyckie dzieliły się na klany, czyli patriarchalne rozszerzone rodziny, powołujące się na rzeczywiste lub zmyślone pochodzenie od wspólnego przodka. Trwałość organizacji klanowej była w świecie celtyckim niezwykle duża, zwłaszcza w Szkocji, gdzie przetrwały bardzo długo liczne relikty. Pod względem społecznym życie Celtów było zróżnicowane. Zaznaczył się u nich podział na warstwy, który powstał zwłaszcza w wyniku podboju ludności tubylczej, wojen itp. Ziemię, stanowiącą ogólną własność klanu, wspólnie uprawiano i użytkowano, mimo jej podziału pomiędzy poszczególnych jego członków. Celtowie przynieśli do Brytanii umiejętność stosowania żelaza i fakt ten miał dalekosiężne znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji na wyspie. Najlepiej rozwinięte ośrodki ich życia w Brytanii leżały w południowej i południowowschodniej części wyspy. Poza tym obszarem cywlizacja znajdowała się jeszcze w epoce kamienia i brązu. Na południowym wschodzie leżały najlepsze ziemie uprawne, pastwiska, kopalnie i kuźnie, ośrodki w pewnym sensie o charakterze miejskim, jak np. Colchester, osiedla będące centrami władzy politycznej, administracji i handlu. Celtowie byli ludem przeważnie pasterskim, ale uprawiali też ziemię na szerszą skalę niż ich iberyjscy poprzednicy. Wprawdzie wydajność rolnictwa celtyckiego była niższa od tarasowej uprawy Iberów, jednak dzięki ulepszeniu pługa żelaznego Celtowie w późniejszym okresie znacznie poszerzyli tereny uprawne. Zajmowali się też hodowlą, myślistwem, rybołówstwem, bartnictwem, tkactwem, obróbką metali i handlem. Najwięcej jednak czasu i wysiłku pochłaniała im walka. Dane archeologiczne świadczą o dosyć rozległym zasięgu handlu Celtów brytyjskich i o różnorodności wymienianych przez nich towarów. Ze źródeł rzymskich wynika, że do Italii eksportowali przede wszystkim cynę, a także zboże, bydło, skóry, żelazo i niewolników. Importowali natomiast głównie przedmioty zbytku, naszyjniki, bransolety, bursztyn. Stały handel utrzymywała Brytania z Galią. W związku z rozwojem wymiany pojawił się w celtyckiej Brytanii pieniądz, najpierw w formie sztabek żelaza, a następnie nawet jako moneta złota. Licznie zachowane w Brytanii wyroby celtyckiego rzemiosła, biżuteria, ozdoby kobiece, narzędzia itp. mówią nie tylko o dosyć wysokim poziomie cywilizacji, ale i o zamiłowaniu do sztuki i talentach artystycznych Celtów. Spiralne ornamenty ich oręża, ozdób i ceramiki, fantastyczne motywy roślinne i zwierzęce, różne figury geometryczne świadczą o wyobraźni artystycznej tych szczepów, które wniosły do kultury europejskiej zmysł tajemniczości i fantastyki, dramatyzmu i fatalizmu (pierwiastki te wystąpiły później wyraźnie w celtyckich częściach Wysp Brytyjskich). O religii Celtów, podobnie jak i o ich życiu, najważniejsze dane pochodzą od Juliusza Cezara, który w latach 55 i 54 p.n.e. dokonał dwóch najazdów na Brytanię w związku ze swoimi wojnami w Galii. Celtowie posiadali wiele lokalnych bóstw, uosabiających siły przyrody. Wierzyli w życie przyszłe i bóstwom swym oddawali cześć w gajach i innych otwartych miejscach. Kultem zajmowała się liczna i wpływowa kasta kapłanów, tzw. druidów, posiadająca duże znaczenie i wpływ w społeczeństwie celtyckim. W okresie najazdu rzymskiego druidzi stanowili ważny element oporu przed inwazją. OKRES RZYMSKI Rzym zwrócił większą uwagę na Brytanię w okresie wojen galickich Cezara. W latach 60—65 p.n.e. Juliusz Cezar podbił Galię, blisko powiązaną kulturalnie, językowo i handlowo z Brytanią. Celtowie brytyjscy niejednokrotnie udzielali pomocy Celtom w Galii w ich walce z legionami rzymskimi, do Brytanii nieraz uciekali buntownicy z Galii. Wyprawy Cezara do Brytanii z lat 55 i 54 p.n.e. miały m. in. na celu przerwanie tych związków, a ponadto dostarczenie Cezarowi efektownych sukcesów militarnych, potrzebnych do wzmocnienia jego pozycji w samym Rzymie. Spodziewano się też po nich korzyści gospodarczych. Obie wyprawy Cezara do Brytanii nosiły charakter zwiadowczy, lecz wbrew oczekiwaniom nie przyniosły żadnych rezultatów politycznych. Wydarzenia w Rzymie zmusiły Cezara do powrotu i przez następne 90 lat ekspansja polityczna Rzymu na Brytanię została zahamowana. Trwała natomiast w tym czasie intensywna ekspansja cywilizacyjna i handlowa Rzymu, która przygotuje drogę cesarzowi Klaudiuszowi do podboju Brytanii w 43 r. n.e. W ciągu owych 90 lat pomiędzy nieudaną próbą podboju Brytanii przez Cezara a jej zdobyciem przez mające już całkowicie rzymski charakter. chociaż bohatersko próbowali się jej przeciwstawić synowie Cunobelina. który dzielnie bronił Colchesteru. zwłaszcza na północy. że Brytania sprowadzała z obszaru cesarstwa kość słoniową. Podboju Anglii dokonała w 43 r. Nie napotkała ona poważniejszego oporu. zwłaszcza Caratacus. Działalność Agricoli doprowadziła w zasadzie do stworzenia rzymskiego systemu militarnego na wyspie. 50 tyś. piękną ceramikę itp. W okresie inwazji Klaudiusza Brytania była już cywilizacyjnie przygotowana w dużym stopniu przez rzymską penetrację kuturalną i handlową do wejścia w obręb cesarstwa. legiony rzymskie podjęły próby posunięcia jeszcze bardziej na północ rzymskiej dominacji (założony został wówczas w 71 r. żołnierzy pod wodzą Aulusa Plautiusa. teść wielkiego historyka Tacyta. chociaż przez wiele lat. podbił całą Anglię północną.n. Opór Brytów został stopniowo złamany. Zastosowana następnie przez Rzym pacyfikacja zakończyła pierwszy okres podboju Brytanii. W latach siedemdziesiątych I w. n. który dokończył podboju Walii. York) oraz opanowania południowej części Walii. biżuterię. armia rzymska licząca ok.e. Umocnił on zdobyte terytoria całym systemem fortów.e. W jej wyniku oraz w następstwie polityki . Sprowadzał on na wyspę rzymskich kupców i rzemieślników. Odnosi się to zwłaszcza do warstw wyższych społeczeństwa celtyckiego. pod wodzą królowej Boudicca. namiestnik Brytanii od 78 r. w 81 r. zaś południową Szkocję do linii Clyde — Forth. p. Importowane na wyspę rzymskie wyroby w coraz poważniejszym stopniu upodabniały życie i obyczaje brytyjskich Celtów do standardu rzymskiego. Geograf rzymski tamtych czasów Strabo wspomina. na bitych w Anglii monetach pojawiły się nawet łacińskie napisy. głównego przeciwnika Cezara w czasie jego inwazji na Brytanię. wielkie dzbany na wino. Cunobelin (Cymbelin z dramatu Szekspira). a stolicę swego państwa przeniósł z Verulamium do Colchesteru. Od 30 r. Największe z nich miało miejsce w 60 r. lecz zostało niezwykle krwawo zgniecione przez legiony rzymskie. a jednocześnie przez zmniejszenie świadczeń podatkowych. Działalność jego w Brytanii opisał Tacyt. a później wizerunki pegaza i centaura. który rządził w południowej Brytanii i tytułował się nawet Rex Brittonum.. Rzymianie musieli niejednokrotnie tłumić zbrojne powstania. sprawiedliwsze uregulowanie służby wojskowej oraz rozwinięcie sądownictwa samorządowego przyczynił się do poprawniejszego ułożenia stosunków między zdobywcami i podbitymi. któremu zawdzięczamy najważniejsze — obok Cezara — starożytne relacje o Anglii. Wykopaliska archeologiczne odkrywają w grobach brytyjskich tego czasu wyroby ze srebra. Ważną rolę w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegrał Julius Agricola. wyroby ze szkła. Rzecznikiem Wpływów rzymskich w Brytanii był wnuk Cassivellaunusa. a następnie w 80 r. a następnie próbował organizować obronę przed najeźdźcą na terenie Walii.Klaudiusza rozwinął się na znaczną skalę handel pomiędzy Brytanią a cesarstwem. 40 tyś. z czego blisko 70 znajdowało się w północnej Anglii. potężny system fortyfikacji zwany Murem Hadriana. Tutaj stopień latynizacji był nieraz poważny. Opierając się na tej sile (stan liczebny legionów w Brytanii ulegał wahaniom) Rzym rozciągał swe panowanie nad ok. półmilionową ludnością Brytanii (według innych obliczeń ludność ta miała wynosić l min osób. na linii Tyne—Solway. 30 w strefie pomiędzy Murem Hadriana a Murem Antoninusa. Poza zasięgiem Rzymu znalazły się Szkocja i Irlandia mimo pewnych prób podejmowanych przez cesarstwo w celu opanowania tych obszarów celtyckich. wyznaczonej fortyfikacjami cesarza Hadriana. Fragment Muru Hadriana Rzymskiej dominacji w Brytanii strzegła znaczna armia złożona z ok. dosyć zresztą powierzchownymi. W dziejach wyspy była to epoka pokoju i bezpieczeństwa oraz tak wysokiego poziomu cywilizacji. a nawet nieco więcej). rozlokowanych w ok.cesarza Domicjana. jednak pod wpływem naporu Celtów szkockich Rzymianie wycofali się pod koniec II w. legionistów. zwłaszcza leżące tam miasta. 125 fortach. został zbudowany w latach 122—128 na granicy Anglii i Szkocji. objęta została głównie południowa i wschodnia. dążącego do oparcia granic imperium na stałych liniach obronnych. W latach 140—142 już w samej Szkocji został zbudowany od Forth do Clyde Mur Antoninusa. nizinna część Anglii. do poprzedniej granicy. a 25 na wyżynnych częściach Walii. chociaż trwałość wpływów . Brytania pozostała prowincją rzymską przez około 400 lat. jakiego Anglia nie zaznała przez wiele późniejszych stuleci. Wpływami cywilizacji rzymskiej. który miał bronić Brytanii Rzymskiej przed napadami wojowniczych plemion celtyckich zwanych przez Rzymian Piktami ze względu na zwyczaj malowania ciała. rozplanowane i urządzone na wzór rzymski. Collingwooda. Ziemię uprawną dzielono zwykle na dwie części. uległy romanizacji. Zachowane do dzisiaj fragmenty urządzenia rezydencji właścicieli latyfundiów świadczą o wysokim poziomie produkcji rzemieślniczej (budownictwo. które wyznaczyły aż do dnia dzisiejszego niemal zasadniczą sieć komunikacji lądowej Anglii. Drobna i średnia własność ziemska kurczyła się i zanikała w końcowym okresie cesarstwa. Pod ich naporem nic prawie nie uratowało się z dorobku Brytanii Rzymskiej i nic prawie z cywilizacyjnych osiągnięć tego okresu nie weszło do struktury przyszłego państwa angielskiego. wino. przedmioty . którzy tylko w południowo-wschodniej Anglii. Duże majątki (latyfundia) Rzymian oraz zlatynizowanych Celtów stanowiły główne ośrodki gospodarki rolnej na wyspie. Na rzymski rodowód wskazują niejednokrotnie końcówki ich nazw: -chester lub -caster. Rezydencje te. Jedną z nich uprawiał bezpośrednio właściciel za pomocą pracy niewolników. 500 takich majątków). sól. ale i główne centra romanizacji prowincji. które znacznie mniejsze szansę dawały majątkom małym i drobnym ich posiadaczom. villas (w samej południowej Anglii znaleziono dowody istnienia ok. Ich dziełem były wspaniałe drogi. G. które wyjątkowo tylko. Brytania Rzymska była przede wszystkim krajem rolniczym i Rzym przywiązywał dużą wagę do importu brytyjskiego zboża (Brytanię nazywano ówcześnie spichlerzem północy). drugą obrabiali na wpół niewolni koloni w zamian za określony czynsz i świadczenia. zarówno pod wpływem czynników ekonomicznych i fiskalnych.cywilizacji rzymskiej okazała się niewielka wobec późniejszych niszczących najazdów plemion germańskich. Z obozów rzymskich powstały liczne miasta. ceramika. skóry. urządzone wygodnie. Olbrzymia większość poddanych mieszkała we wsiach. niewolników. otrzymując w zamian wyroby sukiennicze. wyroby ze szkła). oznaczającego obóz. a nawet węgla (w Northumberland). jak i coraz bardziej niespokojnych czasów. a nawet luksusowo. Na latynizację Brytanii wpływały przede wszystkim legiony rzymskie. Brytania wywoziła zboże. tzw. zbudowane na sposób rzymski. a przez wiele wieków stanowiły jedyne szlaki łączące różne części wyspy. metale. Główną masę ludności stanowili nadal Celtowie. zwłaszcza w miastach. 95% według obliczeń znawcy okresu R. ich ściany i posadzki wykładano mozaikami. ulegli częściowej latynizacji i przyjęli wiele z cywilizacji rzymskiej. Rozwijał się też w tym okresie handel Brytanii z kontynentem. bydło. zwłaszcza wydobycie cyny (w Kornwalii i Walii). Brytania Rzymska pozostała nadal celtycka aż w ok. posiadały łaźnie i centralne ogrzewanie. Wysłużeni legioniści rzymscy osiedlali się często jako weterani w Brytanii. i to w minimalnym stopniu. Natomiast mniej stały i liczny był tam pobyt rzymskich urzędników i kupców. W okresie rzymskim rozwijało się w Brytanii górnictwo. Wielkie latyfundia i rezydencje wiejskie. ołowiu i miedzi. wywodzące się od łacińskiego wyrazu casirum. żelaza. stanowiły nie tylko podstawowe ośrodki gospodarki rolnej Brytanii Rzymskiej. już według rzymskich wzorów urbanistycznych. rzymski i celtycki. będącego oficjalną religią imperium i symbolem jedności prowincji. Przeciwnie. Lincoln i York. Chichester. posiadające rzymski samorząd municypalny.luksusu. Silchester. zaś siedzibą mennicy i biskupstwa. położone w ogromnej większości w południowo-wschodniej części Anglii. Podobnie jak i w innych częściach imperium. nie posiadającym jeszcze murów obronnych i garnizonu wojskowego.: Canterbury. że łacina była dosyć szeroko rozpowszechniona wśród ludności miejscowej. rolę i stopień romanizacji można podzielić je na 3 grupy. co się zaznaczyło nawet w podwójnych ich nazwach. Dopiero po spaleniu miasta przez powstańców w 60 r. synkretyczny charakter cywilizacji Rzymskiej Brytanii zaznaczył się nie tylko w rzemiośle. rozrzuconych w różnych częściach Anglii. związanych z rzymskim systemem dróg o znaczeniu militarnym oraz miejscami targowymi. Do trzeciej wreszcie klasy wchodziło około 50 mniejszych miast. Londyn zajął prawdopodobnie miejsce Colchesteru. Winchester. Już przed powstaniem królowej Boudicca był Londyn kwitnącym miastem handlowym. identyfikowano boginię Sul z Bath . a dalej cztery rzymskie kolonie wojskowe: Colchester. Gloucester. w IV w. Exeter. Do drugiej grupy należy zaliczyć około 13 miast powstałych z dawnych celtyckich stolic szczepowych. Wskutek tego wspomniane stolice szczepowe łączyły w sobie oba elementy. Zaznaczony wyżej mieszany. w których mieszkali wysłużeni legioniści. Tak więc np. Tam powstały pierwsze świątynie ubóstwianego Klaudiusza. pozostawiając większość spraw lokalnych w rękach arystokracji plemiennej. w których element rzymski był szczególnie silny. Rzym nie dążył do zniszczenia czy osłabienia tej szczepowej organizacji. który początkowo był stolicą Rzymskiej Brytanii. również i w Anglii Rzymianie byli skłonni do identyfikowania bóstw celtyckich ze swoimi. Ośrodkami administracji i cywilizacji rzymskiej w Brytanii były dosyć liczne miasta. ale również w dziedzinie religii. in. został otoczony murami i szybko się odbudował. Norwich. 20tysięcznego Londynu znajdowali się w dziedzinie obyczajów. Nigdzie nie znaleziono w Anglii więcej importowanych z Italii dzieł sztuki niż w Londynie. Na podstawie wykopalisk można przyjąć. Do miast tej właśnie kategorii należały m. Należało tu Yerulamium. Swój wczesny rozwój zawdzięczał on Rzymianom. ceramice czy wyrobach przemysłu artystycznego. posługiwał się nią dla własnych celów. a wreszcie Londyn i Bath. administracyjnym i handlowym. Do pierwszej z nich zalicza się zwykle te miasta. najważniejszym na wyspie ośrodkiem politycznym. którzy odkryli jego walory komunikacyjne i portowe. że mieszkańcy ok. którą zastał w Brytanii. w sposób charakterystyczny dla Brytanii Rzymskiej. Największym miastem Brytanii Rzymskiej był Londyn. centrum kultur cezarów. Ze względu na ich genezę. życia i języka pod dużym wpływem Rzymu. nigdzie też tylu dowodów. Stał się też siedzibą centralnej władzy cywilnej i zajął miejsce Colchesteru jako stolica prowincji. a niejednego przedstawiciela celtyckiego Olimpu z Marsem. szczególnie rozpowszechniony wśród załogi Muru Hadriana. że na soborach w Galii i Rzymie był reprezentowany przez kilku biskupów. a w istocie poza nazwą i ruinami rzymskich budowli niewiele z nich pozostało. jak niewiele z dorobku cywilizacyjnego Brytanii Rzymskiej weszło do dalszego procesu rozwojowego Anglii i jak całkowita była zagłada tego wszystkiego. Patryk. a nawet wschodnich. które niełatwo przyjdzie przełamać kościołowi rzymskiemu. Tylko bardzo nieliczne miasta rzymskie przetrwały na wyspie zniszczenia związane z najazdem plemion anglosaskich. Położone opodal miasto St. Jest rzeczą zdumiewającą. który w nie znanych bliżej okolicznościach cierpiał za wiarę koło Yerulamium. Pod koniec okresu rzymskiego pojawili się na Wyspach Brytyjskich pierwsi wyznawcy Chrystusa. działający zwłaszcza wśród Piktów na terenie Szkocji. kościół brytyjski rozrósł się już do tego stopnia. św. Mitry. popierającemu zjednoczeniowe tendencje królów anglosaskich. Organizowane tam przez nich chrześcijaństwo miało oparcie w miejscowych tradycjach klanowych i wykształciło wiele własnych cech i właściwości. Ninian. Obok kultów miejscowych zaznaczył się import bóstw rzymskich. celtyckiego boga Maponusa z Apollinem. W tymże stuleciu chrześcijaństwo znalazło na wyspie swoich pierwszych męczenników.Srebrna brosza anglosaska z IX w. co Rzym wniósł do życia i kultury Brytanii w ciągu pierwszych czterech stuleci naszej ery. decydujący wpływ na losy chrześcijaństwa w Irlandii wywarł św. jak np. zakładający klasztory w Irlandii i Szkocji. W IV w. . Na początku V w. Najbardziej znany był żołnierz rzymski Albanus. (miasto posiadające gorące źródła o właściwościach leczniczych i słynne łaźnie) z rzymską Minerwą. Owi pierwsi misjonarze. odegrali ważną rolę w rozwoju kultury obszaru celtyckiego Wysp Brytyjskich. Wśród misjonarzy Brytanii największą rolę odegrał pod koniec IV i na początku V w. Albanos nosi do dzisiaj jego imię. Równocześnie od IV w. Sasowie zaś tereny nad środkową i dolną Tamizą. Anglowie północną i środkową Anglię. Już około połowy IV w. poza świetnymi drogami rzymskimi oraz religią chrześcijańską (w jakimś małym stopniu). rejestrują . hamowanego oporem celtyckich Brytów. Natomiast źródła kronikarskie. kiedy zaczęły osiedlać się na wyspie plemiona saskie. Dokonany przez nie podbój Brytanii miał wywrzeć w przyszłości decydujący wpływ na proces formowania się narodu i państwa angielskiego. i załamaniem się rzymskiej granicy na Renie i Dunaju. Sasów i Franków. przybywających na wybrzeża angielskie od strony ujścia Renu.Celtyccy i anglosascy najeźdźcy IV i V w. nie dla obrony Anglii przed napadami Piktów. W 410 r. by bronili się odtąd sami. Źródła archeologiczne do wczesnych dziejów tego podboju prawie nie istnieją. Irlandię. są z braku źródeł mało znane. Od tego momentu aż do połowy V w. coraz bardziej bezbronną wskutek wycofywania legionów rzymskich z tej odległej prowincji dla ratowania ważniejszych terenów cesarstwa.. że w toku stopniowego podboju. prawie doszczętnie zniweczyli dorobek cywilizacji rzymskiej w Anglii. W tej sytuacji. wzmogły się ataki plemion celtyckich od strony Szkocji. od których Szkocja wzięła nazwę. celtyckie i anglosaskie. poczęły przybywać do Anglii coraz liczniej germańskie plemiona Anglów. Jutowie zajęli Kent. Przypuszcza się. jak przypuszczali dawniejsi historycy. Proces upadku Brytanii Rzymskiej zaczął się zresztą na długo przed ostateczną zagładą Cesarstwa Rzymskiego. Sasów i Jutów.) FORMOWANIE SIĘ PAŃSTW SZCZEPOWYCH A CHRYSTIANIZACJA ANGLOSASKI podbój Anglii był częścią szerszego zjawiska historycznego jakim były wędrówki ludów i najazd plemion barbarzyńskich na Cesarstwo Rzymskie w V w. na apel Brytów o pomoc cesarz Honoriusz odpowiedział. Pod ciosami najeźdźców zaczął się kruszyć rzymski system obronny. OKRES ANGLOSASKI (V—XI w. Szczegóły podboju Anglii przez germańskie plemiona Anglów. instytucji i kultury. gdyż wobec niskiego poziomu cywilizacji najeźdźców nic niemal nie pozostało z ich drewnianych osiedli. lecz w poszukiwaniu łatwej zdobyczy. zapanował tam chaos i upadek Rzymskiej Brytanii.. nasiliły się coraz dokuczliwsze dla Rzymian ataki korsarzy germańskich. jego języka. Sasów i Jutów. Przybrały one na sile zwłaszcza od czasu. wzmógł się napór plemion germańskich na Brytanię. Od końca IV w. gdy w północnej części Brytanii osiedliły się plemiona celtyckich Szkotów zamieszkujące do III w. II. a następnie również i Irlandii. a prawdopodobnie także i Fryzów. w związku z klęską Rzymian w bitwie z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. mnicha z północnej Anglii z początków VIII w. z kolonizacji Sasów. pt. utrzymujące dosyć długo swoje lokalne dynastie. oraz wzdłuż południowego wybrzeża od Doveru do Southampton. Gildasa. Historia kościelna ludu angielskiego (Historia ecclesiastica gentis Anglorum). co wskazuje na to. w okresie gdy Piktowie atakowali Anglię od górzystej strony północnej. Legenda ta. Wznowienie najazdów anglosaskich nastąpiło prawdopodobnie około połowy VI w. a ich datowanie dosyć wątpliwe. opowiadającym się za łatwym podbojem i brakiem poważniejszego oporu ze strony celtyckich Brytów. Wydarzenia sprzed 597 r. Relacje mnicha celtyckiego z VI w. że Anglosasi stanęli wobec licznych przeszkód i trudności. Podkreślają też stosunkowo niewielką liczbę celtyckich nazw wsi. pochodzące. a dalej Essex (wraz z Middlesex i częścią Surrey) z Londynem jako swoim głównym ośrodkiem. daty początków chrystianizacji Kentu. posuwających się na obszar Sussexu i Hampshire. Znaczne kiedyś królestwo Anglów — Lindsey. Wbrew dawniejszym poglądom.straconymi stuleciami" w historii Anglii. że anglosascy zdobywcy nie nawiązywali do wcześniejszego osadnictwa. przeniesiona następnie do Francji. Chesteru i doliny Yorku odcięło północnych Celtów od ich południowych pobratymców. łodzie Anglów. zawarte w jego kronice pt. Sasów i Jutów penetrowały zatoki i ujścia rzek Anglii wschodniej. odcinając w ten sposób Celtów Kornwalii i Devonu od Walii. Na północy zaś opanowanie przez Anglów na początku VII w. Nie bez racji więc nazywają niektórzy historycy angielscy okres V—VI w. Początek najazdów Jutów nastąpił prawdopodobnie około 450 r. Po opanowaniu doliny rzeki Severn najeźdźcy zajęli Gloucester i Bath.. że anglosaska kolonizacja nie opierała się na eksploatacji niewolników.. . W ślad za Jutami szły wyprawy pozostałych plemion. Liczba ich spadła stopniowo w toku walk i wzajemnych podbojów do 7 najważniejszych. oraz inne źródła ukazują ogólnie obraz Anglii podzielonej na szereg państewek szczepowych. Na samej północy Anglii powstało królestwo Northumbrii. dwoma . Bardziej na zachód były położone Sussex i Wessex. W V w. od zatoki Wash do ujścia Tamizy. Na południe od Tamizy leżało królestwo Kent. i objął Kent. weszła do średniowiecznych romansów i chansons de geste. Nowsze badania zwracają jednak uwagę na fakt. odzwyczajonych od walki przez długi okres Pax Romana.. przyjmuje się obecnie. sugerują bardzo krwawy przebieg podboju anglosaskiego i eksterminację ludności celtyckiej.dokładniej ten wczesny okres dopiero od VII w. skłóconych ze sobą i dążących do uzyskania przewagi na większym obszarze. O upadku i podboju Brytanii (De excidio et conąuestu Britanniae). a nawet na okres całego pokolenia musieli wstrzymać swój podbój Anglii. podobnie jak i Essex. położone na południe od rzeki Humber. Rzeka Tees dzieliła je na dwa państewka. budując swoje osady na surowym korzeniu. tworzących anglosaską Heptarchię. są w świetle tych relacji niepewne. Kronika Bedy. Z tym zagadnieniem łączy się legenda o królu Arturze i o walce Brytów z najeźdźcami. założone przez Jutów. Na południe od zatoki Wash znajdowało się królestwo East Anglia. założone przez Anglów i rozciągające się od zatoki Humber do zatoki Forth.. św. kiedy opierało się ono nie na systemie diecezjalnym. Pomiędzy królestwami anglosaskimi przez dwa wieki toczyły się zacięte walki o hegemonię. jednak chrześcijaństwo przyniesione tam pod koniec Imperium Rzymskiego zostało całkowicie niemal zmiecione pod ciosami inwazji anglosaskiej. 477—491). silny zwłaszcza w 'okresie początkowym. władca południowych Sasów. nabierając coraz bardziej szczepowo-celtyckiego charakteru. W tej sytuacji trafiła na podatny grunt wysłana przez papieża Grzegorza Wielkiego w 597 r. Po śmierci misjonarza Irlandii. na skutek małej łączności z wpływami rzymskimi oraz silnych odrębności życia społeczeństwa celtyckiego. która doprowadziła do przyjęcia przez Ethelberta i jego otoczenie chrześcijaństwa i zapoczątkowała chrystianizację Kentu. zajmująca centralną część Anglii. m. kościół irlandzki rozwijał się nadal. . królestwo Anglów. Pierwsi dwaj z nich. gdzie zapuściło głęboko korzenie i odegrało ważną rolę w społecznym i kulturalnym życiu tych krajów. 389—461). dla którego kronikarze IX w. in. Aelle (ok. lecz na klasztorach i wysokim autorytecie przeorów i opatów. Przetrwało natomiast i rozwijało się na obszarze celtyckiej Walii i Irlandii. do Anglii misja pod przewodnictwem Augustyna. Chudeberta. używali nazwy Bretwalda. siódmym właśnie członkiem anglosaskiej Heptarchii była Mercja. Patryka (ok. o tytuł władcy Brytanii. Był on ożeniony z córką rządzącego Paryżem króla frankijskiej Austrazji.zostało wchłonięte przez Northumbrię i Mercję. Ideałem chrześcijaństwa irlandzkiego i walijskiego był monastycyzm. Aż do czasów najazdów wikingów nie było właściwie w Irlandii miast. inny sposób obliczania daty Wielkanocy itp. która nie sprzyjała powstawaniu hierarchii kościelnej. Jak już wspomniano. Ethelbert (ok. żyjąca zaś w systemie szczepowym ludność tworzyła sporo drobnych grup klanowych. Różnice pomiędzy tą odmianą chrześcijaństwa a kościołem rzymskim powiększała później mała rola biskupów. Odrębności kościoła irlandzkiego pozostawały w bliskim związku ze społeczną strukturą Celtów. 560—584). wzajemnie się zwalczających. Ostatnim. oraz zachodnich Sasów. prowadzili jeszcze wojny głównie z Brytami i niewiele o nich wiadomo. i utrzymywał bliskie stosunki z monarchią Merowingów. W pełniejszym świetle historycznym występuje dopiero król Kentu. Ceawlin (ok. odmienne od rzymskiej liturgia oraz tonsura. 560—616). Brytania weszła już znacznie wcześniej w kontakt z nauką Chrystusa. Wszystko to tłumaczy. a nie parafiami. dlaczego chrześcijaństwo było związane w Irlandii ze szczepami. oraz dlaczego klasztory odgrywały w nim tak . Postępy akcji chrystianizacyjnej w Anglii były zresztą początkowo dosyć powolne i nie udało się zrealizować szerokich planów Grzegorza Wielkiego. że wywarli pewien wpływ na chrystianizację. Anglia będzie rozdarta pomiędzy dwa obrządki. odniósł sukcesy w czasie wyprawy do Walii i dzierżył pewnie pozycję Bretwalda. do Szkocji za sprawą jej misjonarza św. które przyczyniło się nie tylko do chwilowego załamania się potęgi Northumbrii. artystami i nauczycielami. były kongregacjami pustelników położonymi w różnych odległych i górzystych miejscach. druzgocące zwycięstwo nad Edwinem pod Hatfieid. Rozszerzył Edwin granice swego państwa daleko na północ. Po śmierci Ethelberta przewagę wśród królestw anglosaskich uzyskała Northumbria. ale i do reakcji pogańskiej. a wpływy kościoła irlandzkiego oraz pogaństwa dosyć silne. Paulinusa. przewidujących szybkie utworzenie dwóch metropolii (Londyn i York) oraz 12 biskupstw. a później. posiadali swoje klasztory we Włoszech (istnieje nawet hipoteza. lecz oddawali się również różnym pracom i działalności. Oswalda. Chrześcijaństwo irlandzkie zostało przeniesione pod koniec VI w. w odludnych i prymitywnych warunkach.poważną rolę. a wybudowany przez niego do obrony przed Piktami gród dał początek późniejszej stolicy Szkocji. dążąc do . odnowili znajomość literatury klasycznej. W ciągu VII w. Byli pustelnikami i uczonymi. Canterbury. mogły powstać na przełomie starożytności i średniowiecza tak żywe i prężne ośrodki nauki i sztuki (zwłaszcza w zakresie malarstwa miniaturowego). za następcy Edwina. Dopiero synod w Whitby z tego roku zapewni całkowite zwycięstwo kościołowi rzymskiemu. Przebywający w nich eremici nie spędzali jednak życia wyłącznie na kontemplacji. Aż do 664 r. Monaster ten odegrał ważną rolę w chrystianizacji Szkocji i północnej Anglii. że w odległej i odciętej od bliższego kontaktu z cywilizacją rzymską Irlandii. przyjął on chrześcijaństwo z rąk członka misji Augustyna. Dostarczyli chrześcijaństwu wielu świętych. do wprowadzenia w Northumbrii chrześcijaństwa irlandzkiego. Jest rzeczą zdumiewającą. ale podjęła ekspansję daleko na południe. i stał się rzecznikiem chrystianizacji Anglii północnej w obrządku rzymskim. założył na wyspie Iona u wybrzeży Szkocji słynny później klasztor. Mercja nie tylko wchłonęła część królestwa Lindsey. zwłaszcza od czasów króla Edwina (616—632). Proces wzrostu Northumbrii i rozwoju chrześcijaństwa na północy Anglii został przerwany przez rywalizujące z Northumbria królestwo Mercji. Edynburgowi (Edwin'sBurgh = gród Edwina). a swoją działalnością misyjną objęli znaczną część Europy. często na małych wysepkach przy wybrzeżach Irlandii i Szkocji. który w 565 r. wojownikami i misjonarzami. Te celtyckie monastery nie uznawały hierarchicznej struktury papiestwa. Polski). Przyłączył on do swego państwa wspomniane królestwo Lindsey. W 627 r. Odegrali ważną rolę w nawróceniu Niemiec. mające duże znaczenie dla rozwoju kultury tego wczesnego okresu. był na razie niewielki. Zasięg oddziaływania stolicy kościoła w Anglii. Kolumby. Jej pogański król Penda (626—655) odniósł w sojuszu z Walijczykami w 632 r. irlandzki i rzymski. która odegrała tak ważną rolę w religijnym i kulturalnym życiu wczesnośredniowiecznej Anglii. Teodor usprawnił działalność synodów duchowieństwa angielskiego. systemu prawnego i fiskalnego oraz innych form życia państwowego na podstawie również wzorów rzymskich i frankijskich. zebrane już po jego śmierci.zwierzchnictwa nad East Anglia i Essex. Arcybiskup Teodor okazał w swej działalności organizacyjnej wiele talentów dyplomatycznych i administracyjnych. Starał się nie wchodzić w konflikt ze zwyczajami i tradycjami celtyckimi. wraz z pochodzącym z Afryki północnej opatem Canterbury Hadrianem. Aż do czasu najazdów duńskich trwać będzie ekspansja Mercji. Istniejące biskupstwa pokrywały się mniej więcej z granicami poszczególnych królestw i były ściśle związane z interesami i polityką królów anglosaskich. Pendy. którzy byli skłonni przyjąć supremację Rzymu. Teodor założył wreszcie — żeby wymienić tylko najważniejsze jego zasługi — szkołę katedralną w Canterbury. który przybył do Anglii w 669 r. Najważniejszym osiągnięciem Teodora było rozbudowanie sieci diecezji do 12 biskupstw i obsadzenie ich zaufanymi i ściśle podporządkowanymi metropolii w Canterbury ludźmi. które kościół zachował i rozpowszechnił w średniowieczu. zabiegając o pozyskanie dla kościoła rzymskiego tych wszystkich członków obrządku irlandzkiego. władza królewska uzyskała silne oparcie w organizacji kościelnej i w tych elementach kultury rzymskiej. pozostałe po nim przepisy kanoniczne. pozwoliła na uregulowanie spraw religijnych w interesie Rzymu. wykształcony Grek. o czym świadczą. Zastał on stosunki kościelne w Anglii w stanie chaosu i rozprzężenia. Miało to poważne znaczenie dla procesu politycznego jednoczenia Anglii. W 664 r. W ten sposób został poważnie wzmocniony proces politycznej i kulturalnej unifikacji kraju. a rychła śmierć jego zwycięzcy. będąca jednym z rezultatów klęski Edwina pod Hatfield. Oswald poległ w przegranej bitwie w 641 r. Od tego czasu rozpoczął się nowy okres w dziejach stosunków religijnych w Anglii. zmierzającego do ujednolicenia administracji. Pierwszy z nich byt wychowankiem klasztoru na wyspie Iona i przy pomocy mnicha Aidana popierał rozwój chrześcijaństwa irlandzkiego. prowadzący do uporządkowania i unifikacji organizacji kościoła na wyspie. który dzięki poparciu króla Northumbrii Oswy opowiedział się za wyłącznością obrządku rzymskiego. Odrodzenie potęgi Northumbrii w północnej Anglii wiązało się z działalnością dwóch jej kolejnych królów: Oswalda (633—641) i Oswy (641—670). Twórcą jednolitej administracji kościelnej w Anglii był arcybiskup Canterbury Teodor z Tarsu (zm. a przyjęcie przez wszystkie królestwa anglosaskie rzymskiego systemu kościelnego stało się jedną z sił motorycznych ruchu. odbył się w Whitby synod. podkreślając w ten sposób jeszcze bardziej jednolitość angielskiego systemu kościelnego. 690). Wzmocnił sieć parafialną oraz dyscyplinę duchowieństwa. Dalszy proces jednoczenia Anglii w poważnym stopniu był związany od . pod Maserfeid. Wielu z nich otrzymało zresztą nawet najwyższe godności kościelne aż do biskupich włącznie. wojnami w Walii i rosnącymi wpływami w Northumbrii. Po chwilowym kryzysie na przełomie VII i VIII w. swego suwerena. . Rola zjednoczenia Anglii miała ostatecznie przypaść nie Mercji. zdobyła wyraźną hegemonię nad pozostałymi królestwami anglosaskimi. która po przejściowym wzroście Northumbrii w pierwszej połowie VII w. Nie powiodła się natomiast jego próba osłabienia Canterbury jako stolicy kościoła w Anglii i założenia arcybiskupstwa w Mercji. ograniczając dtąd jej aspiracje do terytorium na północ od Humber (w dziedzinie kulturalnej) jednak znaczenie Northumbrii nadal było przodujące w Anglii). pisząc. potęgę Mercji odbudował Ethelbald (716— 757). Zanikanie dynastii lokalnych w wielu mniejszych królestwach pozwalało na przełamywanie partykularyzmów i ułatwiało Offie oddziaływanie na życie polityczne w całej niemal Anglii. szczególnie od czasów syna Pendy. umocnione zwycięstwami nad królami Kentu i Wessexu.końca VII i w VIII w.. Centralne położenie Mercji ułatwiało jej ekspansję i podbój. Źródła świadczą o tym. w Którego osobie cała Anglia południowa. ale jednocześnie wywarło istotny wpływ na proces dalszego jednoczenia Anglii. Nawet w Rzymie uważano Offę za ważnego partnera politycznego. Pod mniej sprawnymi rządami jego następców rozpoczął się proces kurczenia się jej wpływów. Przewagę Mercji umocnił jeszcze Etheired (674—704). a przedtem jeszcze Essex z Londynu uznały w 670 r. z dziejami Mercji. Rządy króla Offy ukazały rozwijanie się w Anglii ważnego procesu odchodzenia od pierwszej idei Bretwalda. jest pierwszą znaną tego rodzaju umową w dziejach Anglii. Wessex i Northumbria wyzwoliły się spod zależności od Mercji. Po śmierci Offy znaczenie Mercji podupadło. lecz królestwu Wessexu w IX w. i kształtowania się politycznej koncepcji regnum. który w 678 r. Po jego śmierci władza w Mercji przeszła w ręce króla Offy (757—796). Utrzymywał stosunki z Karolem Wielkim jak równy z równym. jak i zasięgu jego stosunków handlowych. zachowane zaś monety Offy mówią zarówno o ich artystycznym wykonaniu. że przez 30 lat stał on na czele federacji wszystkich królestw anglosaskich od rzeki Humber na Północy do wybrzeży południowej Anglii. o czym może świadczyć przybycie do Anglii w 796 r. Offa wytyczył i umocnił na zachodzie do dzisiaj widocznym wałem granicę między Anglią a Walią. a więc zwierzchnictwa jednego królestwa nad innymi. coraz bardziej jednolitej monarchii ogólnoangielskiej. zadał Northumbrii ostateczną klęskę. Wulfhere (657—674). zapewniło nie tylko przewagę Mercji. największego władcy anglosaskiego przed Alfredem Wielkim. a ich traktat handlowy z 796 r. że sukno angielskie było już wówczas poszukiwane na kontynencie (w monarchii Karolingów). już w okresie najazdów duńskich na Anglię. przede wszystkim z monarchią Karolingów i papiestwem. stopniowo Kent.Offa był w istocie pierwszym królem anglosaskim rozwijającym bardziej ożywione stosunki polityczne z kontynentem. Czterdziestoletnie panowanie Offy. Kronikarz Będ nazywa go Rex Britanniae. dwóch legatów papieskich w celu odnowienia przyjaznych stosunków z Brytanią. W nowo powstałych na wyspie królestwach anglosaskich zachowało się wiele z dawnych urządzeń rodowoplemiennych. w pewnym stopniu zamienili na ludność niewolną. przeważnie celtyckiego pochodzenia. U Anglosasów istnieli też niewolnicy. szczególnie w zachodniej części Anglii. Stopniowo wzrastało też polityczne znaczenie erlów w państwach anglosaskich. Ustrój społeczny Anglów. nawzajem się prawie nie przenikali i nie oddziaływali zasadniczo na siebie. migracja całych szczepów w celach zdobywczych i osadniczych. Była to wędrówka ludów. Różnica pomiędzy kerlem a erlem zaznaczyła się wyraźnie w wysokości główszczyzny. łąk i lasów. zachowała ziemię i wolność. O ich podrzędniejszej randze społecznej świadczyła znacznie niższa główszczyzna. przeważnie potomkowie Celtów. którą Anglosasi częściowo wytrzebili. zmieszała się z arystokracją anglosaską. Za zabójstwo niewolnika nie płacono żadnej główszczyzny. Podstawową warstwę społeczną tworzyli pierwotnie wolni chłopi. stanowiącą własność kerla. Do wyjątków raczej należały małżeństwa mieszane. a nawet trzykrotnie wyższa. . którą zastąpi stopniowo gmina wiejska. do czego przyczyniła się ta okoliczność. w przeciwieństwie do swoich pobratymców na kontynencie. Cechą charakterystyczną społeczeństwa anglosaskiego było zachowanie przez długi czas wspólnoty rodowej. płacąc pewne daniny. którą zniszczyli na wyspie tak gruntownie i całkowicie. posiadający duże działki ziemi (hides) o przeciętej powierzchni około 120 akrów (48 hektarów).STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE Podbój anglosaski różnił się zasadniczo od rzymskiego. jedynie grzywnę na rzecz jego właściciela. która wyodrębniła się w procesie rozwarstwienia społecznego z masy prostych członków dawnej wspólnoty i stopniowo przekształciła się w wielkich właścicieli ziemskich. Poza ziemią orną. Ponad masą wolnych keriów stali erlowie (earls). siedzieli na ziemi-keriów. że część Celtów. Obok eriów i kerlów istnieli też u Anglosasów półwolni (laels) oraz niewolnicy (theows). że nie zetknęli się w swoich nowych siedzibach z urządzeniami i ludnością rzymską i nie ulegli. Część arystokracji celtyckiej. przysługiwało mu prawo użytkowania gminnych pastwisk. Należy dodać. wywodzący się z jeńców wojennych. tzw. nie posiadali ziemi. Anglosasi nie przyjęli też prawie niczego z cywilizacji rzymskiej. Półwolni. że od nich dopiero rozpoczął się we wszystkich dziedzinach proces formowania się narodu i cywilizacji angielskiej. Za zabicie erla była ona dwukrotnie. wpływom wzorów rzymskich. Sasów i innych plemion germańskich lądujących w Anglii niewiele różnił się od ustroju Franków. Inny też był stosunek do ludności tubylczej. kerlowie (ceorls). arystokracja rodowa. która nie została wytępiona przez zdobywców i nie popadła w niewolę. Pod względem etnicznym i cywilizacyjnym Anglosasi i Celtowie zachowali w zasadzie odrębność. a przede wszystkim wyparli na tereny górzyste. jak i płacenia główszczyzny. Od czasów króla Alfreda Wielkiego termin tena (bądź tana) zastąpił określenie gezyty jako członka drużyny królewskiej.. Wyróżniała go główszczyzna sześciokrotnie większa niż zwykłego wolnego. Należy jednak zaznaczyć. a następnie także osobom świeckim. silny jeszcze u Anglosasów w okresie osiedlania się w Anglii. doprowadziły do zdobycia przez nieliczną grupę notablów anglosaskich wyraźnej przewagi i uzależnienia od siebie ogółu ludności. Termin thegn zaczął wypierać erla. ale też przez wolnych chłopów. że pozostałości dawnych więzów rodowych były w Anglii silniejsze niż na kontynencie. Bez zgody rodu nie można było alienować ziemi posiadanej na mocy prawa zwyczajowego (tzw. który stał się tytułem najwyższego dostojnika administracji lokalnej w hrabstwie {ealdorman). Pauperyzacja keriów oraz wysokie koszty uzbrojenia przyczyniły się do związania służby wojskowej z posiadaniem odpowiednio dużego obszaru ziemi (5 łanów). a następnie stanowiącym podporę jego rządów instytucjom i jednostkom. przekształcającym się w wielkich właścicieli ziemskich. Główną siłą militarną w Anglii było u Anglosasów zrazu pospolite ruszenie (fyrd). zapewniając . półwolną i niewolną. Powinności wojskowe spadły na barki tenów. gezytom (gesiths). Ziemię przekazywał on oddającym się początkowo pod jego opiekę. Tenem zaczęto nazywać każdego zamożnego pana. którzy przekształcili się z czasem w warstwę rycerską. Największym właścicielem ziemi u Anglosasów był król. lecz byli jego sługami. odpowiadała przysiędze 6 wolnych. głównie członkom swojej drużyny. co jest specyficzną cechą feudalizmu w Anglii. zrazu instytucjom kościelnym. że proces zanikania wolnego chłopstwa dokonywał się w Anglii ówczesnej w tempie znacznie wolniejszym niż w państwie Franków. folkland). socmen). jakie zaszły w strukturze tego społeczeństwa w ciągu wieków. uległ stopniowo rozluźnieniu i przekształcił się w związek terytorialny. Nie bez znaczenia dla powyższych procesów były również zmiany zachodzące w organizacji służby wojskowej. Gdy na początku okresu anglosaskiego dominowała wyraźnie ludność wolna. Dzięki nim panowie uzyskali jurysdykcję oraz prawo pobierania części opłat sądowych na obszarze zamieszkanym nie tylko przez ludność zależną. zmiany.Ustrój rodowy. posiadający rozległe domeny zamieszkane przez ludność wolną. Do umocnienia władzy panów przyczyniły się nadania ich dobrom immunitetów {sac and soc). Na rodzie spoczywał obowiązek udziału w krwawej zemście. Gezyci nie odgrywali roli towarzyszy króla. Nawet nadanie immunitetowe nie zwalniało mieszkańców od służby wojskowej. Należy jednak zaznaczyć. Przysięga tena w sądzie miała wyższą wartość. W państwach anglosaskich zachowała się liczna stosunkowo warstwa wolnych chłopów również po ukształtowaniu się stosunków feudalnych. którzy zaczęli upodabniać się stopniowo do ludności poddańczej (sokesmen. Ich kierunek oznaczał również pogorszenie się sytuacji wolnego chłopa. Bardzo słaby w Anglii wpływ stosunków rzymskich przy dużej trwałości wspólnoty wiejskiej tłumaczy zjawisko wolnego w okresie anglosaskim procesu feudalizacji w Anglii. czyli fenami {thegns ministń}. nadawanego początkowo przede wszystkim kościołowi i możnym.sobie liczne królewskie nadania i przywileje. tzw. Misjonarz Anglii Augustyn rezydował w Canterbury. zwłaszcza od VII w. Niejednokrotnie jak w wypadku Canterbury czy Winchesteru powstawały one w obrębie planu miejskiego. a poszczególne łany oddzielano od siebie wąskimi nie zaoranymi pasami murawy. bocland. wznosili swoje prymitywne domostwa. Na tej drodze rozwinął się system manorialny (folwarczny). Starszą formą własności gruntowej był tzw. centralnym ogrzewaniem i publicznymi łaźniami. Paulinus w Yorku. chętnie zakładający swoje siedziby i kościoły. Była to ziemia posiadana na własność na podstawie przywileju. Po żniwach cały obszar pól przeznaczono na wspólne pastwisko dla owiec i bydła całej wsi. Częściej zakładano je w pustym jeszcze miejscu. nastąpiło odrodzenie cywilizacji miejskiej w Anglii. Najazd Anglów. wolnej od wielu powinności. Główną podstawą życia Anglosasów było rolnictwo. opodal tamtejszego wielkiego amfiteatru rzymskiego. zobowiązanych do wielu świadczeń na rzecz pana. a później w miarę wzrostu organizacji kościelnej i stolice biskupstw w dawnych rzymskich miastach. Ciągłość życia miejskiego w Anglii na początku średniowiecza zapewniali też misjonarze chrześcijańscy. W miarę feudalizacji stosunków społeczno-gospodarczych pojawiła się inna forma własności gruntowej. Tak więc w związku z działalnością królów i kościoła stosunkowo szybko. Nie wszystkie rzymskie miasta zostały w Anglii w wyniku tej inwazji całkowicie opuszczone i zdewastowane. królowie Kentu organizowali swój dwór w obrębie rzymskich murów w Canterbury.. stanowiący podstawę stosunków agrarnych w epoce feudalnej. zagładę miast rzymskich w Brytanii z ich amfiteatrami i świątyniami. Sasów i Jutów przyniósł. gdzie zresztą wojownicy sascy. przyspieszył proces przekształcania wolnych chłopów w feudalnie zależnych ludzi. chociaż na małą skalę. Pod koniec VI w. Na wsi mieszkała ogromna większość ówczesnej ludności Anglii.folkland. pozostająca od dawna w uprawie danej rodziny i bez zgody gminy nie można było nią dysponować. że Londyn od samego początku okresu anglosaskiego był ważnym miejscem targowym i politycznym. W okresie anglosaskim miasta były jeszcze słabo rozwinięte i bardzo powoli rosło ich znaczenie handlowe i kulturalne. odegrały klasztory. gdzie stawały się stopniowo zalążkami osad . Nowsze badania opowiadają się za pewną. Pól nie ogradzano. Zachodni Sasi założyli swój ośrodek w rzymskim Winchesterze. ziemia dzierżawiona na podstawie prawa zwyczajowego. ciągłością życia miejskiego na wyspie. ograniczoną bardzo. Rozwój wielkiej własności ziemskiej typu bocland. o czym była już mowa. Była to własność gminna. a z relacji Bedy wynika. Ziemia była rozrzucona pojedynczymi pasami na całym obszarze wspólnych pól danej wsi. Pola te w liczbie dwóch czy trzech uprawiane były ściśle według zasad płodozmianu. Pawła. a w Londynie również rychło powstała stolica biskupia oraz kościół Sw. Poważną również rolę w rozwoju życia miejskiego oraz handlu. miejskich (np. królowie anglosascy bili już własną monetę. Miasta znajdowały się pod wzmożoną opieką królewskiego miru (pax regis). które były nie tylko ośrodkami obrony. bizantyńskie wyroby ze srebra. uzupełniając główny od dawna obok cyny miejscowy artykuł wywozowy — niewolników. Hojnie obdarowywane przez królów i możnych. Fortyfikowane do walki z najeźdźcami grody stawały się zalążkami ośrodków miejskich po ustaniu wojen. Przyjeżdżali też do Anglii kupcy z basenu Morza Śródziemnego. Handel nie zajmował jeszcze ważniejszego miejsca w życiu Anglii tego okresu i dopiero w związku z najazdami Duńczyków oraz rosnącymi potrzebami dworów świeckich i ośrodków kościelnych zaczął się żywiej rozwijać. który nie był całkiem wolny i ograniczał się do członków rodu królewskiego. od imienia Pendy. wełna angielska zaczęła znajdować dla siebie zbyt na kontynencie. burh). St. przyczynił się do poważnego wzrostu swego królestwa. Obok siebie rozwijały się równolegle klasztor i miejsce targowe. Najczęstszymi obcymi kupcami w porcie londyńskim byli przybysze z Normandii i Akwitanii. być może. wino. Już od VIII w. Miasta nie miały jeszcze w tym okresie samorządu miejskiego. na którego straży stał pierwotnie szeryf hrabstwa. Warto może dodać. portgerafa). miejsce targowe oraz specjalny mir królewski. ale również dzięki rozwojowi handlu. futra. Początki miast angielskich wiążą się również z powstawaniem grodów (burgh. Formalnie pochodzili oni z wyboru. Częściej jednak najazdy wikingów powodowały ruinę miast. kupcy z Flandrii i ziem niemieckich. który w VII w. Rozwój miast nastąpił nie tylko w wyniku działalności administracyjnej władzy świeckiej i kościelnej. Przy grodach powstawały jako podgrodzia miejsca targowe. późnięj specjalny urzędnik królewski — wójt miejski (portreeve. wyposażane w ziemię. Albans). W praktyce wybierano niemal zawsze najstarszego syna . skóry. Był on wykonawcą zarządzeń królewskich w mieście i przewodniczył zbierającym się trzy razy do roku miejskim zgromadzeniom sądowym (burghgemot). od wsi odróżniał je opasujący zabudowania mur czy wał. USTRÓJ POLITYCZNY Na czele państewek anglosaskich stali królowie. Ustawy królów anglosaskich zabraniały wszelkich transakcji handlowych poza murami miasta. kość słoniową z południa. klasztory stawały się ośrodkami życia gospodarczego. Importowano na wyspę głównie jedwab. Dalszym czynnikiem przyspieszającym rozwój miast były wojskowe skutki najazdów duńskich. Jeśli wartość sprzedawanych towarów przekraczała pewną. stosunkowo nawet niską sumę. ale zazwyczaj również centrami administracji hrabstwa. Od początku VII w. ze nazwa pieniądza angielskiego — pens (penny) pochodzi. przyciągały kupców i rzemieślników. broń i wyroby żelazne ze Skandynawii. do czego przyczyniał się w niemałym stopniu zwyczaj pielgrzymowania do miejsc kultu. których szybszy rozwój nastąpił dopiero po zakończeniu wypraw duńskich. z którego parlament powstał. Skład witanu nie był ściśle ustalony. witan współdziałał w sądownictwie królewskim. Zwyczajowo wchodzili do niego obok króla i jego rodziny (synowie. witan (witenagemot). jego rozwój nastąpił właściwie dopiero pod koniec okresu anglosaskiego. Wyboru dokonywało zgromadzenie możnych świeckich i duchownych. biskupi i opaci. co zabezpieczało ich rozpowszechnienie i stosowanie. Podobnie jak i w innych państwach tego okresu urzędnicy nadworni spełniali . Witan decydował wspólnie z królem o wojnie i pokoju. Kompetencje witanu nie były ściśle ustalone. zdolności i pozycji władcy. Dawniejsza historiografia widziała niejednokrotnie błędnie w witanie odpowiednik późniejszego parlamentu bądź nawet źródło. Jego rola i znaczenie zależały w dużym stopniu od indywidualności. zwane radą starszych. Jakkolwiek władza ustawodawcza spoczywała w ręku króla. to jednak wydawał on ustawy przeważnie wspólnie z witanem. skoro za jego zabicie przewidywano tylko zapłacenie główszczyzny sześciokrotnie wyższej niż za zabicie tena.królewskiego. przez tytuł Rex Angliae. jego członkowie reprezentowali tylko siebie i działali w swoim imieniu. Królowie Wessexu zaczęli używać tytułu Rex Anglorum. Opanowanie przez królów Wessexu obszaru duńskiego Danelaw postawiło ich w szczególnie uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych władców anglosaskich. w innym wypadku mógł wywierać wpływ dosyć istotny. wielcy wasale królewscy. Stanowisko króla musiało być początkowo dosyć słabe. Ponadto skład witanu i sposób rekrutacji nie były niczym normowane i zależały jedynie od króla. Zgromadzeniom tym przewodniczył król. że w przeciwieństwie do parlamentu witan nie stanowił żadnego przedstawicielstwa. Liczba członków witanu nie była ściśle określona. który został zastąpiony dopiero w 1199 r. niejednokrotnie król za życia jeszcze wyznaczał go na swego następcę. Przy' silnym królu witan miał głos doradczy. W miarę pogłębiania się zróżnicowania społecznego zaczęły tracić na znaczeniu dawne zgromadzenia ludowe wszystkich wolnych. tzw. jego sankcja była potrzebna przy nadawaniu przez króla ziemi zwalnianej od ciężarów (bocland). a po niej koronacja. wahała się od 30 do 100 osób. wysocy urzędnicy świeccy (ealdormen). czyli witanem. W VIII w. ale i kościelnych (dopiero od XI w. duchowni obradować będę oddzielnie). Uprawnienia ich przeszły częściowo na króla oraz na zgromadzenia możnych panów świeckich i duchownych. żona) arcybiskupi. Odrzucając ten pogląd wystarczy zwrócić uwagę. a nawet wręcz niemożliwe do zwoływania wobec rozległości obszaru państwowego. o powoływaniu jego członków w dużym stopniu decydowała wola króla. Witan istniał już w państewkach anglosaskich przed zjednoczeniem Anglii w IX w. Do wzrostu władzy królewskiej przyczyniły się procesy feudalizacyjne oraz zagrożenie zewnętrzne wywołane przez najazdy duńskie w VIII i IX w. trudne. Udział dostojników kościelnych w zgromadzeniu witanu umożliwiał wydawanie nie tylko ustaw świeckich. że po elekcji następowała ceremonia kościelna — konsekracja. weszło w zwyczaj.. Szeryf (gerefa. gdy eldormeni stali na czele kilku hrabstw. W wypadkach gdy eldorman stał na czele kilku hrabstw. Sussex. które w niektórych wypadkach zmieniały się co miesiąc w sprawowaniu funkcji. Anglosaski system administracji centralnej w niewielkim stosunkowo stopniu wpłynął na dalszy rozwój ustroju Anglii. na hrabstwach (shires). i został mu podporządkowany. którego zadaniem była początkowo troska o interesy fiskalne króla. celnych i grodowych. Eldormenów mianował król przy współudziale witanu.jednocześnie różne funkcje w zarządzie państwa. przejawiała się tendencja do przekształcenia tego urzędu w dziedziczny. Na czele hrabstwa stał początkowo eldorman (ealdorman). by w końcu wyprzeć go zupełnie i stać się głównym urzędnikiem królewskiej administracji lokalnej. które wywodziły się z dawnych samodzielnych państewek anglosaskich (np. By do tego nie dopuścić. wojskowymi itp. z którego powstał nowy okręg administracyjny.) bądź z dzielnic takich państewek (np. Norfolk). chociaż formalnie był nadal pomocnikiem i zastępcą eldormana w zarządzie hrabstwa.Kent. a później szeryf. Większość hrabstw została jednak utworzona po zjednoczeniu Anglii na wzór okręgów administracyjnych Wessexu. Hrabstwo dzieliło się na mniejsze jednostki. Essex. stanowiąc podstawę późniejszej ewolucji. shiremoot). Jako przedstawiciel i wykonawca władzy królewskiej w poszczególnych hrabstwach przewodniczył on na zgromadzeniach hrabstwa. która przetrwała z niewielkimi stosunkowo zmianami poprzez najazd normandzki. którego władcy dokonali w IX w. Jedne i drugie przekształciły się po zjednoczeniu Anglii w okręgi administracyjne. in. O wiele większe pod tym względem znaczenie miała organizacja władz lokalnych Anglii anglosaskiej. Jako szeryf hrabstwa {scire-gerefa. Eldorman. król Alfred wprowadził w Wessexie zasadę. Stopniowo gerefa stał się pomocnikiem eldormana. W przeciwieństwie jednak np. Organizacja administracji lokalnej opierała się od IX w. Zakres władzy eldormana był bardzo rozległy. pobierał trzecią część opłat sądowych. do państwa Franków żaden z nich nie uzyskał nigdy zdecydowanej przewagi nad innymi (u Franków stało się tak z urzędem majordomusa). powoływał pod broń pospolite ruszenie i nim dowodził. co się m. zjednoczenia Anglii. tzw. zwoływali dwa razy do roku zgromadzenie hrabstwa (folkmoot. w którym obok nich uczestniczyli biskupi położonych tam diecezji oraz wielcy właściciele ziemscy. podatkowymi. Zgromadzenia te sprawowały funkcje sądowe w sprawach karnych. Surrey i in. Znaczenie szeryfa w obrębie hrabstwa zaczęło wzrastać szczególnie wówczas. że ten sam urząd dworski obsadzano kilkoma osobami (zwykle trzema). cywilnych i kościelnych. shire-reeve) zaczął on konkurować z eldormanem. zajmowały się sprawami administracyjnymi. zwłaszcza w zakresie wymiaru sprawiedliwości. wywodzący się nieraz z dawnego władcy państwa plemiennego. centeny (hundred). reeve) był mianowanym przez króla w hrabstwach urzędnikiem. przyczyniło do zastąpienia eldormana przez królewskiego urzędnika — szeryfa. stano- . na którym po inwazji anglosaskiej osadzano stu wojowników wraz z rodzinami (istnieje też pogląd. a na jej czele stal starosta (tun-gerefa). Pełnoprawni członkowie gmin wiejskich brali udział w zgromadzeniach gminnych (galimots). KULTURA Mimo surowych i prymitywnych warunków. Wygłaszali je przy wtórze harfy minstrele. ponadto dygnitarze kościelni oraz po czterech najpoważniejszych przedstawicieli z każdej należącej do centeny wsi. Na czele centeny stał setnik {hundredman. nadal duży był udział członków danej społeczności w samorządzie lokalnym. a później urzędnik mianowany przez króla. centenarius). na których omawiano wszystkie ważniejsze sprawy związane z życiem gminy. Jedną z podstawowych zasad tego systemu było przekonanie. Z biegiem czasu ferowanie wyroków sądowych przeszło od zgromadzenia centeny na 12 starszych tenów. Szczególną cechą anglosaskiego systemu administracyjnego i prawnego był prężny rozwój administracji lokalnej.wiące obszar. Do celów policyjnych istniały jeszcze we wsiach dziesiętnice (tithings). . zwani skopami. Posiadali przekazywane z ojca na syna w formie ustnej opowiadania i pieśni. Najniższą jednostką organizacyjną u Anglosasów była gmina wiejska (tun. W miarę wzrostu wielkiej własności starostowie gminni mianowani byli przez pana i przekształcili się w urzędników królewskich. wybierany pierwotnie na zgromadzeniach centeny. posiadali oni zainteresowania do poezji i pieśni. które przyczynią się później do wczesnego na wyspie rozwoju idei parlamentarnych. Wchodziła ona w skład centeny. odbywające się co miesiąc głównie dla rozpatrywania spraw sądowych. W zgromadzeniach tych brali udział najwięksi właściciele ziemi. W miarę postępującego rozwoju coraz większy wpływ na decyzję zgromadzeń gminnych wywierali bogaci posiadacze ziemscy. Centeny posiadały swoje zgromadzenia (hundred-moot). zastępująca dawną wspólnotę rodową. silnie związanej ze społeczną strukturą kraju. których słuchanie należało do ulubionych rozrywek. Stanowiło to dobrą szkołę dla powstawania silnych instynktów współżycia społecznego i tych zasad ustrojowych. że nazwa setki pochodzi od liczby wojowników wysyłanych z danego obszaru lub od liczby łanów). township. wybierany pierwotnie przez mieszkańców wsi. gdy zarząd lokalny stopniowo przeszedł w ręce feudałów. vicus). Nawet wówczas. w jakich żyli Anglosasi w początkowym okresie swego pobytu w Anglii. których włości znajdowały się na terenie danej centeny. nagradzani przez królów i możnych ziemią i złotem. grupy złożone z 10 mężczyzn działających pod przywództwem dziesiętnika {tithingman). przetwarzane i uzupełniane wydarzeniami aktualnymi. wyłonionych przez: zgromadzenie i obradujących pod przewodnictwem urzędnika królewskiego (hwdred-gerefa). że wszyscy wolni winni brać czynny udział we wszystkich sprawach swojej społeczności. lecz artystycznie sugestywnej atmosferze legendarne czyny i losy rycerza Beowulfa. north-umbryjskim. Jest tam mowa o dalekich podróżach do rozmaitych krajów i ludów Europy i Małej Azji. Żeglarza. pogoń za sławą) — o ideałach etycznych kultury wczesnośredniowiecznej. wiążącego ją z francuskim kręgiem kulturowym. Na epos ten ukazujący w ponurej. Mówili oni czterema głównymi narzeczami: zachodnio saskim. Obfitość szczegółów obyczajowych daje pojęcie o moralności i zwyczajach germańskich. Najdawniejsze zabytki literatury anglosaskiej należą jeszcze do okresu pogańskiego i nawet w tych wczesnych zabytkach. a te które doszły do nas. przekazywane w postaci ustnej z pokolenia na pokolenie. należy w każdym razie — jak się wydaje — odrzucić dawniejszy pogląd. Oba te źródła zasiliły i wywarły zasadniczy wpływ na rozwój literatury angielskiej. in. Wędrowca. Zburzone miasto i in. zachowały tradycje. można wykryć niejednokrotnie wyraźne warstwy przedchrześcijańskie. Czas powstania utworu jest dyskusyjny. Literatura angielska powstała z dwóch głównych źródeł: piśmiennictwa anglosaskiego oraz normandzkiego. oraz wątki mitologii skandynawskiej. co — obok uzupełnień w postaci późniejszych wątków historycznych — wyraźnie wskazuje na nawarstwianie się motywów oraz fabuły i sprawia poważne trudności w datowaniu najstarszych zabytków literatury anglosaskiej. odwaga. jakoby był to najstarszy zachowany utwór anglosaski. co wiąże się z przewagą polityczną i kulturalną Wessexu i jego rolą w zjednoczeniu Anglii. Wśród anglosaskich poematów elegijnych należy wymienić m. W pewnej zależności od Beowulfa powstał poemat historyczny Widsith. .Wiele wierszowanych opowieści przynieśli Anglosasi ze sobą jeszcze z kontynentu. mercyjskim i kentyjskim. złożyły się różne wątki z wydarzeń historycznych świata skandynawskiego z VI w. Łatwo zauważyć. które uległy później przetworzeniu przez pisarzy chrześcijańskich. legendy i wspomnienia odległych nieraz. który połączył różne dawne wątki legend i sag skandynawskich w Jedną całość. któremu pan odebrał ziemię. o odwiedzanych przez skopa dworach różnych władców. Skargę Deora. przez poetę anglosaskiego. które w sposób zasadniczy uformowały język angielski. Anglosasi posługiwali się dialektem należącym do dolno niemieckiej rodziny językowej. będący rodzajem prologu do produkcji pieśniarza. Najważniejszym utworem tego rodzaju jest poemat Beowulf. że jeszcze pogańskie wyobrażenia i obyczaje przetykane są dygresjami moralnymi w duchu chrześcijańskim. musiały ulec poważnym zmianom. że powstał on na przełomie IX i X w. a cechy bohatera (siła. lojalność wobec króla. wspólnych jeszcze dla całego świata północnogermańskiego. Utwory te. Beowulf został napisany prawdopodobnie w VIII w. Ich literatura doszła do nas prawie wyłącznie w formie zachodniosaskiej. malującą los skopa. heroicznych okresów wędrówek i najazdów. najstarszy w literaturze germańskiej zabytek epicki. dostarczając jej też dwóch źródeł słowotwórczych: germańskiego i franko-łacińskiego. Wiele przemawia za tym. podstawowego źródła do dziejów Anglii wczesnośredniowiecznej. Ciekawym zjawiskiem w poezji anglosaskiej jest grupa wierszy całkiem świeckich w swojej treści i intencji. odegrali misjonarze irlandzcy. Poezja ta powstawała głównie w północnej Anglii. Ważną rolę w rozwoju szkolnictwa w Anglii północnej. był znawcą nie tylko pisarzy chrześcijańskich. wychowany i wykształcony w Afryce i Italii bizantyńskiej mnich Hadrian. W szkole w . w Yorku i in. do większego znaczenia doszły szkoły w Jarrow w Northumbrii. mających przyczynić się do podniesienia poziomu duchowieństwa w drugiej połowie VII w. żył też Cynewulf. który w swoich poematach religijnych poszukiwał prostszego języka i silniejszego wyrazu artystycznego niż ten. Wśród jego uczniów znajdował się Egbert. którą kierował przez wiele lat pomocnik Teodora z Tarsu. scenerię świata anglosaskiego. a do tematów biblijnych wprowadzała opisy walk i przygód morskich. 650—709). W drugiej połowie VIII w. Klasztory zakładane przez irlandzkich zakonników bądź pod ich wpływem stały się ważnymi ośrodkami nauki. Do największych pisarzy łacińskich Anglii tego Okresu. Warto dodac że w niektórych z tych szkół oprócz łaciny i teologii studiowano też greke i prawo rzymskie. Bonifacy i Alkuin. zwłaszcza w Northumbrii. nauczyciel Alkuina. gdzie żył na przełomie VII i VIII w. misjonarz Anglii z 597 r. zachowała starą metrykę i styl. szkolnictwa i rzemiosła artystycznego (iluminacje rękopisów) o zasięgu oddziaływania przekraczającym znacznie granice Northumbrii. Obok Bedy do najwybitniejszych uczonych i pisarzy ówczesnej Anglii należeli: Aldhelm. wychowanek szkoły w Canterbury. zajmował się obok teologii również i astronomią. matematyką. Obok szkoły w Canterbury. późniejszy biskup Sherborne i założyciel tamtejszej szkoły. wyposażone w bogate księgozbiory i słynące z wybitnych nauczycieli i pisarzy łacińskich.. autor kilku poematów religijnych oraz parafrazy Biblii. organizator nie tylko administracji kościelnej na wyspie. należy zwrócić uwagę na istnienie od czasu chrystianizacji Anglii wielu klasztorów i szkół. braciszek Caedmon. będących ośrodkami nauki łaciny i studiów teologicznych. autor cytowanej już Historii kościelnej ludu angielskiego. prawem rzymskim.Wczesna anglosaska poezja chrześcijańska pozostawała początkowo w poważnej zależności od pogańskiej i mimo iż stopniowo zmieniła swój przedmiot. W Canterbury założył szkołę prawdopodobnie już Augustyn. W murach wyposażonego w bibliotekę opactwa w Jarrow napisał Beda również sporo dziel z innych zakresów. komentarze do Biblii i in. jednego z twórców renesansu karolińskiego. należy Beda (673—735). ale również szkół. który stosowali inni poeci tej kategorii. w Northumbrii. związanych studiami i pracą ze szkołą w Jarrow. tam też działał arcybiskup Teodor z Tarsu. ale i klasycznych. Aldhelm (ok. W siedzibach katedr i klasztorów anglosaskich powstawały znane szkoły. Przechodząc od poezji anglosaskiej do literatury łacińskiej okresu wczesnośredniowiecznego. Nasilenie ich działalności zaznaczyło się szczególnie w związku z dążeniem do odbudowy na północy chrześcijaństwa po upadku króla Edwina. z dziedziny chronologii. Canterbury studiował też Wynfrith z Wessexu, lepiej znany jako św. Bonifacy (ok. 680—754), apostoł Niemiec i reformator kościoła frankijskiego. On to namaścił w 751 r. Pepina na króla Franków i był arcybiskupem Moguncji. Jego listy, pisane czystą łaciną, mają nie tylko historyczne, ale i literackie znaczenie. Ostatni z wymienionych wyżej pisarzy i uczonych anglosaskich, Alkuin (735— 804), przez wiele lat stał na czele szkoły katedralnej w Yorku, posiadającej bogatą również w autorów antycznych bibliotekę. Na zaproszenie Karola Wielkiego od 782 r. przebywał na jego dworze, gdzie założył i przez wiele lat prowadził tamtejszą szkołę pałacową, która przy znacznym jego udziale stała się słynnym ośrodkiem kultury i nauki, Jako zwolennik przejmowania dorobku antycznej Grecji i Rzymu przyczynił się do rozwoju tzw. renesansu karolińskiego. Był autorem wielu dzieł o nauce, wychowaniu, traktatów teologicznych, etycznych, logicznych, psychologicznych, różnych podręczników, a jego rozległa korespondencja stanowi cenne źródło historyczne. Sztuka anglosaska i irlandzka, zarówno z czasów pogańskich, jak i po przyjęciu chrześcijaństwa, nie była tak bogata, jak literatura. Należy jednak dodać, że zabytki architektury z tego okresu zachowały się w małej ilości, a wyroby z żelaza, kamienia czy iluminacje na rękopisach przetrwały w sposób nieraz przypadkowy i fragmentaryczny. Badacze nazywają te zabytki terminem sztuki irlandzkiej, mając na myśli specyficzny system dekoracyjny i ornamentacyjny, zwłaszcza rękopisów, zabytków rzemiosła metalowego i rzeźby okresu VII—X w. Sztuka ta utrzymywała się jeszcze w późniejszym okresie w Irlandii i stąd otrzymała taką nazwę. Dodać należy, że stanowiła ona bardzo ważny rozdział w kulturze artystycznej i oddziałała szeroko, zwłaszcza w związku z najazdami wikingów, którzy rozpowszechnili wyroby sztuki Anglosasów w Danii i Norwegii. Za ich też pośrednictwem różne elementy sztuki anglosaskiej i irlandzkiej weszły, przede wszystkim w zakresie zdobnictwa rękopisów, do sztuki karolińskiej i stały się częścią składową stylu romańskiego. Z nowszych badań wynika, że udział Irlandii w rozwoju tej sztuki był o wiele mniej ważny niż anglosaskiej Northumbrii, gdzie Już w VII w. wytworzyły się główne cechy tego. stylu z połączenia tradycji celtyckiej i germańskiej, barbarzyńskiej i wczesnochrześcijańskiej. O wysokim poziomie sztuki północnej Anglii świadczy malarstwo miniaturowe, słynne iluminacje rękopisów, poświadczające jednocześnie silne wpływy irlandzkie w kulturze anglosaskiej. Ewangeliarz z Lindisfarne jest jeszcze dalszym ciągiem ornamentacyjnego stylu barbarzyńskiego, ale współczesny mu Codex Amiatinus, ułożony w Jarrow w VIII w., zarzuca prawie zupełnie dawne zdobnictwo i zastępuje je postaciami ludzkimi. Anglia była w X w. jedynym obok Niemiec krajem mogącym się poszczycić posiadaniem własnej, oryginalnej szkoły malarstwa miniaturowego. Oryginalność tej sztuki można wytłumaczyć w dużym stopniu słabszymi na wyspie wpływami sztuki antycznej oraz małymi stosunkowo związkami ze sztuką karolińską. Pierwszymi pomnikami rzeźby anglosaskiej z czasów chrześcijańskich są duże krzyże rzeźbione w kamieniu. Wznosiły się one na polach i po wioskach, nie tylko jako wyraz potrzeb artystycznych swoich twórców, ale przede wszystkim w tym celu, żeby zastąpić przynajmniej częściowo brak kaplic i kościołów. Najciekawsze z nich znajdują się w północnej Anglii i zdradzają silne wpływy sztuki przedchrześcijańskiej. Obok rzeźb postaci ludzkich i scen biblijnych znajdują się na tych krzyżach, zwłaszcza w Szkocji, sceny z polowań o treści jeszcze pogańskiej. Na niektórych z nich znaleźć można wyraźne wpływy orientalne. Interesujące, chociaż z natury rzeczy przesadnie wysokie, wyobrażenie o sztuce Anglosasów VII w. daje słynne wykopalisko, znalezione w 1939 r. w miejscowości Sutton-Hoo we wschodniej Anglii. Są to szczątki łodzi na 38 wioseł wraz ze świetnie zachowanymi wieloma przedmiotami codziennego użytku oraz wyrobami artystycznymi. Jest to jedno z najważniejszych odkryć tego rodzaju, rzucające wiele światła na wysoki poziom kultury materialnej ówczesnej Anglii. Na tej podstawie domaga się rewizji dawny pogląd mówiący o prymitywizmie sztuki i wyobraźni artystycznej Anglosasów we wczesnym średniowieczu. Wiele ze znalezionych w kurhanie przedmiotów (miecz, tarcza, hełm, biżuteria, rogi do picia osadzone w srebrze, kabza z przykrywą ze złota, bogato emaliowana i wysadzana granatami, pięciostrunny instrument muzyczny i in.) cechuje wyszukana i bogata ornamentacja, a całość dowodzi istnienia w Anglii VII w. tradycji artystycznej reprezentującej wysoki i oryginalny poziom. Wskazuje też na dosyć bliskie kontakty Anglii ze sztuką śródziemnomorską. Na związki te rzuca również światło architektura sakralna, która w bardzo niewielu zabytkach zachowała się z tamtych czasów, a to ze względu na stosowanie drewna w swych konstrukcjach. Dzięki temu jednak, że do budowy świątyń używano, zwłaszcza na południu, również kamienia, pochodzącego początkowo ze zrujnowanych budowli rzymskich, przetrwały do dzisiaj fragmenty, a nieraz całe budowle kościołów czy kaplic sięgających najwcześniej VII w. (kościoły w Canterbury, Rochester, Lyming i in.). Są to wszystko budowle prostokątne z absydą skierowaną na wschód. Podzielone są na dwie części oddzielone trzyłukową arkadą i świadczą o związkach kulturalnych Anglii wczesnośredniowiecznej z kręgiem kultury rzymskiej. Od razu warto dodać, że występujące we wczesnym średniowieczu tak wyraźnie zależności sztuki angielskiej od kontynentalnej będą się stopniowo zmniejszać i że w tej dziedzinie Anglia zachowa swoją odrębność i oryginalność. POCZĄTKI NAJAZDÓW DUŃSKICH I WZROST WESSEXU Wcześniejsze dzieje Wessexu, bliżej znane od drugiej połowy VI w., w niczym me zapowiadały jego wybitnej roli w dziejach Anglii IX w. Nigdy nie przypadła jego królom rola-Bretwalda, a ekspansja polityczna Wessexu rozwijała się przez długi czas tylko na małą skalę i nie przyniosła początkowo trwalszych rezultatów. Po nieudanych próbach tego rodzaju ze strony króla Ceawlina pod koniec VI w. znalazł się Wessex pod wpływami Mercji, potrafił jednak zachować sporą niezależność i rozwinąć ekspansję i kolonizację na południu, na obszarze Somersetu, Dorsetu i Devonu. Rzeźbiony irlandzki krzyż kamienny z początku X w. Władca Wessexu Cad-walla (685—688) z powodzeniem wywierał wpływ polityczny w królestwach Sussex, Surrey, Kent i na wyspie Wight. Największym jednak królem Wessexu był przed IX w. Inę (688—726), który utrwalił się w historii nie tylko jako zręczny polityk, ale i prawodawca. Inę umocnił władzę królewską na dosyć luźno dotąd związanych ze sobą ziemiach Wessexu i terenach sąsiednich, popierał działalność kościoła, sojusznika władzy królewskiej w pracy organizacyjnej. W 690 r. wydał słynny kodeks praw, który w odróżnieniu od wcześniejszych jest nie tylko zbiorem kar i sankcji, ale dziełem wybitnego władcy, rozumiejącego konieczność pogodzenia praw starych i nowych w celu wzmocnienia władzy królewskiej, ugruntowania jednolitej administracji i rozpowszechnienia chrześcijaństwa. Ogromne zasługi dla podniesienia znaczenia Wessexu i uzyskania przez niego supremacji w Anglii położył król Egbert (802—839), za którego czasów nastąpiło przejściowe zjednoczenie szczepowych królestw anglosaskich pod jego berłem. Na czasy Egberta przypadają też początki najazdów duńskich na Anglię. Punktem zwrotnym w rządach Egberta, który wygnany w młodości przez Offę spędził czas na dworze Karola Wielkiego, gdzie zapoznał się bezpośrednio z militarną organizacją monarchii Karolingów, było jego rozstrzygające zwycięstwo nad Mercją w 825 r. pod Ellendum. Zwycięstwo to umożliwiło królowi Wessexu uzyskanie zwierzchnictwa nad Kentem, Surrey, Sussexem i Essexem, a w dalszej kolejności nad East Anglia, Mercją i Northumbrią. W ten sposób stał się Egbert w 827 r. pierwszym władcą anglosaskim panującym nad całą Anglią. W 400 lat od przybycia plemion anglosaskich na wyspę znalazła się dawna Heptarchia pod rządami jednego władcy. Został uczyniony dalszy poważny krok w kierunku zjednoczenia Anglii. Supremacja Egberta okazała się jednak nietrwała. Królowie Northumbrii i MercJi odmówili złożenia mu hołdu w latach następnych, a Londyn pozostał wierny MercJi aż do czasu najazdów duńskich. Podstawę monarchii Egberta obok Wessexu stanowiły faktycznie Kent, Surrey, Sussex i Essex, a niebawem i Kornwalia. Tutaj na południu uformował się organizm polityczny, stanowiący najpotężniejszy na wyspie ośrodek państwowy znacznie lepiej zorganizowany i okrzepnięty niż pozostałe trzy królestwa: Mercją, Northumbrią i East Anglia. Dalszym bodźcem w kierunku pełniejszego zjednoczenia całej Angin stanie się niebezpieczeństwo zewnętrzne — najazdy duńskich wikingów. Na przełomie VIII i IX w., na znacznym obszarze Europy północnej zaznaczyła się wzmożona aktywność ludu, zwanego przez ówczesnych kronikarzy Normanami, często też wikingami od określenia podkreślającego łupieski i rozbójniczy charakter wypraw drużyn skandynawskich. Byli to północni Germanowie, zamieszkujący początkowo Skandynawię, a następnie, po przejściu Anglosasów do Anglii, również Półwysep Jutlandzki. Na początku IX w. rozpadali się oni na cztery grupy: Szwedów, Gotów, Duńczyków i Norwegów. Górzysta, silnie zalesiona, mało urodzajna, o surowym klimacie Skandynawia zmuszała Normanów do szukania ujścia dla ekspansji poza granicami niegościnnej ojczyzny, wytwarzając w nich szereg cech, jak np. ogromna przedsiębiorczość, odwaga, bitność itp., które uczyniły z nich najświetniejszych żeglarzy w średniowieczu. Szwedzi, nazywani w Europie wschodniej Waregami, kierowali się ku Zatoce Fińskiej i Ryskiej, by następnie podjąć wysiłki w celu zdobycia drogi do Bizancjum i Bagdadu. Goci zwrócili się ku południowym brzegom Bałtyku, ku wybrzeżom pruskim i słowiańskim. Norwegowie podążali ku wybrzeżom Szkocji i Irlandii oraz wyspom w ich sąsiedztwie położonym. Duńczycy natomiast, niezależnie od swego szlaku bałtyckiego, podjęli ekspansję w kierunku Anglii. Normanowie odbywali swoje zamorskie wyprawy na stosunkowo niewielkich łodziach, mogących pomieścić od 40 do 60 ludzi oraz zapasy. Łodzie te nie nadawały się w zasadzie do dłuższych podróży na pełnym morzu, toteż wikingowie poruszali się najczęściej wzdłuż wybrzeży. Pustoszyli oni ziemie zaskoczone nagłym pojawieniem się wroga i zanim mieszkańcy byli w stanie zorganizować obronę, opuszczali najechany teren, uwożąc bogate łupy. Później zaczęli zakładać zimowiska, przeważnie w deltach rzek, po uprzednim spustoszeniu okolicy. Bazy te pozwalały im na rozszerzenie zasięgu najazdów, które początkowo były ograniczone krótkim sezonem żeglarskim do kilku miesięcy w roku. Groźba najazdów wikingów na Anglię pojawiła się już pod koniec VIII w. Ofiarą ich padły m. in. Lindisfarne i Jarrow, główna jednak fala najeźdźców skierowała się wówczas na Orkady i Szetlandy, a przede wszystkim na Irlandię. Od 787 do 865 r. najazdy wikingów na Anglię ograniczały się jedynie do sporadycznych i nie skoordynowanych napadów w różnych częściach wyspy, wyłącznie w celu grabieży i rabunku bądź wymuszenia od ludności haraczu, zwanego z czasem Danegeld. Po 865 r. Duńczycy rozpoczęli już systematyczną grabież wschodniej Anglii, po 876 r. podjęli próby stopniowego osiedlania się na wyspie, by w 1016 r. doprowadzić do zajęcia tronu angielskiego przez króla duńskiego Kanuta Wielkiego. Uciążliwe walki z wikingami prowadził syn Egberta, Ethelwulf (839—858). W okresie jego rządów nawiedzali oni dosyć bezkarnie wybrzeża Kentu, Nor-folku i Suffolku oraz próbowali zaatakować Londyn, który tylko dzięki Dane-geldowi uratował się w 842 r. od grabieży. W 851 r. aż 350 statków duńskich wylądowało u ujścia Tamizy. Ofiarą najazdu stały się wówczas Londyn i Can-terbury. Dopiero zwycięstwo Ethelwulfa pod Ockley w 851 r. powstrzymało na krótko najeźdźców i zapewniło na jakiś czas więcej spokoju. Umożliwiło to Ethelwulfowi podjęcie w 855 r. wraz z synem Alfredem podróży do Rzymu (Alfred już w 853 r. został wysłany do Rzymu, gdzie otrzymał od papieża Leona IV namaszczenie królewskie i tytuł konsula rzymskiego). Najazdy Duńczyków wzmogły się za czasów synów Ethelwulta: Ethelberta (860—865) i Etheireda (866—871). Wraz z zajęciem przez najeźdźców Yorku padła cała Northumbria, a następnie Mercja oraz East Anglia. W 870 r. zaczęli atakować oni Wessex. Odniesione wówczas przez Etheireda oraz Alfreda w 871 r. pod Ashdown zwycięstwo nie miało jednak decydującego znaczenia dla dalszego przebiegu najazdów. Duńczycy cofnęli się do swej bazy w Readingijuż w dwa tygodnie później zadali Alfredowi klęskę pod Basing. W tej trudnej sytuacji, gdy przyszłość Wessexu i Anglii przedstawiała się niepewnie, zmarł król Etheired, a korona przeszła na jego brata, Alfreda, którego potomność obdarzyła mianem Wielkiego. CZASY ALFREDA WIELKIEGO l JEGO NASTĘPCÓW Alfred Wielki (871—899) rozpoczyna panowanie w czasie, gdy większa część Anglii znajdowała się w obrębie władztwa duńskiego, tworzącego tzw. Danelaw, jak nazywano od czasu Kanuta obszary angielskie objęte rządami Duńczyków. W Anglii środkowej i północnej rozwijała się kolonizacja duńska, na południu armie duńskie atakowały Wessex. Wprawdzie udało się Alfredowi w 876 r. chwilowo powstrzymać ataki wikingów, jednak Już w 878 r. doznał niepowodzeń i wielu możnych anglosaskich uznało królem wodza duńskiego Guthruma. Sam Alfred musiał szukać schronienia w niedostępnych lasach i moczarach zachodniej Anglii. Po zgromadzeniu zaciągów pospolitego ruszenia przystąpił do przeciwuderzenia, odnosząc w 878 r. zwycięstwo pod Eding-ton, które być może zadecydowało o dalszych losach Anglii. Guthrum zobowiązał się wówczas wycofać z Wessexu, a nawet przyjąć chrześcijaństwo. Anglia, Szkocja i Irlandia w czasie najazdów wikingów "Wycofał on swoją armię do East Anglia, gdzie przystąpił do osiedlania swoich wojowników. W 884 r. duńscy koloniści z East Anglia, Mercji i Northumbrii przyszli z pomocą swoim współplemieńcom zza morza, którzy ponownie zaatakowali Anglię, tym razem od strony Kentu. Po krwawej walce Alfred i tym razem odniósł zwycięstwo i zajął w 886 r. Londyn. Traktat pokojowy Alfreda z Guthrumem z 886 r. wyznaczał granicę między Anglią saską i duńską wzdłuż linii biegnącej od Londynu do Chester, zabraniał migracji z jednego królestwa do drugiego i zabezpieczał w pełni interesy Anglosasów po stronie duńskiej. Po sześciu latach pokoju raz jeszcze królestwo Alfreda zostało wystawione na ciężką próbę. W 892 r. wylądowała w Anglii nowa armia duńska, która niepokoiła Wessex przez kilka lat- Do walki z wikingami stanęła już teraz nie tylko armia lądowa, ale i flota Alfreda, nazywanego przez niektórych historyków ,,ojcem marynarki angielskiej". Sukcesy Alfreda w długoletnich walkach z najazdami duńskimi można wytłumaczyć przede wszystkim jego działalnością w zakresie organizacji państwa i sił zbrojnych. Mając za przeciwnika świetnie wyszkolonych wojowników duńskich Alfred nie mógł Już opierać obrony kraju na starego typu pospolitym ruszemiu (fyrd) wszystkich wolnych, zwoływanych tylko w razie potrzeby, i to na krótki okres. Alfred wzmocnił przede wszystkim stałą siłę wojskową, przyboczną drużynę, a ponadto podzielił^n/na dwie części: gdy jedna z nich służyła pod bronią, druga pracowała na roli. Po pewnym czasie następowała zmiana ról. W ten sposób wszyscy wolni byli doskonale wyszkoleni w sztuce wojennej, a organizacja/yn/u nie powodowała zakłóceń w życiu gospodarczym. Alfred rozbudował też system obronnych grodów, stanowiących centra okręgów administracyjnych, ośrodki wyposażone w stałe garnizony wojskowe i będące miejscami schronienia dla okolicznej ludności na wypadek ataku wroga. Z osobą Alfreda wiążą się też w znacznym stopniu początki angielskiej floty. Wprawdzie już wcześniej królestwa anglosaskie posługiwały się statkami w stosunkach handlowych z kontynentem, jednak dopiero od czasów Alfreda nastąpiła poważniejsza rozbudowa floty. Poprzednio używane w Anglii małe statki nie były w stanie zagrozić zwinnym łodziom wikingów. Zostały one teraz zastąpione przez znacznie dłuższe i szybsze, poruszane przez 60 wioseł. Do ich budowy sprowadzano rzemieślników z Fryzji, żeglarze fryzyjscy stanowili też początkowo znaczną część załogi okrętów Wessexu. Przydomek,,Wielki" zawdzięczał Afred nie tylko swej walce z Duńczykami i pracy w zakresie organizacji państwa, ale w równej mierze działalności kulturalnej. Jemu w dużym stopniu zawdzięczała Anglia odrodzenie nauki i szkolnictwa, piśmiennictwa i prawodawstwa, podupadłych na skutek najazdów. Długotrwałe i niszczące najazdy wikingów spowodowały katastrofalny stan kultury.,,Nauka tak strasznie podupadła — pisał Alfred — że po naszej stronie rzeki Humber niewielu było takich, którzy by potrafili przetłumaczyć mszał na angielski lub przełożyć listy z łaciny". Duńczycy zniszczyli i ograbili liczne klasztory, stanowiące dotąd główne ośrodki nauki i oświaty w Anglii, mordując wielu zakonników i duchownych. W tej sytuacji Alfred musiał się oprzeć w swojej działalności kulturalnej również na uczonych obcych, których skupił na swoim dworze. Wśród nich należy wymienić nie tylko Walijczyka Assera, biografa wielkiego króla, ale i Flandryjczyka Grimbalda czy mnicha Jana z Korbei. Przy ich pomocy założył Alfred szkołę pałacową oraz hojnie wyposażył szkołę w Oksfordzie. Warto zaznaczyć, że król dbał nie tylko o wykształcenie możnych i kleru, ale i o udostępnienie oświaty wszystkim poddanym. Wprowadził coś w rodzaju przymusu nauczania, zalecając wszystkim wolnym posiadaczom powyżej 2 łanów ziemi, by posyłali dzieci do szkoły. Bardziej uzdolnionym chłopcom zalecał kontynuowanie nauki na wyższym poziomie. Należy podkreślić, że do zorganizowanej na wzór frankoński szkoły pałacowej przyjmowano nie tylko dzieci najwyższych dostojników, ale także zdolnych synów z warstw niższych. Jest rzeczą znamienną, że Alfred zwracał uwagę nie tylko na wykształcenie swych poddanych w języku łacińskim, ale również i w języku narodowym. O jego rozwój dbał gorliwie przez całe życie, a nawet sam tłumaczył, przy współudziale swych uczonych, różne dzieła łacińskie na język anglosaski, jak np. Boecjusza traktat filozoficzny Pociecha filozofii (De consolatione philosophiae}, Orozjusza Historia adversus Paganos czy Cura pastoralis Grzegorza Wielkiego. To ostatnie dzieło rozesłał Alfred do wszystkich biskupów swego królestwa z zaleceniem, by bezzwłocznie przystąpili do pracy nad podniesieniem oświaty w swoich diecezjach. Alfred przetłumaczył też Historię kościelną ludu angielskiego Bedy, podstawowe źródło do wczesnośredniowiecznych dziejów Anglii. Olbrzymią przysługę oddał też Alfred Wielki literaturze i historiografii angielskiej, inspirując rozpoczęcie Kromki anglosaskiej (Anglo-Saxon Chronicie) w języku ojczystym. Daje ona nie tylko świadectwo wczesnego rozwoju języka angielskiego, ale stanowi jednocześnie podstawowe źródło kronikarskie, zwłaszcza do późnego okresu anglosaskiego (IX—XI w.). Poważne też znaczenie miał ułożony przez Alfreda i jego współpracowników zbiór praw, do którego włączono wiele ustaw z czasów Ethelberta, Inę i Offy. Prawo króla Alfreda jest wyrazem rozwoju stosunków feudalnych w Anglii, a jednocześnie stanowi przejaw procesu jednoczenia się państwa angielskiego i ciągłości jego tradycji prawnych i politycznych. Panowanie Alfreda Wielkiego było okresem przełomowym w historii najazdów wikingów na Anglię. Doprowadziło do zażegnania groźby zajęcia całej wyspy przez najeźdźców, rozpoczynało okres stopniowego wypierania wpływów duńskich i odzyskiwania obszarów zasiedlonych przez Duńczyków w północnej i wschodniej Anglii. Proces ten był kontynuowany przez syna Alfreda, Edwarda Starszego (899—924), oraz synów Edwarda: Athelstana (924—939), Edmunda (939—946) i Eadreda (946—955). Już Edward Starszy podporządkował sobie większość posiadłości duńskich na południe od rzeki Humber, wprowadzając tam angielski system administracji. Zwycięstwo odniesione w 910 r. pod Tettenhall otworzyło przed Edwardem szeroką drogę na wschód i północ. Dalszy wzrost znaczenia Wessexu oraz postępu procesu zjednoczenia Anglii przypadł na czasy Athelstana. Król ten nie tylko utrzymał, mimo ataków duńskich, odziedziczone ziemie, ale uzyskał wpływy w Walii, wkroczył do Szkocji, zmuszając jej władcę do uległości. Odniesione przez Athelstana w 937 r. zwycięstwo nad duńsko-szkockimi siłami odsunęło na niemal całe stulecie nową groźbę podboju Anglii. Zwycięstwa militarne dodały też blasku rządom Athelstana, który tytułował się w korespondencji i na monetach,,imperator" i posiadał bliskie związki dynastyczne z najpotężniejszymi władcami kontynentalnymi. Jedna z jego sióstr wyszła za mąż za króla francuskiego Karola Prostego, tego samego władcę. Czasy Edmunda i Eadreda zamykają drugi okres najazdów duńskich oraz prób wikingów osiedlenia się na wyspie (okres pierwszy do 856 r. Trzecia wreszcie poślubiła na skutek zabiegów króla Niemiec. zajęciem tronu angielskiego przez Kanuta Wielkiego. W 874 r. opartych na regule benedyktyńskiej i nawiązujących do tych prądów reformatorskich na kontynencie. płynęło — jak mówi współczesne źródło — na statkach o purpurowych żaglach i złotych tarczach. która łupiła Anglię po 865 r. późniejszego cesarza. który w 911 r. Warto zastanowić się nad tym. jakie zachowały się z tego okresu. późniejsze dziedzictwo Wilhelma Zdobywcy. trzecia zaś w 879 r. arcybiskup Canterbury Dunstan. Dawniejsi historycy skłonni byli do bagatelizowania znaczenia elementu skandynawskiego w rozwoju Anglii. Czasy króla Edgara (959—975) były już widownią długiego wreszcie po latach wojen i najazdów okresu pokoju i postępu kulturalnego. Kłopoty sprawia jedynie ilościowe określenie tego zjawiska. jaki wpływ wywarli Duńczycy na proces kształtowania się państwa i społeczeństwa angielskiego. Na 955 r. stopniowo rozbiła się na trzy części i zajęła trzy najważniejsze terytoria przyszłego Danelaw. utrzymując w zasadzie granicę z Duńczykami daleko na północy wyspy. zakończył się na razie okres zagrożenia zewnętrznego. które ze słowami przyjaźni udało się wówczas do Anglii. odrodzenia życia klasztornego i wzrostu znaczenia kościoła. ukoronowanych w 1016 r. Nowsze badania wykazały jednak dosyć poważne znaczenie najazdów duńskich. powstania wielu nowych klasztorów. Rozmiary wpływów duńskich wyznaczała przede wszystkim granica Danelaw. jedna jej część opanowała Yorkshire na północy i osiedliła się pomiędzy rzekami Humber i Tees. dawny opat. Edmund i Eadred toczyli z powodzeniem walki z Duńczykami w Northumbrii i Szkocji. które od czasu reformy w Ciuny zdynamizowały i podniosły życie klasztorne. Poselstwo norweskie.. Centralną rolę odgrywał wówczas bliski współpracownik Edgara. społecznej i kulturalnej historii Anglii. jego syna Ottona I. przyznał Normanom w lenno ziemie położone u ujścia Sekwany. Wielka armia duńska. WPŁYW NAJAZDÓW DUŃSKICH NA CYWILIZACJĘ ANGIELSKĄ Zanim przedstawiony zostanie ostatni rozdział w historii najazdów duńskich na Anglię. Druga część zajęła w 877 r. Hojność Edgara przyczyniła się do odrodzenia monasty-cyzmu. dobiegł też końca proces terytorialnej i politycznej unifikacji Anglii. dokonanej w ciągu półtora stulecia przez dynastię Wessexu. odznaczał się sporadycznymi napadami łupieskimi). Henryka Ptasznika. . Z innych bliższych kontaktów kontynentalnych Athelstana należy wymienić Jego stosunki z królem norweskim Haroldem. Druga siostra Athelstana była żoną założyciela dynastii Kapetyngów — Hugona Kapeta. część Mercji. kilka słów należy poświęcić roli tych najazdów w politycznej. trudno uchwytnego ze względu na nieliczne źródła. obszaru zajętego przez Duńczyków i w pewnym stopniu skolonizowanego. W znacznie mniejszym stopniu zaznaczyła się tutaj niewola oraz skutki procesów feudalizacyjnych. Domesday Book wykazuje jeszcze pod koniec XI w. 40% w East Anglia i 50% całej ludności północnej części Danelaw posiadało imiona wskazujące na pochodzenie skandynawskie. Odrębności Danelaw zaznaczyły się nie tylko pod względem pochodzenia etnicznego i języka ludności. Wydaje się. jednak dane Domesday Book z końca XI w. rozdział o stosunkach społecznogospodarczych). tzw. co stanowi główną cechę charakterystyczną dla Danelaw w zakresie stosunków społecznych. lecz wyżej stojącej społecznie warstwy ludzi wolnych. że Anglia pochodzenie . istniało jeszcze w Anglii około 800 tego rodzaju miejscowości. oraz dokumenty z XII w. Końcówki: -by. oraz równorzędnej im gospodarczo. do których należało ściganie i aresztowanie przestępcy. Swoistą cechą ustroju prawnego Danelaw był sąd przysięgłych. że około 60% chłopstwa w Lincolnshire. zdają się wskazywać. Brak jest wprawdzie dla tego okresu dokładniejszych źródeł. militarnie i gospodarczo leżący wokół nich i związany z nimi obszar. sokemen. że na terenie władztwa duńskiego w Anglii położenie ludności chłopskiej było lepsze niż w pozostałych częściach Anglii. -thorpe i -toft wskazują na ich duński rodowód i warto dodać. Składał się on w każdym okręgu (wapentake) z 12 czołowych tenów {thegns). że pod koniec Xl w. Nie ma wątpliwości. a więc wzdłuż całej niemal wschodniej Anglii. punkty strategiczne o chartakterze grodów. od Tamizy na południu do Tess na północy. płacących podatki bezpośrednio królowi. MercJi i Danelaw. Sąd przysięgły 12 tenów wydawał wyroki jednomyślnie albo większością głosów. miejscowych możnych. instytucja nie znana w królestwach anglosaskich. leżące zwykle na szlakach starych rzymskich dróg. Zgodnie z wojskowym charakterem osad"nictwa duńskiego głównymi ośrodkami na zajętych terenach Anglii stały się umocnione obozy duńskie. Wśród odrębności administracyjnych należy wymienić utrzymywanie się w Northumbrii jednostki sądowo-administracyjnej zwanej wapentake zamiast anglosaskich hrabstw (shire) \ centen (hundred}. Przede wszystkim trzeba podkreślić występowanie na tym obszarze dużej liczby arystokracji chłopskiej. występowanie na obszarze dawnego Danelaw sporej liczby drobnych wolnych i niezależnych chłopów. Zasięg władztwa duńskiego w Anglii wykreślają również nazwy miejscowości. Anglia była rządzona za pomocą trzech różnych systemów prawnych: Wessexu. Prawo duńskie obowiązywało w 15 hrabstwach. którymi wikingowie posuwali się w głąb kraju. ale również w wielu dziedzinach stosunków społecznych i administracyjnych. Również analiza imion własnych wskazuje na spore rozmiary elementu duńskiego w rozwoju obszaru tworzącego niegdyś Danelaw. Grody kontrolowały politycznie. co przyczyniało się do skupienia władzy w rękach miejscowych możnych i powolniejszego postępu procesu zjednoczeniowego (por.Wschodnią Anglię (East Anglia). Mimo późniejszych zmian stworzone przez Duńczyków na terenie Danelaw stosunki wykazywały znaczną trwałość i jeszcze w XI w. zasady. opartego dotąd głównie na zależności politycznej poszczególnych terytoriów od Wessexu oraz zagrożeniu zewnętrznym wywołanym przez najazdy duńskie. gdzie decydujący wpływ wywierali miejscowi możni. wykazały. iż większość ma rację. Największe znaczenie elementu duńskiego okresu Danelaw leży chyba w dziedzinie demograficznej i osadniczej. gdy królowie ci nie reprezentowali silnej władzy. Wypadki. były to jedynie dodatki do istniejącego już i rozbudowanego anglosaskiego systemu pojęć prawnych i instytucji. W zakresie kultury natomiast wikingowie przyczynili się do upadku wielu ośrodków. Natomiast stosunkowo niewielki był wpływ duński na kształtowanie się języka angielskiego. Królowie Wessexu nie posiadali odpowiednich środków do administrowania odległymi prowincjami północnymi. ANGLIA NA PRZEŁOMIE X I XIX WIEKU Rok 975 stanowi kres ery pokoju. anarchii i konfliktów wewnętrznych (Edward został zamordowany). miały charakter militarny. Następne 65 lat. Podboje duńskie. jakiego zaznała Anglia pod rządami króla Edgara. jakie miały miejsce w Anglii po 975 r. jak słabe były jeszcze wpływy Wessexu na północy i jak nietrwała państwowa i kościelna łączność tych ziem z południem wyspy. W sumie wpływy duńskie nie posiadały jednak bardziej zasadniczego znaczenia i nie odegrały ważniejszej roli w dalszym rozwoju Anglii. Duńczycy zasiedlili i w pewnym stopniu skolonizowali słabo dotąd zaludnione obszary północ-nowschodniej Anglii. Sytuacja . stały się widownią rozprzężenia. że oba te języki. Jeśli pozostawiły pewne niewielkie ślady w dziedzinie społecznej czy prawnej. pochodziły ze wspólnego źródła i nie odczuwały takiej potrzeby pożyczek językowych. język angielski w okresie podboju normandzkiego od drugiej połowy XI w. jak np. W takich momentach zaznaczała się wyraźnie słabość i powierzchowność procesu zjednoczeniowego ziem angielskich.. a nie — jak rzymskie — cywilizacyjny. to nowy okres ciężkich walk. oraz rozwoju życia miejskiego. ograniczone do określonego obszaru. zawdzięcza w niemałym stopniu wpływom duńskim. aż do wstąpienia na tron Edwarda Wyznawcy w 1042 r. w czasie których na krótko na tronie angielskim zasiadła dynastia duńska. może dlatego. chociaż i tutaj nie nastąpiły jakieś bardziej istotne w tej dziedzinie zmiany. Czasy synów Edgara: Edwarda Męczennika (975—978) oraz Etheireda II (978—1016). zwłaszcza klasztorów i organizacji kościelnej w północnej Anglii. blisko ze sobą spokrewnione. Tendencje separatystyczne tych obszarów dawały o sobie znać zwłaszcza w czasie małoletności królów Wessexu bądź też w tych okresach. zwłaszcza z Bałtykiem. Rola Danelaw była już większa w zakresie handlu. słabych i nieudolnych władców.. Utrzymany został w całości dotychczasowy system administracyjny i prawny. w którego skład obok Danii i Norwegii wchodziła pod rządami Kanuta również i Anglia. Edward Wyznawca. Przez kilka miesięcy dzielił on władzę z synem Etheireda II. podobnie jak i idea imperium północnego. Harolda (1035— 1040) oraz Harthakanuta (1040—1042).. funtów złota i srebra. by wreszcie podjąć próbę zdobycia korony angielskiej dla Kanuta. Nasilenie najazdów duńskich na Anglię przypadło na czasy syna króla Danii Haralda Sinozębego. chroniąc się u swego szwagra. Wilhelma. zaczął najeżdżać ziemie angielskie. stopniowo całe armie duńskie zaczęły penetrować kraj. bezkarnie już niemal pustoszące ziemie angielskie. przez co wzmocniona została idea ciągłości rządów królewskich w Anglii. Jego wysokość wyniosła w 991 r. groźbę całkowitego podboju przez coraz to potężniejsze armie duńskie. który od samego początku XI w. Kanut odesłał nawet większą część swojej armii do Danii. że pozostawił nie załatwioną sprawę sukcesji. później sięgała 50 tyś. Otrzymał ją najmłodszy syn Etheireda II. tzw. podjęte ponownie w 980 r. Edward Wyznawca ułatwił też Wilhelmowi Zdobywcy podbój Anglii przez to. ks. spędził 27 lat na wygnaniu w Normandii na dworze swego wuja. Po krótkich rządach synów Kanuta. Po krótkich rządach Swena w Anglii północnej i pozostającego na służbie angielskiej w Anglii południowej wikinga Torkila. Popularność zapewniło Kanutowi również Jego małżeństwo z wdową po królu Etheiredzie II. Po jego rychłej śmierci wielmoże Wessexu uznali Kanuta królem. Jako król angielski starał się wprowadzić do Anglii normandzkie zwyczaje i opierał się na normandzkich doradcach. korona wróciła do dynastii Alfreda Wielkiego. że wiąże się z nim wprowadzenie powszechnego podatku na opłacenie okupu duńskiego. Edmundem Żelaznobokim (1016). Najazd wielkiej armii duńskiej na Anglię w 991 r. mimo bowiem małżeństwa żył w celibacie i nie miał potom- .taka ułatwiała tylko Duńczykom ich nowe ataki na Anglię. W obliczu groźnych ataków uciekł z Anglii nieudolny Etheired II w 1013 r. ponad 20 tyś. Jedynie dzięki temu wysokiemu haraczowi mogła Anglia odsunąć na przełomie X i XI w. Panowanie Kanuta Wielkiego w Anglii przywróciło na wyspie spokój oraz porządek i nic nie miało w sobie z obcej okupacji. normandzkiego Ryszarda. Anglia dostała się w ręce duńskie. zatrzymując jedynie przyboczną drużynę duńską oraz sporą flotę. Zanim przypadła mu korona angielska. zwyczaje i obyczaje. władca Danii i wnuk po kądzieli księcia polskiego Mieszka I — Kanut Wielki (1016—1035). królem Anglii został w 1016 r. o tyle jest ważny. Zrazu były to pojedyncze napady. księcia normandzkiego. na którym ostatecznie wymarła wywodząca się od Egberta linia królewska Wessexu. Swena Widłobrodego. funtów. Panowanie Edwarda Wyznawcy (1042—1066) stanowi swego rodzaju preludium do normandzkiego podboju Anglii w 1066 r. Rządy dynastii duńskiej okazały się zresztą w Anglii nietrwałe. gdzie dzielił czas między polowania i modlitwę. który ogłosił się królem Anglii. Danegeld. Wygnany z Anglii w 1051 r. dziedzic północnofrancuskiego terytorium. Godwin. Wilhelm Zdobywca. Pierwszy wylądował na wyspie Harald Hardrada z wojskiem norweskim.. uważając tron angielski za opróżniony i traktując wybór syna Godwina za nieważny. Był on głową potężnego rodu. Potęga Godwina była tak wielka. chociaż zachowali w życiu swego księstwa sporo odrębności ustrojowych. co stanie się niebawem jednym z argumentów Wilhelma Zdobywcy. Normandii. które otrzymali wikingowie jeszcze w 911 r. W istocie szło mu o łatwe zdobycze i powiększenie swego władztwa. wśród których najpotężniejszy był hrabia (ear!) Wessexu. W 1052 r.stwa. Jeden z największych feudałów francuskich. zachęcił do ataku na wyspę w tym samym niemal czasie dwóch obcych pretendentów do korony angielskiej: ks. Wojska angielskie Harolda udały się forsownym mar- . Normandia uległa szybko romanizacji i jej książęta stopniowo utracili kontakt z dawną ojczyzną. Wilhelm Zdobywca powoływał się przy tym na swe rzekome prawa do korony angielskiej. że Edwardowi nie udało się odsunąć od wpływów tego ambitnego feudała. Swą potęgę i znaczenie umocnił jeszcze Godwin przez wydanie córki Emmy za Edwarda Wyznawcę. rychło powrócił przy dosyć szerokim poparciu w Anglii południowej.. Pronormandzka. jako lenno od króla Francji. W momencie gdy odpierał zwycięsko najazd Norwegów. Kryzys wewnętrzny. nieudolna polityka Edwarda Wyznawcy wywołała niezadowolenie i opozycję angielskich możnych. obietnice udzielone mu w tym względzie przez Edwarda Wyznawcę. Krótkie rządy Harolda były widownią Jednego z najbardziej doniosłych faktów politycznych w dziejach Anglii średniowiecznej: bitwy pod Hastings w 1066 r. następstwo na tronie angielskim. które wywrą wpływ na typ feudalizmu angielskiego. Zakończyła ona okres królów anglosaskich i oddała kraj w ręce dynastii normadzkiej. bez wiedzy i zgody dworu. Większość stanowili jednak rycerze normandzcy. uzasadniających i legalizujących jego podbój Anglii w 1066 r. Z dynastii tej pochodził zwycięzca spod Hastings. który od czasów Kanuta wywierał przemożny wpływ na rządy w Anglii. Na wieść o śmierci Edwarda Wyznawcy podjęli oni przygotowania do wyprawy. pogłębiony konfliktem króla Harolda z arcybiskupem Canterbury. doszła go wieść o wylądowaniu na południu Anglii oddziałów rycerzy ks. Chęcią zdobycia łupów oraz majątków należy też tłumaczyć skupienie się do wyprawy pod jego sztandarem kilku tysięcy rycerzy Normandii. co potęgowało Jeszcze bardziej jego nadzieje na zdobycie tronu angielskiego dla swego rodu. Bretanii. jaki przechodziła Anglia w połowie XI w. Flandrii i Akwitanii. jak i poparcie papiestwa dane mu przez Grzegorza VII. Normandii Wilhelma oraz władcę Norwegii Haralda Hardradę. Desant nastąpił daleko na północy w Northumbrii i przeciwko niemu skierował swe siły ostatni król anglosaski. Po śmierci Edwarda Wyznawcy królem Anglii istotnie został syn Godwina. Harold (1066). a nawet Włoch i Półwyspu Iberyjskiego. w czasie odwiedzin Anglii przez księcia normandzkiego miał mu Edward obiecać. Wobec całkowitej klęski ostatniego króla anglosaskiego witan ofiarował Wilhelmowi koronę angielską. ale obejmując w Anglii najwyższe stanowiska i zajmując najlepsze ziemie uzyskała decydujący wpływ na jej losy i kulturę.szem na spotkanie ks. . III. Kilkutysięczna armia normandzkich i francuskich rycerzy nie tylko łatwo podbiła półtoramilionowy. stała się punktem zwrotnym w dziejach Anglii. Jego koronacja odbyła się w Londynie na samo Boże Narodzenie 1066 r. niedaleko Hastings. Po zaciętej wielogodzinnej walce równych mniej więcej sił (nie zdążyło przybyć na czas pospolite ruszenie anglosaskie z północy) bitwa zakończyła się zwycięstwem jazdy oraz łuczników normandzkich i śmiercią Harolda. Do elementów dawniejszych doszedł jeszcze jeden istotny czynnik składowy w procesie kształtowania się państwa i społeczeństwa angielskiego. pozwalające traktować 1066 r. W dziedzinie polityczno-społecznej znaczenie podboju normadzkiego polegało przede wszystkim na znacznym przyspieszeniu procesu feudalizacji Anglii. jako początek nowego okresu. W jej wyniku znalazła się na tronie Anglii nowa dynastia. ANGLIA POD DYNASTIĄ NORMANDZKĄ (1066— 1154) RZĄDY WILHELMA I I JEGO SYNÓW Bitwa pod Hastings z 1066 r. przechodzący polityczne rozprzężenie kraj. Wilhelma i obie strony stanęły naprzeciwko siebie w dniu 4 października 1066 r. a wraz z nią zostały wprowadzone na wyspie dosyć zasadnicze zmiany. Konieczność większej centralizacji. Tylko niższe warstwy posiadaczy anglosaskich zachowały w większości swoje posiadłości. Fragment tkaniny z Bayeux z XI w. pustosząc przy tym i niszcząc znaczne obszary kraju. Równolegle z pacyfikacją kraju prowadził Wilhelm Zdobywca na szeroką skalę akcję konfiskowania ziemi możnych anglosaskich i nadawania jej norirlandzkim i francuskim rycerzom przemieniającym się Lądowanie Wilhelma I w Anglii. odparł interwencję duńską.. powstał Kent w 1067 r. stopniowo w wielkich feudałów. Korzystając z wyjazdu do Normandii pierwszego króla z dynastii normandzkiej. Brak politycznej jedności wśród Anglosasów.. Durham). Wilhelma I Zdobywcy (1066—1087). Przez kilka lat po tej bitwie zaznaczył się opór ludności miejscowej przeciwko najeźdźcy. przyczyniając się poprzez swoją normadzką odmianę w poważnym stopniu do wzmocnienia władzy królewskiej. Zwycięstwo pod Hastings nie oznaczało jeszcze podboju i kapitulacji całej Anglii. jak i w środkowej części Anglii. ale musiały podporządkować się . waśnie wśród arystokracji i dawne tendencje separatystyczne przesądziły jednak negatywnie o wyniku walki. do powstania przyłączyła się również Mercja. Do 1072 r. Kwitnące dawniej okolice zostały spustoszone z tak całkowitą bezwzględnością. że przez dłuższy czas. W krótkim czasie umocnił Wilhelm I swą władzę na zachodzie. zażegnał niebezpieczeństwo ataku ze strony Walijczyków i Szkotów. nie mogły się podnieść gospodarczo i zostały wyludnione. w celu odstraszenia na przyszłość od podobnych przeciwko niemu wystąpień. Anglicy w porozumieniu z Duńczykami zajęli York. podbił Mercję i Northumbrię. zwłaszcza na północy (York-shire. zarówno na zachodzie i północy. po zduszeniu tego powstania. Wilhelm I stłumił z całą bezwzględnością i okrucieństwem wszelkie próby oporu. a następnie. aż do XII w. podniosła bunt Northumbria.Rozwijający się jeszcze w okresie anglosaskim ustrój feudalny ukształtował się ostatecznie po 1066 r.. doprowadziła do znacznego umocnienia władzy monarchy oraz roli instytucji centralnych. wynikająca też z faktu podboju i wrogiego stosunku miejscowej ludności do najeźdźców. niż występowało to w stosunkach wasalnych na kontynencie. Szkocją i kontynentem wymagały większej i łatwiejszej koncentracji wojska na wypadek wojny. jak odtąd zaczęto nazywać na wyspie wielkich feudatów. Ziemię nadał Wilhelm I stopniowo. Odtąd każda przysięga lenna mogła być złożona tylko z zastrzeżeniem zachowania przysięgi wierności wobec króla. były one rozrzucone w licznych hrabstwach i nie tworzyły jednolitych całości (np. Jako bezpośredni wasale króla baronowie ci byli zobowiązani do służby wojskowej na rzecz monarchy i do innych świadczeń wynikających z ustroju feudalnego. Silną władzę królewską wspierało ponadto zniesienie w Anglii zasady . które z racji swego pogranicznego położenia i sąsiedztwa z Walią. że stanowiąc rodzaj marchii wypadowej na Walię nie pozwoli na zbudowanie silnej władzy lokalnej. A ponieważ w ustroju feudalnym ziemia stanowiła podstawę stosunków politycznych oraz społecznogospodarczych. a więc w tych hrabstwach. wielkie terytorialne księstwa. a mianowicie w Cheshire. przekształconych w królewskie rezerwaty łowieckie i objętych specjalnymi prawami królewskimi (za kłusownictwo karano chłopów wykłuwaniem oczu). co uniemożliwiało baronom mobilizowanie swych lenników do walki z królem. wiążąc ich i podporządkowując sobie w sposób znacznie silniejszy. problem ten tłumaczy specyfikę stosunków politycznych w Anglii tego okresu. I chociaż wielu baronów otrzymało w Anglii ogromne posiadłości. Jedynie w trzech wypadkach uczynił Wilhelm Zdobywca odstępstwo od powyższej zasady. w miarę jej konfiskowania. natomiast Cheshire przypadło wprawdzie baronom świeckim. Zresztą Durham i Kent dostały się pod wpływy dwóch biskupów. którzy będąc osobami duchownymi nie stwarzali niebezpieczeństwa pojawienia się tam partykularnych dynastii magnackich. Sposób nadawania ziemi przez Wilhelma I od razu wyjaśnia źródła silnego w Anglii feudalizmu i potęgi władzy królewskiej. Robert of Mortain uzyskał 693 nadziały ziemi w 20 hrabstwach). Dzięki takiej polityce nie powstały w Anglii. W konsekwencji reprezentujący króla szeryf miał w każdym okręgu silniejszą władzę niż miejscowi baronowie. co umożliwiało mu niedopuszczenie do powstawania większych kompleksów. lecz wiadomo było z góry. w przeciwieństwie do Francji. Wilhelm Zdobywca zatrzymał dla siebie prawie siódmą część wszystkich ziem ornych w Anglii. Na zjeździe w Salisbury król wydał nakaz złożenia sobie przysięgi wierności przez całą ludność rycerską i nierycerską. W skład posiadłości królewskich weszła również znaczna część lasów. Pozostałą część skonfiskowanej ziemi nadał Wilhelm swoim rycerzom. zwłaszcza gruntów najlepszych i najbardziej urodzajnych. skupionych w jednym miejscu i mogących stać się w przyszłości podstawą do uzyskania przez ich właścicieli większej niezależności. Durham i Kent. które mogłyby uzyskać większą niezależność od monarchy i stać się przeszkodą w umacnianiu władzy centralnej.normandzkim baronom. wiążąc w ten sposób ze sobą również wasali swych bezpośrednich lenników oraz lenników tych wasali. Ich zakres był jednak bardzo rozległy z uwagi na szeroki wpływ ówczesnego kościoła na różne dziedziny życia społecznego. Windsor i in.). administracji. zarówno normandzkich. Stałego poparcia udzielał też królowi kościół. na jego czele postawił w miejsce anglosaskich biskupów i opatów przybyłych z nim normandzkich duchownych. szkoły i kościoła. Tower w Londynie. jedną z przyczyn słabości władzy królewskiej. lecz jednocześnie całkowicie zmieniło skład górnej warstwy panującej w Anglii. kładło kres anarchii. posiadacz bardzo licznych włości. związane zwłaszcza z administracją i różnymi dziedzinami cywilizacji. Równocześnie nikt nie mógł bez jego zgody wznieść dla siebie warownego zamku. która poprzez formę pośredniej zależności ludności od monarchy stała się w wielu krajach.niediatyzacji. zapewniało większy ład i spokój. Z drugiej strony wzbogacał się o elementy francusko-normandzkie. W Anglii — o czym będzie jeszcze mowa niżej — wprowadzono bezpośrednie stosunki zależności wasalnej rycerstwa od króla. którzy burzyli się niejednokrotnie przeciwko silnej władzy królewskiej (obiecywali sobie więcej korzyści i przywilejów po odniesionym w 1066 r. Warto przy tej okazji wspomnieć. Należy wreszcie dodać. zależne bezpośrednio od króla. W walce z krnąbrnymi baronami. że wraz z podbojem normandzkim miejsce Anglosasów na wyższych stanowiskach w administracji świeckiej i kościelnej zajęli przybyli z Wilhelmem I normandzcy przybysze. na skutek czego. Od czasu Wilhelma I biskupi przewodniczyli oddzielnym sądom duchownym. zwycięstwie). co wzmacniało kontrolę Wilhelma I nad podbitym krajem i własnymi baronami. Wilhelm I opierał się na średnich i drobnych feudałach. giętkości i obrazowości. Język angielski stał się językiem upośledzonym. Szczególnie ważnym przywilejem dla kościoła w Ang-ni było przyznanie mu prawa rozpatrywania wszystkich spraw dotyczących duchowieństwa w specjalnych sądach kościelnych. Potęgę Wilhelma chroniły też liczne nowo zbudowane twierdze i zamki (np. jeden z głównych filarów władzy królewskiej. jako mowa ludzi prostych. co nie tylko umocniło pozycję nowej dynastii. najpotężniejszy w Anglii właściciel ziemski. które stanowią o bogactwie jego idiomatyki. jak i angielskich. do których kompetencji należały sprawy kościelne. a zwłaszcza we Francji. pozbawionym dostępu do urzędów. Ten podział na normandzką górę oraz anglosaską średnią i dolną część społeczeństwa zaznaczył się również w dziedzinie kulturalnej. jak i duchowne. Wilhelm hojnie wyposażył kościół licznymi nadaniami. że oddzielenie sądów duchownych od świeckich miało bardzo istotne . dokumentu prawnego. rozwinął w sobie te właściwości. Do tego czasu biskupi zasiadali wraz z szeryfami w sądach hrabstw. gdzie rozpatrywano zarówno sprawy świeckie. Uchwały synodów biskupich stawały się ważne dopiero po zatwierdzeniu ich przez króla. Wilhelm II Rudy (1087—1100).Pieczęć Wilhelma I znaczenie dla rozwoju angielskiego prawa pospolitego (common law). Otrzymał on zgodnie z prawem Normandię. Nie mogąc pokonać przeciwnika ze względu na trudności terenowe i przewagę lekkiej jazdy walijskiej nad ciężką konnicą angielską. gdyby było ograniczone przez duchownych legistów. grzywien potrzebnych na krucjatę. ekskomunikować urzędników. którzy dwukrotnie podnosili przeciwko niemu bunt. . Roberta. Popierając kościół Wilhelm Zdobywca zastosował równocześnie różne środki w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu władzy politycznej i niezależności duchowieństwa. bez którego zgody nie wolno było duchowieństwu zwracać się bezpośrednio do Rzymu. Wilhelm II zdecydowanie stłumił rebelię w Normandii i ukrócił panującą tam anarchię. a nawet wykonywać zarządzeń papieskich. Prowadził też politykę twardej ręki wobec baronów. Prawo to nigdy nie nabrałoby tak wielkiego znaczenia w angielskim systemie prawnym. umocnił zachodnią granicę Anglii przed wyprawami walijskimi przez wzniesienie szeregu twierdz i umocnień granicznych. Akcję tę ułatwiła mu wyprawa Roberta na pierwszą wyprawę krzyżową. a więc władztwo nad primogeniturą dynastii normandz-kiej. popierając starszego i bardziej nieudolnego syna zmarłego króla. stosujących rzymskie normy do prawa angielskiego. Wilhelm II zabezpieczył północną granicę Anglii przed napadami Szkotów. Przed wyruszeniem na Wschód oddał Robert Wilhelmowi II w zarząd Normandię w zamian za pożyczenie mu 10 tyś. Zaostrzył on politykę w stosunku do kościoła. Obiecując dać na własność zdobyte w Walii ziemie zachęcił baronów angielskich do wypraw. Starania około wzmocnienia władzy królewskiej w Anglii kontynuował syn i następca Wilhelma Zdobywcy. wyprawił się też dwukrotnie przeciwko Walii. zabraniając mu obsadzania bez jego zgody opróżnionych biskupstw. jednakże zapewnił sobie. a nawet jego przewagi nad władzą świecką. Dokument Henryka I zwalniał m. kościołowi różne ulgi w opłatach związanych z obsadzaniem opróżnionych biskupstw i opactw. Spór na tle przywilejów materialnych kościoła w Anglii oraz wpływu króla na obsadę stanowisk biskupich doprowadził do wyjazdu Anzelma z Anglii do Rzymu. arcybiskupem Canterbury został Anzelm. kartę swobód. a wybrany biskup był konsekrowany dopiero po złożeniu hołdu lennego królowi. W stosunku do duchowieństwa król przyrzekał też respektować stan posiadania kościoła oraz rezygnował z prawa pobierania dochodów z dóbr kościelnych w wypadku śmierci posiadacza beneficjum. in. był pierwszym ograniczeniem władzy królewskiej po podboju normandzkim tego rodzaju. gdzie przebywał aż do czasu śmierci energicznego Wilhelma II. Ustępstwa Henryka I wobec kościoła wynikały z potrzeby zapewnienia sobie jego poparcia w stosunkach wewnętrznych. jeden z twórców średniowiecznej scholastyki i największych filozofów chrześcijańskich wczesnego średniowiecza. będący echem toczącego się w średniowieczu sporu pomiędzy władzą świecką i duchowną na tle walki o inwestyturę. Po śmierci arcybiskupa Lanfranca. znosił opłaty za uzyskanie królewskiej zgody na małżeństwo córek. . że wybór biskupów nadal odbywał się na dworze królewskim. Kolejnym przedstawicielem dynastii normandzkiej na tronie angielskim byt najmłodszy syn Wilhelma Zdobywcy. sprawy inwestytury. Przywilej z 1100 r. dziedzica zmarłego lennika królewskiego od wykupu lenna. in. Nawiązująca do Wilhelma Zdobywcy zdecydowana polityka Wilhelma II szczególnie wyraźnie zarysowała się również w stosunku do kościoła. który należał do głównych doradców i współpracowników Wilhelma Zdobywcy. Henryk I zrzekł się dokonywania inwestytury przez wręczanie pastorału i pierścienia. W sto lat później stał się w pewnym sensie prototypem niektórych postanowień Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. sióstr i wnuczek lenników. Na rzecz feudałów wydał Henryk I w 1100 r. symbolizujące zbliżenie najeźdźców normandzkich do miejscowej ludności.które przyniosły w rezultacie zajęcie nizinnych części wschodniej Walii. uznawał prawa lenników do swobodnego rozporządzania pieniędzmi na wypadek śmierci i in. która zapewniała m. W związku z tym król doprowadził do powrotu arcybiskupa Anzelma i do pozornie kompromisowego uregulowania w 1107 r. Henryk I (l 100—1135). Przywilej ten przyznawał również feudałom korzystniejsze określenie ich świadczeń i zabezpieczał przed nadmiernymi obciążeniami fiskalnymi. zwolennik silnej władzy i niezależności duchowieństwa. Wielką popularność przyniosło mu małżeństwo z córką króla szkockiego. W ten sposób monarcha zachował w istocie decydujący głos w sprawie wyboru prałatów i bez zgody królewskiej nie można było obsadzać stanowisk biskupich i metroplitalnych. Już od czasów jego panowania przybrał na sile konflikt pomiędzy królem i arcybiskupem Canterbury. Był-on zwolennikiem niezależności kościoła od państwa. lecz został przez Henryka I odparty. ANARCHIA FEUDALNA ZA MATYLDY I STEFANA Henryk I miał tylko dwoje ślubnych dzieci: Wilhelma i Matyldę. władcę Anjou. Normandii Robert już w 1101 r. Został jednak odparty przez arcybiskupa Yorku i wycofał się na północ. a ponadto osoba ks. Po śmierci Wilhelma. Stefanowi hrabiemu Blois. król szkocki Dawid. mimo drobnych utarczek z Robertem. osłabienia władzy państwowej. Henryk I starał się najpierw uzyskać od baronów przysięgę wierności dla niej. co miało zabezpieczyć posiadłości angielskie w północnej Francji. który wkroczył w 1138 r. Wbrew dawnym zarządzeniom Wilhelma Zdobywcy baronowie poczęli wznosić warowne zamki i bić własną monetę. Czasy Henryka I były. Henryk I chcąc położyć kres Jego dalszym intrygom pokonał go i sam przejął zarząd Normandii w swe ręce (Robert został uwięziony). Na domiar złego północną Anglię najechał wuj zdetronizowanej Matyldy. że angielsko-niemiecki sojusz stanowić będzie dobre zabezpieczenie interesów angielskich w Normandii w obliczu widocznych zabiegów francuskich Kapetyngów o ograniczenie angielskiego władztwa we Francji. zarówno Jeśli idzie o naczelne organy centralne z Kurią Królewską (Curia Regis) na czele.. dosyć długim okresem pokoju. który nie pozostawił po sobie męskiego potomka. Przedstawiona niżej jej struktura wiele zawdzięczała właśnie temu okresowi. mająca charakter wojny feudalnej. a następnie wydał ją powtórnie za mąż za potężnego księcia francuskiego Geoffreya Plantageneta. Rządy kobiece nie były w Anglii popularne. W ogólnym chaosie ofiarą bezprawia stali się przede wszystkim chłopi i miasta. łupieskich walk baronów pomiędzy sobą. oraz po owdowieniu Matyldy w 1125 r. co ułatwiło wyzwolenie się sił feudalno-odśrodkowych. w katastrofie okrętowej. do Yorkshire. jak i o władze lokalne w hrabstwach i centenach.Henrykowi I zawdzięcza też Anglia ściślejsze zespolenie Normandii z koroną angielską. ostatni przedstawiciel dynastii normandzkiej na tronie angielskim. księstwa sąsiadującego z Normandią. Anjou wywołała protesty baronów. W trzy tygodnie po śmierci Henryka I wstąpił na tron angielski Stefan (1135-— — 1154). Plany dynastyczne Henryka I zakończyły się fiaskiem. Ks. baronowie bowiem odmówili uznania Matyldy. Swoją jedyną córkę wydał za mąż już w wieku 11 lat za cesarza Henryka V w nadziei. który utonął w 1120 r. zaraz po powrocie z krucjaty. W 1106 r. Rozwój Anglii pod dynastią normandzką został jednak zahamowany po śmierci Henryka I. usiłował najechać Anglię. rozwoju i okrzepnięcia państwowej administracji. trzymanych dotąd krótko w karbach przez silne i sprawne rządy dynastii normandzkiej. . Dwudziestoletnie rządy nieudolnego i słabego Stefana stały się widownią anarchii feudalnej. Ogólny kryzys powiększała jeszcze wojna domowa Stefana z Matyldą. udzielając poparcia siostrzeńcowi Henryka I i wnukowi Wilhelma I. ani jednego wołu. byli oraczami i pasterzami w manorach. czyli Anjou. ich właścicieli. Organizacja manorialna podporządkowała sobie wolną dawniej wspólnotę wiejską. Z rozkazu Wilhelma Zdobywcy zostali w 1085 r. że (wstyd o tym pisać. Domesday Book (nazwa pochodzi stąd. Domesday Book. pastwisk. ani świni. Istotnie. chociaż król nie uważał tego za wstydliwe) nie było ani jednego yarda ziemi. ale i na pół wolnych. O dokładności spisu informuje pełna niezadowolenia skarga kronikarza. łąk. wielka własność ziemska. Ci ostatni tworzyli zanikającą już warstwę. Jednostką gospodarki rolnej był manor. Lincotnshire). którym nazywano wówczas nie tylko chłopów zależnych. inwentarza itp. sięgająca początkami czasów jeszcze wcześniejszych. ani krowy. która by nie została spisana w sprawozdaniu. około 35% małorolni. tak jak na Sądzie Ostatecznym) ukazuje nie tylko zastosowane przez Wilhelma Zdobywcę metody podziału ziemi. w myśl której królem uznany został Stefan. kiedy Stefan oraz syn Matyldy. Na przełomie XT i XII w. zawarli umowę. Henryk hrabia andegaweński. rozpowszechniona zwłaszcza w północno-wschodniej Anglii (Yorkshire. który pisał: „Badania przeprowadzono z taką drobiazgowością. dokładny spis ziemski sporządzony w 1086 r. Szeroki zakres miał w tym czasie termin willan (yillain). młynów. już w roku następnym po śmierci Stefana otrzymał on koronę jako Henryk II i rozpoczął długie rządy dynastii Plantagenetów. a nawet wolnych właścicieli . tzw. którzy od przedstawicieli każdej gminy zebrali pod przysięgą dane na temat ilości gruntów ornych. jest słynna Księga sądu ostatecznego. ale również szczegółowy obraz organizacji gospodarczej Anglii w okresie tworzenia się manorów (włości) oraz strukturę społeczną Anglii w dobie umacniania się tam stosunków feudalnych. kilkanaście procent wolni oraz około 10% niewolni. Ponad 40% stanowili chłopi poddani. że składający zeznania winni byli pod groźbą kary niczego nie ukrywać. z których ogromna większość mieszkała na wsi i zajmowała się rolnictwem. lasów. STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE NA PRZEŁOMIE XI I XII WIEKU Nieocenionym źródłem do poznania stosunków społeczno-gospodarczych Anglii pod koniec XI w. rozesłani po całej Anglii specjalni pełnomocnicy. pełnili przeważnie posługi domowe. ludność Anglii liczyła na podstawie Domesday Book około 1.5 min osób. Manor byt uprawiany przez chłopów zależnych i Domesday Book pozwala na dokładne uchwycenie procentowego stosunku poszczególnych kategorii ludności wiejskiej.. A wszystkie te sprawozdania zostały potem przedłożone królowi". a po jego śmierci tron miał przejść na Henryka. Już w tym okresie wełna stanowiła bardzo ważny artykuł wywozowy i stąd hodowla owiec była dosyć rozpowszechniona. Na drugim miejscu stała hodowla.Anarchia feudalna została zakończona dopiero w 1153 r. w produkcji wełny zaś pierwsze miejsce zajmowały klasztory. Później przez willana rozumiano (od XII w. a zwłaszcza w XII w. Początki kształtowania się w Anglii stanu mieszczańskiego przebiegały na ogół podobnie Jak i na kontynencie. W handlu wełną udział brali też feudalowie i nawet gospodarstwa chłopskie. W XIII w. przy czym sami mieszczanie zachowali prawo zbierania i rozkładania pomiędzy siebie potrzebnej sumy. lecz poddanymi. poważną też rolę odgrywały pod tym względem związki polityczne Anglii z północną Francją pod dynastią normandzką. Proces jednoczenia Anglii i likwidacja odrębności administracyjnych sprzyjały rozwojowi handlu. Nie byli oni już potomkami zanikłej warstwy wolnych chłopów {liberi homines) z Domesday Book. Otrzymywały go miasta angielskie przeważnie po złożeniu feudalowi odpowiednio wysokiego wykupu. ale i rzemieślnicy. ale również i z Włoch oraz innych krajów. zamieszkanych przez kilka zaledwie procent ludności Anglii. Głównym zajęciem mieszkańców tych miast było rzemiosło. Już w XI w.) chłopa poddanego. a sytuacja prawna uległa pogorszeniu. natomiast pojawili się dosyć liczni wolni. główny ośrodek angielskiego handlu kontynentalnego. Wolne chłopstwo nie zanikło po podboju normandzkim. W ciągu XII w.ziemskich. drobni dzierżawcy ziemi. płaconego corocznie w wysokości wstępnie ustalonej.. co znacznie utrudniało mieszczanom walkę o uwolnienie się spod władzy senioralnej oraz uzyskanie samorządu. głównie po wełnę. na które przyjeżdżali.. którzy różnymi sposobami zdołali uzyskać większy zakres swobód. Istnienie warstwy wolnych chłopów obok chłopów poddanych (willanów) stanowi jedną ze szczególnych cech agrarnego rozwoju Anglii w wiekach średnich. Największe przywileje wśród miast angielskich uzyskał za czasów Wilhelma I Londyn. Szczególnie dużo wolnego chłopstwa znajdowało się w północno-wschodniej Anglii. posiadającego małą działkę i wypełniającego różne uciążliwe obowiązki na rzecz właściciela manoru. posiadały w obrębie murów miejskich l poza nimi pastwiska i ziemie orne. chociaż nadal zachowały one charakter półrolniczy. na których ziemi miasta się znajdowały. zwłaszcza cystersi. W podobny sposób uzyskiwano prawo zakładania gildii kupieckich. do których początkowo należeli nie tylko kupcy. Ponieważ znaczna większość miast angielskich położona była na ziemi królewskiej. Domesday Book wylicza około 100 miast angielskich. różne kategorie wolnego chłopstwa przekształciły się stopniowo w pozbawioną praw masę chłopów poddanych — w willanów. to znaczy w walce z feudałami. chociaż jego liczba poważnie zmalała. duże znaczenie posiadały w Anglii jarmarki. Punktem wyjścia samorządu miejskiego było udzielenie miastu zezwolenia na dzierżawienie podatków miejskich (dotąd dzierżawił je szeryf) i na wpłacanie ich . Kupcy angielscy wywożący wełnę do Flandrii cieszyli się specjalnymi względami królewskimi. nie tylko kupcy z Flandrii. Coraz większego znaczenia nabierały stosunki handlowe Anglii z Flandrią. na terenach dawnego duńskiego osadnictwa (Danelaw). ich panem był potężny król. ze względu na to. W Anglii nie rozwinęła się znana np. co stanowiło dodatkowe wzmocnienie władzy monarszej. dwór widział w miastach niejednokrotnie poważne oparcie dla swej władzy oraz intratne źródło dochodów i tym względem również należy tłumaczyć jego gotowość do udzielania miastom poparcia. i w zamian za płaconą co roku kwotę uzyskiwały przywileje podobne jak miasta królewskie. m. Jednym z głównych elementów przywilejów samorządowych miast było wyjęcie ich mieszkańców spod kompetencji sądów pozamiejskich (hrabstwa. Dover. Łączyło się z tym przyznanie miastom prawa posiadania własnego sądownictwa w sprawach cywilnych oraz za drobne przestępstwa karne. Stan rycerski nie doszedł w Anglii też do takiego znaczenia. charters) liczne miasta angielskie w XII w. że „lennik mego lennika nie jest moim lennikiem". Miasta uzyskiwały też stopniowo prawo wydawania własnych rozporządzeń. że królowie opierali się w równym stopniu na sile zbrojnej dostarczanej z lennego dzierżenia ziemi. jak np. jak i na obowiązku powszechnej służby wojskowej. W ten sposób uzyskały przywileje samorządowe (tzw. Przywrócenie dawnego frydu było również jednym z elementów silnej władzy królewskiej. Godność hrabiego. W^óżniającą się grupę wśród baronów stanowili hrabiowie. Ipswich czy Bristol. W przeciwieństwie do stosunków na kontynencie w Anglii ustaliła się wspomniana już zasada. gildie wyłącznie rzemieślnicze. chociaż połączona z posiadaniem pewnych lenn w hrabstwach i nadawana w drodze specjalnej inwestytury. Konflikt tkaczy londyńskich z samorządem miejskim i bogatym mieszczaństwem Londynu doprowadził na początku XIII w. Newcastle. Norwich. miała w istocie charakter czysto tytularny. Oksford. tkaczy. Ludność rycerska dzieliła się w ówczesnej Anglii na dwie warstwy: baronów oraz rycerstwo pospolite. zwłaszcza w czasie wypraw krzyżowych czy ich walk z królem. W XII w. Miasta posiadające takie zezwolenie uzyskiwały przejęcie administracji skarbowej.wprost do skarbu królewskiego ryczałtem w ustalonej wysokości. nawet do rozwiązania ich gildii. które należały do feudałów kościelnych. jednak tylko w zakresie przyznanym w przywileju. w miastach tych rozwijała się walka pomiędzy arystokracją miejską a cechami. jak na kontynencie. Canterbury. Natomiast miasta baronialne w swych staraniach o samorząd wykorzystywały częstokroć ciężką sytuację finansową swoich panów. Obok uprzywilejowanych korporacji kupców i rzemieślników powstawały w miastach angielskich już pod koniec XI w. centeny). Pan lenny nie mógł teoretycznie zmobilizować swych wasali na wojnę przeciwko królowi. zwłaszcza do klasztorów. in. W XII w. że podlennicy pomimo zależności lennej od swych panów pozostawali lennikami królewskimi. we Francji zasada. Najtrudniej było uzyskać przywileje i swobody tym miastom angielskim.. Równocześnie w związku z przejęciem administracji skarbowej uzyskiwały prawo wyboru własnych urzędników: burmistrza (mayord) oraz rady złożonej z 12 do 24 członków. Londyn. . Baronowie dzielili się na baronów większych {barones maiores) i mniejszych {barones minores). Stanie się to jeszcze bardziej zrozumiałe. według której tylko najstarszy syn dziedziczył ziemię i tytuł. Do uprawnień królewskich. a różnica pomiędzy nimi tężała zarówno w wielkości posiadłości. nie zrywająca z tradycją anglosaską. Granica pomiędzy ludnością rycerską a wolną ludnością nierycerską nigdy nie była w Anglii tak ostra. nawiązujących do kompetencji dawnych królów anglosaskich. złożoną z najwyższych dygnitarzy świeckich i duchownych. i na ogół starał się utrzymać dotychczasowe prawa i instytucje anglosaskie. Król był orędnownikiem pokoju powszechnego w kraju. iż przebiegała w kierunku wzmocnienia władzy królewskiej i centralizacji państwa. Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym i tutaj nie przyjęła sią zasada. że pierwsi z nich powoływani byli do rady królewskiej i służby wojskowej imiennie (baronów mniejszych wzywał szeryf). Władza monarchów z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetów była silna. jak w dziedzinie społecznej i kulturalnej. z opłat sądowych. szerokich praw leśnych. a z drugiej strony z uwagi na to. wojska. a zakres kompetencji jego sądownictwa był bardzo rozległy z uwagi na zaliczanie do kategorii łamania „miru . Król miał wyłączne prawo bicia monety. USTRÓJ POLITYCZNY I ADMINISTRACJA W zakresie stosunków polityczno-ustroj owych podbój normandzki nie wywarł tak dużego wpływu. Na czele aparatu administracyjnego stał król. doszły jeszcze l te. który zastał na wyspie. jeśli przypomnimy. młodsi zaś kierowani byli zwykle do administracji. wchodzili w ten sposób do klas średnich. jak na kontynencie. mający przy swoim boku urzędników dworskich oraz radę. Mimo to. kościoła i handlu. Silną podstawę władzy królewskiej dawały dochody z rozległych posiadłości będących własnością monarchy. Wilhelm Zdobywca nie wprowadził większych modyfikacji do tego systemu ustrojowego. że anglosaskimi instytucjami administrowali mało początkowo obeznani z nimi Normanowie. jak i w tym. Przyczyniał się też do tego w późniejszym już okresie odwrotny kierunek dynamiki społecznej: awans bogacących się klas średnich i przenikanie ich zamożnych i wpływowych przedstawicieli do szeregów najbardziej utytułowanych. że dobra rycerskie mogą być dzierżone wyłącznie przez osoby rycerskiego pochodzenia. czego początkowo skrupulatnie przestrzegano. że w Anglii obowiązywała zasada majoratu. które miały swoje źródło w fakcie podboju oraz związanym z tym stanowiskiem króla jako pana i właściciela całej ziemi. a zakres jej obszerny. co przyczyniło się do słabszego niż gdzie indziej występowania granic stanowych. Jedni i drudzy otrzymywali i dzierżawili lenna wprost od króla. lecz nawiązująca do zachodnioeuropejskiego rozwoju feudalizmu z tym ważnym uzupełnieniem. ceł itp. zwłaszcza na skutek procesów feudalizacyjnych. nastąpiła powolna ewolucja polityczno-ustroj owa Anglii. Stanowiła organ doradczy we wszystkich sprawach państwowych. Wyłoniła się ona z Magnum Concilium i stopniowo przejęła najważniejsze działy zarządu państwem. Normandzkim odpowiednikiem anglosaskiego witanu była Wielka Rada (Magnum Concilium). Kuria Królewska wysyłała urzędników i sędziów objazdowych do hrabstw w celu wymierzania podatków. kanclerz i skarbnik. duchowieństwo i rycerzy. wprowadził Jeszcze Edward Wyznawca. do którego obowiązków należało prowadzenie kancelarii królewskiej. gdy z Kurii Królewskiej wyodrębnił się skarb jako Izba Szachownicy (Exchequer). Od około połowy XII w. Wynagrodzenie szeryfa stanowiły nadwyżki sum wpłacanych do skarbu z tytułu dzierżawy podatków i opłat ściąganych od ludności. Curia Regis działała jako najwyższy sąd feudalny i załatwiała wszelkie kwestie wynikające z prawa feudalnego. W skład Kurii wchodzili jako stali doradcy królewscy niektórzy wielcy feudałowie świeccy i duchowni oraz wyżsi urzędnicy zajmujący się sprawami administracji.królewskiego" (king's peace) wszelkich cięższych przestępstw. ścierały się ze sobą zasady elekcyjności i dziedziczności korony. W dziedzinie administracji lokalnej wpływ podboju normandzkiego był stosunkowo niewielki. Urząd skarbnika rozwinął się natomiast zwłaszcza od momentu. Justycjariusz pojawił się już za czasów Wilhelma Zdobywcy jako zastępca i główny doradca królewski oraz głowa aparatu sądowniczego. które król przedstawił jej do rozpatrzenia. . był stosunkowo ograniczony w okresie rządów silnych monarchów. posiadała mniejszy zakres uprawnień i spełniała rolę uroczystych zgromadzeń królewskiego seniora i jego najważniejszych wasali. urzędnicy mianowani przez króla. że Curia Regis stanowiła najstarszy zawiązek angielskiego rządu. zbierająca się trzy razy do roku i złożona z głównych wasali królewskich. wraz z Henrykiem II utrwaliła się zasada dziedziczności tronu. Szeryf pobierał też od ludności specjalne opłaty związane z jego utrzymaniem. przeprowadzania dochodzeń sądowych w sprawach cywilnych i karnych oraz kontrolowania działalności urzędników w hrabstwach. z niej stopniowo wyłoniły się różne resorty państwowe. Warto dodać. Tego rodzaju zgromadzenie nie mogło rzecz prosta stanowić sprawnego instrumentu władzy centralnej. Mimo iż zbierała się ona bardziej regularnie od dawnego witanu. Zakres uprawnień i oddziaływania tej rady zależał od indywidualności i samodzielności króla. toteż pod dynastią normandzką rozwinęła się jako centralny organ administracyjny Kuria Królewska (Curia Regis). Spory o tron przyczyniały się początkowo do wzmocnienia zasady elekcji dokonywanej przez możnych. lokalnych sądów i zgromadzień. a najważniejszą wśród nich rolę spełniali: justycjariusz. reprezentujący w hrabstwach władzę centralną. Nierzadko król zapraszał również przedstawicieli niższego stanu. sądownictwa i skarbu. Na czele hrabstw stali szeryfowie. Liczba członków Kurii Królewskiej wahała się od 10 do 30. chociaż zakres ich uprawnień stopniowo malał na rzecz administracji królewskiej. Utrzymany został nadal cały anglosaski system podziałów na hrabstwa i centeny. Do połowy XII w. Urząd kanclerza. Zgromadzenie hrabstwa było przede wszystkim organem sądowym. dziesięciny. sądowe funkcje szeryfa uległy ograniczeniu wskutek przejęcia ważniejszych spraw sądowych przez sędziów wędrownych. którym posługiwał się dwór. które zaznaczyły się w różnych dziedzinach życia angielskiego. Do jego obowiązków sądowniczych należało przewodniczenie na okresowych sesjach sądowych w hrabstwach oraz centenach. Niemały był też zakres policyjno-administracyjnych obowiązków szeryfa. wpływy francuskie. Normanowie zachowali również z okresu anglosaskiego zgromadzenia hrabstwa. w pierwszym rzędzie przestępstwa najcięższe. Ogłaszał ustawy i rozporządzenia królewskie. Zakres obowiązków szeryfa był niezmiernie rozległy. Czuwał też nad funkcjonowaniem instytucji zwanej wolną poręką. że nie podlegał rygorom . Jego dobra były zwolnione od podatków. tzw. Tę opartą dawniej na dobrowolnym zobowiązaniu instytucję anglosaską przekształcili Normanowie na przymusową w interesie feudałów normandzkich. możni. upodobania i zwyczaje. W dziedzinie wojskowej obowiązkiem szeryfa było zwoływanie pospolitego ruszenia. W XII w. kontrolował ich wykonanie. które objeżdżał co najmniej dwa razy do roku. właśnie dzięki temu. że był to okres martwy i nieważny dla jego rozwoju. Język angielski natomiast został na długie lata zepchnięty do roli gwary klas niższych i przestał być językiem pisanym. sądowe. KULTURA Podbój normandzki wprowadził do Anglii nowe elementy kulturowe. że członkowie najmniejszej komórki wiejskiej. wojskowe oraz administracyjno-policyjne. jak i ich wasale oraz ludzie wolni. W żadnym jednak razie nie natęży sądzić. organizacja obrony zamków i grodów. W dziedzinie skarbowej szeryf ściągał podatki i różne opłaty oraz zarządzał domenami królewskimi. polegającej na tym. kontrola nad wypełnianiem powinności wojskowych przez rycerstwo. język kościoła i częściowo administracji świeckiej. nie objęci węzłami lennymi. Ludność gmin wiejskich była reprezentowana w zgromadzeniach hrabstw przez sołtysa i 4 wolnych mieszkańców. którzy przez rozciągnięcie odpowiedzialności zbiorowej na mieszkańców podbitego kraju starali się o zapewnienie sobie większego bezpieczeństwa. tzw. stopniowo ograniczanym przez sądy lenne. Natomiast sprawy zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej. a nawet kupiectwo. obejmował sprawy skarbowe. ale również i język francuski. Przybysze z Normandii przynieśli ze sobą nie tylko własne urządzenia i instytucje. przekazane zostały specjalnym urzędnikom.Przypadały mu też ruchomości po skazanych przestępcach. koronerom. miasta zaś przez 12 mieszczan. Jako mowa ludzi prostych rozwinął w sobie. Obok języka francuskiego poważną rolę odgrywała łacina. ręczyli za siebie wzajemnie. odpowiadając zbiorowo za czyn popełniony przez jednego z członków dziesięciny (tithing). w których brali udział zarówno wielcy lennicy królewscy. Lanfranc z Pawii. bogactwo idiomatyki i prostotę składni. że powstałe w wyniku podboju normandzkiego silne zbliżenie Anglii do kontynentu . ogromną plastyczność i elastyczność. osiągnął bogactwo słownictwa w stopniu przekraczającym zasoby większości innych języków europejskich. działalnością kulturalną i cywilizacyjną. pierwszy angielski arcybiskup po podboju. poprzednio kierownik szkoły w Bęc w Normandii. które w XII w. a następnie wchłaniając w siebie francuskie i łacińskie określenia i terminy używane przez warstwy wyższe. rozszerzanego na Anglię za pośrednictwem duchownych obcego Kaplica Sw. będącej znanym ogniskiem piśmiennictwa łacińskiego.mowy pisanej. a także nauk ścisłych. Pod wpływem idących z francuskiej Normandii inspiracji rozwinęły się w Anglii szkoły. W każdym razie należy podkreślić. Piśmiennictwo oraz szkolnictwo tego czasu stanowią wyraźne nawiązanie do wspólnego kręgu kultury chrześcijańskiej i feudalnej. W dziedzinie literatury rok 1066 rozpoczyna okres średnioangielski. a związane zwłaszcza z funkcjonowaniem państwa i kościoła. jak np. którego pierwsze sto lat obejmuje prawie wyłącznie twórczość w Języku łacińskim. czy kolejny arcybiskup Anzelm. na zamku Tower w Londynie przeważnie pochodzenia. Jana z XI w. osiągnęły wysoki poziom i zaczęły promieniować szeroko nie tylko na obszar samej wyspy. uczony z kręgu tej samej normandzkiej szkoły. zachowane do dnia dzisiejszego niemal w całości. masywne i wysokie bloki czworoboczne. W przeciwieństwie do architektury wpływy romańskie nie przyczyniły się do rozwoju malarstwa angielskiego. bez hełmów. o przedstawienie dziejów całego świata od samego stworzenia. Zabytki stylu normandzkiego w Anglii (tak nazywa się tam styl romański). 1143). pełne zmyśleń i legend (Historia Regum Britanniae). Przy znacznych proporcjach tych zabytków wybijają się odpowiednio potężne wieże. Dzięki wpływom normandzkim rozwinęła się w Anglii bujnie sztuka romańska. wykazują wiele samodzielności i odrębności. Jego historie Anglii (Gesta Regum Anglorum oraz Historia noyella) odznaczają się obok ujęcia kronikarskiego już pewnym krytycyzmem i pragmatyzmem. Rzuca się w oczy przede wszystkim okazałość i rozmiary kościołów angielskich tego okresu. Jest to bodaj jedyny wypadek w ówczesnej sztuce europejskiej. nie mających sobie pod względem wielkości równych na całym obszarze architektury romańskiej. piszący w czasach Henryka I. Ely. Charakterystyczną cechą tych kościołów jest znaczne wydłużenie nawy głównej oraz zamykanie prezbiterium od wschodu prostą ścianą. dążeniem do pokrycia sklepieniem wszystkich części kościoła. uważany przez wielu za największego dziejopisa angielskiego od czasów Bedy. która pod koniec XI i w pierwszej połowie XII w. 1154). wraz ze wspaniale zachowaną tam kaplicą Sw. płasko zakończone. Do najsłynniejszych zabytków tej architektury natężą katedry w Durham. nie pozwalających na utożsamianie ich stylu ze wzorami kontynentalnymi. które zastępują nieraz małe wieżyczki na rogach. stworzyła na wyspie swoje najwspanialsze dzieła sakralne i świeckie (zamki). ok.doprowadziło poprzez kontakty kulturalne z Francją i Włochami do znacznego ożywienia ruchu umysłowego w Angin. Dużo mniejsze natomiast znaczenie ma kronika napisana przez biskupa Geoffreya z Monmouth (zm. ok. Florence z Worcester. Łacińska literatura tych czasów zawiera w Anglii przede wszystkim dzieła typu kronikarskiego. bazylikowym układem trójnawowym z nawą poprzeczną. próbą wyjaśniania związków zachodzących między faktami. posługujące się wyraźnymi konturami i plamami nieprzej- . mimo swego tak wyraźnego nawiązania do architektury północnofrancuskiej. jak to czynił np. Wśród najbardziej znanych zamków z czasów Wilhelma Zdobywcy należy wymienić centralną część londyńskiego Toweru. Kuszono się wprawdzie nieraz. dzieło mało krytyczne. Dekoracje rzeźbiarskie nie odgrywały w kościołach romańskich w Anglii większej roli. zwłaszcza architektura. W miejsce rozwijającej się w Anglii w X i pierwszej połowie XI w. Norwich czy Exeter. ale przeważały kroniki Anglii i Normandii. że sztuka romańska doprowadziła nawet do cofnięcia się poprzednich inspiracji artystycznych. We wnętrzu uderza konsekwentne przestrzeganie schematu normandzkiego i konserwatywnym zachowaniem okrągłego łuku. Jana w czystym stylu normandzkim. Winchester. lekkiej i swobodnej techniki iluminacyjnej pojawia się malarstwo ciężkie. Wśród ówczesnych kronikarzy szczególne znaczenie ma Wiliam z Malmesbury (zm. Lincoln. Worcester. zwłaszcza w inicjałach. roztaczającego się od Szkocji na północy do Pirenejów na południu. Mimo wpływów romanizmu artyści angielscy zachowali pewne odrębności stylistyczne. które bogactwem dekoracji oraz dobrym smakiem przewyższyły wszystko. hrabiach andegaweńskich. a jednocześnie umocnienie władzy królewskiej w samej Anglii. W 1173 r. tzn. odróżniając je od malarstwa kontynentalnego. W skład posiadłości angielskich weszły wówczas w wyniku związków dynastycznych największe prowincje francuskie. Rezygnując z dawnej szkicowości rysunku i prezentując postaci bardziej spokojne w konturach. Dawny wdzięk i ekspresja na gorąco chwytanych ruchów ustąpiły na rzecz stylu surowego. angielskie malarstwo miniaturowe osiągnęło wysoki i oryginalny poziom. IV. Stojąc na czele rozległego imperium Plantagenetów. hrabstwa: Maine. Poitou i Touraine. PIERWSI PLANTAGENECI (1154—1272) EKSPANSJA ANGIELSKA ZA HENRYKA II W DRUGIEJ połowie XII w. Na skutek małżeństwa z rozwiedzioną małżonką króla Francji Ludwika VII. całą zachodnią część Francji. przewyższającym na tym terenie potęgą samego króla francuskiego. dzięki czemu król angielski stał się najpotężniejszym władcą feudalnym we Francji. Henryk II . Wraz z wstąpieniem Henryka II na tron losy Anglii zostały blisko związane z kontynentem. przeprowadził Henryk II równocześnie szereg reform wewnętrznych o dużym znaczeniu dla procesu krzepnięcia silnego aparatu państwowego w Anglii. W drugiej połowie XII w. zapewniającego władzy monarszej zdecydowaną przewagę nad rycerstwem i arystokracją. wprowadzili do angielskich miniatur pierwiastki dramatyczne. za czasów Henryka II Plantageneta (1154—1189) nastąpiło ogromne powiększenie władztwa korony angielskiej. Eleonorą Akwitańską. konkretnego. Po swej matce Matyldzie odziedziczył Henryk II Normandię. nie pozostawiającego miejsca na cechujące poprzedni styl niedomówienia. udało się Henrykowi II powiększyć swe władztwo kontynentalne również o Akwitanię. co w tej dziedzinie powstało na kontynencie. a zwłaszcza z Francją. po ojcu i bracie.rzystych barw. Fortyfikacje króla Offy z VIII w.uzyskał również zwierzchność nad hrabstwem Tuluzy. a przez wykorzystanie antagonizmów między Henrykiem II a jego synami osłabić ekspansję angielską na terenie Francji. zaznaczyły się w czasach Henryka II dążenia zaborcze. Nosił się on nawet z zamiarem wykorzystania trudności. Nie tylko we Francji. tym bardziej że Henryk II. historia tego kraju rozwijała się pomiędzy dwiema sprzecznymi tendencjami: zjednoczenia i anarchii. zapewnić sobie formalne zresztą tylko zwierzchnictwo nad Walią. W wyniku podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywcę została utworzona na granicy walijskiej marchia.przed zakusami Rzymu. W tym celu subsydiował poczynania Ligi Lombardzie} przeciwko cesarstwu i zawarł sojusz z Sycylią. zdobyć najpierw terytoria w północnej Walii utracone przez Anglię za czasów Stefana. Do czasu podboju Walii przez Edwarda I pod koniec XIII w. która pod swymi dwoma królami podzielona na część północną i południową zachowała jeszcze przez pewien czas niezależność. w Walii. Jego ambicją stało się Już nie tylko zdobycie hegemonii. Ambicje polityczne Henryka II nie ograniczały się tylko do obszaru Francji oraz ekspansji Anglii na terenie Walii. Szkocji i Irlandii. a następnie w 1165 r. toczących się przez wieki zarówno na tle starć terytorialnych i walk . Szkocji i Irlandii. Uzyskanie przez księcia Normandii Wilhelma Zdobywcę korony angielskiej sprawiło. że powstała poważna przeszkoda w prowadzonej przez Kapetyngów akcji zjednoczenia ziem francuskich. jednego z wybitniejszych królów francuskich średniowiecza. Walijscy pasterze i rolnicy zdołali w czasach starożytnych obronić się . Królowie angielscy. ale również na celtyckim obszarze Wysp Brytyjskich. Filip II August potrafił dzięki zręcznym zabiegom dyplomatycznym poskromnić antykrólewską opozycję feudałów francuskich. czuł się blisko związany ze sprawami kontynentu i znaczną część życia spędził w swoich posiadłościach francuskich. ale zaczęli się ponadto stawać naturalnymi rywalami Kapetyngów w dążeniu do zdobycia hegemonii we Francji. zapewniająca jej baronom duże przywileje w zamian za utrzymanie i poszerzanie angielskiego stanu posiadania na tym terenie. z jakimi walczyli wówczas Hohenstau-fowie w Niemczech oraz Włoszech i sięgnięcia po koronę cesarską. potomek francuskiej linii Anjou. a w okresie anglosaskim toczyli liczne walki z królestwami Heptarchh. Niespokojna granica waliJsko-angielska ciągle była widownią walk i utarczek. objeżdżając z dworem rozległe francuskie lenna korony angielskiej. nie tylko zajmowali większą część jej ziemi. Starania Henryka II o uzyskanie zwierzchnictwa nad Szkocją były jednym z epizodów w serii ustawicznych walk pomiędzy Anglią a Jej północnym sąsiadem. Henrykowi II udało się w 1158 r. chociaż Anglicy wdzierali się coraz głębiej na jej teren. dzierżący tak rozległe posiadłości na terenie Francji. ale i korony francuskiej. a kolejne wyprawy królów angielskich przeciwko Walii przynosiły jedynie chwilowe sukcesy. Niepowodzenia Henryka II w jego wielkich planach kontynentalnych wynikały w dużej mierze ze zmiany na tronie francuskim i objęcia korony po Ludwiku VII przez Filipa II Augusta. wytyczyły granicę pomiędzy wpływami Walii i tworzącego się państwa angielskiego. W IX w. Najazd Szkotów na północną Anglię w 1079 i 1091 r. były to jednak akty dosyć formalne. W tym samym roku Matcolm II utrwalił swoje wpływy w Strathciyde. Na podstawie zawartego wówczas traktatu król szkocki stawał się wasalem monarchy angielskiego. Edgarowi. Kanut. Dodatnim skutkiem tych najazdów było to. Najazdy wikingów zdezorganizowały i osłabiły ten kraj. rozciągnął formalnie zwierzchnictwo Anglii nad Szkocją. a nad wykonaniem jego wasalnych obowiązków miały czuwać angielskie garnizony ulokowane w 5 miastach szkockich z Edynburgiem na czele. Trzeba też dodać. Od stosunkowo dawnych czasów Szkocja stanowiła potencjalnego sojusznika wszelkich opozycyjnych sił wobec tronu angielskiego. a w XI w. leżący na północ od rzeki Tweed. celtyckich przybyszy z Irlandii. Na wschód od Strathciyde i południe od Forth położona była anglosaska Northumbria. Przyczyniły się też do odizolowania Irlandii od Brytanii i kontynentu. W zachodniej części wyżyn. a następnie aneksji dwóch należących do dynastii szkockiej ziem: Cumberlandu i Westmorlandu. Malcolm II (1005—1034) szkocki pokonał Northumbrię i przyłączył w 1018 r. a ponadto Northumberland. nie naruszające w istocie samodzielności i niepodległości północnego sąsiada Anglii. Szkocję miała głównie na celu zmuszenie króla szkockiego do zaprzestania udzielania pomocy wnukowi króla Edmunda. Duńczycy nie osiedlali się w Irlandii na stałe. z wyjątkiem kontaktów handlowych ze Skandynawią. Jak i wewnętrznych. Na północ od zatoki Forth celtyckie królestwo Piktów zajmowało większość wyżynnego terytorium.. uzyskiwali prawa zwierzchnie nad władcami Szkocji. że pośrednio przyczyniły się one do tworzenia w tym ubogim i podzielonym kraju organizacji politycznych o szerszym zasięgu. Z czasami Henryka II wiąże się początek ekspansji angielskiej w Irlandii. Bardziej na południe w kierunku zatoki Cłyde i dalej poza zatoką Solawy leżało królestwo Strathciyde. Korzystając z nieudanego buntu króla szkockiego w 1174 r. Armia normandzka atakująca w 1072 r. zarówno zewnętrznych (tradycyjne później antyangielskie przymierza Szkocji i Francji). Warto podkreślić jeszcze jeden aspekt politycznych stosunków angielsko-szkockich. znajdowało się małe królestwo Szkotów. ich najazdy miały wyraźnie tupieski charakter. jak i w związku z roszczeniami królów angielskich do zwierzchnictwa nad koroną szkocką. doprowadzając do zakończenia proces jednoczenia ziem szkockich. stanowiący tak ważny ośrodek kultury w okresie wcześniejszym. zamieszkane przez Celtów blisko spokrewnionych z ludnością Walii. a następnie w 1031 r.nadgranicznych. Henryk II Plantagenet uzyskał dla Anglii na początku swoich rządów utracony za czasów Stefana Cumberland. że dzięki wikin- . na stałe do Szkocji anglosaski okręg Lothian. bezskutecznie na ogół prowadząca swoją ekspansję w Szkocji. Pod koniec okresu anglosaskiego Szkocja była podzielona na kilka królestw. król Szkotów zapewnił sobie zwierzchnictwo nad Piktami. wokół zatoki Lorne. doprowadził w odwecie do ekspedycji angielskiej i złożenia hołdu przez Malcolma III Wilhelmowi II Rudemu. Wprawdzie niektórzy królowie anglosascy X w. Aż do 1541 r. kiedy specjalnie dobrany parlament w Dublinie zaofiarował Henrykowi VIII tytuł króla Irlandii. w których osadził swoich kasztelanów. Gdy większość pretendentów do godności króla całej Irlandii uznała wreszcie roszczenia Ruraidhe 0'Connora. mając do tego zachętę ówczesnego papieża Hadriana IV. doszła do Dublina i splądrowała miasto. jednej z 4 głównych prowincji Irlandii (pozostałe prowincje to UIster. Zaniepokojony tym Henryk II w tym samym jeszcze roku zorganizował dużą wyprawę do Irlandii i wymógł na przywódcach klanów i królach irlandzkich uznanie swej władzy. podbój Henryka II stanowił jedyny tytuł królów angielskich do panowania w Irlandii. lecz rychło potem wewnętrzne walki ponownie wywołały chaos. Jana bez Ziemi. W 1177 r..The Pale". Miasto to zostało zasiedlone Anglikami. którzy na wezwanie skłóconych władców poszczególnych prowincji irlandzkich chętnie przybywali do Irlandii w nadziei znalezienia tam łupów i /iemi. była na ogół mało skuteczna ze względu na polityczne rozbicie kraju i rywalizację wodzów irlandzkich o tytuł króla całej Irlandii. Henryk II przeznaczył Irlandię na lenno dla swego najmłodszego syna. który po rychłej śmierci swego teścia zaczął myśleć o koronie irlandzkiej dla siebie. ponieważ tereny przeznaczone dla Anglików zostały ogrodzone palisadą. . siły irlandzkie pod dowództwem Briana Śmiałego odparły zwycięsko wielki najazd duński. W ten sposób powstała pierwsza podbita przez Anglię kolonia w Irlandii.. zwrócił się do Henryka II o pomoc. rozwinęły się jarmarki i handel. Dopiero Jednak w 1171 r. Prowadzona ze zmiennym szczęściem walka naczelników państewek irlandzkich z wikingami. wybuchły nowe walki wewnętrzne i król prowincji Leinster. którzy przy systemie majoratu nie mieli większych szans na zrobienie kariery w Anglii. Leinster i Munster). ale i młodsi synowie normandz-kich lordów. Henryk II przeprowadził podział ziemi pomiędzy swych ważniejszych rycerzy z wyprawy 1171 r.. Przywrócony do władzy Diarmaid wydał swoją córkę za mąż za przywódcę wyprawy hrabiego Pembroke. m.gom powstały w Irlandii porty morskie łącznie z Dublinem. głównie z Bristolu. Z Dublina i otaczającego go okręgu uczynił specjalną domenę królewską. władcy Connachtu. Łatwo zdobyta ona Wexford i Waterford. Grody warowne ogłosił bezpośrednią własnością Korony angielskiej i pobudował w nich zamki. Takie były początki ekspansji angielskiej w Irlandii oraz do dzisiaj trwającego konfliktu pomiędzy Anglią a Irlandią. W 1014 r.. Na łatwy podbój ruszyli nie tylko zawodowi żołnierze najemni. in. O wyprawie na Irlandię myślał Henryk II już w 1155 r. Angielski podbój Irlandii zaczął się od wypraw baronów. jedynego Anglika na stolcu papieskim. Dermot MacMurrough. Stworzone z okręgu dublińskiego hrabstwo podzielił Henryk II na małe folwarki i rozdał je pomniejszej szlachcie angielskiej. Skolonizowaną część południowo-wschodniej Irlandii nazwano . Po uzyskaniu przy poparciu papiestwa zwierzchnictwa nad Irlandią. ruszyła na wezwanie Diarmaida wyprawa do Irlandii. pozostawiając im zadanie przeprowadzenia okupacji. z pomocą angielskich zawodowych żołnierzy. . kanonicznym czy prawach specjalnych. jakie doszły do głosu za czasów Stefana. KONFLIKT Z KOŚCIOŁEM Czasy Henryka II były widownią szybkiego przezwyciężenia tendencji odśrodkowo-feudalnych. Do rozwoju common law przyczyniła się w dużej mierze instytucja sędziów wędrownych. Pozwalało to królowi nie tylko na przeprowadzanie skuteczniejszej kontroli administracji lokalnej. ordaliów Normanowie Wprowadzili jeszcze pojedynek sądowy. wysyłanych ze stolicy do poszczególnych hrabstw. ale również przyczyniało się do rozwoju samorządu oraz wykształcenia się jednolitego prawa ogólnego. Przez prawo pospolite (common law) rozumiano. Henryk II bezlitośnie złamał opór feudałów i zburzył ich zamki. co doprowadziło do ważnych następstw i zmian w procedurze cywilnej i karnej. bezprawnie wzniesione w okresie osłabienia władzy centralnej po śmierci Henryka I. usunął większą część szeryfów pochodzących spośród wielkich posiadaczy ziemskich i na ich miejsce wyznaczył ludzi z warstw średnich.Dzielące oba fakty cztery stulecia byty widownią bezwzględnej walki lordów angielskich zajmujących „Tnę Pale" z wolną częścią Irlandii. występujące obok prawa ustawowego (statute law). całkowicie zależnych od dworu. związanych z królem i realizujących jego politykę. na nim w dużej mierze opiera się znaczna część angielskich podstaw ustrojowych. Praktyka sądów królewskich zaczęła z wolna kształtować w Anglii jednolite i obejmujące cały obszar kraju prawo ogólne. oraz wzmocnienia władzy królewskiej. Henryk II ograniczył ordalia. tzw. Szczególnie ważną rolę w procesie umacniania władzy królewskiej odegrała przeprowadzona za Henryka II reforma sądownictwa. „sądu bożego": delikwenta poddawano próbie gorącej wody. Król konsekwentnie przeprowadził politykę rozszerzania sądowych kompetencji Kurii Królewskiej kosztem sądownictwa feudałów. będące wynikiem sumy doświadczeń historycznych. prawo powszechne. prawo ogółu ludności. Stosowane przed reformą Henryka II postępowanie sądowe posiadało w dużym stopniu charakter sakralny i opierało się na starodawnej procedurze tzw. Prawo zwyczajowe odgrywało i do dzisiaj odgrywa bardzo istotną rolę w rozwoju pojęć i instytucji prawnych na wyspie. Wzrost znaczenia Kurii Królewskiej szedł w parze z powstaniem warstwy urzędników królewskich. pławiono w wodzie itp. a nie zespół ustaw opartych na prawie rzymskim. Obok tych tzw. roztopionego żelaza. Aby zmniejszyć wpływ możnych feudałów na zarząd hrabstw. common law. ognia. w odróżnieniu od prawa opartego na ustawach (statute law). REFORMY WEWNĘTRZNE HENRYKA II. a jednocześnie rozwinął znaną już uprzednio na wyspie instytucję sądów przysięgłych. zwyczajów praktyki angielskiej. za które król mógł werbować wojska najemne. Zwolnieni od służby wojskowej feudałowie płacili określoną sumę pieniędzy. by na miejscu zebrali potrzebne dane w drodze przesłuchania pod przysięgą wybranych przez siebie ludzi. gdy wraz z Henrykiem II w skład posiadłości angielskich weszły rozlegle terytoria we Francji i królowie Anglii musieli podejmować działania wojenne daleko od wyspy. podatek tarczowy (scutage). Ograniczenie służby wojskowej wielkich wasali królewskich i ich lenników do 40 dni w roku zmniejszało wartość tej armii. Asyza z 1181 r. W ten sposób podsądny uwalniał się od ryzyka ordaliów lub pojedynku sądowego jako sprawdzianu jego niewinności. Każdy wolny. mógł się zwrócić do Kurii Królewskiej z prośbą o zarządzenie. W Anglii obok służby wojskowej. przy układaniu Domesday Book} król wysyłał urzędników w teren. W procesach o ziemię król powoływał 12 przysięgłych spośród ludności danej okolicy w celu stwierdzenia spornej własności. aż wydali oni Jednomyślny wyrok. istniał obowiązek służby wszystkich wolnych w pospolitym ruszeniu. Wśród reform Henryka II ważne znaczenie miała też jego reforma wojskowa. jak i wolna ludność nierycerska. Sędziowie wędrowni przy pomocy sędziów przysięgłych ustalali stan majątkowy ludności. rycerz. którego nie wolno mu było sprzedawać lub odstępować. Wśród innych ważnych reform Henryka II należy jeszcze przynajmniej wspomnieć o wprowadzeniu przez niego podatku od dochodów i ruchomości. albo przekazywano ją z kurii feudała do sądu królewskiego. mieszczanin czy chłop. którym objęta była zarówno ludność rycerska. Służyli w nich przede wszystkim młodsi synowie rycerzy. do której zobowiązani byli wszyscy posiadacze lenn. W razie jego śmierci uzbrojenie przechodziło wraz z obowiązkiem służby wojskowej na spadkobiercę. Każdy wolny obowiązany był postarać się w oznaczonym terminie o uzbrojenie. (Assize of Arms) nakładała na miasta nadmorskie obowiązek dostarczania królowi statków z załogą. nakładał na całą tę ludność obowiązek posiadania odpowiedniego do Jej stanu majątkowego uzbrojenia. Wymagano jednomyślności i tak długo zestawiano skład sędziów przysięgłych. którzy po ustaleniu się w XII w. Henryk II w szerokim stopniu korzystał również z pospolitego ruszenia. Po uzyskaniu edyktu sprawę albo bezpośrednio rozpatrywał sąd królewski z pominięciem feudała. zasady niepodzielności lenn i dziedziczenia ich przez najstarszego tylko syna mieli do wyboru głównie służbę wojskową lub wstąpienie do stanu duchownego (później otworzą się przed nimi możliwości w handlu i żegludze kaperskiej). Praktyka ta w dużej mierze sprzyjała rozszerzeniu kompetencji sądów królewskich i umacniała wpływy polityczne dworu kosztem wielkich feudałów. dziesięcina Saladyna {Saladin tithe) miał charakter nadzwyczajny (po raz pierwszy pobrany został w 1188 r.Od dawna było w Anglii w zwyczaju. Specjalny edykt (asyza) o posiadaniu broni z ł 181 r. by sprawę jego rozpatrywał sąd królewski za pośrednictwem sądu przysięgłych. że dla ustalenia czy zebrania danych (np. Stąd od czasów Henryka II na większą skalę stosowano tzw. na pokrycie kosztów . zwłaszcza od czasu. który początkowo jako tzw. którego pretensje do tronu angielskiego poparł Rzym. Jednocześnie. Konflikt pomiędzy państwem a kościołem narastał w Anglii zwłaszcza od czasów Wilhelma Zdobywcy. Nowym arcybiskupem Canterbury został wówczas kanclerz i bliski współpracownik Henryka II. które ograniczały pełnię władzy i praw monarszych. Henryk I —jak wiemy — wprowadził w swym przywileju z 1100 r. Walka o inwestyturę pozostała nie bez wpływu i na Anglię. którzy mogli być konsekrowani dopiero po złożeniu hołdu lennego królowi. m. do konfliktu z zazdrośnie strzegącym swych ogromnych przywilejów kościołem. Bezpośrednim powodem sporu był wysunięty przez króla projekt ograniczenia dotychczasowych kompetencji sądów duchownych. Pragnąc jednak zachować poparcie duchowieństwa Wilhelm poszedł na pewne ustępstwa. W czasie anarchii feudalnej za czasów Stefana.Za wszelkie przestępstwa i przewinienia podlegające kompetencji sądów królewskich duchowni mieli odpowiadać przed tymi . zachował jednak sobie decydujący głos przy wyborze biskupów. który jednak na nowym kościelnym stanowisku stanął po stronie papieża. Najważniejszym aktem Henryka II. 1118—1170). który był stronnikiem Henryka II pod koniec rządów Stefana. W dążeniu do usunięcia wszelkich przeszkód. Wzrost władzy królewskiej oraz rozbudowa państwowego aparatu administracyjnego doprowadziły w Anglii. ograniczenie sądownictwa kościelnego oraz wolnego wyboru wyższych dostojników kościelnych. Kościół uzyskał wówczas tak dużą niezależność od państwa. duchowieństwo angielskie otrzymało nowe znaczne przywileje. że wszystkie rozporządzenia papieskie mogły mieć w Anglii moc obowiązującą tylko za zgodą króla.udziału Anglii w III wyprawie krzyżowej przeciwko sułtanowi Saladynowi). mającym na celu ograniczenie kościelnych przywilejów. Zawierały one m. Władza świecka miała na żądanie biskupa zmusić opornego do stawienia się w sądzie kościelnym. Danegeld) dziesięcina Saladyna była pierwszym angielskim podatkiem określanym proporcjonalnie do dochodów ł wartości ruchomości. Henryk II przystąpił do likwidacji niektórych uprawnień kościoła. były konstytucje ogłoszone w Ciarendon w 1164 r. a nie króla angielskiego. jakiej nigdy dotąd jeszcze w Anglii nie posiadał. o czym była już mowa. Wilhelm I. 1161 r. po dokonaniu podboju wyspy odmówił żądaniu Grzegorza VII złożenia przysięgi na wierność kościołowi. a następnie stał się podatkiem stałym.). zrzekł się dokonywania inwestytury przez wręczanie pastorału i pierścienia. podobnie jak i w innych krajach. pewne ustępstwa na rzecz kościoła. Wilhelm Zdobywca zarządził. in. a w 1107 r. który zawdzięczał tron papiestwu. Henryk II rozpoczął bardziej zdecydowaną politykę w kierunku ograniczenia nadmiernych przywilejów kościelnych po śmierci arcybiskupa Canterbury Theobalda (zm. w dziedzinie sądownictwa: sprawy duchowne przekazane zostały wyłącznie sądownictwu kościelnemu. in. W przeciwieństwie do dawniejszych świadczeń wyznaczanych ryczałtem (np. Thomas Becket (ok. . Duchowny skazany przez ten sąd miał być pozbawiony swych godności i oddany sądowi świeckiemu w celu ukarania. Konstytucje klarendońskie zawierały dalej zakaz wyjazdu z Anglii wyższych dostojników kościelnych bez zgody króla. W wypadku uzyskania zgody musieli oni dać zapewnienie. jednak w obecności przedstawiciela królewskiego. arcybiskup Becket. Dopiero w wypadku. a więc możności odwoływania się do papieża. gdyby sąd królewski uznał się za niekompetentny. że nie będą za granicą działali na szkodę Anglii. mogli być duchowni sądzeni przez sąd kościelny. Konstytucje zakazywały też apelacji od sądu arcybiskupiego. Konstytucje klarendońskie wywołały zdecydowany opór zagrożonego w swych przywilejach duchowieństwa. Na czele opozycji stanął dawny dworzanin t przyjaciel królewski. Nie chcąc podporządkować się zarządzeniom Henryka II. uszedł on na kontynent i znalazł schronienie w jednym z klasztorów cysterskich.właśnie sądami na równi ze wszystkimi innymi poddanymi angielskimi. skąd nadal prowadził walkę z królem angielskim. Wybór wysokich dostojników kościelnych miał się odbywać w kaplicy królewskiej i wymagał zgody króla. Rebelię popierali też m. z czym wiąże się jego późniejszy przydomek: bez Ziemi. na prośbę monarchy angielskiego przez arcybiskupa Yorku.). ryć. i jeszcze za swego życia przeprowadził —jak wspomniano — koronację najstarszego z nich. w Anglii i Normandii. Akwitanię Ryszardowi. 1183 r. a nie przez posiadającego od dawna ten przywilej arcybiskupa Canterbury. sądy królewskie bowiem stosowały nadal w praktyce te postanowienia konstytucji z Ciarendon. musiał wyrazić skruchę u grobu Becketa w Canterbury. przeprowadzona w 1170 r. Geoffreya i Jana. król uznał dopuszczalność apelacji do Rzymu oraz nieważność innych postanowień niekorzystnych dla kościoła. niczego nie zapisał. RYSZARD I LWIE SERCE Ostatni okres panowania Henryka II minął na walce z opozycją baronów. W sumie jednak nie udało się Henrykowi II przeprowadzić ograniczenia pozycji kościoła. Ryszarda. Bretanię przyznał natomiast Geoffreyowi. in. a do zaostrzenia stosunków przyczyniła się też koronacja syna królewskiego. wykorzystywali tego rodzaju wystąpienia w celu zrzucenia z siebie . że kilku usłużnych dworzan uznało za jedyny sposób zakończenia konfliktu śmierć nieprzejednanego arcybiskupa. podsycane przez Francję i Szkocję. Baronowie po obu stronach Kanału. które nie zostały wyraźnie zniesione. Był leż zmuszony odwołać Konstytucje klarendońskie. Henryk miał czterech synów prawego łoża: Henryka. Od 1173 r. Równocześnie papież zagroził królowi Anglii klątwą. ogłoszonego przez kościół za męczennika i świętego. który w chwili podziału miał zaledwie 5 lat. w: Codex Psalmorwn Membranaceus. uważany powszechnie za moralnego sprawcę zbrodni. Naprężone stosunki pomiędzy królem i Becketęm doprowadziły do tego. na króla Anglii. W tej sytuacji politycznej Henryk II. niezadowolonych z twardej ręki królewskiej. W układzie z legatem papieskim z 1172 r. który został zamordowany w katedrze w Canterbury w 1170 r. Zabójstwo Becketa stało się pretekstem do powstania przeciwko Henrykowi II części baronów. Henryka (zm.Scena zabójstwa Thomasa Becketa. król Francji. Mimo to Konstytucje klarendońskie nie pozostały bez wpływu na dalszy rozwój stosunków między państwem a kościołem w Anglii. Nie zmienił jednak swego stanowiska. czyniąc go ponadto dziedzicem Normandii. Henryka. który aż do czasów reformacji cieszyć się będzie poważnymi przywilejami i wpływami na wyspie. król Szkocji i hrabia Flandrii. British Museum w Londynie Po pewnym czasie pośrednictwo króla francuskiego Ludwika VII i papieża doprowadziło do ugody i Becket powrócił do Anglii. Maine i Anjou. raz po raz wybuchały bunty synów Henryka II przeciwko ojcu. Janowi zaś. Francuscy wasale Henryka II znajdowali poparcie u króla Francji Filipa II Augusta. która podniosła głowę zarówno w samej Anglii jak i we francuskich posiadłościach króla angielskiego. podburzającego przeciwko Henrykowi II nawet jego własnych synów. Traktował Anglię przede wszystkim jako źródło dostarczające środków na pokrycie jego wydatków związanych z krucjatą i innymi zagranicznymi przedsięwzięciami. przerwaną jednak pod naciskiem papiestwa. Filipa II Augusta. Imię Ryszarda I Lwie Serce jest nierozerwalnie związane z losami tej krucjaty. a wśród nich główną rolę odgrywał justycjariusz Hubert Walter. jeden z twórców potęgi Anglii średniowiecznej. Oto bowiem Ryszard I (1189—1199). do której dostał się w 1193 r. Pieczęć Ryszarda I z 1199 r. nie myślał w zmienionej teraz sytuacji o ustępstwach na rzecz swego niedawnego sprzymierzeńca. Henryk II Plantagent. do pogorszenia sytuacji chłopów i niższych warstw ludności miejskiej. funtów szterlingów). in. Filip II August. Śmierć Henryka II w sytuacji rewolty baronów i buntu synów królewskich okazała się ratunkiem dla kraju. co było rezultatem wzrostu podatków i większego nacisku administracji państwa. zmarł w 1189 r. nałożonych na możnych przez Henryka II. domagającego się zawieszenia broni w celu wzięcia udziału w III wyprawie krzyżowej. dążący do zjednoczenia monarchii francuskiej. Był on zresztą w znacznie większym stopniu zaabsorbowany walkami na Wschodzie niż krajem.różnych ograniczeń. W takiej sytuacji. Stosowany wówczas ucisk fiskalny. Przyczyniało się to m. opuszczony przez własnych synów. w którym w ciągu 10 lat swego panowania przebywał zaledwie kilka miesięcy. doprowadził w 1196 r. który odziedziczył po zgonie ojca koronę (Henryk i Geoffrey zmarli wcześniej). Szczególnie aktywnego poparcia udzielał im od 1186 r.. do poważnych rozruchów ludności Londynu i zaburzeń . W czasie długiej nieobecności Ryszarda I w Anglii rządy sprawowali wyżsi urzędnicy. Dawny sojusz pomiędzy nimi zmienił się w otwartą walkę. wymuszający od ludności wysokie świadczenia na potrzeby wojenne Ryszarda Lwie Serce oraz na wykupienie go z niewoli cesarskiej (100 tyś. króla Francji. WIELKA KARTA SWOBÓD Z 1215 ROKU Czasy Jana bez Ziemi (1199—1216). Na czele niezadowolonych stanął William Fitz Osbert i dopiero udział wojska położył kres zamieszkom. Taki obrót sprawy był tym bardziej niekorzystny dla Anglii. warstwy. Odziedziczony po Henryku II silny aparat państwowy wykorzystywał Jan w celu powiększenia ucisku fiskalnego wszystkich warstw ludności. wywołując tam powszechne niezadowolenie. Okres panowania Ryszarda I. stałe naruszanie i lekceważenie praw feudalnych. właśnie wskutek nieobecności króla w kraju. w 42 roku życia. że w odróżnieniu od dawniejszych konfliktów między królami angielskimi a baronami obecnie po stronie baronów stanęło również rycerstwo i mieszczanie. i starał się opóźniać uwolnienie Ryszarda Lwie Serce z niewoli cesarza Henryka VI. Do zmiany ich stanowiska przyczyniły się bezprawia administracji królewskiej. spowodowana ciężką raną odniesioną w walce z jednym ze zbuntowanych francuskich feudałów. stały się widownią poważnego kryzysu w polityce zagranicznej Anglii oraz konfliktów w stosunkach wewnętrznych. niezadowolony z ingerencji króla w wybory dostojników kościelnych i nakładania nowych podatków. Należy dodać. Ryszard po powrocie do kraju zdołał zażegnać niebezpieczeństwo i. Janem. Filip II August. Jana bez Ziemi. Miał też pośrednio pewien związek ze wzrostem aspiracji baronów angielskich w przededniu ich walki o Wielką Kartę Swobód. Niespodziewana śmierć w 1199 r. że na tronie francuskim zasiadał wówczas wybitny przedstawiciel dynastii Kapetyngów. RZĄDY JANA BEZ ZIEMI. Zręcznie wykorzystując skargi francuskich wasali Jana bez Ziemi. odzyskać wszystkie chwilowo utracone terytoria. Również i kościół stanął po stronie baronów w ich opozycji do korony. Pobyt Ryszarda I na Wschodzie próbował wykorzystać król francuski w celu odzyskania niektórych kontynentalnych prowincji państwa angielskiego. rozwinięcie i okrzepnięcie niektórych reform Henryka II.. które dawniej popierały zwykle w takich sytuacjach koronę. aresztowania.skierowanych przeciwko bogatszym warstwom miejskim. Na wzrost powszechnego niezadowolenia wpłynęła również niefortunna polityka zagraniczna Jana bez Ziemi. oddała koronę angielską w ręce jednego ze słabszych królów Anglii średniowiecznej. Źródłem rosnącej opozycji stały się bezprawne konfiskaty ziemi. zabiegający od dawna o skupienie pod swym berłem wszystkich posiadłości francuskich. a nawet zabójstwa niewygodnych możnych. nadużycia w ściąganiu podatków. którzy . dzielnego krzyżowca wsławionego walkami pod Akką. Wszedł w tym celu w porozumienie z najmłodszym bratem Ryszarda. był o tyle ważny w wewnętrznym rozwoju Anglii. mało zrównoważonego i pozbawionego skrupułów władcy. że ułatwił. żądania wygórowanej feudalnej pomocy i podatku tarczowego w związku z niepomyślnymi wojnami Jana bez Ziemi we Francji. Do konfliktu doszło już w 1105 r. Obawiając się buntu swoich poddanych wolał Jan bez Ziemi w tej sytuacji ukorzyć się przed papieżem. rozpoczął Jan przygotowania do walki z opozycją. przyjąć postulaty baronów i zatwierdzić je 15 czerwca 1215 r. przekazując prawa do korony angielskiej Filipowi II Augustowi. na tle obsady arcybiskupstwa Canterbury. Sąd poszedł po linii wskazanej przez Filipa II Augusta i uznał Jana bez Ziemi winnym wiarołomstwa wobec swego seniora w swych posiadłościach francuskich — króla Francji. pod nazwą Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Liberta-tum). Wydana przez Jana bez Ziemi w 1215 r. Przejściowe ustępstwa Jana na rzecz papiestwa niewiele poprawiły Jego sytuację w stosunkach z Francją. Bitwa pod Bouvines. gdzie zastał zjednoczone przeciwko sobie społeczeństwo. występujące coraz bardziej zdecydowanie przeciwko samowoli i uciskowi monarchy. W sojuszu z cesarzem Ottonem IV i hrabią Flandrii wysunął Jan bez Ziemi plan zaatakowania Francji przez siły angielskie od południa. pozbawił Jana tronu. a następnie w 1212 r. przez wojska zaś niemiecko-flandryjskie od północy. Na wiosnę 1215 r. Innocenty III obłożył Anglię w 1208 r. mająca poważne znaczenie w historii Europy zachodniej. z praw- . w bitwie pod Bouvines Francuzi odnieśli walne zwycięstwo. pogrzebała ostatecznie nadzieje Jana bez Ziemi. W tej sytuacji baronowie przy pomocy rycerstwa rozpoczęli walkę z królem. Nazwa magna charta powstała jedynie dla odróżnienia od współczesnej parva charta — małej karty regulującej sprawy leśne. sam rozpoczął wojnę z Francją mimo braku poparcia ze strony baronów. a więc wszystkich posiadłości angielskich we Francji. Pod naciskiem społeczeństwa musiał się Jan bez Ziemi ugiąć. który wbrew stanowisku króla przeforsował kandydaturę Stefana Langtona (zm. Rezygnując z dalszej walki na kontynencie wycofał się on do Anglii. Wielka Karta Swobódbyła. jednym z największych papieży średniowiecznych. interdyktem. 1228). Zarządził też konfiskatę posiadanych przez Anglię lenn. król Francji postawił przed feudalnym sądem parów swoje pretensje do angielskich lenn kontynentalnych. Na znak swej zależności lennej zobowiązał się corocznie płacić papieżowi daninę w wysokości l tyś. godząc się w 1213 r. chcąc odzyskać utracone lenna. Ponieważ Jan nie uznał ingerencji papieża. funtów szterlingów. a nawet zabronił Filipowi II Augustowi atakowania Anglii. umocnił zamki i począł ściągać wojska zaciężne z Flandrii i Poitou. Wprawdzie papież cofnął klątwę oraz wyrok odsądzający Jana od tronu. Trudną sytuację Jana bez Ziemi skomplikował jeszcze jego zatarg z Innocentym III. Mieszkańcy Londynu udzielili im w niej poparcia i fakt ten miał poważne znaczenie dla dalszego rozwoju wypadków. z wyjątkiem Akwitanii i części Poitou. Dysponując takim atutem rozpoczął Filip II August energiczny podbój tych prowincji i w latach 1203—1208 opanował je. na nominację Langtona na arcybiskupstwo i uznając się za lennika Rzymu. król angielski.odwoływali się do Filipa II Augusta jako do swego zwierzchniego seniora. Cały ten plan podwójnego ataku zawiódł i w 1214 r. przy czym baronowie więksi byli zapraszani pisemnie. W skład tej Rady mieli wejść oprócz wyższych dostojników kościelnych i hrabiów wszyscy bezpośredni lennicy królewscy. Zmierzała głównie do zapobieżenia samowoli króla. w znacznie mniejszym stopniu rycerzy. Jednakże ważny zakaz więzienia. w 1216 r. przed którymi . iż będą skazywani tylko przez równych sobie. otrzymali w Wielkiej Karcie Swobód pewne niewielkie zabezpieczenie swych praw. nie wtrącać się do wyborówjego dostojników i nie zagarniać ziemi kościelnej. W interesie mniejszych feudałów oraz zamożniejszych wolnych chłopów Karla utrzymywała asyzy chroniące ich prawa własności. Karta ustalała dalej. niż to było zwyczajowo ustalone. nigdy nie zebrała się w takim składzie.częściowo tylko górnej warstwy mieszczan oraz wolnego chłopstwa. Również i w późniejszych tekstach artykuły te nigdy się już więcej nie pojawiły. lecz nie ograniczała praw króla do ściągania niektórych uciążliwych podatków. niż przewidywał to dotychczasowy zwyczaj. szczególnie w dziedzinie finansowej i sądowej. Również i mieszczanie. ani też nie zgromadziła się w sprawach przewidzianych w Wielkiej Karcie Swobód. że w razie skazania na karę majątkową człowieka wolnego należało pozostawić mu taką część majątku. Król i baronowie nie mogli żądać od posiadaczy dóbr rycerskich dłuższej służby wojskowej i większych danin feudalnych. zwłaszcza mieszkańcy Londynu. nie objął olbrzymiej masy poddanego chłopstwa. Król zobowiązał się nie naruszać praw kościoła angielskiego. w której pewni badacze widzą niesłusznie początki Parlamentu. zatwierdzonym za następcy Jana. Rycerzom i wolnym chłopom obiecano. Zresztą artykuły wspominające o niej zostały opuszczone już w nowym tekście. większość artykułów Wielkiej Karty Swobód wyrażała głównie interesy baronów i feudałów duchownych. pozbawiania mienia i wyjęcia spod prawa bez legalnego wyroku zastrzeżony został Jedynie dla ludzi wolnych. Karta przewidywała pewne ustępstwa na rzecz rycerstwa. że nie będą obciążeni nadmiernymi daninami i karami pieniężnymi. Henryka III. Jako senior swych bezpośrednich wasali obiecał nie pobierać od nich większych opłat pieniężnych. której nie wolno było pozbawiać inwentarza. ponadto jednak wyrażała znacznie szersze tendencje. Postanowienie to zostało też rozciągnięte na ludność poddaną. a mniejsi wzywani przez szeryfa.nego punktu widzenia przywilejem królewskim w sensie formalnym. Karta potwierdzała nienaruszalność już istniejących swobód miejskich. . Mimo iż baronowie odnieśli w 1215 r. które — mimo jej wąskiego charakteru klasowego — pozwalają widzieć w niej dokument wielkiej wagi w historii ustroju angielskiego. zwycięstwo nad Janem bez Ziemi przy pomocy rycerstwa i miast. Odpowiednie artykuły uzależniały ściąganie tarczowego oraz większości innych zasiłków lennych od zgody Walnej Rady Królestwa. pod względem zaś materialnym posiadała znamiona umowy pomiędzy królem a baronami. została rozciągnięta również i na innych wolnych. Walna Rada Królestwa. która wystarczyłaby mu na utrzymanie. Przyznana hrabiom i baronom gwarancja. Ulegając wpływom faworytów obcego przeważnie pochodzenia. Dalszy etap tej walki przypadł w Anglii już na czasy ^na Jana bez Ziemi. i wiąże się z zagadnieniem genezy Parlamentu angielskiego. znacznie mniej przyznawała rycerstwu. lecz własnym wyrachowaniem i interesem. które w prawie lennym przysługiwało wasalowi w razie niedotrzymania umowy przez pana feudalnego. co miało ważne znaczenie dla rozwoju handlu wewnętrznego i zagranicznego. całkowicie zaś pomijała większą część ludności — poddanych chłopów. Ogólnie mówiąc. HENRYK III I POCZĄTKI PARLAMENTU ANGIELSKIEGO Objęcie rządów przez Henryka III (1216—1272) ponownie zaostrzyło stosunki między Koroną i społeczeństwem. ale nie gwarantowała wolności i praw większości ludu angielskiego. mieszczaństwu i górnej warstwie wolnych chłopów. nie kierował się dobrem kraju. Zamieszki wewnętrzne zakończyły się dopiero w 1216 r. szczodrym rozdawaniem ziemi oraz dochodów swym krewnym i marnotrawieniem pieniędzy. zezwolono na wolny wjazd i pobyt w Anglii obcym kupcom. W celu kontroli wykonania przyjętych przez króla zobowiązań ustanowiona została w Wielkiej Karcie Swobód komisja złożona z 25 baronów. wraz ze śmiercią Jana. uważana była za kamień węgielny demokracji. Broniła wyższe i średnie klasy przed samowolą monarchy. Nowsze badania wykazały wprawdzie jej ograniczoność klasową i brak oddziaływania na późniejsze czasy. podobnie jak i jego ojciec. Szekspir pisząc swoją tragedię pt. Dopiero w XVII w. chorobliwą ambicją i rozrzutnością. Został wprowadzony jednolity system miar i wag w całym kraju. Sarkano też na uległość króla wobec papiestwa i . Henryka III. Zresztą i te ograniczone postulaty nie zostały wprowadzone w życie. Jeszcze w XIX w. stając się jednym z argumentów w ówczesnych walkach politycznych. że władza królewska nie jest nieograniczona. w obronie zasady.miasta od dawna się broniły. w czasie wzrostu znaczenia parlamentu i rewolucji burżuazyjnej. odmówił Jan bez Ziemi uznania tego dokumentu i przystąpił do zbierania przeciwko baronom armii. niemniej nie odebrały dokumentowi z 1215 r. Powszechne niezadowolenie wywołał bezustannym nakładaniem podatków. Wielka Karta Swobód zapewniała baronom wiele bardzo istotnych korzyści i przywilejów politycznych. przypomniana została Wielka Karta. który nazwał twórców Wielkiej Karty buntownikami. Król Jan nie wspomina słowem nawet o Wielkiej Karcie i przypuszczalnie nigdy o niej nie słyszał. W wypadku naruszenia przez króla postanowień Karty wspomniana komisja mogła wezwać ludność do wystąpienia przeciwko niemu. W następnych wiekach Wielka Karla popadła całkowicie niemal w zapomnienie. Młody król. Zapewniwszy sobie poparcie papieża. Było to usankcjonowanie prawa oporu. ekonomicznych i sądowych.. poważnego znaczenia w dziejach walki z despotyzmem monarchii. że prawo stoi ponad władcą. odznaczał się gwałtownością charakteru. Myślą przewodnią Prowizji oksfordzkich było wykorzenienie nadużyć władzy królewskiej przez poddanie jej kontroli oligarchii baronów. Stąd postulaty te otrzymały nazwę Prowizji oksfordzkich (Provisions of Oxford). gdzie wmieszał się do wojny po strome papieża Innocentego IV w nadziei. a nawet „Parlamentu Wściekłego". wysłali na pomoc Montfortowi 15-tysięczne pospolite ruszenie. W konsekwencji doszło w 1263 r. Henryk III domagał się trzeciej części wszystkich dochodów kraju na pokrycie kosztów polityki zagranicznej. w Oksfordzie. wywołało to tak powszechne oburzenie. Bez opinii i zgody Rady 15 nie wolno było królowi podejmować ważniejszych decyzji. Doszło w 1259 r. Henryk III dostał się wraz z synem Edwardem do niewoli. a król był zmuszony je zaakceptować 11 czerwca 1258 r. iż udzielą swym lennikom takich samych praw.świadczenia Anglii na rzecz Rzymu. zwłaszcza w sprawach finansowych. Niepopularna również była polityka Henryka III we Włoszech. a radę baronów. Wybrana pod naciskiem baronów 24-osobowa komisja opracowała postulaty reform. że baronowie stanęli przed królem w pełnym uzbrojeniu z żądaniem wygnania obcych (francuskich) doradców i przeprowadzenia pewnych reform politycznych. toteż wysunięcie właśnie wówczas przez króla żądań fiskalnych spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem baronów. która je zatwierdziła. wybraną przez wspomnianą komisję 24 baronów. w bitwie pod Lewes armia królewska została rozbita przez Montforta. Gdy na wiosnę 1258 r. Tak poważny wzrost władzy baronów zaniepokoił rycerzy i miasta. Ponadto baronowie wybrali jeszcze 12 przedstawicieli dla kontroli działalności urzędników królewskich. Korzystając z rozłamu wśród baronów oraz zawarcia w tymże czasie pokoju paryskiego z Francją (na jego mocy Anglia zatrzymywała część swoich dawnych posiadłości w południowej Francji jako lenno króla francuskiego). jak te. Polityka włoska Henryka III pochłaniała olbrzymie środki pieniężne. Ustanawiały one przy królu 15-osobową radę. Rycerze wysunęli samodzielne żądania polityczne i zarzucili baronom niedotrzymanie przyrzeczenia. a . Okres. określono mianem „Wściekłej". które sami uzyskali od króla. Mieszkańcy Londynu np. wyciągane przez króla za pomocą coraz to nowych świadczeń ze społeczeństwa angielskiego. był szczególnie niefortunnie wybrany. że uzyska w ten sposób koronę sycylijską dla swego syna Edmunda. W maju 1264 r. Katastrofa nieurodzaju w 1257 r. przyczyniła się do poważnego kryzysu w Anglii. w którym Henryk III wystąpił z żądaniami podatkowymi. Część baronów z hrabią Leicester Szymonem de Montfort na czele poparła te żądania. W obliczu tak zdecydowanej postawy feudałów oraz popierających ich rycerzy i mieszczan Henryk musiał ustąpić. do wojny domowej pomiędzy królem a popierającą reformy częścią baronów pod wodzą Montforta. Henryk III odmówił przestrzegania przyjętych na siebie w Oksfordzie zobowiązań i uzyskał od papieża zwolnienie od złożonej baronom przysięgi. mających oparcie w rycerstwie i miastach. do wydania Prowizji westminsterskich. broniących rycerstwo i górną warstwę wolnego chłopstwa przed samowolą wielkich feudałów. że w wyniku obowiązującej w Anglii zasady majoratu młodsi synowie rycerscy osiedlali się często w miastach. gdy polecił swoim szeryfom wydelegować do Kurii Królewskiej po 4 rycerzy z hrabstw dla omówienia spraw państwowych. rycerstwo zaś i miasta do Izby Niższej. podziału Parlamentu na dwie izby element możnowładczy wszedł do Izby Wyższej. czyli Izby Gmin. do którego obok baronów weszło po dwóch rycerzy z każdego hrabstwa i po dwóch mieszczan z niektórych większych miast. W połowie XIII w. Był to początek Parlamentu angielskiego. Wprawdzie zapraszając do Parlamentu biskupów królowie polecali im przyprowadzać ze sobą archidiakonów. że miasta zabiegały o zwolnienie ich od wysyłania przedstawicieli do parlamentu. uwzględnił również stan mieszczański. Pamiętajmy też. że już od końca XIII w. szli do handlu. uczynił Jan bez Ziemi w 1213 r. do której obok możnych panów świeckich i duchownych wchodziło również po 2 lub 4 rycerzy z poszczególnych hrabstw. Jedną z przyczyn było zapewne to. W skład Izby Lordów wchodzili arcybiskupi. czyli Izby Lordów. biskupi. duchowieństwo radziło nad opodatkowaniem na rzecz państwa na osobnych dla każdej prowincji zebraniach zwanych konwokacjami. Mieszczanie nie mieli jednak tam swojej reprezentacji i dopiero pierwszy parlament nadzwyczajny z 1265 r. już nie delegowanych przez szeryfa. Aż do drugiej połowy XIV w. z którymi chciał się naradzić w sprawach państwowych. jak to np. Skład Izby Gmin nie był jakimś sztucznym zgromadzeniem dwóch różnych warstw społecznych. niższe duchowieństwo przestało ostatecznie wchodzić do Parlamentu. Mógł więc obok dostojników nadwornych oraz swoich bezpośrednich wasali powoływać na naradę także inne osoby. Później tytułem upoważniającym do zasiadania w Izbie Lordów stało się nadanie przez króla godności para. hrabiowie i baronowie mający posiadłości lenne o określonej wielkości. Podobnie zresztą rzecz się miała z duchowieństwem niższym. zgromadzenie. Rycerze i mieszczanie zasiadali obok siebie już dawniej podczas sesji sądowych sprawowanych przez sądziów wędrownych na zgromadzeniach hrabstw.. nie nastąpił jeszcze podział na dwie izby i Parlament wówczas miał charakter rozszerzonej Rady Królewskiej. W każdym razie rola rycerstwa i miast była na razie dosyć bierna. Rycerze i miasta uważali początkowo uczestniczenie w nim za przykry i kosztowny ciężar i zdarzało się też nieraz.faktycznym panem Anglii został Szymon de Montfort. lecz wybieranych przez same hrabstwa. jednak kler niższy nie zjawiał się w istocie na posiedzeniach. Szukając poparcia w szerszych kręgach społeczeństwa zwołał on w 1265 r. w której główną rolę odgrywali możni feudałowie. wobec czego istniała różnorodna wspólnota interesów gospodarczych . Od 1332 r. król nie był krępowany w doborze osób. ustaliła się już nazwa Parlamentu na oznaczenie rozszerzonej Rady Królewskiej. jednego przedstawiciela kapituły oraz dwóch pełnomocników kleru diecezjalnego. opaci oraz bezpośredni lennicy królewscy. Po ustaleniu się w drugiej połowie XIV w. Przed 1265 r. a więc klasom wyższym. Nie powiodła się więc wprawdzie próba ukrócenia samowoli królewskiej. Niecała Anglia objęta była jednak systemem gospodarczym wielkich latyfundiów. W sierpniu 1265 r.politycznych obu tych warstw. że nie reprezentował on całego ówczesnego społeczeństwa. nie należy zapominać. Istnienia Parlamentu angielskiego nie zniweczyły wydarzenia końcowego okresu rządów Henryka III. gdy w 1297 r. Stwarzało to dla niego najlepszą okazję do zabiegów o rozszerzenie kompetencji uprawnień. Kompetencje Parlamentu nie były początkowo ustalone. a i odwrotnie. jednak poprzez stworzenie Parlamentu został zrobiony pierwszy krok w kierunku jej stopniowego ograniczenia. Nawet w okręgach południowych i poludniowo-wschodnich. występowały dwory będące własnością drobnych panów feudalnych. Stopniowe rozszerzanie się zakresu jego społecznej reprezentacji będzie szło w parze z przeobrażeniami struktury społecznej i politycznej Anglii w czasach nowożytnych. Podkreślając znaczenie Parlamentu dla rozwoju centralizacji państwa angielskiego oraz stopniowego ograniczania władzy Korony. Henryk III mógł teraz wycofać się ze wszystkich dotychczasowych ustępstw i zastosować represje wobec przeciwników. Już wcześniej odstąpiła zresztą od niego część baronów. Najważniejsze początkowo znaczenie miały sprawy skarbowe i w tej dziedzinie leżała większa siła Parlamentu. STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE Okres pierwszych Plantagenetów. Edward I w cieniu własnym i swych następców zobowiązał się do nienakładania podatków bez jego zgody. Jak każde przedstawicielstwo stanowe w epoce feudalnej. nie tylko przechodzeniem szlachty do szeregów mieszczańskich. obawiających się nazbyt radykalnych zmian. Szedł z tym w parze większy wyzysk chłopów i wyodrębnienie się dużej grupy małorolnych. ale dosyć wcześnie obejmowały one głównie kwestie skarbowe. to czasy szybkiego rozwoju wielkiej własności feudalnej w Anglii. Byli tam również wolni . zwłaszcza od czasu. Występując przeciwko królowi i ograniczając jego władzę czynił to przede wszystkim w interesie tych wyższych warstw narodu angielskiego. nabywaniem przez mieszczan ziemi i przenikaniem ich do warstwy ziemiańskiej. wzmacniana jeszcze. zwłaszcza w okresie Późniejszym. którzy nie mogli się już utrzymać z płodów swej działki. a sam Montfort poległ w walce. Potrzeby finansowe zmuszały panujących do zwracania się do społeczeństwa za pośrednictwem Parlamentu o nowe zasiłki pieniężne. ustawodawcze i sądowe. wojska Montforta zostały rozbite pod Eyesham przez siły zbiegłego z niewoli księcia Edwarda. wiek XII i XIII. służył głównie interesom feudałów i bogatszego mieszczaństwa. gdzie przeważały wielkie posiadłości. W XIII w. że angielskie miasta XIII w. początkowo raczej indywidualnego. Niektóre miasta należące do duchowieństwa uzyskały większe swobody samorządowe dopiero w czasach reformacji. do uzyskania przez ogromną większość miast samorządu.dzierżawcy. Od XII w. później ośrodki leżące na ziemiach feudałów świeckich i duchownych. że pochodzą od wolnych przodków. licznymi sprawami. wyboru ławników z burmistrzem na czele. Jan bez Ziemi i Henryk III również z tego ostatniego powodu przyczynili się do większej emancypacji . zobowiązani jedynie do małych świadczeń w zamian za posiadaną ziemię. wprowadzenia stałego kontyngentu piechoty miejskiej zamiast służby wojskowej z rozkazu feudała. jak miasta na kontynencie. a dalej z drobnych posiadłości o powierzchni kilkudziesięciu akrów. nie zdobyty takiego stanowiska. Chłopi oraz ich rodziny byli głównymi dostawcami siły roboczej. Warto zaznaczyć. prawa do gildii handlowych. jak i wolnych. należących do wolnych lub półwolnych dzierżawców chłopskich. Na północy i północnym zachodzie organizacja wielkiej własności była mniej zwarta niż na południu. Do postulatów wysuwanych przez walczące o samorząd miasta należało żądanie zamiany podatków wyznaczanych przez szeryfa na stałą roczną sumę. Rozwarstwienie tego rodzaju występowało zarówno wśród chłopów poddanych. w których chłopi starali się udowodnić. Podstawową częścią manoru był dwór. występuje w Anglii dosyć wyraźnie wyodrębniona warstwa zamożniejszego chłopstwa obok licznej biedoty wiejskiej. którzy chętnie wykorzystywali to źródło dochodu. Poddam chłopi nie mieli prawa odwoływania się do sądów królewskich przeciwko decyzjom i wyrokom swych panów. którego nie otrzymały nieliczne grody znajdujące się pod władzą klasztorów. Doprowadziły one pod koniec XII w. zobowiązanymi do wielu bezpłatnych usług. nie licząc akrowych działek małych posiadaczy (komorników) i wreszcie lasów. zwolnienia od niektórych opłat itp. wypadki oporu chłopskiego. coraz wyraźniej zaznaczyły się w dziejach miast angielskich tendencje emancypacyjne. W miastach należących do panów świeckich proces kupowania sobie przez miasta przywilejów szedł w parze z zubożeniem baronów. do czego w pewnym stopniu przyczyniły się również wolniejsze tempo procesu oddzielania się życia miejskiego od wiejskiego oraz silna władza administracji centralnej. nieużytków i pastwisk. na których łaskę zdani byli całkowicie. Dążenia panów do podwyższania renty wywoływały od XIII w. Ryszard I przyspieszył ten proces prowadząc na większą skalę sprzedaż przywilejów municypalnych ze względu na olbrzymie koszty swojej krucjaty i wojen z Francją. Najwcześniej zdobyły swobody municypalne miasta położone na ziemi królewskiej. oddanych do wspólnego użytkowania gminie wiejskiej. Wielka własność wyraźnie dominowała w tym czasie nad strukturą gospodarczą Anglii. składający się z gospodarstwa obejmującego 100—500 akrów ziemi ornej. Angielskie sądy królewskie zawalone były w XIII w. Poczynając od Henryka I dążenia miast do uzyskania samorządu stanowiły pokaźne źródło dochodów skarbowych. by uniknąć losu poddanych. Procesy powyższe miały już jednak miejsce w XIV i XV w. szkła. W ciągu XIII w. żelaza. Francji. a przede wszystkim z wełny. Z drugiej strony spotykali się oni ze względów konkurencyjnych z niechęcią. Znaczny udział w tej wymianie mieli kupcy obcy. Angielskie wyroby z żelaza. krajami Półwyspu Iberyjskiego i ziemiami niemieckimi. W okresie tym angielskie tekstylia były wywożone m. w okolicach Newcastle oraz w Yorkshire. a ponadto w innych okolicach nadmorskich. Z kolei te nowe organizacje handlowe (gildie) szybko uzyskiwały dominację nad władzami miejskimi i wykorzystywały swą władzę polityczną do rozszerzenia własnych przywilejów i podporządkowania sobie rzemiosła. Shropshire i Mendips. wywożono do Irlandii. Wzrost aktywności politycznej mieszczaństwa w XII i XIII w. datuje się ponowne ożywienie wydobycia cyny. Włochami. w Londynie. Kent i Sussex. odgrywającej od czasów starożytnych tak dużą rolę w górnictwie angielskim. które stopniowo zaczęły monopolizować jakąś dziedzinę handlu hurtowego. rozwinęło się też w Anglii wydobycie węgla. Hiszpanii i Irlandii. Nottingham. rekrutującej się często spośród rzemieślników. Rzemiosło tekstylne występowało w wielu stronach Anglii. Silniej scentralizowane było angielskie górnictwo. Sól wydobywano (warzono) zwłaszcza w Lincolnshire. Yorku i in. Rozwinięta była produkcja żelaza w <^umberland. ale i handel stanowił główne źródło wzrostu bogactwa i znaczenia zamożnego mieszczaństwa. Oksfordzie. w Derbyshire. posiadające bardzo stare tradycje. Lincoln. . będącej rezultatem działalności rzemieślniczej i handlowej. Essex. zwłaszcza na północy w Northumberland.in. Związany był on głównie z Flandrią. Winchesterze. Wiązało się to z wyodrębnianiem się wyspecjalizowanej warstwy kupieckiej. zwłaszcza zbroje i różnego rodzaju broń. i powrócimy do tego zagadnienia w następnych rozdziałach. in. skóry. Norfolk. a za Henryka I i Henryka II powstały cechy tkackie m. do Włoch. Rzemiosło ówczesne związane było głównie z wyrobem przedmiotów z cyny. wiązał się z podniesieniem jego zamożności. Ośrodki wydobycia ołowiu znajdowały się na pograniczu Cumberland. Yorkshire i Northumberland. Od końca XII w. Nie tylko rzemiosło. złota. a nawet królestw krzyżowców na Bliskim Wschodzie. posiadający w Anglii duże przywileje i cieszący się ze względów fiskalnych protekcją dworu królewskiego.miast. W rozwoju miast angielskich coraz wyraźniej występowała tendencją do zmonopolizowania władzy przez górne warstwy mieszczańskie. a nawet wrogością mieszczaństwa angielskiego. Francją. Yorkshire i Derbyshire. Odrywała się ona od produkcji i tworzyła organizacje wyłącznie handlowe. po nich augustianie i in. Nicholas Trivet i in. in.Merton College w Oksfordzie KULTURA Druga połowa XII w.. tak zasłużone dla rozwoju rolnictwa i kultury rolnej. William Ockham. Na początku XIII w. francuski teolog Robert Pullen i in. przybyli do Anglii dominikanie i franciszkanie. że Oksford stał sie m. a zwłaszcza XIII w. jednak twórczym impulsem do nadania tym wykładom formy bardziej zorganizowanej stał się powrót studentów angielskich z Paryża w 1167 r. przede wszystkim w dziedzinie nauki i szkolnictwa oraz sztuki. nie był jednak ich mechanicznym naśladownictwem i w wielu dziedzinach przyniósł własne rozwiązania. Franciszkanie i dominikanie w poważnym stopniu przyczynili się do rozwoju intelektualnego Anglii w XIII w. Niezmiernie doniosłym faktem w rozwoju nauki w Anglii w XII i XIII w. wydali wielu znakomitych uczonych (Roger Bacon. siedzibą ich konwentów. a nawet teologicznych. było powstanie uniwersytetu w Oksfordzie.. Do istniejących tam już od dawna domów benedyktyńskich doszły cysterskie. wykładał tu filozof normandzkiego pochodzenia Teobald d'Etampes.. Wiek XII był widownią ożywienia w życiu klasztorów w Anglii. in. Dopiero teraz powstały warunki do zorganizowania w Oksfordzie . Rozwój ten przebiegał w powiązaniu z prądami naukowymi i artystycznymi Europy zachodniej.. odwołanych z Sorbony w związku ze sporem Henryka II z arcybiskupem Becketem.) i nie jest przypadkiem. nie mówiąc już o oczytaniu w pismach literackich i naukowych. Znajomość łaciny znacznie podupadła wśród duchowieństwa.. m. Duns Scotus. a w pierwszej połowie XII w. Podobnie jak i na kontynencie również i w Anglii zakony te wprowadziły twórczy ferment do znajdującego się w upadku intelektualnym kościoła. to okres znacznego rozwoju i postępu kultury angielskiej. archidiakon Walter. Już na przełomie XI i XII w. wśród najbardziej zaś . wśród 3-tysięcznej już rzeszy mistrzów i scholarów oksfordzkich. studium generale. Cechą szczególną uniwersytetu w Oksfordzie. ufundowane w 1264 r. była większa w nim rota kolegiów (początkowo były to bursy i przytułki dla biednych studentów). Dopiero po 5 latach uniwersytet w Oksfordzie został ponownie otwarty i w 1214 r. że część profesorów i studentów opuściła Oksford i założyła w Cambridge nowy uniwersytet. Zaburzenia. tak żywy. Jednym z pierwszych zachowanych do dzisiaj kolegiów było Merton College. jakie wybuchły w 1209 r.Rękopis angielski z początku XIV w. zorganizowanego w podobny na ogół sposób jak paryska Sorbona. Na uniwersytecie w Oksfordzie największym powodzeniem cieszyły się wydziały sztuk wyzwolonych i teologii. otrzymał od kościoła nowe przywileje. zobowiązywały mieszczan do pewnej pomocy materialnej dla niezamożnych studentów. że nazywano go wówczas nie tylko młodszą siostrą. przez biskupa Rochesteru Waltera Mertona. Ograniczały one władzę miasta nad uczelnią. Rozwój naukowy Oksfordu był już w XIII w. doprowadziły do tego. zalecały radzie miejskiej przekazywanie aresztowanych za wybryki studentów sądom kościelnym. ale i rywalką paryskiej Sorbony. jeden z pierwszych kanclerzy uniwersytetu w Oksfordzie (od 1214 r. fizyki i matematyki. Do najwybitniejszych uczniów Grosseteste'a należał jeden z najbardziej zadziwiających rozległością i nowoczesnością umysłów średniowiecznych. greckich i rzymskich rękopisów.). Grosseteste stał się w istocie twórcą naukowej tradycji w średniowiecznym Oksfordzie. W średniowieczu Oksford górował nad Cambridge poziomem i zasięgiem oddziaływania i dopiero w czasach nowożytnych powstała rywalizacja o prymat w różnych dziedzinach obu tych najstarszych uczelni angielskich. profesor uniwersytetu w Oksfordzie. Nowatorskie poglądy naukowe Bacona i jego walka ze scholastycznymi autorytetami naraziły go na konflikt z władzami zakonnymi. Stał się on nie tylko czołowym przedstawicielem szkoły oksfordzkiej. że światło Jest pierwotną postacią materii. teolog i filozof. które . ale również tłumaczem pism Arystotelesa oraz filozofów arabskich. szczególną rolę odegrał Robert Grosseteste (ok. 1294). w pewnym znaczeniu nawet twórcą angielskiej nowożytnej tradycji intelektualnej. gramatykę. na badaniu substancji chemicznych i wykonywaniu śmiałych doświadczeń fizycznych. że geometria stanowi podstawę całego przyrodoznawstwa. że należy wprowadzić do nauki metody matematyczne. a zwłaszcza matematykę. angielski franciszkanin. badania eksperymentalne z metodami matematycznymi. Wśród licznej rzeszy wybitnych uczonych działających w Anglii w XIII w. Uważał on. Indukcję łączył z dedukcją. Był on nie tylko autorem wielu dzieł z zakresu filozofii.Katedra w Canterbury rozwiniętych tam dyscyplin badawczych na pierwszym miejscu należy wymienić filozofię i dialektykę. Większość życia spędził na studiowaniu arabskich. franciszkanin angielski Roger Bacon (ok. 1175—1253). 1214— ok. późniejszy biskup Lincolnu. ale jednym z największych i wyprzedzających swoją epokę przyrodników i alchemików. filozofii. maszyny latającej. W związku z tym głosił Bacon program przebudowy dotychczasowej nauki oraz oparcia jej na matematycznych metodach dowodzenia oraz na eksperymencie. Przebija w nich zdecydowana krytyka metody scholastycznej i spekulatywnego rozstrzygania zagadnień.Drzewo genealogiczne Geoffreya Chaucera z XV w. Należał do genialnych uczonych średniowiecznych. mikroskopu i teleskopu. hamowały jego pracę naukową i zabraniały rozpowszechniania jej rezultatów. Dopiero interwencja papieża Klemensa IV pozwoliła na częściowe opublikowanie jego prac. Z wcześniejszych nieco uczonych i filozofów angielskich należy jeszcze przynajmniej wymienić Johna z Salisbury (zm. przewidywał wynalezienie soczewek. On sam opracował teorię szkieł wypukłych. którzy torowali drogę nowożytnej wiedzy. pisał o igle magnetycznej. Bacon naraził się ponownie na prześladowania i 14 lat spędził w więzieniu klasztornym. geologii i innych gałęzi wiedzy. wysunął pomysł zbudowania okrętu bez żagli. o wyrobie prochu. podkreślenie wiedzy empirycznej i praktycznej działalności naukowej. Gdy zabrakło protektora. Dzieła Bacona stanowią prawdziwą encyklopedię wielu nauk i obejmują prace z zakresu matematyki. optyki. wychowanka słynnej . 1180). samochodów itd. łodzi podwodnej. faworyt Henryka III. 1259). później został biskupem Chartres. z których najbardziej znana jest kronika Roberta z Gloucester. zawarł w swych kronikach bogaty obraz nie tylko dziejów Anglii. że monarcha ma obowiązek moralnego posłuszeństwa wobec prawa. autora słynnego traktatu O prawach i zwyczajach Anglii (De legibus et consuetudinibus Angliae Ubri quinque). Matthew Paris (zm. Wymieniając największych tylko angielskich uczonych XIII w. Był on sekretarzem arcybiskupa Canterbury Theobalda. W aliterowanym wierszu przedstawił historię brytyjską. Ten zakonnik z St. literatura podejmowała niemal wyłącznie tematykę religijną i znajdowała się pod znacznym wpływem Francji. Reprezentował on pogląd. Brut. nie sposób pominąć Henry'ego Bractona (zm. Wśród największych angielskich kronikarzy XIII w. uzupełnioną tworami własnej wyobraźni z wplecioną w tekst legendą o królu Arturze. ale szeroko uwzględniał też Europę i kraje Lewantu. autorem żywota Thomasa Becketa. Pojawiły się wiersze miłosne. stając się czymś w rodzaju podręcznika angielskiego prawa zwyczajowego. Do najbardziej ważnych wcześniejszych wyjątków należy długi poemat pt.Katedra w Durham szkoły w Chartres i ucznia Abelarda. angielskiego prawnika. pierwsze miejsce zajmuje najznakomitszy może średniowieczny dziejopis angielski. Związki polityczne i dynastyczne angielsko-francuskie stworzyły zwłaszcza w czasach Henryka III drogę do naśladownictwa francuskiej poezji lirycznej oraz romansu rycerskiego. przez nieuczonego księdza Layamona. polityczne i religijne oraz rymowane kroniki. Albans i autor wielu dzieł historycznych. gdyż inaczej staje się narzędziem szatana i ściąga na siebie karę. 1268). napisany na początku XIII w. Powstająca w Anglii do połowy XIII w. Dzieło jego wywarło poważny wpływ na angielską myśl prawną. napisana około . Również w dziedzinie sztuki i architektury druga połowa XII w. której budowę rozpoczęto jeszcze w 1175 r. wystąpiły w Anglii pierwsze zabytki gotyku. nadającej kierunek i wzory całej niemal sztuce zachodniej Europy w średniowieczu. i wiek XIII stanowią okres rozkwitu. odstępując od czystych wzorów gotyku francuskiego i wzbogacając je rodzimymi tradycjami artystycznymi.1300 r.). Najsłynniejszą na wyspie budowlą wczesnogotyckąjest katedra w Canterbury. pod kierunkiem francuskiego architekta Wilhelma z Sens. z Francji środkowej przyszedł romans rycerski. przynieśli ten styl na wyspę cystersi. Dzieło kontynuowali po jego rychłej śmierci budowniczowie angielscy. Konserwatywne przywiązanie do własnej . Anglia była w tym czasie jedynym krajem dotrzymującym kroku pod względem chronologicznym przeobrażeniom i tendencjom zachodzącym we Francji. Być może. Bardzo wcześnie. wiele zawdzięczała wpływom prowansalskim. Jego tło stanowiły stosunki i postacie historyczne lub legendarne. bo już w połowie XII w. O ile liryka angielska XIII w.. Psałterz z X wprzepełniona uczuciami patriotycznymi świadczącymi już o tworzeniu się w Anglii wspólnej zdobywcom i podbitym kultury i świadomości narodowej (proces ten osiągnie swój pełniejszy wyraz w XIV w. natomiast sama fabuła zaczerpnięta była z wyidealizowanego życia rycerskiego. Styl malarstwa witrażowego drugiej połowy XII w. nosi miano wczesnego gotyku. przeważnie w rzucie kwadratowym. 1310 r. nie posiadają strzelistości właściwej gotykowi francuskiemu. w katedrze w Salisbury. Lincoln. dysproporcje między wydłużeniem rzutu poziomego a stosunkowo niewielką wysokością oraz małe różnice w wysokości nawy środkowej i naw bocznych.. w najpiękniejszym dziele gotyku angielskiego XIII w. ich interpretacja przebiegała odmiennie w porównaniu z kontynentalnymi pierwowzorami. oraz oczywiście opactwo Westminster w Londynie. który dla XIV w. Lichfieid. typ nagrobka z leżącą postacią zmarłego i procesjami płaczków. przeżywało ponowny okres rozkwitu malarstwo miniaturowe. Psałterz królowej Marii z ok. również kościoły w Exeter. Należy dalej wspomnieć o szeroko stosowanym zakończeniu prezbiterium oraz towarzyszących mu naw bocznych ścianą prostą oraz o podwajaniu naw poprzecznych. Pierwszą cechą odróżniającą angielskie budowle gotyckie od francuskich i niemieckich są ich niezwykle wielkie rozmiary. Jerzego w Windsorze i King's College w Cambridge. co występuje np. Sw. Od pierwszej chwili zaznaczyła się odrębność gotyku angielskiego i chociaż jego formy byty normandzkiego pochodzenia. (York) i XIII w. Yorku i in. .).tradycji okazało się w całym angielskim gotyku bardzo wyraźne. (Lincoln. Najistotniejsza różnica pomiędzy gotykiem angielskim a kontynentalnym występuje jednak w zasadniczym elemencie tego stylu. Wieże. 1220 r. Charakterystyczne dla sztuki angielskiej były rzeźby alabastrowe. Do najważniejszych zabytków wczesnego gotyku angielskiego należą. W rzeźbie sepulkralnej utrwalił się w XIII w. które w gotyku angielskim robią raczej wrażenie dodatku dekoracyjnego aniżeli organicznej części konstrukcji. Późny gotyk otrzymał w Anglii nazwę stylu pionowego (perpendicular style) i jego najsłynniejszymi zabytkami są m. nazywany jest stylem ozdobnym. poza wymienionymi katedrami w Canterbury i Salisbury. zlotnictwo i hafciarstwo. przebudowane częściowo przez Henryka III i zawierające w sobie różne nawarstwiające się style w długiej historii jego rozbudowy i przebudowy. wspaniałe kaplice: Henryka VII w opactwie Westminster. in. zwłaszcza w południowej Anglii (Psałterz z Trinity College z ok. w konstrukcji sklepień i związanych z nimi podpór.. Gotyk angielski XII i XIII w. Filary nie wiążą się organicznie ze sklepieniami. Podkreślmy też masywność budowli angielskich. W XIII—XIX w. W okresie tym rozwijało się brązownictwo. Salisbury) oraz ściennego kształtował się w dużej mierze pod wpływem Francji. a częściowo zniósł prawa sądowe wielkich feudałów. którego rozszerzony skład ustalił się w 1295 r. które zapewniły Parlamentowi kontrolę nad polityką finansową dworu angielskiego. Parlamentu Wzorowego (Model Parliament). przyjąć te warunki. Potrzebujący stale pieniędzy na wojny Edward I był zmuszony w 1297 r. weszło do niego po 2 rycerzy z 37 hrabstw oraz po 2 przedstawicieli miast obdarzonych przywilejami. Dążąc do podważenia niebezpiecznych dla władzy królewskiej wpływów arystokracji świeckiej i duchownej poddał Edward I kontroli. Na mocy statutu przeprowadzono w . Od czasu Edwarda I państwo angielskie zaczęło przybierać coraz badziej formę scentralizowanej monarchii stanowej. Obok arystokracji feudalnej.) CZASY EDWARDA I I EDWARDA II | TWORZONY za czasów Henryka III Parlament angielski ukształtował się ostatecznie za panowania jego syna. Edwarda I (1272—1307). świeckiej i duchownej. Nowy król potrzebował pieniędzy na swoją ekspansywną politykę zagraniczną i opierał się na Parlamencie. a Parlament uzyskał jeden z najważniejszych swoich przywilejów. w czasie tzw. Król zobowiązał się mianowicie do nienakładania nowych podatków i ceł oraz niedokonywania rekwizycji bez jego zgody. ANGLIA POD KONIEC ŚREDNIOWIECZA (XIV I XV W.V. których obecność starał się król wykorzystać w celu pewnego uniezależnienia się od możnowładztwa. konstabi hrabstwa. W związku z tym przewidziany był podział ludności na 6 grup majątkowych. Od tego okresu zaczął tracić na znaczeniu urząd szeryfa. Zakazał przekazywania ziemi korporacjom i instytutom religijnym. wydal przepis nakładający obowiązek służby wojskowej na wszystkich wolnych w wieku od 15 do 60 roku życia. nie położył jednak kresu rozrostowi własności kościelnej. W 1279 r. W 1290 r. w hrabstwach było po 6—8 sędziów pokoju). król wydał statut skierowany przeciwko sprzedawaniu i nabywaniu przez kościół ziemi bez jego zgody. ustaliła się zasada nominacji szeryfa przez króla. traci prawo do dalszego jego wykonywania. którego zadania w zakresie utrzymywania bezpieczeństwa w kraju normował statut Edward I z 1285 r. Działalność prawodawcza i reformatorska Edwarda I rozciągała się i na sprawy militarne. jak i później na rzecz kościoła i klasztorów. Wybierani przez centenę konstablowie mieli przeprowadzać dwa razy do roku przegląd broni i zawiadamiać sędziów wędrownych o ewentualnych niedociągnięciach w tej mierze. Obawiając się nadmiernego wzrostu znaczenia i bogactwa kościoła. Byli oni zrazu strażnikami pokoju i ładu w hrabstwach i sprawowali różne funkcje policyjne. Rozwój instytucji sędziów pokoju jest charakterystycznym przejawem tendencji zachodzących w administracji angielskiej od końca XIII w. Nad konstablami centen stał dowódca królewski. nie przyniosły rezultatów. Unormował on obowiązek posiadania broni i podlegania służbie wojskowej. ustalono. co miało na celu zahamowanie rozrostu majątków kościelnych. a usiłowania Parlamentu. a w 1278 r. W czasach Edwarda I ludność chłopska została poważnie ograniczona w .. Statut z 1279 r.Gloucester w 1278 r. Edward I występował przeciwko dążeniom papiestwa do wywierania wpływu na obsadę arcybiskupstwa Canterbury. którego kompetencje sądowe przeszły w dużej mierze na sądziów pokoju. nawiązującym do zarządzeń z czasów Henryka II. Praktyka ustanawiała w każdym hrabstwie jednego sędziego pokoju. i to tylko na jeden rok. Szeryfowie z biegiem czasu utracili też dowództwo nad siłami zbrojnymi hrabstwa oraz zostali pozbawieni części uprawnień skarbowych. Należący do najniższej kategorii posiadacze majątku o wartości przynajmniej 20 grzywien byli zobowiązani mieć miecz i nóż bądź łuk i strzały. uprawnienia sądowe zgromadzeń hrabstw na rzecz sędziów pokoju (Justices of Peace). by pochodzili oni z wyboru Parlamentu lub zgromadzeń hrabstw. z ramienia króla dochodzenie w celu ustalenia tytułów prawnych. Około połowy XIV w. jak o tym świadczą liczne zezwolenia wydawane przez króla zarówno na przełomie XIII i XIV w. w tzw. Statucie westminsterskim. Sędziów pokoju mianował król (w XIV w. że kto nie może wykazać się przywilejem królewskim nadającym mu prawo do tego sądownictwa. na których podstawie panowie feudalni wykonywali sądownictwo immunitetowe. Stopniowemu ograniczeniu uległy również pod koniec XIII w. wolnych od ciężarów i jurysdykcji królewskiej. Genezy instytucji sędziów pokoju należy szukać jeszcze u schyłku XII w. Zajmując się lichwą. Flandria stała się głównym odbiorcą tej wełny.swych prawach. zaprzestał płacenia Anglii rocznej daniny. Kupcy flamandzcy już w XI w. W 1277 r. jednak dopiero od najazdu normandzkiego zaczęli tam przybywać w większych ilościach. Karty kupieckiej (Carta wercatoria). stanowiącej jedno z głównych bogactw Anglii średniowiecznej i podstawowy produkt eksportowy (por. a pod koniec XIII w. Od wczesnego bardzo okresu istniał bliski związek między angielską produkcją wełny a rzemiosłem sukienniczym we Flandrii. a zawarty wówczas traktat normował wzajemne stosunki handlowe w tym zakresie. a swoje wpływy rozciągnął i na Walię południową. Przyczyną niepopularności Żydów stały się nie tylko momenty wyznaniowe i okazywany im przez ludność chrześcijańską brak tolerancji. Jeden z nich. do kraju o ogromnie rozwiniętym już własnym handlu. pożyczali dworowi angielskiemu pieniądze. która z jednej strony podwyższała wysokość ceł. Wzmianka o ogradzaniu ziemi gminnej przypomina niezmiernie ważny w angielsklim życiu gospodarczym problem hodowli owiec i produkcji wełny. ale przede wszystkim czynniki gospodarcze.. Po różnych ograniczeniach i prześladowaniach Żydzi zostali ostatecznie wygnani z Anglii w 1290 r. Z kwestią tą wiąże się unormowanie przez Edwarda I organizacji systemu celnego oraz wydanie przez niego w 1303 r. narzucającej temu krajowi . Spotykamy ich na wyspie już w okresie anglosaskim. Kładł on kres zatargom angielskoflandryjskim istniejącym na tle wzajemnych pretensji kupców obu krajów. na Półwysep Iberyjski itd. a zwłaszcza na Walię i Szkocję. niżej). W ciągu XIII w. jej wywóz obejmował już nie tylko najbliższe kraje na kontynencie. a z drugiej zezwalała obcym kupcom na wolny wjazd do Anglii i swobodny handel. Wspomniany Statut westminsterski z 1285 r. Powrócą na wyspę dopiero w połowie XVII w. sprowadzali wełnę z Anglii. Edward I wyprawił się ze znaczną armią na Walię i zadał Llewelynowi zdecydowaną klęskę. potwierdzał prawa panów do ogradzania gruntów gminnych pod warunkiem uszanowania praw wolnych użytkowników. ale docierał do Włoch. Został on zmuszony do złożenia królowi angielskiemu hołdu i przysięgi wierności w zamian za zachowanie w swoim ręku Walii północnej. posiadającym banki i obejmujące cały świat angielskie spółki handlowe. że utrata przez Anglię znacznej części dawnych posiadłości francuskich skierowała uwagę dworu na nie uznające dotąd zwierzchnictwa angielskiego obszary celtyckie Wysp Brytyjskich. Llewelyn. książęta północnej Walii powiększyli znacznie znajdujące się pod ich władzą terytorium. Spośród kupców obcych jedynie Żydzi nie cieszyli się w tym czasie poparciem dworu. Produkcja wełny rozwijała się w Anglii na większą skalę już od czasów podboju normandzkiego. Brutalne metody zaborczej polityki angielskiej w Walii. a liczne ustawy z tego okresu miały na celu ochronę interesów feudałów. za co utrzymywali od niego opiekę i ochronę przed prześladowaniami religijnymi. Za czasów Edwarda I zostały uregulowane stosunki handlowe Anglii z Flandrią. Przechodząc do zagadnień polityki zagranicznej epoki Edwarda I należy podkreślić. Wojna ciągnęła się również za następcy Edwarda I.angielskie instytucje. jego syna Edwarda II. z Gaskonii. Już w 1297 r. Edward I starał się wykorzystać powstałe tam walki o tron w celu przyłączenia Szkocji. in. doprowadziły w 1282 r. 1286).. m. by dostarczył posiłki na wojnę z Francją. Do walki z Walijczykami zmobilizował Edward I wojska najemne. a ziemie feudałów walijskich rozdał Edward I swoim baronom. prawa i zwyczaje. pożyczył na wojnę pieniądze od kupców włoskich. tytuł księcia Walii. Pod naciskiem możnych szkockich Balliol został stopniowo zmuszony do porzucenia proangielskiej polityki i zawarcia w 1295 r. poparte przez chłopów i mieszczan. został otoczony. Uderzyli oni pod wodzą Llewelyna oraz brata jego. W 1296 r. Dawida. a biskupom kazał rzucić ekskomunikę na powstańców. Edward II (1307—1327) nie dorównywał swemu ojcu pod względem zdolności dyplomatycznych. Po śmierci ostatniego przedstawiciela panującej w Szkocji dynasjii. in. Umożliwiło to Szkotom zdobycie wielu angielskich garnizonów. aby podporządkować sobie Szkocję. w której pokonany Llewelyn padł w boju. wysuwając swoje prawa do tronu szkockiego i stare zobowiązania Szkocji wobec Anglii. na angielskie załogi. Znacznie mniej pomyślne dla Anglii były wysiłki Edwarda I. Gdy nie dały wyników próby skłonienia Llewelyna do ustępstw obietnicą przyznania mu tytułu para angielskiego oraz wysokich dochodów. językowych i kulturalnych Walia została podporządkowana Anglii w sposób bardziej ścisły niż Szkocja i północna Irlandia. W 1292 r.. nie okazywał zdecydowania i konsekwencji w polityce szkockiej. Łatwiej jednak było zdobyć Szkocję niż utrzymać ją pod swym panowaniem. przekształcając się w wojnę o niepodległość całego społeczeństwa szkockiego. Szkoci najechali północną Anglię Jednak zostali rozbici. m. a tron szkocki przekazał Edwardowi I. był zewnętrznym wyrazem zależności Walii od Anglii. Dopiero na wiadomość. porozumienia ze swym naturalnym sojusznikiem — Francją. który wyznaczył trzech angielskich pełnomocników do sprawowania w jego imieniu rządów w Szkocji. Ponieważ natrafił na większą opozycję baronów w wewnętrznych sprawach Anglii. poparł Edward I starania o tron szkocki Johna Balliola w zamian za hołd lenny i uznanie zwierzchnictwa Anglii. Nadany synowi królewskiemu. Aleksandra III (zm. Edwardowi. Balliol musiał abdykować. noszony odtąd do dnia dzisiejszego przez angielskich następców tronu. prawodawczych i talentów wojskowych. Mimo odrębności narodowych. Anglia uzyskała przejściowo tak duże wpływy w Szkocji. przyłączona do Anglii. jako angielskiemu wasalowi. że Edward I mógł polecić Balliolowi w 1294 r. . że ostatni z nich. Stirling. Walia została w 1294 r. urodzonemu w Walii. Mimo sporadycznych zwycięstw Edwarda I i stracenia Wallace'a powstanie przeciągnęło się do 1306 r. Edward I rozstrzygnął sprawę Walii w bitwie. w związku z trudną sytuacją finansową. wybuchło tu wielkie powstanie pod wodzą Wiliama Wallace'a. a skierowane przeciwko angielskim rządom w Szkocji rodzimej arystokracji. do powstania Walijczyków przeciwko obcej okupacji. a w XIII i XIV w. Szkocja i Francja przez wieki popierały się nawzajem w okresach konfliktów z Anglią. zachowywał natomiast jako wasal króla francuskiego Gaskonię oraz częściowo Akwitanię. Traktat angielskoszkocki z 1327 r. Jeszcze Edward I złożył w 1286 r. Na jego mocy Henryk III zrzekał się swych roszczeń do faktycznie utraconych już za Jana bez Ziemi dawnych angielskich posiadłości we Francji: Normandii. Nagrobek Edwarda II w katedrze w Gloucester Układ stosunków Anglii z Francją uregulował w 1259 r. doznając całkowitej klęski w 1314 r.Edward II podjął wreszcie wyprawę na północ. Musiał więc uznać Roberta Bruce'a królem Szkocji. zawarty pomiędzy Henrykiem III i Ludwikiem IX. Maine. która do końca średniowiecza zachowała swoją samodzielność polityczną. związki te były nader widoczne. Anjou i Poitou. potwierdzał taki stan rzeczy. hołd Filipowi IV Pięknemu ze . Polityka angielska wobec Szkocji tradycyjnie wiązała się ze stosunkami angielsko-francuskimi. traktat paryski. nie na długo przyniósł uspokojenie w walkach Anglii z Francją. Do korony francuskiej rościł sobie też pretensje król angielski Edward III (1327—1377). Mimo trudności w Szkocji król angielski zdołał pozyskać sprzymierzeńców w Niemczech i Flandrii oraz wyprawić się przeciwko Francji. która znajdowała się jeszcze w rękach angielskich. przyznającego jej większość zdobytych ziem gaskońskich. Dwa lata wcześniej Francja podpisała układ o przyjaźni ze Szkocją. znalazła się w konflikcie z tendencją angielskich Plantagenetów do szukania ekspansji na tym terenie. W 1294 r. Wypadki te wiążą się już z genezą wojny stuletniej. a będziemy mieli już główne polityczne przyczyny wojny stuletniej Anglii z Francją (1337—1453). POCZĄTKI WOJNY STULETNIEJ W 1328 r. Przedmiotem sporu stała się zwłaszcza ta część Akwitanii. na mocy którego Anglia zatrzymywała Gaskonię. szachując Anglię od północy. Nowa wojna umożliwiła Francji ponowne zajęcie Gaskonii. wymarła we Francji starsza linia Kapetyngów i na tron wstąpiła młodsza jej gałąź — Walezjusze. zmierzająca do zjednoczenia wszystkich ziem Francji w jej naturalnych granicach. Niepowodzenia Francji w walce z Flandrią oraz trudności wewnętrzne. Polityka królów francuskich. Filip IV Piękny skutecznie osłabiał wpływy angielskie w Gaskonii. Filip IV podjął kroki wojenne przeciwko angielskiej Gaskonii i pozbawił Edwarda I wszelkich praw do niej. gospodarczej przyczynie wojny stuletniej należy wspomnieć ze szczególnie dużym naciskiem. głównego odbiorcę wełny angielskiej. a z drugiej strony kłopoty Anglii w Wojnie ze Szkocją sprawiły. Aby uniemożliwić Francji użycie Flandrii jako bazy wypadowej . i małoletnością Edwarda III ułatwiły Francji zawarcie korzystnego dla niej traktatu. skłaniając gaskońskich wasali. O jeszcze jednej. Traktat paryski z 1303 r. by odwoływali się do jego sądów. będący wnukiem króla francuskiego Filipa IV Pięknego poprzez swoją matkę Izabelę. Dodajmy do tego podsycanie przez Francję oporu Szkotów w ich walkach z Anglią. jednak rychło stosunki angielsko-francuskie uległy pogorszeniu w związku z dążeniami Francji do całkowitego wyparcia Anglików z kontynentu i zjednoczenia wszystkich ziem francuskich. że obie strony zgodziły się zawrzeć w 1303 r. traktat w Paryżu. Wrogie stosunki między Anglią a Francją miały jednak znacznie szersze podłoże.swych francuskich posiadłości. a trudności wewnętrzne Anglii związane z odsunięciem słabego Edwarda II od tronu w 1327 r. Idzie tu o Flandrię. a nie do sądownictwa króla angielskiego. Ingerował też w wewnętrzne sprawy Gaskonii. zakazując wywozu wełny angielskiej i polecając w odwet za aresztowanie we Flandrii kupców angielskich uwięzić przebywających w Anglii kupców flandryjskich. . Rozpoczęcie działań wojennych zostało poprzedzone przez Anglię szeroką dosyć akcją dyplomatyczną. Edward III. W 1337 r. zaciągnął u angielskich i włoskich kupców pożyczki pieniężne. Flandria odsunęła się od sojuszu z Francją i stała się po kilku latach lennem Edwarda III. związanego ściśle i uzależnionego od importu angielskiej wełny. że Flandria była jednym z najbogatszych i największych ośrodków handlu i przemysłu sukienniczego w Europie. doszło do zawarcia przez Flandrię umowy handlowej z Anglią. Edward III uciekł się do nacisku ekonomicznego na ten kraj. doprowadziły do wybuchu jednej z najdłuższych w historii wojen . Edward III przyciągnął na swoją stronę cesarza i niektórych książąt niemieckich. łącznie z ogłoszeniem przez Francję konfiskaty angielskiej części Akwitann (Gujenny) oraz odmową złożenia przez Edwarda III królowi francuskiemu hołdu. zawarł sojusz z bogatym mieszczaństwem flandryjskim. Wymienione okoliczności.przeciwko Anglii. Fragment nagrobka w Opactwie Westminster w Londynie Trwające we Flandrii ciągłe walki wewnętrzne dawały Francji okazję do ingerencji w wewnętrzne sprawy tego kraju. Ówczesna Flandria od dawna już była przedmiotem pożądań Francji i stale znajdowała się pod groźbą podboju przez królów francuskich. Zakaz wywozu wełny z Anglii do Flandrii doprowadził do ciężkiego kryzysu w sukiennictwie flandryjskim i powstania tkaczy w Gandawie.wojny stuletniej. Należy też przypomnieć. przed nimi piechota. i to na znaczną odległość ponad 200 metrów. Począwszy od bitwy pod Crecy w 1346 r. Opierający się głównie na ciężkiej jeździe feudalnej Francuzi byli przez kilkadziesiąt lat całkiem bezradni wobec angielskiej strategii i taktyki. Wojna przekształciła się rychło w pojedyncze wyprawy i bitwy oraz towarzyszące im najazdy łupieskie. także rycerze angielscy woleli walczyć pieszo. które wypuszczali bardzo celnie z szybkością około 12 na minutę. Uszykowana w tyle za łucznikami falanga spieszonych rycerzy oczekiwała uderzenia przeciwnika lub też dogodnej sytuacji do natarcia.Pieczęć Edwarda III Przede wszystkim zatroszczył się o zmobilizowanie odpowiednich sił zbrojnych. Nie bez racji niektórzy historycy tłumaczą tak długie trwanie wojny stuletniej korzyściami. Taktyka angielska w decydujących bitwach wojny stuletniej była stosunkowo prosta. łucznicy nie posiadający sobie równych w Europie. Szybkość zaś strzałowa angielskich łuczników trzykrotnie przewyższała szybkość zaciągniętych przez Francję genueńskich kuszników. Środek szyku zajmowała jazda. Szczególnie ważną rolę w zwycięstwach angielskich odgrywali chłopi. Siła przebicia takiej strzały była zdumiewająco duża. zdolne (jak później u husytów czeskich) do szybkich manewrów. Walki łuczników w szyku pieszym były bodźcem do przeprowadzenia zasadniczych zmian w taktyce wojsk angielskich. Siłą atrakcyjną dla rycerstwa angielskiego w wojnie stuletniej były korzyści materialne. Mieli oni w kołczanie 24 strzały. która w decydującej chwili uderzając na skrzydła wroga przychodziła z pomocą spieszonym rycerzom. jakie dawały bogate łupy i grabieże. na skrzydłach wysuniętych nieco do przodu stali łucznicy. nie opierały się jej nawet rycerskie pancerze. których organizacja i uzbrojenie zapewniły Anglii początkowo zdecydowaną przewagę nad Francją. jakie dawały . Łucznicy zaczynali walkę i dezorganizowali szeregi przeciwnika. które trwały nawet w latach pokoju i zawieszenia broni. Na koniach pozostawała tylko część jeźdźców. cały zaś pierścień zamykały z tyłu wozy połączone łańcuchami. oznaczających wzmożenie wyzysku feudalnego. kryzysem gospodarczym. Bordeaux i Bayonne. jak i we Francji. a następnie powstanie chłopskie — słynną Żakerię z 1358 r. który na długo stał się dla nich ważnym punktem oparcia na kontynencie.grabieże rycerzom angielskim. wieś angielska przeszła ważną ewolucję związaną z rozkładem gospodarki manorialnej i kryzysem produkcji feudalnej. świadczyły o stopniowym wzroście francuskiego potencjału wojskowego. łączył się z dążeniem feudałów do zwiększenia dochodów. Warunki pokoju w Bretigny nigdy nie zostały w pełni wykonane. Guines oraz port Calais. proces rozkładu wielkiej własności w Anglii wywołany też był wyzbywaniem się ziemi dominialnej na rzecz chłopów. którzy dorobili się fortun na łupieskich wyprawach do Francji. nasileniem walki politycznej i klasowej zarówno w Anglii. zniszczenia wojenne przyniosły ruinę jej ludności. a taktyka unikania większych starć w otwartym polu i stosowania wojny nękającej data Francji rychło pozytywne wyniki. Proces ten odbywał się w sytuacji niepomyślnej dla wielkiej własności. a wydarzenia wojenne trzech ostatnich dziesięcioleci XIV w. na zawarcie w Bretigny pokoju z Anglią na bardzo ciężkich warunkach. Po bitwie pod Crecy Anglicy zajęli port Calais. Anglicy zostali pod koniec XIV w. . W połowie XIV w. rozbudowana została i zreorganizowana armia i flota francuska. Również i na lądzie Anglicy zadali Francuzom kilka bardzo dotkliwych klęsk. Nastąpiła dłuższa przerwa w działaniach wojennych. a nieraz i francuskim. gdzie król francuski Jan Dobry dostał się do niewoli. wywołana w dużym stopniu wewnętrznymi trudnościami. Zostały wówczas zniszczone statki przygotowane do przewiezienia francuskiego desantu i odtąd Anglia zapewniła sobie panowanie na morzu w tej wojnie. Karol V. Francja przeżywała nasilenia walk wewnętrznych: powstanie paryskie w latach 1356—1358. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych. Ponthieu. WIEŚ ANGIELSKA W XIV WIEKU W XIV w. od morskiego zwycięstwa Anglii pod Sluys u ujścia Skaldy. oraz pod Poitiers w 1356 r. Francja ustępowała Anglii Akwitanię. nadszarpnęły handel i rzemiosło. przede wszystkim pod Crecy w 1346 r. W tej sytuacji musiała zgodzić się w 1360 r. Uzgodniono też olbrzymi wykup (3 min złotych talarów) za przebywającego w niewoli angielskiej króla Jana Dobrego. Następca Jana Dobrego. ale i w braku siły roboczej oraz wzrastających kosztach najmu. który wyrażał się nie tylko w spadku cen artykułów rolnych i zahamowaniu osadnictwa. zamożnych mieszczan czy żołnierzy. wprowadził we Francji wiele reform. Zwycięstwo angielskie pod Poitiers. hrabstwa Montreuil. Rozpoczęty w XIV w. popyt na ziemię był ograniczony. spowodowało bardzo trudną sytuację dla Francji. zepchnięci w okolice okupowanych przez siebie portów na wybrzeżach francuskich. ponieważ wobec wyludnienia kraju w połowie XIV w. Działania wojenne zaczęły się w istocie w 1340 r. Nie była ona w stanie płacić zwycięzcom ogromnego okupu. zwłaszcza Calais. W razie odmowy groziło więzienie i grzywna. Wywołany przez nią ubytek około jednej trzeciej ludności jeszcze bardziej wzmógł popyt na siłę roboczą. nie posiadających własnej ziemi i innych środków do życia. Tylko niewielka część zamożnego chłopstwa ciągnęła korzyści z zachodzących przemian. i to za opłatą na poziomie sprzed . przewidywał zakuwanie w dyby i aresztowanie pracowników najemnych za naruszenie warunków najmu. W XIV w. W tej sytuacji feudałowie zaczęli powiększać powinności chłopskie. mówił o piętnowaniu żelazem i wyjęciu spod prawa. wybuchła w Anglii zawleczona z kontynentu wielka epidemia dżumy. zwłaszcza klasztorne. coś w rodzaju przymusu pracy. Biedni chłopi. musieli najmować się do pracy u feudatów i bogatych chłopów. słynnego Statutu mertońskiego. którzy nie mogli wyżyć ze swych działek ziemi. Opór chłopstwa przeciwko zagarnianiu ziemi gminnej skłonił rząd do wydania jeszcze w 1235 r. W XIII i XIV w. ustawa wprowadzała dla osób obojga płci w wieku od 12 do 60 lat. wieś angielska była widownią posuwającego się naprzód procesu rozwarstwienia. stosowano na wsi angielskiej przeważnie rentę pieniężną. nazwana ówcześnie „czarną śmiercią".. Wzmożenie wyzysku chłopów wyrażało się w zwiększeniu odrobku i podwyższeniu renty pieniężnej. będącego wynikiem stosunków towarowo-pieniężnych oraz ustanawiania renty pieniężnej. że wbrew statutom willani odmawiali . Od XIII w. Wydana przez Edwarda III w 1349 r. Zwiększony popyt na pracę i rosnące płace zachęcały pracowników do wędrowania z miejsca na miejsce w poszukiwaniu najlepszych warunków.jakie dawała możliwość sprzedaży na rynku wełny. że w warunkach tych rosło na wsi niezadowolenie. a zapotrzebowanie na siłę roboczą stale wzrastało. Procesowi awansu społecznego i gospodarczego najbogatszych chłopów.czarnej śmierci". towarzyszyło zjawisko degradacji majątkowej części średniozamożnego chłopstwa. tym bardziej że nieurodzaj i pomór bydła pociągnęły za sobą podrożenie cen chleba i innych artykułów spożywczych. statut z 1361 r. Już w połowie XIV w. zwłaszcza w drobnych posiadłościach rycerskich. mające na celu zmuszenie pracowników rolnych i czeladników rzemieślniczych do pracy za niską opłatą przy równoczesnym przywiązaniu do miejsca pracy. Z drugiej strony wielkie majątki. zboża i innych produktów rolnych. W ich też interesie wydane zostały w połowie XIV w. a nawet przywracać rentę odrobkową. stosowały nadal głównie odrobek i wzmacniały rentę feudalną. specjalne ustawy. Rozwarstwienie wsi angielskiej doprowadziło z kolei do wyodrębnienia się biedoty i zaostrzenia walki klasowej. którzy mogli się wykupić i otrzymać wolność osobistą. W 1348 r. Ze wzrostem renty pieniężnej szło w parze zróżnicowanie chłopstwa i pojawienie się licznej warstwy biedoty wiejskiej. praca najemna miała już duże zastosowanie na wsi angielskiej. przyczyniając się jednocześnie do poważnego wzrostu płac. Nic dziwnego. który zezwalał feudałom stosować ogradzania. Statut z 1351 r. datuje się w Anglii proces zagarniania przez feudałów ziemi gminnej i zamieniania jej na pastwiska. przygotowywały również atmosferę sprzyjającą wybuchowi wielkiego powstania chłopskiego w Anglii w 1381 r. ale i w literaturze oraz piśmiennictwie tego okresu. że mnożyły się napady chłopów na sędziów pokoju. patrzących wrogo na bogactwa kościoła i pragnących jego reformy poprzez zmniejszenie kosztów utrzymania kościoła i pozbawienie go ogromnych posiadłości ziemskich. tym bardziej że przebywający w tym czasie w Awinionie papieże popierali w wojnie stuletniej Francję. od antyklerykalnej doktryny Johna Wyclifa do radykalnego programu Johna Balia i lollardów. Niezadowolenie też wzbudzał coraz mniej pomyślny dla Anglii przebieg wojny stuletniej. wprowadzonej jeszcze za czasów Jana bez Ziemi. o którym obszerniej będzie mowa niżej. profesor uniwersytetu w Oksfordzie. W związku z tym Edward III wydal w 1353 r. Władza królewska zabiegała o uwolnienie kościoła angielskiego spod wpływów papieskich i do większego podporządkowania go królowi. 1320—1384).masowo robocizny i płacenia podwyższonej renty. a istnienie hierarchii kościelnej pozbawione jest uzasadnienia. IDEOLOGIA ANTYFEUDALNA W ANGLII POD KONIEC XIV WIEKU W drugiej połowie XIV w. którzy czuwali nad wprowadzeniem wspomnianych statutów w życie. przynoszącej korzyści tylko bogatym feudałom. Idee te. że powstawały związki wyrobników. Początkowo odrzucał tylko prawo papieża do interwencji w sprawy świeckie i atakował system ściągania przez Rzym świętopietrza. że pośrednictwo kościoła nie jest do zbawienia konieczne. Te dążenia znajdowały poparcie wśród rycerstwa i mieszczaństwa. bez papieża i hierarchii. statut zabraniający kierowania spraw poddanych angielskich do sądów papieskich i odmówił papieżowi płacenia corocznej daniny w wysokości 1 tyś. którzy łupami wojennymi starali się kompensować kryzys wielkiej własności w Anglii. John Wyclif (ok. usunięcia źródeł krzywd i ucisku. W dalszej swej działalności wysunął ideę kontrolowanego przez państwo kościoła. Zdecydowanym przeciwnikiem ortodoksyjnej ideologii scholastycznej i krytykiem politycznej władzy papieży był wielki filozof angielski XIV w. że znalazło swój wyraz nie tylko w różnych formach oporu i walki chłopskiej. William Ockham (1290—1349). duchowny. W powyższej sytuacji coraz szerszy rezonans znajdowały hasła wyrażające krytykę panujących stosunków społecznych i politycznych. Atakował bogactwo kleru i domagał się pozbawienia kościoła majątków. Szerszy wpływ . Wychodząc z założeń pierwotnego chrześcijaństwa wysławiał ubóstwo Chrystusa i przeciwstawiał je bogactwu. funtów szterlingów. oraz odrzucił koncepcję uniwersalizmu papieskiego. teolog i filozof. domagające się reform. niezadowolenie z panujących stosunków społeczno-politycznych było tak duże. Uważał. Krytykę wywoływała też działalność kościoła i ciążąca Anglii coraz bardziej zależność od papiestwa. zbytkowi i pysze kościoła. wystąpił gwałtownie przeciwko roszczeniom papieża do ściągania danin z Anglii i bronił prawa króla do konfiskaty ziemi kościelnej. Domagał się on zniesienia dziesięciny i odebrania kościołowi ogromnych bogactw. iż "jedni cierpią taki „ucisk ze strony bogatych i potężnych. stanowiące apoteozę odważnej walki z niesprawiedliwymi panami feudalnymi i ich urzędnikami.na szerzenie się radykalnej ideologii wśród mas miały nauki uczniów Wyclifa. bardzo ważnym zaś orężem — angielski przekład Pisma św. znajdą się w sytuacji Jagnięcia w Szponach wilka". wznowionej przez następcę Edwarda III na tronie angielskim. Ryszarda II (1377—1399). że choćby mieli przeciw bogatemu najbardziej słuszną skargę. przy czym najbardziej zorganizowany charakter miało w sąsiadujących z Londynem hrabstwach Essex i . Pogłówne zostało ściągnięte w 1377 r.. było trzykrotnie wyższe od poprzedniego. którzy ubrani w szerokie wełniane habity wędrowali po Anglii. dominikanin i kanclerz uniwersytetu w Cambridge — byli zdania. stał się już bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania chłopskiego. Zachętą do śmielszej ich aktywności było wystąpienie Wyclifa. przeznaczone na pokrycie kosztów wojny z Francją. Gdzie wtedy szlachcic się podziewał? wyrażając w lapidarnej formie wiarę w pierwotną równość pomiędzy ludźmi. Stopniowo powstanie zaczęło się rozprzestrzeniać na inne hrabstwa. krytykując w swych kazaniach bogactwo i zepsucie kościoła. powstańcy otoczyli oddział i zmusili jego dowódcę do złożenia przysięgi. następnie w 1379 i 1380 r. POWSTANIE CHŁOPSKIE W 1381 ROKU Szczególnie duże niezadowolenie wśród chłopów angielskich wywołały nowe podatki. którzy —jak np. Rolę tę spełniały też różne XIV-wieczne ballady ludowe. przędła Ewa. Wizji Piotra Oracza Williama Langlanda. Hasła sprawiedliwości społecznej raz po raz wracały zarówno w kazaniach lollardów. Powstanie zaczęło się na wiosnę 1381 r. Gdy 2 czerwca udał się do zbuntowanej wsi oddział wojska królewskiego. o Robinie Hoodzie. w połączeniu z nadużyciami dokonywanymi przy jego ściąganiu. że nigdy nie weźmie udziału w podobnej akcji. było niezwykle popularne później również i na kontynencie. by przywrócić spokój i porządek. przy czym w 1380 r. silnie akcentowali w swej działalności dążenia mas ludowych. w południowo-wschodniej Anglii od ataku na powszechnie znienawidzonych poborców podatkowych. Rozpowszechnione przez niego w Anglii hasło: Gdy Adam orał. lollardów. również przyczyniały się do szerzenia wśród ludu angielskiego nastrojów antyfeudalnych. Wśród lollardów wyróżnił się szczególnie jeden z przywódców powstania chłopskiego z 1381 r.. skutkami wspomnianej już „czarnej śmierci" oraz narastaniem nastrojów antyfeudalnych. Podobne nuty brzmią w słynnym utworze literackim z tego okresu. jak i bardzo ortodoksyjnych kaznodziejów. ubrane w alegoryczną szatę poetycką. Podatek ten. John Bali. ludowych kaznodziejów. np. różne nadużycia i niesprawiedliwości społeczne. John Bromyard. Pochodząc z ludu. Krytyczne uwagi Langlanda pod adresem kościoła i stosunków społecznych ówcześnie panujących.. skoncentrowane w tym rejonie. Rada Królewska i inni wysocy dygnitarze. Od początku głosili postulat zlikwidowania poddaństwa oraz niesprawiedliwości społecznej i zaprowadzenia pewnych reform. by wreszcie pomaszerować w kierunku podlondyńskiego zamku królewskiego Toweru. Tocząca się pomiędzy londyńskimi gildiami walka i rywalizacja na tle obsadzania stanowisk w samorządzie miejskim również przyczyniła się do początkowego zainteresowania się niektórych gildii powstaniem. plądrowały zabudowania manorialne. Tutaj też przybyli dwaj ludzie. gdzie wieść o powstaniu wywołała. wprowadzenia wolności handlu oraz amnestii dla powstańców. Chłopi z hrabstw Essex i Kent pomaszerowali dwiema kolumnami na Londyn. Pod naciskiem powstańców doszło na przedmieściu londyńskim Mile End do spotkania z Ryszardem II. w czasie którego chłopi przedstawili swój program.Kent. Obaj ci wysocy dygnitarze zostali straceni. niezadowolonego z niepomyślnego przebiegu wojny stuletniej. oraz John Bali. głównie ze względów politycznych. szczególnie wśród ludu miejskiego. wśród bogatszego kupiectwa. rujnującej angielski handel zagraniczny. otwierali i palili więzienia. chłopi przy pomocy biedoty miejskiej poczęli palić i burzyć domy znienawidzonych urzędników królewskich i bogatych kupców zagranicznych. Natomiast ciężka sytuacja niższych warstw ludności miejskiej sprawiła. tam gdzie według . doświadczony żołnierz i dobry organizator. że z wyraźną sympatią do powstania odnieśli się czeladnicy. Zawierał on postulat zniesienia poddaństwa i pańszczyzny. Pierwszą kwaterą powstania stało się miasto Maidstone. Gdy pisarze sporządzali fikcyjne dokumenty. Oddziały powstańcze niszczyły po drodze szlacheckie dwory. przy czym przedmiotem ich poszukiwań były zwłaszcza rejestry dworskie (manor rolls) i inne dokumenty. Głowy ich zatknięto na Londyńskim Moście. a nawet niektórzy mistrzowie cechowi. gdzie znalazł arcybiskupa Sudbury oraz królewskiego podskarbiego Halesa. zupełnie nie przygotowanej do odparcia powstańców. w którym przebywał Ryszard II. robotnicy najemni. Ta właśnie część bogatego kupiectwa zamierzała nawet wykorzystać powstanie w celu wywarcia nacisku na dwór i na króla. Po wkroczeniu do stolicy. Za radą doradców Ryszard II przyjął wszystkie żądania powstańców i nakazał wydać im dokumenty potwierdzające na piśmie rzekomo przyznane im przywileje. a nawet. zastąpienia wszystkich powinności chłopskich niewielkimi opłatami pieniężnymi. Dokumenty te byty z reguły niszczone przez powstańców we wszystkich napotkanych dworach. którzy przede wszystkim kierowali całym ruchem: Wat Tayler. Powstańcy atakowali również klasztory. ustalające wysokość chłopskich świadczeń na rzecz panów. w okresie walk gildii o udział we władzach miejskich Londynu. rzemieślnik wiejski. Wat Tyler udał się z niewielkim oddziałem do Toweru. Niejednokrotnie chłopi znajdowali poparcie wśród biedoty miejskiej. zwłaszcza początkowo. zajęte 7 czerwca przez większe siły powstańcze. podobnie jak i w innych miastach angielskich. główny ideolog powstania głoszący ideę równości majątkowej i usunięcia szlachty. żywy oddźwięk. czyli kopia protokołu sądu. Wyzwoleni w ten sposób chłopi nazywali się copyholders (użytkownicy na podstawie kopii). ale także odebrania ziemi biskupom. za którą . jak i w różnych częściach Anglii. znajdowali się wolni posiadacze. jak poprzednio. by chłopi powrócili do domów. Gdy zadowolony ze swej misji wsiadał dowódca powstania na konia. W tej sytuacji udało się już łatwo zdusić powstanie zarówno pod Londynem. dopominając się tylko. a później zamordowany przez świtę królewską. a chłopi byli dzierżawcami obowiązanymi do świadczeń. większość chłopstwa na wyspie. był wyciąg. zniesienia zagarniętych przez feudałów posiadłości gminnych itp.zwyczaju umieszczano głowy zdrajców i innych wrogów króla Anglii. Feudał nadal pozostał właścicielem ziemi. Za swoją ziemię musieli oni płacić rentę pieniężną. W lepszej sytuacji od copyholders. zrównania stanów. tzw. Żądali także zniesienia wszystkich przywilejów seniorów. w pobliżu murów miejskich. klasztorom i księżom oraz podziału tych gruntów pomiędzy lud. pozostali zaś zażądali nowego spotkania z królem. na którego podstawie użytkowali swą ziemię. prawie całe chłopstwo angielskie zostało oczynszowane i otrzymało wolność za wykupem. został zdradziecko raniony. ponieważ dokumentem. Byli oni faktycznymi właścicielami swojej ziemi. Teraz chłopi wysunęli znacznie dalej idące postulaty. freeholders. domagając się nie tylko zniesienia poddaństwa. Zgodnie z przyjętą taktyką i tym razem Ryszard II obiecał Tylerowi spełnienie wszystkich żądań. Niebawem dalsze egzekucje trzeba było przerwać w obawie przed nowymi wystąpieniami chłopów. jednak ich prawo do ziemi nie było chronione przez sądy królewskie. którzy stanowili w XV w. Męczeńską też śmiercią zginął John Bali 15 lipca 1381 r. które doszło do skutku w Smithfieid. Po rzekomym przyjęciu przez króla programu z Mile End (chłopi żywili wiarę w sprawiedliwość monarszą) część powstańców opuściła Londyn i rozeszła się do domów. a ich powinności nie stanowiły już takiego ciężaru. Po zniknięciu pańszczyzny feudałowie w większości musieli zrezygnować z prowadzenia własnego gospodarstwa i wypuszczali rozległe grunty chłopom w dzierżawę. gdzie torturowano i wieszano przywódców wystąpień. WIEŚ ANGIELSKA W XV WIEKU W ciągu XV w. Stali się już w znacznej większości wolnymi osobiście ludźmi. Cały ustrój posiadłości feudalnej uległ zmianie. rozwijała hodowlę. Hodowla stawała się bardziej dochodowa od rolnictwa. na wsi angielskiej w szybkim tempie dokonywał się proces rozwarstwienia chłopstwa i kształtowania się wiejskiego półproletariatu.Śmierć Wata Tylera w 1381 r. Wolni posiadacze mieli prawo brać udział w wyborach do Parlamentu. prowadzące do wczesnokapitalistycznych stosunków produkcyjnych. niewiele wspólnych użytków pozostawało dla całej gromady i ta strona ogradzania stała się najbardziej krzywdzącą dla chłopów konsekwencją przechodzenia przez własność feudalną od gospodarki rolnej do hodowlanej.. yeomen. Jeżeli grodzenie przeprowadzał lord. a wydzielające się gospodarstwo chciało mieć swoją część tylko dla siebie. a ponadto wymagała mniej siły roboczej. W XV w. było nie tylko przejawem kryzysu gospodarczego. Rolnictwo angielskie zaczęło nabierać coraz więcej charakteru towarowego. Obok wielkiej własności również i własność średnia już wyraźnie w XV w. wykupywali ziemię zubożałych chłopów. wediug kroniki Froissarta płacili niewielką rentę. Ponieważ jednak wszyscy mieszkańcy mieli prawo do wspólnych użytków. tzw. Kurczenie się rolnictwa i osadnictwa wiejskiego w Anglii w XV w. najzamożniejsi przechodzili nawet w szeregi szlachty. ich posiadłości korzystały z opieki sądów królewskich. wykupu i scalania gruntów. ratując się przed trudnościami gospodarczymi. co miało istotne znaczenie w owym okresie. ale dowodem rozsadzania gospodarki feudalnej przez nowe. Tak więc feudalny sposób produkcji zaczął przeżywać się w Anglii w XV w. . Najbardziej osławionym sposobem wykorzystywania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim był system tzw. Bogaci chłopi. bardziej postępowe zjawiska ekonomiczno-społeczne. zabierano ze wspólnoty gminnej część użytków. ogradzania (enclosures). Polegało ono na wydzieleniu gospodarstwa z szachownicy gruntów wiejskich drogą wymiany. do wybuchu powstania chłopskiego w hrabstwie Kent pod wodzą Jacka Cade. Celem klik fudalnych stała się pod koniec wojny stuletniej i w okresie wojny Białej i Czerwonej Róży walka o władzę. mocno podupadły. kosztem podatków ściąganych przez państwo feudalne.czarnej śmierci" ustawodawstwa robotniczego. Nadużycia feudałów. elementów zainteresowanych dokonującymi się przemianami ekonomicznymi. rozgrabienie skarbu i klęski we Francji wywołały niezadowolenie w Anglii i doprowadziły w 1450 r. do których przyłączyła się również niewielka część rycerstwa. hodowlą i handlem.z czym łączyła się reakcyjna polityka arystokracji feudalnej. wśród haseł politycznych znalazł się postulat usunięcia złych doradców i zwrócenia królowi rozgrabionych przez feudałów majątków. popełnianym przez nich zwłaszcza przy ściąganiu podatków. nie mający własnego inwentarza i korzystający z drogiej robocizny chłopskiej. Szeregi jej powiększali stale nowi członkowie pochodzący z warstw wzbogaconych freeholderów i kupców. poważną jednak jeszcze rolę odgrywała również stara arystokracja feudalna. co umożliwiało grabienie skarbu. nie mogąc dostosować się do nowych warunków. nadużyciom urzędników królewskich. korzystająca z pracy najemnej. tworzących tzw. Był on skierowany przeciwko wysokim podatkom i karom. Podstawową masę powstańców stanowili chłopi. Swoje dochody starała się ona zwiększyć kosztem scentralizowanej renty. wzrost podatków. podejmowali próby podnoszenia świadczeń chłopskich. O ile bowiem nowa szlachta stosunkowo łatwo adaptowała się do nowych stosunków. ruszył Cade na Londyn w celu wcielenia w życie programu powstania. zwłaszcza w czasie wojny we Francji. której majątki. Na czele dużej grupy powstańców. tzn. przechodząca od uprawy roli do bardziej rentownej hodowli owiec. przyczyniła się do powstania na wsi angielskiej przesłanek do późniejszego rozwoju stosunków kapitalistycznych. wielcy feudalowie. liczącej 20—40 tyś. . Byli to właściciele ziemscy utrzymujący się w większym stopniu z wyzysku siły najemnej niż chłopów poddanych. Z kryzysem znacznej części arystokracji szedł w parze wzrost pozycji drobnych i średnich rycerzy. narzucającego przymus pracy i niskie warunki płacy. opracowanego w formie manifestu. co powodowało nasilenie walk wewnętrznych i wzrost chaosu pod koniec wojny stuletniej oraz w okresie walk Białej i Czerwonej Róży.. przeciwko wojnie we Francji itp. przekształcając się stopniowo w tak ważną w XVI w. nową szlachtę. Z haseł społecznych należy wspomnieć o żądaniu zniesienia wprowadzonego po . a z drugiej strony zabiegali o opanowanie aparatu państwowego. nie umiejący dostosować się do nowych warunków produkcji i hamujący dalszy rozwój ekonomiczny kraju. nie potrafili przejść na pracę najemną i trzymali się kurczowo renty odrobkowej. W skład szlachty weszli też bogaci mieszczanie nabywający ziemię oraz naj zamożniejsi chłopi. wielcy właściciele ziemscy. Drugim źródłem dochodów były dla arystokracji grabieże. warstwę gentry. W XV w. ludzi. Rozglądając się gorączkowo za nowymi dochodami. Ta nowa szlachta. których udało się schwytać w stolicy.).Początkowo powstańcy odnieśli kilka sukcesów i zadali klęskę armii królewskiej pod Sevenoaks. 8% to mieszkańcy miast.). owoce południowe. ołów. Bristol (10 tyś. York (11 tyś. ludność Anglii wynosiła ok. mieszkańców). korzenie. przez który wysyłane były angielskie wojska do Francji. Z Flandrii otrzymywał Southampton obok wyrobów tekstylnych i . związany głównie z handlem z Francją. skąd głównie przywożono wino i dokąd eksportowano skórę oraz wełnę. Norwich (6 tyś. Były to więc jak na owe czasy znaczne ośrodki miejskie. obok Londynu. Przede wszystkim był to jednak główny port. Pod naciskiem przeważających sił powstanie upadło. Pod koniec XIV w. Salisbury i Winchester stanowiły ważne ośrodki rejonów wytwarzających tekstylia i produkujących wełnę. wysyłane zwłaszcza do Francji północnej oraz Gaskonii. Giles w Winchesterze. Po wycofaniu się sił królewskich powstańcy ruszyli na Londyn.) i inne. zapewnić utrzymanie dyscypliny w szeregach powstańczych. zabierający w zamian sukno. Do największych ośrodków miejskich należały: Londyn (ok. a Londyn zaliczał się do naj ludniejszych wówczas miast w Europie. Coventry i Plymouth (po 7 tyś. a zastosowane na dużą skalę okrutne represje miały odstraszyć chłopów na przyszłość od podobnych wystąpień. portugalscy i hiszpańscy. Powszechnie znane były jarmarki St. przywożący do Anglii towary i surowce krajów Lewantu i Morza Śródziemnego. W handlu tym dużą rolę odgrywali Włosi zabierający na swoich statkach wełnę z Southampton. w wywozie z Southampton ważniejsze znaczenie od wełny uzyskało sukno. cynę. Southampton byt głównym portem wywozowym dla Hampshire oraz pobliskich ziem znanych z produkcji wełny. głównie za pośrednictwem kupców angielskich. wełnę. 35 tyś. skóry.). Podobnie jak i w czasie powstania Wata Tylera porozumienie powstańców z londyńskim patrycjatem trwało krótko. z importem wina gaskońskiego. z czego ok. w handlu Anglii z Europą zachodnią i ważny ośrodek budownictwa okrętowego. miejsca słynnych jarmarków. Wydane przez Jacka Cade'a specjalne zarządzenia miały zapobiec grabieżom. skupionych wokół Salisbury i Winchester. 2 min. wino. Znaczenie Southampton podnosiła jeszcze jego rola jako portu wojennego. MIASTA I HANDEL W drugiej połowie XIV w. a nawet dalszych okolic Devonu i Kornwalii. gdzie również znajdowała się mennica królewska. drogie tkaniny. Przed sądem postawiono kilku znienawidzonych doradców królewskich. Niezmiernie ważnym dla Southampton rynkiem była Gaskonia. barwniki do produkcji sukna oraz różne inne towary luksusowe. Obok nich zawijali tam często kupcy francuscy. Największe i najważniejsze miasta angielskie w coraz poważniejszym stopniu opierały swoje znaczenie na handlu zagranicznym i warto ten problem w kilku słowach poruszyć z tego punktu widzenia. który pod naciskiem biedoty miejskiej otworzył im swoje podwoje. Na południu Anglii do szczególnie dużego znaczenia doszedł Southampton. Z ważniejszych innych portów zachodniej Anglii należy wymienić znany również ze swoich jarmarków Gloucester.).. Weymouth. Devonu i Kornwalii. . cebulę. Ożywione kontakty handlowe utrzymywał Southampton także z portami południowo-zachodniej Anglii. skąd sprowadzano śledzie. zwłaszcza tekstylnym. ale i ośrodkiem rzemieślniczym. Sussex i Kent. zwłaszcza ryb i kamienia. Stopniowo Bristol zaczął odgrywać większą rolę w handlu z Bretanią i Gaskonią. wraz z niepowodzeniami Anglii w wojnie stuletniej i politycznymi trudnościami zmalało znaczenie tego portu w handlu francuskim. skóry. W XV w. Obok solonych i suszonych ryb Devon i Kornwalia wywoziły do Southampton i Gaskonii również cynę. sól. żelazo. pszenicę. Easton. Rozwinął rybołówstwo i handel rybami również i na Islandię. Początkowo rola jego związana była z handlem z Irlandią. Lyme Regis i in. stał się Bristol centralnym ośrodkiem handlowym dla całej Anglii zachodniej. Wywóz wełny z Bristolu był stosunkowo mały w porównaniu z Londynem. wino i in. a Devon ponadto szerokie sukno. dając pod koniec XV w. Z Bristolu wysyłano do Irlandii głównie sól. przywozili zaś wino. chmiel. przywożąc śledzie. Wareham. ołów. konopie. płótno.). Gloucester nie dorównywał jednak Bristolowi. konie. zboże. wino i sukno. a ponadto w wywozie swych własnych produktów. Również w handlu z Półwyspem Iberyjskim oraz Gaskonią kupcy Bristolu odgrywali poważną rolę. len. ałun i barwniki. głównym centrum w handlu winem gaskońskim. srebro. impuls do wypraw angielskich na Atlantyk i do Ameryki. Z hrabstwa tego wywożono nawet do Niderlandów i innych krajów europejskich najlepszy w Anglii len i konopie. a zabierając produkty francuskie. ośrodek handlu żelazem. sztokfisze. że zapotrzebowanie na cynę kornwalijską istniało nie tylko w samej Anglii. ale za to udział w nim kupców angielskich większy niż w Londynie czy Southampton. ale i w wielu krajach śródziemnomorskich oraz we Flandrii. W XV w. Źródłem zamożności portowych miast Dorsetu było też korsarstwo oraz przemyt wełny i sukna do Normandii. Norfolk. Korsarstwo i rybołówstwo stanowiły obok handlu morskiego główne źródło dochodów tych ubogich południowozachodnich hrabstw w Anglii. produkujący wyroby żelazne i broń dla armii i floty angielskiej. wełną i skórami. słód. śródziemnomorskie i lewantyńskie. in. Southampton. żelazo itd. Bostonem czy Huli. Southampton odgrywał też poważną rolę w handlu wewnętrznym Anglii południowej. Wywozili tam głównie sukno i skóry. liny okrętowe. W Anglii zachodniej od dawna najważniejszym ośrodkiem handlowym i portowym był Bristol. marmur i kamień budowlany. a ponadto jednym z najważniejszych portów angielskich.ryb głównie produkty rolnicze i leśne (m. Z Southampton utrzymywały bliskie kontakty handlowe liczne porty położonego również na południu hrabstwa Dorset (Poole. dorsze. Tutaj przyjeżdżały statki z hrabstw Suffolk. który w połowie XIV w. węglem. stając się pod koniec XIII w. był w tej części Anglii nie tylko ważnym portem. których statki również brały udział w imporcie wina z Bordeaux. łososie. Warto dodać. Obroty handlowe wszystkich angielskich portów razem wziętych stanowiły zaledwie część w stosunku do rozmiarów obrotów Londynu. stanie się głównym rzecznikiem ekspansji Anglii. Stopniowo stal się on spadkobiercą dawnej świetności najważniejszego ośrodka handlowego tej części Anglii — Yorku. Degradacja Yorku jako portu szła w parze z awansem Huli. Przez Lynn szto angielskie zboże do innych miast angielskich. Najbardziej na północy we wschodniej Anglii dominował najważniejszy port węglowy kraju — Newcastle. łączącej York z morzem. sól ze Szkocji. Na przełomie XV i XVI w. najważniejszy port wielkiego hrabstwa Yorku. wełnę. gdy wielkie odkrycia geograficzne uczyniły z Londynu jeden z najważniejszych portów w handlu światowym. towary kolonialne.. smołę.Liczne i dobrze usytuowane porty Anglii wschodniej od dawna rozwijały handel z Europą północną. importował zaś m. Tekstylia i wyroby żelazne z Niderlandów.). który od dawna zajmował najważniejszą pozycję w życiu gospodarczym Anglii. Niemiec. a poważną w nim rolę odgrywali zwłaszcza kupcy należący do niemieckiej Hanzy oraz kupcy włoscy i flamandzcy. Obok węgla wywożono stamtąd zwłaszcza do płn. Na północnym wschodzie doniosłą rolę w handlu z krajami Morza Północnego i Bałtyku odgrywał Huli. Bezpośrednią przyczyną upadku znaczenia handlowego Yorku był wzrost tonażu statków. na Bałtyk i do Niderlandów ołów. a stopniowo całkiem niemożliwa stała się żegluga w górę dosyć płytkiej rzeki Ouse. Aż do końca średniowiecza angielski handel zagraniczny znajdował się w znacznym stopniu w obcych rękach. 60% całego angielskiego eksportu sukna. skórki i sukno. dla których coraz mniej bezpieczna. len. ołów i skórki. jego bogate mieszczaństwo posiadało absolutną przewagę w organizacjach handlowych (np. jak również do Hiszpanii i Portugalii. konopie. mydło. King's Lynn był ważnym portem zbożowym Anglii i posiadał bogate zaplecze rolnicze. smolę i szkło z Niemiec. Londyn dysponował największą flotą. przywożono zaś wielką rozmaitość towarów: maszty i wiosła z Norwegii. które w XVI w. żywność do Szkocji i Niderlandów. uzyskując przytłaczającą przewagę nad innymi miastami angielskimi. Mniejsze od Huli znaczenie miał Boston. wino z Francji i Hiszpanii. niżej). Import Lynn przypominał przywóz Bostonu. Import obejmował głównie towary okrętowe. ważny dawniej port wywozowy angielskiej wełny. który potrafił . wszystkie podstawowe bałtyckie towary okrętowe (drewno. Własne . utrzymywał żywe kontakty z Niderlandami 1 portami północnoniemieckimi. przez Londyn wywożono ok. Z portu tego wywożono też sukno. liny okrętowe. zawarowaną stopniowo różnymi przywilejami monopolistycznymi (por. Na tym tle wyrastało bogactwo i znaczenie kupiectwa londyńskiego. 69% wełny i przewaga ta rosła coraz bardziej w XVI w. Z Bostonu eksportowano też sukno do Niderlandów i NorWegii.z szansy tej skorzystać. sól. len. Huli wywoził zwłaszcza sukno. in. w kompanii Kupców Ryzykantów). zwłaszcza od czasu. smołę i in. z basenem Morza Północnego i Bałtyku. ryby. . dając około 56% sukna przeznaczonego na sprzedaż. stanowiącej w istocie bazę surowcową produkcji luksusowego sukna flamandzkiego. ale i stopniowy spadek wywozu wełny na rzecz sukna i zwiększania się w związku z tym roli Kupców Ryzykantów. a od 1363 r. znaczenie Kompanii Składowej zaczęło podupadać nie tylko ze względu na wydarzenia polityczne w stosunkach angielsko-francuskich. założyli w Londynie ogólnokrajową kompanię z wyraźną w niej przewagą bogatego kupiectwa stolicy Anglii. a pod koniec XV w. Brugia. Jeszcze w połowie XIV w. lokalne gildie w celu lepszego zorganizowania wywozu sukna angielskiego. Drugi co do . a później. zasiada na worku z wełną w czasie obrad Izby Wyższej Parlamentu angielskiego. przede wszystkim londyńskich. W XV w. sprzyjającą tak wczesnemu rozwojowi sukiennictwa angielskiego. Z punktu widzenia angielskiej wytwórczości przemysłowej ważne znaczenie w XIV i XV w. dostarczały nabywcom flandryjskim i włoskim znacznych ilości wełny. z dziejami angielskiego miejsca składu na wełnę na kontynencie (Dordrecht. Antwerpia. że do dzisiaj Lord Kanclerz. Middelburg. Antwerpia ponownie stała się dla Kupców Ryzykantów głównym oparciem przy wywozie sukna na kontynent. w Calais. SUKIENNICTWO ANGIELSKIE W XIV l XV WIEKU Ogromnie doniosłe znaczenie w gospodarczo-społecznych dziejach Anglii miało zagadnienie produkcji wełny i sukna. sukiennictwo angielskie miało charakter miejski i rozwijało się przede wszystkim w trzech okręgach. miał rozwój hodowli owiec. W 1496 r. angielskie opactwa i klasztory. Kontynentalna siedziba i skład kompanii Kupców Ryzykantów znajdowały się w Burgii. Pierwsza z nich wiązała się od końca XIII w. wywierał zasadniczy wpływ na kształtowanie się stosunków na wsi i w mieście. na wzrost znaczenia Anglii w handlu międzynarodowym. skupiającej ograniczoną liczbę bogatych kupców. Pierwszy i najważniejszy ciągnął się od Southampton i Winchester poprzez Salisbury do Bristolu i Gloucester. a wywóz tych artykułów zasadniczą podstawę handlu zagranicznego Anglii. od połowy XV w. w Antwerpii. Jest coś symbolicznego w fakcie. Już od XII w. Bez przesady można powiedzieć.poważniejsze doświadczenia w zakresie handlu zagranicznego łączyły się z dwiema najważniejszymi w Anglii średniowiecznej organizacjami: Kompanią Składową (Company of Merchants of the Stąpię) i kompanią Kupców Ryzykantów (Merchants Adventurers). ostatecznie w Calais). Utworzyli oni już w XIV w. brabanckiego i florenckiego. posiadające ogromne obszary pastwisk. Przez długie wieki produkcja wełny i sukna stanowiła główną gałąź angielskiego rzemiosła i przemysłu. przewodniczący Izby Lordów. zwłaszcza od XVI w. Obok klasztorów również i wielcy feudałowie świeccy oraz chłopi prowadzili hodowlę owiec. a w 1407 r. że problem ten leżał u podstaw ewolucji wewnętrznej Anglii pod koniec średniowiecza i na początku czasów nowożytnych. Wywóz wełny wzrósł od czasów Edwarda III i stał się następnie monopolem angielskiej Kompanii Składowej. w sukiennictwie angielskim XIV i XV w. Jednocześnie ze wzrostem Londynu. rekrutujących się sposrod kupców lub zamożniejszych producentów. Zamknięcie lub utrudnienie drogi do mistrzostwa sprawiło. czynnikiem sprzyjającym czeladnikom w ich walce był tak wyraźnie odczuwany w Anglii w drugiej połowie XV w. to przede wszystkim Lincoln i York. York i Coventry. Bristol. jak i osłabieniem wytwórczości flamandzkiej. zwłaszcza tkacze. miejskich i wiejskich. W angielskim sukiennictwie oraz w mniejszym stopniu w innych dziedzinach produkcji zaczęły wytwarzać się elementy manufaktury. odpływ biedoty do nowych centrów produkcji. produkujących znaczniejsze ilości tekstyliów i zatrudniających siłę najemną w drobnej manufakturze rozproszonej. co wiązało się zarówno z uzyskaniem przez Anglików dostępu do rynków bałtyckich (w Gdańsku powstała w 1391 r. Pojawiły się pewne formy nakładu. nie skrępowane w tym stopniu. brak rąk do pracy oraz duża solidarność czeladników. wystąpiły elementy stosunków wczesnokapitalistycznych. Bristolu czy Southampton i niektórych innych ośrodków sukienniczych. faworyzujące mistrzów i utrudniające czeladnikom awans. Prawie wszystkie wsie zajmowały się tu przędzeniem i tkactwem. którzy uzależniali się od przedsiębiorców. Mimo prób ze strony cechów ograniczenia sukiennictwa wiejskiego i stosowanych przez wiele miast brutalnych metod sukiennictwo wiejskie nadal rozwijało się w XV w. Pod koniec XIV w. a producenci zobowiązywali się sprzedawać im gotowe produkty lub półfabrykaty po niskiej . a ponadto coraz poważniejszego znaczenia nabiera produkcja sukna na wsi. stanowiących dawniej ważne ośrodki przemysłu sukienniczego. że angielscy czeladnicy stali się odrębną grupą społeczną. podupadło w XV w. angielska wytwórczość sukiennicza wykazywała ogromny rozwój. a niektóre z nich stały się poważnymi ośrodkami produkcji sukna. w mniejszym stopniu opanowanych przez cechy. wiele innych miast. Trzeci.. zaszły ważne zmiany w zakresie organizacji sukiennictwa angielskiego. Mimo iż przewaga mistrzów w cechach była absolutna i po ich strome stały władze miejskie. przede wszystkim w zachodniej Anglii. Napływ wykwalifikowanych tkaczy miejskich na wieś stanowił istotny bodziec dla rozwoju tej formy sukiennictwa. angielska faktoria handlowa). Powoli do tego samego poziomu zepchnięci zostali ubożsi mistrzowie. W okresie tym wyłoniła się zwłaszcza w zachodniej Anglii grupa sukienników. najsłabiej rozwinięty.ważności okręg miał swe centrum handlowe w Londynie i obejmował hrabstwa: Kent. Do najważniejszych ośrodków jego produkcji należą: Salisbury. U schyłku XIV w. Coraz większą rolę w produkcji sukna zaczęli odgrywać kupcy-nakładcy. co miejskie. Przyczyniła się do tego w znacznej mierze konkurencja rzemiosła wiejskiego. Surrey i Essex. mniej związaną z domem mistrza. siły wodnej i posiadali odpowiednie warunki do falowania tkanin. Kupcynakładcy rozdawali chałupnikom wiejskim na kredyt surowiec. licznymi ograniczeniami cechowymi. gdzie jego producenci korzystali z bogatych zasobów wełny. sukno stanowiło tylko 8%. Najpierw wyodrębniała się wyspecjalizowana warstwa kupiecka. worków wełny i 122 tyś. sztuk sukna. W połowie XIV w. elitarna organizacja handlowa. Obok hanzeatów poważny był udział kupców flamandzkich oraz włoskich. Szczególnie ważne znaczenie w rozwoju angielskiego handlu zagranicznego od początku XV w. odegrała wspomniana już angielska kompania kupiecka Kupców Ryzykantów (Merchants Adventurers). worków. Dla połowy XVI w. O ile dawniej głównym artykułem wywozu była wełna. do której dostęp potrafili zastrzec sobie jedynie członkowie gildii kupców bławatnych i kupców sukienników. Wyłonienie się zorganizowanych interesów kupieckich w miastach przybierało zwykle dwie równolegle rozwijające się formy. Porównanie danych liczbowych odnoszących się do wywozu wełny i sukna z Anglii w XIV—XV w. Brabancji i Flandrii. worków wełny i ok. 9 tyś. Anglia wywoziła rocznie ok. eksport sukna zaś wzrósł do ok. zwłaszcza w zakresie wywozu sukna do Holandii. Odrywała się ona od produkcji i tworzyła organizacje handlowe. sukno i wyroby wełniane stanowiły ponad 80% całości eksportu angielskiego. uzyskała na wyspie sporo przywilejów handlowych i sprzedawała sukno angielskie na rozległym obszarze rejonu Morza Bałtyckiego i Północnego. a 8% wełna. proporcje dokładnie się odwróciły: 92% tego eksportu stanowiło sukno. a wełna 92% wartości wywozu obu tych produktów. a ponadto pewna liczba synów szlacheckich. Obok samych Anglików duży był w nim udział kupców obcych. 5 tyś. TENDENCJE OLIGARCHICZNE W MIASTACH W XIV I XV WIEKU Podobnie jak i w innych krajach wystąpiły w Anglii w rozwoju cechów i gildii średniowiecznych tendencje oligarchiczne. zwłaszcza należących do niemieckiej Hanzy. skąd szedł on następnie na Morze Śródziemne. odpowiednie dane wynosiły: 5 tyś. W połowie XV w. posiadających przywilej omijania angielskiego składu w Calais i bezpośredniego załadowywania towaru w Southampton. W połowie XVI w. sztuk rocznie. pod koniec średniowiecza sukno zdecydowanie zajmuje jej miejsce w eksporcie angielskim.cenie. rekrutująca się w Anglii często spośród zamożniejszych rzemieślników.. która od XIV w. że w połowie XIV w. można przyjąć. Pod koniec pierwszej połowy XVI w. 50 tyś. Przyjmując. że wartość jednego worka wełny równała się dwom sztukom sukna. Wzmagająca się wytwórczość sukiennicza wiązała się ściśle z rozwojem wywozu sukna. sztuk sukna. wywóz wełny spadł do ok. Następnie te nowe organizacje handlowe szybko zdobywały dominację nad władzami miej- . najlepiej ukazuje tendencje zachodzące w angielskim przemyśle tekstylnym. które z kolei zaczęły monopolizować jakąś dziedzinę handlu hurtowego. 32 tyś. popadając w coraz większą zależność od kupców sukiennych. zwłaszcza w okresie szybkiego wzrostu znaczenia kupiectwa angielskiego w związku z rozwojem handlu zagranicznego. Pozycja tkaczy i innych rzemieślników sukiennych stawała się coraz słabsza. złożona przede wszystkim z tej części kupiectwa. Livery Companies (m. ale i na władzę polityczną w miastach. Interesujący jest przykład Coventry. gdzie gildia kupiecka po wykluczeniu rzemieślników opanowała rządy w mieście.). Od XIV w. dążącą do pozbawienia rzemieślników przywileju prowadzenia handlu hurtowego. niezdolne były do jednolitej wspólnej akcji i w wyniku walki z patrycjatem miejskim zostały uzależnione od władz miejskich. Pod . tzw. silnie początkowo zwalczane przez kupiectwo stojące na czele samorządu miejskiego. stawała się coraz bardziej organizacją ekskluzywną i zamkniętą. rezygnując niejednokrotnie z pracy warsztatowej. składała się z kupców btawatnych i kupców sukienników. przywileje korporacyjne pierwsza ze słynnych kompanii branżowych. którzy wykorzystując swą władzę podporządkowali sobie rzemieślników trudniących się wykańczaniem sukna. korzenni. a także cechów słabszych od silniejszych. przywilejów gospodarczych i politycznych przez bogaty patrycjat przybierał w Anglii różne formy. Było to zresztą w XV w. stanowiących domenę wpływów bogatego kupiectwa po podporządkowaniu sobie przez nie rzemieślników. galanteryjni. wystąpiła w Anglii dosyć wyraźnie tendencja do opanowania organizacji cechowych przez najbogatszych ich członków. złotnicy i in. W niektórych wypadkach gildia kupiecka. skórzani. wywierała coraz poważniejszy wpływ nie tylko na handel. Cechy angielskie. zajmując w nich wszystkie najważniejsze stanowiska i funkcje. rybni. jak i związki kupieckie bardziej wyspecjalizowane. W tytn wypadku elementy silniejsze przejmowały funkcje handlowe. Proces zdobywania w XIV w. która zdobyła sobie monopol w handlu hurtowym. W Londynie uzyskała w XIV w. do której pierwotnie mogła należeć większość mieszkańców z rzemieślnikami włącznie. Zjawisko powyższe miało szczególnie ważne znaczenie dla ukształtowania się struktury społecznej mieszczaństwa angielskiego. funkcje ogólnego zgromadzenia obywateli miejskich zagarnęły sobie instytucje o charakterze elitarnym i arystokratycznym. kupcy blawatni. zwłaszcza gdy działały one w tej samej dziedzinie produkcji. członkowie możnego niegdyś cechu tkackiego ulegli pauperyzacji.skimi i wykorzystywały swe znaczenie do rozszerzenia własnych przywilejów i podporządkowania sobie rzemiosła. Dominująca w 12 londyńskich Livery Companies oligarchia miejska. in. W angielskich miastach XIV w. zjawisko dosyć w Anglii powszechne. krawieccy. solni. Już na początku XIV w. rozwinęły się zarówno organizacje zrzeszające ogół kupców. Grupa rządząca Coventry w XV w. W innych wypadkach czynnikiem opanowującym produkcję stawali się kupcy-nakładcy jako dostawcy surowca i sprzedawcy gotowych wyrobów. z drugiej zaś strony miał miejsce proces uzależniania się mistrzów uboższych od zamożniejszych. sukienni. oświadczył Ryszardowi II. oraz Ryszarda II w 1399 r. który w 1386 r. że król nie przestrzegający praw może być usunięty z tronu. SCHYŁEK WOJNY STULETNIEJ Nasilenie trudności politycznych i konfliktów społecznych. ogół mieszczan został już całkowicie pozbawiony prawa głosowania w wyborach miejskich. Dosyć często. na porządku dziennym był napływ do szeregów oligarchii kupieckiej miast angielskich nowych członków spośród bogatszych majstrów rzemieślniczych i synów szlacheckich. Nie poprawił stosunków w Anglii Henryk IV. W ten sposób już od XIV w. które miały dosyć pieniędzy. Nieudolne rządy Ryszarda II. Detronizacje Edwarda II w 1327 r. osłabiły jeszcze bardziej znaczenie władzy królewskiej i wyzwoliły siły anarchiczne w kraju.. który starając się zjednać sobie poparcie kościoła wydał ostre przepisy przeciwko lollardom. Słabe rządy Ryszarda II i Henryka IV sprzyjały wzrostowi znaczenia Parlamentu. Edward III zobowiązał się jeszcze w 1340 r. który sam był wybierany przez ustępującego burmistrza i rajców. Statut z 1401 r. wnuk Edwarda III i brat Ryszarda II. a mieszkańcy Yorku na opanowanie zarządu miasta przez gildię kupców btawatnych. W Londynie starszyzna miejska rekrutowała się jedynie spośród naj zamożni ej szych mieszczan posiadających poważny majątek wartości ponad l tyś.. że bez zgody Parlamentu nie będzie nakładać nowych podatków. jakie przechodziła Anglia pod koniec XIV w. do króla skargi na elitarny sposób wybierania władz miejskich i na rządy nielicznej oligarchii kupieckiej. funtów szterlingów. Zwłaszcza od XV w. Kierunek ewolucji byt zresztą dwustronny.. by się do niego wkupić.koniec XIV w. Krąg „arystokracji kupieckiej" nie był zamknięty i powiększał się o te przedsiębiorcze i bogate jednostki. Np. Mieszkańcy wielu miast angielskich wnosili w ciągu XIV w. a Henryk IV musiał w 1407 . Henryka IV (1399— — 1413). na rzecz pierwszego z Lancastrów (boczna linia Plantagenetów). zbiegło się z jej niepowodzeniami w wojnie stuletniej. bogaci kupcy angielscy kupowali posiadłości ziemskie i zbliżali się do średniej szlachty. jakie przeżywała Anglia w wojnie stuletniej. przewidywał karę śmierci dla heretyków. mieszkańcy Winchesteru skarżyli się na ucisk narzucony im przez nieliczną grupę czołowych obywateli. ubożsi mieszczanie Newcastle na przemoc gildii kupieckich. dokonywała się w miastach angielskich koncentracja władzy politycznej w rękach oligarchii kupieckiej. Z biegłem czasu mianował ich dożywotnio burmistrz (LordMayor). były niewątpliwie dowodem wzrostu siły i pozycji Parlamentu. Warto dodać. zdetronizowanego w 1399 r. zwłaszcza w XVI w. że zwłaszcza w zakresie spraw skarbowych umacniały się uprawnienia Parlamentu w związku z trudnościami. r. uznać zasadę, że wszelkie projekty ustaw skarbowych muszą być najpierw wniesione do Izby Gmin i dopiero po uzyskaniu zgody Parlamentu mogą być przedstawione królowi przez speakera, czyli marszałka Izby Gmin. W okresie tym Parlament zaczął dążyć również do uzyskania kontroli nad wydatkami państwowymi i w tym zakresie powiększył swoje uprawnienia, potrzebujący bowiem pieniędzy na wojnę królowie angielscy musieli w coraz większym stopniu liczyć się z jego stanowiskiem. Rozpoczęcie nowego, bardziej dla Anglii pomyślnego okresu wojny stuletniej wiąże się z panowaniem syna i następcy Henryka IV, jednego z najświetniejszych angielskich dowódców w tej wojnie, Henryka V (1413— 1422). Podjęcie wojny wypływało nie tylko z przestanek militarnych i politycznych, ale i z chęci odwrócenia uwagi społeczeństwa angielskiego od trudności wewnętrznych, otwarcia przed baronami perspektywy poprawienia ich sytuacji, położenia kresu anarchii i podniesienia autorytetu władzy królewskiej. Okazja do wznowienia działań wojennych była dla Anglii tym bardziej pomyślna, że Francja przeżywała na przełomie XIV i XV w. trudny okres anarchii feudalnej. Po panowaniu słabego i chorego umysłowo króla Karola VI rozpoczęły się we Francji rujnujące kraj walki pomiędzy dwoma stronnictwami, książętami burgundzkimi i orleańskimi. Ci ostatni byli popierani przez swych krewnych, hrabiów Armagnac, od których nazwiska obóz przeciwników Burgundów nazwano Armaniakami. Korzystając z ciężkiej sytuacji wewnętrznej Francji oraz mając poparcie Burgundii, Anglicy wylądowali w Normandii i 25 października 1415 r. Stoczyli z siedmiokrotnie silniejszą armią francuską bitwę pod Azincourt. Bitwa zakończyła się całkowitym pogromem Francuzów, rozbitych przez lepiej zorganizowaną i sprawniej dowodzoną przez Henryka V armię angielską. Klęska pod Azincourt całkowicie zdezorganizowała francuski system obronny i pozwoliła Anglikom na stosunkowo łatwe zajęcie Normandii, a następnie Francji północnej. Szczytem powodzeń angielskich był układ zawarty w 1420 r. pomiędzy Henrykiem V a Karolem VI, z którego córką król angielski się ożenił. Na mocy tego układu znajdujący się pod wpływami Burgundów Karol VI oddał całe państwo najeźdźcom, pozbawiając swego syna dziedzictwa francuskiego. Henryk V miał zostać za życia Karola VI regentem Francji, a po jego śmierci — królem francuskim. Dzięki temu traktatowi Henryk V bez trudu zajął Paryż, a zwołane tam Stany Generalne uznały jego prawa do tronu francuskiego. W 1422 r. umarli obaj królowie walczących ze sobą państw, a wojna toczyła się dalej w sposób coraz mniej korzystny dla Anglii. Wobec małoletności syna Henryka V, Henryka VI (1422—1461), regencję objął ks, Bedford, we Francji zaś walkę kontynuował Karol VII. Cała północna Francja aż do rzeki Loary znajdowała się w rękach angielskich, na południu opór organizował nowy król francuski. Walki rozpoczęły się na nowo w 1428 r. od ataku Anglików na Orlean, stanowiący klucz do południowej Francji. Oblężenie Orleanu stało się punktem zwrotnym w wojnie stuletniej i począt- kiem niepowodzeń Anglików w tej końcowej już fazie zmagań. Zryw patriotyczny ludu francuskiego, upostaciowany w osobie Joanny d'Arc, pobudził wszystkie warstwy społeczne we Francji do energiczniejszej walki z najeźdźcą. Pod naciskiem swoich miast książę burgundzki został zmuszony do zerwania z Anglikami i poparcia Karola VII. W tej sytuacji Anglicy, wyczerpani długą wojną i osłabieni trudnościami wewnętrznymi, wycofali się całkowicie z Francji, zatrzymując tylko dla siebie port Calais. WOJNA BIAŁEJ I CZERWONEJ RÓŻY (1455—1485) Po ostatecznej klęsce w wojnie stuletniej i utracie dawnych rozległych posiadłości we Francji Anglia pogrążyła się na 30 lat w wojnie domowej, prowadzonej pomiędzy wielkimi feudalami i ich zwolennikami popierającymi dwie skłócone ze sobą gałęzie Plantagentów: Yorków i Lancastrów. Od herbów przywódców zwalczających się stronnictw walki te nazwano wojną Białej (York) i Czerwonej (Lancaster) Róży. Nieudolne rządy Henryka VI Lancastra związane z klęską Anglii w wojnie stuletniej, kryzysem wewnętrznym, nasileniem anarchii i walki klasowej sprawiły, że duże nadzieje wiązano ze zmianą dynastii i wstąpieniem na tron domu York. Po wcześniejszych drobniejszych utarczkach faktycznie do pierwszej bitwy między zwolennikami Lancastrów i Yorków doszło w 1455 r. Po stronie Yorków stanęła część wielkich feudałów bardziej rozwiniętej pod względem ekonomicznym Anglii południowej oraz większość nowej szlachty i mieszczaństwa, dążących do wprowadzenia silniejszej władzy królewskiej. Po strome Lancastrów opowiedziała się większość wielkich feudałów, przede wszystkim z północnej Anglii, przyzwyczajonych do dużej samodzielności politycznej i dysponujących poważnymi siłami zbrojnymi. Wojna Dwóch Róż była w istocie walką wielkich rodów feudalnej Anglii o wpływy w królestwie. Dla wielu feudałów wojna ta była pretekstem do rozboju i umocnienia samodzielności politycznej, Należy pamiętać, że po zakończeniu wojny stuletniej w 1453 r. powróciły do Anglii liczne zdemoralizowane oddziały wojskowe angielskich feudałów, a dalej pozbawieni zajęcia żołnierze zaciężni. Stąd też wojna Białej i Czerwonej Róży stała się okresem wielkiej samowoli i bezprawia, okrucieństwa i rozboju. Chociaż z jej powodu cierpiał cały kraj, odbiła się ona szczególnie dotkliwie na losach angielskich rodów feudalnych, na angielskiej arystokracji. W wyniku 30-letnich zmagań uległa ona w dużym stopniu wytrzebieniu, robiąc miejsce dla awansu średniego ziemiaństwa, tzw. gentry, stanowiącego w XVI w. jeden z filarów rządów Indorów, odradzających poprzez zastosowanie absolutyzmu silną władzę Korony. Warto wspomnieć, że już w XV w. został uczyniony przez dwór istotny krok w kierunku materialnego wzmocnienia władzy królewskiej. W Anglii odbywał się od przełomu XII i XIII w. proces podziału domeny królewskiej pomiędzy baronów, którzy doprowadzili do tego, że około połowy XV w. niemal połowa gruntów całego królestwa znajdowała się w rękach szlachty. Dopiero pod koniec XV w. obszar posiadłości królewskich poważnie wzrósł dzięki konfiskatom majątków feudałów zbuntowanych w okresie wojny Dwóch Róż. Nie Korona jednak, lecz kościół był wówczas największym posiadaczem ziemi w Anglii. W połowie XV w. posiadał prawie połowę gruntów, a pod koniec tego wieku w rękach dostojników kościoła znajdowała się jedna trzecia ziemi. Nie sposób jest przedstawić tu bardziej szczegółowo zmiennych kolei wojny Dwóch Róż, w której szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, to znowu na drugą stronę. Po wielu krwawych starciach do Londynu wkroczył Edward z rodziny Yorków i został ogłoszony królem jako Edward IV (1461—1483). Wstąpienie jego na tron nie przerwało walk, pełnych okrutnych mordów i represji na Lancastrach. Zatarg pomiędzy nowym królem a jego głównym stronnikiem hr. Warwickiem otworzył przed Lancastrami możność powrotu na tron. Nie potrafili oni jednak z tej okazji skorzystać, pozwalając Edwardowi IV na rozprawienie się z Warwickiem. Zwycięski Eward IV kazał wówczas zamordować trzymanego w więzieniu Henryka VI Lancastra i jego syna. Pozycję Edwarda IV umacniały poważne dochody czerpane ze skonfiskowanej przeciwnikom politycznym ziemi oraz z przyznanego mu przez Parlament dożywotniego prawa ściągania opłat celnych. W miarę możliwości król obchodził się jednak bez Parlamentu, szczególnie w sprawach finansowych. Opierał się w dużym stopniu na mieszczaństwie, które chętnie wspierało go finansowo, widząc w silnej władzy królewskiej gwarancję przed powrotem anarchii feudalnej. Z drugiej strony król popierał rozwój miast i handlu. Po śmierci Edwarda IV tron przeszedł na jego małoletniego syna, Edwarda V (1483), w którego imieniu władzę pełnił jego stryj Ryszard York. Korzystając z okazji sięgnął on po tron, zamykając Edwarda V wraz z jego młodszym bratem w zamku Tower, gdzie obaj chłopcy mieli na rozkaz stryja zostać uduszeni, Rządy Ryszarda III (1483—1485) wywołały nowe zamieszki, baronowie wysunęli na tron królewski jako swego kandydata spokrewnionego z Lancastrami Henryka Tudora. Rozstrzygająca o dalszych losach Anglii bitwa została stoczona między Ryszardom III Yorkiem i Henrykiem Tudorem 22 sierpnia 1485 r. pod Bosworth i zakończyła się całkowitą klęską okrutnego, lecz nie pozbawionego zdolności politycznych Ryszarda III, który wówczas poległ. Królem Anglii został Henryk Tudor jako Henryk VII. Żeniąc się z córką Edwarda IV Yorka połączył niejako w swej osobie dwie zwaśnione dotąd dynastie, położył kres długiemu okresowi wojny domowej i rozpoczął świetne rządy dynastii Tudorów. KULTURA ANGIELSKA W XIV I XV WIEKU Wiek XIV miał szczególnie doniosłe znaczenie w rozwoju kultury angielskiej. Odegrał ważną rolę w procesie formowania się narodu angielskiego i angielskiej świadomości narodowej. Pod koniec XIV w. i na początku XV w. ukształtował się oparty na dialekcie londyńskim język ogólnoangielski, który w ciągu poprzednich wieków wzbogacił swe słownictwo dzięki wchłonięciu w siebie słownictwa francuskiego i łacińskiego za pośrednictwem zdobywców normandzkich. W XIV w. angielski stał się Już powszechnie przyjętym językiem potocznym i literackim, zaczął wypierać stopniowo z dokumentów urzędowych francuski i łacinę. Wprawdzie już w połowie XIII w. pojawiły się dokumenty pisane po angielsku, jednak dopiero w 1362 r. Parlament uchwalił ustawę nakazującą prowadzenie rozpraw sądowych i wydawanie wyroków w języku angielskim, z zachowaniem jednak Jeszcze pisemnego spisania wyroku po łacinie. W 1363 r. kanclerz otworzył po raz pierwszy sesję parlamentarną po angielsku, a w 1399 r. monarcha pierwszy raz przemówił w Parlamencie w języku narodowym. W szkołach już w połowie XIV w. język angielski zastąpił francuski, z wyjątkiem uniwersytetów, gdzie nadal królowała łacina. W XIV w. widać już wyraźnie coraz bardziej jednolity obraz społeczeństwa angielskiego z zacierającymi się odrębnościami narodowymi, które w wiekach poprzednich tak wyraźnie dzieliły mieszkańców Anglii na normandzkich panów i angielskich poddanych- Wprawdzie jeszcze w XIV w. dworacy i dyplomaci angielscy posługiwali się normandzką francuszczyzną, ale język angielski uchodził już za język naturalny kultury angielskiej na wszystkich poziomach i wywalczył sobie prawa obywatelskie w szkołach, sądownictwie i Parlamencie. Z inicjatywy Wyclifa została też w XIV w. przełożona na język angielski Biblia, co miało nie tylko ideologiczne, ale i kulturalne znaczenie w procesie kształtowania się jednolitej kultury l języka narodowego. Literatura w języku angielskim torowała sobie drogę w walce nie tylko z piśmiennictwem łacińskim, kultywowanym przez kościół i uniwersytety, ale i francuskim, mającym oparcie wśród możnowładztwa i na dworze. W języku angielskim napisał w XIV w. ogromny poemat mistycznosatyryczny pt. Wizja Piotra Oracza (The Vision Concerning Piers the Plowman) William Langland (zm. ok. 1400). Poemat ten nie posiada wprawdzie większej wartości artystycznej, maluje jednak świetnie czasy i nastroje mas ludowych w drugiej połowie XIV w. W języku angielskim pisał najznakomitszy poeta angielski średniowiecza, Geoffrey Chaucer (1340—1400), autor słynnych Opowieści kanterberyjskich (Canterbury Tales), wspaniałej panoramy społeczeństwa i kultury średniowiecznej Anglii. Ten ojciec literatury angielskiej, największy jej poeta przed Szekspirem, znajdował się początkowo pod wpływem dworsko-miłosnej poezji truwerów francuskich. Później silniej oddziałały na niego wzory wczesnorenesansowej literatury włoskiej. Były one nie bez wpływu na dojrzały okres jego twórczości, w którym powstały Opowieści kanterberyjskie, stanowiące niezwykle plastyczny i barwny obraz ówczesnej kultury angielskiej, pełen realistycznych obserwacji obyczajowych i psychologicznych, urzekający żywiołowym humorem i pogodną afirmacją życia. Po zgonie Chaucera nastał na sto z górą lat upadek literatury angielskiej. Następcy nie poszli w ślady Chaucera i zawrócili do wzorów średniowiecznych. Dopiero humanizm stanie się nowym bodźcem dla rozwoju piśmiennictwa angielskiego. Ważną w związku z tym rolę odegrał William Caxton (zm. 1491), który pierwszy wprowadził do Anglii Rękopis angielski z XIV w. wynalazek druku. Z jego drukarni w Westminsterze wyszło w latach 1477— 1491 około 80 ksiąg, wśród nich Opowieści kanterberyjskie. W XIV w. do szczególnie dużego rozkwitu doszła nauka angielska i rozwinęły się uniwersytety. Oksford uzyskał w tym stuleciu 5 nowych kolegiów. Cambridge zaś 7. Oksford ponadto zdołał uwolnić się od nadmiernego wpływu i kontroli władzy kościelnej i świeckiej, co stało się jednym z warunków świetnego rozwoju jego filozofii i nauki, zajmującej samodzielne i krytyczne stanowisko wobec ustalonych autorytetów. Pod względem rozwoju matematyki Oksford zachował swoje przodujące miejsce, uzyskane jeszcze w wieku poprzednim, natomiast w dziedzinie rozwoju filozofii zajmował czołową pozycję na świecie. Rozwój filozofii angielskiej w XIV i XV w. przebiegał w walce z panującą teologią i scholastyką kościelną. Należy tu przede wszystkim wymienić franciszkanina Dunsa Scotusa (zm. 1308), wychowanka Oksfordu, przeciwnika oficjalnej scholastyki kościelnej, wyrażającego nowe tendencje empiryczne i sensualistyczne, ciążenie do zagadnień matematycznych i przyrodniczych, sceptycyzm oraz elementy materialistyczne. Materialistyczne tendencje nominalizmu reprezentował profesor Oksfordu William Ockham (zm. 1349), angielski franciszkanin, wybitny pisarz i uczony. Przez usunięcie z nauki wierzeń niedostępnych rozumowi i doświadczeniu oczyścił Ockham wiedzę z fideizmu. W myśl jego radykalnego empiryzmu nauka traciła łączność z religią, której sfera wiary pozostawała niedostępna dla rozumu. Papiestwo uważał on za instytucję doczesną, a papieżom odmawiał nieomylności. Najwyższym organem duchownym miała być sama społeczność wiernych i wybierany przez nią sobór. Władza świecka i duchowna winny być według Ockhama od siebie oddzielone, szczególnie ostro zwalczał on pretensje papieży do ingerowania w sprawy doczesne. Absolutyzm papieski uważał za Fragment bitwy z okresu wojny Dwóch Róż nieusprawiedliwiony i szkodliwy dla chrześcijaństwa. Władzę suwerenną i własność prywatną wywodził z natury ludzkiej. Również działalność filozoficzna Ockhama była zdecydowanie opozycyjna w stosunku do ortodoksyjnej ideologii. Jej osią był nominalizm, przekonanie, że realnie istnieją tylko jednostkowe rzeczy. Udoskonalił on metodę indukcyjną, otworzył nowe perspektywy dla rozwoju fizyki. Warto podkreślić, że rozważania angielskich uczonych XIII i XIV w. na tematy kosmologii i przyrody nie miały tylko teoretycznego charakteru, lecz posiadały wyraźny związek z badaniami eksperymentalnymi. Widać to było już wyżej u Rogera Bacona. Zwolennikiem związku między teorią a eksperymentem był również w XIII w. Michael Scott, piszący, że każda z nauk praktycznych jest przejawem odpowiadającej jej nauki teoretycznej. Podobnego zdania był w tym czasie Robert Kilwardby, który podkreślał, że nauka dbać winna o praktyczne rezultaty. Dodajmy, że w XIV w. w Oksfordzie prowadzone były specjalne kursy astronomii, a studenci tamtejszego Merton College dokonywali obserwa- cji astronomicznych. Jednym z wyników tych obserwacji był rozwój trygonometrii. Uczeni angielscy John Maudith i Richard z Wallingford zapoczątkowali ówcześnie zachodnią trygonometrię oraz ulepszyli niektóre przyrządy astronomiczne. Rozwój meteorologii wiele zawdzięczał Williamowi Merlee z Oksfordu z pierwszej połowy XIV w., a innemu uczonemu oksfordzkiemu tego okresu, Williamowi z Heytesbury, kinetyczną definicję różnych form ruchu. Można zauważyć, że empiryzm i praktyczny charakter nauki angielskiej, tak wyraźny w późniejszym świetnym rozwoju przyrodoznawstwa, ma swoje bardzo średniowieczne parantele i genealogię. Londyn w XV w. Na pierwszym planie zamek Tower Nie jest przypadkiem, że w XIII i XIV w. Oksford odegrał tak wybitną rolę w rozwoju filozofii i nauki. Była już wyżej mowa o Johnie Wyclifie w związku z jego antyklerykalną ideologią i znaczeniem, jakie miała ona w szerzeniu się antyfeudalneJ ideologii w XIV w. Należy jeszcze dodać, że Wyclif odegrał pewną rolę w rozwoju teologii, a jako profesor Oksfordu wywarł wpływ na krzewienie się w tym ośrodku wolności myśli i krytycznego podejścia do najbardziej nawet religijnych zagadnień, dzięki czemu stał się jednym z prekursorów prereformacji w Europie. Wiek XV, będący widownią tak niszczącej wojny Dwóch Róż i anarchii politycznej, walki kościoła z opozycją i herezją (na uniwersytetach stosowano wówczas represje wobec zwolenników Wyclifa, którego książki palono, a życie uniwersyteckie poddawano kontroli kościelnej), nie stanowił na ogół regresu w rozwoju uczelni angielskich. Było w tym czasie czynnych w Anglii około 200 szkół, Henryk VI ufundował słynną szkołę w Eton oraz znane kolegium w Cambridge — King's College. Ponadto Cambridge uzyskał dalsze 4 kolegia w XV w. i w coraz poważniejszym stopniu, zwłaszcza od czasu Tudorów, zaczął rywalizować z Oksfordem w dziedzinie nauki. Również i Oksford otrzymał w XV w. kilka nowych kolegiów, cieszył się jednak w tym czasie mniejszym poparciem dworu ze względu na radykalne poglądy głoszone tam od czasów Johna Wyclifa. Od drugiej połowy XV w. zaznaczyły się na uniwersytetach angielskich, zwłaszcza w Oksfordzie, poważniejsze zainteresowania humanizmem. Studia klasyczne, rozwijane jeszcze przez Roberta Grosseteste czy Johna z Salisbury, zdobywały sobie teraz w Oksfordzie coraz więcej zwolenników, na długo przedtem zanim John Colet, William Grocyn i inni uczynią z niego ważny ośrodek literatury i nauki humanistycznej na przełomie XV i XVI w. Obok Oksfordu i Cambridge istniały jeszcze od XIV w. w Londynie specjalne szkoły prawnicze, tzw. Inns of Court, szkolące przyszłych prawników i urzędników (Lincoln's Inn, Gray's Inn, Inner Tempie i Middle Tempie). Były to w istocie pierwsze zawodowe studia wyższe dla świeckich i obok prawa nauczały historii, teologii, muzyki, a nawet tańca. Wieki XIV i XV były widownią dalszego rozwoju architektury, a zwłaszcza ewolucji gotyku, który nabierał na wyspie w tym czasie coraz bardziej oryginalnych cech. Późny gotyk, we Francji będący już raczej okresem regresu, stał się w Anglii wyrazem aspiracji narodowych architektury angielskiej i przyniósł wiele nowych rozwiązań. Szczególną cechą późnego gotyku angielskiego (panował on na wyspie aż do połowy XVI w., znacznie dłużej niż na kontynencie) było rozwinięcie wachlarzowego sklepienia, rozbicie sklepienia siatkowego, nieraz całkowita rezygnacja ze sklepienia kamiennego i zastąpienie go drewnianym płaskim stropem itp. Odrzucając wybujałość form ,,ozdobnego gotyku" (por. wyżej), charakterystycznego dla XIV w., przyjęła Anglia w XV w. bardziej uproszczoną formę w postaci stylu pionowego (perpendicular style). Sklepienia straciły w nim swoją wyniosłość i przybrały kształt spłaszczony, zbliżony w przekroju do łuku Tudorów. Styl ten odznaczał się prostotą, charakterem geometrycznym, pewnym chłodem. Był też tańszy w konstrukcji od wyszukanego stylu ozdobnego z okresu poprzedniego. W XIV w. wiele kościołów angielskich otrzymało szklane witraże o coraz bardziej złożonym rysunku, od najwcześniejszych motywów roślinnych, poprzez sceny z życia rycerskiego aż do form heraldycznych, które również zostały utrwalone w rzeźbie kościelnej. Obok kościołów rozwijało się w Anglii że jest synem Edwarda IV. zwłaszcza od czasu zwycięstwa nad Hiszpanią w 1588 r. wznoszono pałace i rezydencje możnych z kamienia i cegły. który pod pretekstem. VI. Małżeństwo Henryka VII. ograniczonego dążeniami i interesami przechodzących ważne przemiany klas średnich. MONARCHIA PIERWSZYCH TUDORÓW 1558) (1485— UMOCNIENIE MONARCHII ANGIELSKIEJ NA PRZEŁOMIE XV I XVI WIEKU ZWYCIĘSTWO pod Bosworth i uznanie przez Parlament królem Henryka VII (1485—1509) zakończyło krwawą wojnę Dwóch Róż oraz długi okres anarchii i rozprzężenia. a następnie rzekomym . Stąd też zdaniem wielu historyków angielskich rok 1485 stanowi granicę pomiędzy klasycznym średniowieczem a historią nowożytną Anglii. z Elżbietą York połączyło w 1486 r. stając się symbolicznym zakończeniem krwawych zmagań magnatem o tron. Zapoczątkowało jednocześnie szczęśliwe w sumie dla Anglii rządy dynastii Tudorów (1485—1603). Zakończenie wojny Białej i Czerwonej Róży nie uśmierzyło całkowicie rywalizacji i spisków. absolutyzmu królów. prawa do sukcesji obu zwaśnionych rodów. przedstawiciela gałęzi Lancastrów. Lambert Simnel. będące widownią nie tylko poważnego wzmocnienia władzy centralnej i reorganizacji administracji. okres budowy absolutyzmu Tudorów. Nie od razu udało się Henrykowi VII przywrócić Anglii całkowity spokój i stworzyć odpowiednie warunki do reorganizacji osłabionego długim okresem wojen i anarchii państwa. awansu klas średnich i politycznego wzrostu Anglii. które znalazły w nowej dynastii sojusznika i rzecznika. z Francji. budownictwo świeckie.w XIV i XV w. popieranych częstokroć z zagranicy. Z Irlandii właśnie przybył w 1487 r. Szkocji i Irlandii. reformacji i ważnych przemian w kulturze angielskiej. ale również coraz szerszej ekspansji handlowej szybko bogacącego się kupiectwa angielskiego. Zaczął się odtąd nowy etap w dziejach Anglii. Sytuacja ta zmusi Tudorów do porzucenia dotychczasowej ekspansywnej polityki Anglii we Francji i do zastosowania w stosunku do Europy zasady równowagi siły (balance of power). Niderlandy zaś wpadły stopniowo w ręce Habsburgów i w ten sposób znacznie mniej korzystnie dla Anglii zaczęły się kształtować stosunki z tak dla niej gospodarczo Ważnym terytorium. po przegranej bitwie. Ujęty w 1497 r. unaoczniło słabość polityczną Anglii na progu rządów Tudorów. burgundzcy władcy Niderlandów. umożliwiających jej dawniej podejmowanie ofensywnej polityki na kontynencie europejskim. utraciła Anglia ostatecznie w wyniku wojny stuletniej resztę swoich posiadłości (z wyjątkiem Calais) tak niegdyś rozległego jej władztwa we Francji. i znalazł poparcie w Irlandii. Szkocji i Francji. który zapobiegałby powstawaniu większej przewagi jednego mocarstwa i umożliwiał Anglii odgrywanie roli czynnika przeważającego szalę polityki na korzystną dla Anglii . młodszy syn Edwarda IV. zostało ostatecznie włączone Henryk VII do Korony francuskiej. Wystąpił on w 1492 r. Wystąpienie obu samozwańców. jako rzekomy Ryszard York. W 1477 r. został jednak przez Henryka VII pobity. że w 1453 r. W 1492 r. został następnie stracony. u ks. księstwo Bretanii. Szkocji. a więc polityki dążącej do utrzymania takiego układu stosunków przez popieranie słabszych państw.Edwardem Warwickiem. mających poparcie Irlandii. Drugim samozwańcem okazał się Perkin Warbeck. Przypomnijmy. naturalni sojusznicy Anglii. musieli odstąpić znaczną część Burgundii Francji. Burgundii i we Francji. inny dawny sojusznik Anglii. Anglia straciła stopniowo swych tradycyjnych sojuszników po drugiej stronie Cieśniny Kaletańskiej. zebrał w Irlandii najemnych żołnierzy i po wylądowaniu w Anglii ruszył na Londyn. uzbrojenia i wyszkolenia. wchodziła w porozumienie z irlandzkimi władzami i uzyskiwała niezależność. Z powyższym zagadnieniem wiążą się zmiany w organizacji angielskiej armii która ówcześnie była znacznie słabsza od wojsk wielu krajów europejskich pod względem liczebności. zaznaczyły się już w okresie rządów Jego ojca. córką Ferdynanda i Izabeli. Henryk VII przystąpił do ligi antyweneckiej. zwolenników Yorków. niekorzystnych początkowo dla Anglii po przegranej wojnie stuletniej warunkach. Datująca się od czasów Henryka II kolonizacja Irlandii i objęcie władzy nad skolonizowaną przez Anglików częścią wyspy przez angielską Koronę stały się źródłem walk i konfliktów. Równolegle z procesem celtyzacji lordów następowała feudalizacja celtyckich klanów. gdzie opozycji Yorków sprzyjał stary antagonizm angielsko-irlandzki. bardziej widoczne od czasów Henryka VIII. które w istocie podporządkowywały Irlandię zwierzchnictwu angielskiemu. W 1494 r.stronę. Wprowadził też królewski monopol na artylerię. popierającej pretendentów do tronu angielskiego. Henryk VII w celu przeciwstawienia się akcji Francji. Warto tu podkreślić. rezygnując już z ekspansji na kontynencie. Już za panowania pierwszego z Tudorów rząd angielski po raz pierwszy zaczął poważniej troszczyć się o rozwój marynarki. a z drugiej strony polityka Tudorów. Boulogne. został wysłany do Irlandii Edward Poynings. w związku ze wzrastającym znaczeniem handlu zagranicznego. że w nowym układzie stosunków politycznych. powstawała możliwość zjednoczenia Irlandii w niezależne od Anglii feudalne państwo. dążąca do podporządkowania Irlandii Koronie angielskiej. porozumiewał się z Maksymilianem I (późniejszym cesarzem). Te nowe założenia angielskiej polityki zagranicznej. Wygodną okazją do interwencji stała się polityka zarządzających angielską częścią Irlandii (The Pale) lordów Kildare. Artur. W 1501 r. doszło do umowy Anglii z Hiszpanią w sprawie małżeństwa syna Henryka VII z Katarzyną. skierowanej przeciw Karolowi VIII francuskiemu. próbując nawet bezskutecznie oblegać w 1492 r. in. Na przeszkodzie stanęły jednak ustawiczne walki między lordami i znaczniejszymi wodzami klanów. Wystąpienia Simnela i Warbecka zwróciły uwagę Angin na trudności sytuacji politycznej w Irlandii. a następnie narzucić Parlamentowi irlandzkiemu szereg aktów (są one znane jako Poynings' Acts). W czasie wojen włoskich interwencja angielska wpływała niejednokrotnie na układ sił politycznych na Półwyspie Apenińskim. a po jego śmierci Henryk VIII. Od tego bowiem . Dążąc do dyplomatycznego osłabienia Francji. Anglia coraz większą wagę zaczęta przywiązywać do rozbudowy floty. m. którą poślubił najpierw starszy syn Henryka VII. któremu udało się aresztować i odesłać do Londynu Geralda Kildare'a. W sumie już w polityce zagranicznej Henryka VII zaznaczyła się wspomniana wyżej tendencja umożliwiająca Anglii odgrywanie bardziej czynnej roli dyplomatycznej w Europie w tym nowych. Miejscowa szlachta angielska ulegała procesowi celtyzacji. Thomas Wolsey. Irlandczycy tworzyli wspólnoty rodowe. . w składzie Parlamentu i polityce wewnętrznej Anglii w pierwszej połowie XVI w. a ponadto w zaborczych planach angielskich stanowiła już w epoce elżbietańskiej ważną bazę w walce z Hiszpanią. wywodziła się z klas średnich. ale i umocnienia się Tudorów na tronie angielskim. ród Kildare do poprzedniego znaczenia i stanowiska. „czarną rentę". Stało się to tym łatwiejsze. 5 tyś. syn rzeźnika. kardynał i kanclerz Henryka VIII. Henryka VII i Henryka VIII. Za pierwszych dwóch Tudorów Anglicy umocnili swoje panowanie nad okupowanymi dzielnicami i rozbudowali tam swoją administrację. W Irlandnii aż do początków XVII w. Od samego początku polityka Tudorów szukała więc oparcia w awansujących klasach średnich. Wszelkie uchwały Parlamentu irlandzkiego wymagały teraz do swej ważności zgody króla angielskiego. a jego najbogatsze i najżyźniejsze okręgi najdowały się w angielskich rękach. znaczna część Irlandii pozostawała jeszcze niezawisła. Na urzędy centralne i prowincjonalne wysuwał Henryk VII nie starą arystokrację. Ogromna większość najwyższych nawet urzędników i dygnitarzy obu pierwszych Tudorów. gdy porządek obrad został zatwierdzony przez namiestnika królewskiego i jego Radę. tzw. wodzom irlandzkim. Po unormowaniu w interesie angielskim stosunków w Irlandii Edward Poynings przywrócił zresztą w 1497 r. którzy walcząc pomiędzy sobą osłabiali odporność Irlandii na ekspansję Anglii za Tudorów. Na początku XVI w.czasu Parlament irlandzki mógł się zbierać tylko wówczas. było jeszcze skromniejszego pochodzenia. kraj byt rozdrobniony. krewnych. Henryk VIII uzurpował sobie tytuł króla Irlandii i zmusił feudałów irlandzkich do składania mu przysięgi wierności. klany. centralnych i lokalnych. Tendencja ta zaznaczyła się również w organizacji władz administracyjnych. w średniej szlachcie (gentry) i bogacącym się mieszczaństwie. liczące ok. a ustawy angielskie miały moc obowiązującą również i w Irlandii. jak np. Rządy Henryka VII przyczyniły się w znacznym stopniu do przywrócenia w Anglii porządku i wzmocnienia władzy królewskiej. co było dowodem nie tylko usunięcia już niebezpieczeństwa rywalizacji Yorków. a obszar będący pod panowaniem Anglii (The Pale) płacił nawet wykup. zajmowali się głównie hodowlą i w niektórych okręgach prowadzili na wpół koczowniczy tryb życia. W 1541 r. Słabo rozwinięta gospodarczo i politycznie Irlandia posiadała wielkie bogactwa naturalne. lecz wzbogaconą w służbie królewskiej nową szlachtę. wielu. panowały stosunki feudalno-patnarchalne. które dzielono między naczelników rodzin patriarchalnych wchodzących w skład klanów. kraj rozpadał się w istocie na samodzielne posiadłości wodzów. że w wojnie Dwóch Róż została wymordowana w bratobójczej walce poważna część starej feudalnej arystokracji i osłabiony został element możno-władczy. W XVI w. W posiadaniu klanow znajdowały się znaczne obszary gruntów. Henryk VIII skasował „czarną rentę" i ograniczył rolę Parlamentu w Dublinie. Mógł być on zwoływany tylko za zgodą króla angielskiego i omawial wyłącznie ustawy rozpatrzone uprzednio w Londynie. W pierwszej połowie XVI w. kosztów polityki zagranicznej dążącej do utrzymania równowagi sił w Europie. doświadczenia i samodzielności. Stopniowo jednak zamieniała się w narzędzie władzy absolutnej Henryka VIII jako sąd do spraw o zdradę stanu. Jako najwyższy trybunał sądowy. nadużycia urzędników. jedynie wówczas. Jak i skutków rewolucji cen. Izba Lordów. unikając przy tym zbytniego uzależniania się od Parlamentu. Miały one przede wszystkim kompetencje sądowe w sprawach karnych. Źródłem dochodów skarbu królewskiego stało się lepsze zagospodarowanie domen. przyczyniały się do zapewnienia tam większego bezpieczeństwa i ładu. W 1487 r. wojny z Francją i Szkocją) wymagały od króla większego liczenia się z opinią podatników. Izba Gwiaździsta przyczyniła się wydatnie do wzmożenia autorytetu królewskiego i złamania opozycji możnych feudatów. Kornwalią i hrabstwami północnymi. składający się z członków Rady Królewskiej i sędziów. najbliżsi doradcy królewscy zarządzający głównymi resortami administracji centralnej. Absolutyzm Tudorów zaznaczył się od czasów Henryka VII również w stosunku przedstawicieli tej dynastii do Parlamentu. Napływ złota i srebra z Ameryki wpłynął na zwyżkę cen. rozpatrywał sprawy polityczne. co dawało rządowi natychmiastowe zyski. a przede wszystkim przestępstwa przeciwko królowi. w której skład wchodzili sekretarze stanu. stały się założone przez Henryka VIII: Rada Północy (Councii of the North) i Rada Walijska (Councii in the Marches of Wales). Dopiero na progu panowania Elżbiety l nastąpiła stabilizacja cen. który w poprzednich stuleciach wywalczył sobie prawo uchylania podatków. powodując drugiej strony zwyżkę cen i dalsze obniżki wartości pieniądza. który był zwoływany raczęj rzadko. która dawniej . zwany tak od malowidła na stropie komnaty. W obliczu kryzysu finansowego Henryk VIII znajdzie nowe źródła dochodów przede wszystkim w zagarnięciu dóbr kościelnych. Uporządkowane przez Henryka VII finanse kraju ulegną osłabieniu i szybkiemu wyczerpaniu za Henryka VIII na skutek rozrzutności dworu. Wzrastający zakres kompetencji uzyskiwała zreorganizowana przez Henryka VIII Tajna Rada. nad Walią. Parlament był w istocie posłusznym narzędziem władzy królewskiej i dopiero w epoce elżbietańskiej nabrał większej dojrzałości politycznej. a ponadto w polityce inflacyjnej psuciu monety. powiększonych znacznie na skutek konfiskaty dóbr przeciwników politycznych i kar pieniężnych ściąganych z całą systematycznością. Czynnikiem wzmacniającym w istotny sposób władzę królewską były jej silne podstawy finansowe. został on zreformowany i przekształcony w stałą instytucję. gdy ważne sprawy polityczne (np. w której się zbierał.Czynnikiem wzmacniającym władzę królewską stał się rozwinięty przez Henryka VII z Tajnej Rady (Privy Councii) Sąd Izby Gwiaździstej (Court of Star Chamber). Instytucjami mającymi umacniać władzę króla Anglii nad ziemiami położonymi na krańcach państwa i przez dłuższy czas zdradzającymi tendencje odśrodkowe. nie dając równocześnie zwyżki dochodów. Henryk VII dbał o finanse państwa. uczestnik pierwszej angielskiej wyprawy na poszukiwanie północno-wschodniej drogi do Indii w 1533 r. Rozwojowi tak bardzo podupadłych w poprzednim okresie zagranicznych stosunków handlowych służył zawarty przez Henryka VII traktat z Niderlandami (Intercursus magnus) w ł496 r. Ula śródziemnomorskiego zaś handlu Anglii duże znaczenie miały zwłaszcza traktaty z Florencją. Następna wyprawa Cabota z 1498 r. otwierał poważne możliwości dla rybołówstwa angielskiego na wodach koło Islandii. po długim okresie załamania. Sebastian. a dalej reprezentantów miast. statutu. (Intercursus maius) rozciągał korzystne warunki sprzedaży sukna i na Flandrię. Ponieważ zarówno nowa szlachta średnia (geniry). w którym obok arystokracji średniozamożna szlachta zajmowała najwyższe godności. składała się w XVI w. Jest cechą szczególną absolutyzmu Tudorów. a traktat z Danią z 1490 r. Na wzrost popularności Tudorów wpłynęła też polityka gospodarcza Anglii. W kilka lat . na którego mocy dekrety i rozporządzenia królewskie miały mieć moc obowiązującą na równi z ustawami Parlamentu. będącego warunkiem wzrostu zamożności kupiectwa i rzemiosła. in. czyniąc z nich narzędzie swej władzy. rozwijać na tle ostrej konkurencji i walki z Hanzą niemiecką. który otwierał przed Anglią większe możliwości wolnego wywozu sukna oraz korzystne warunki jego sprzedaży. Wzmocnienie administracji centralnej nie zmniejszało w sposób zasadniczy samorządu lokalnego. Udział w wyprawie wziął również urodzony już Anglii jego syn. Nowej Szkocji i stałego lądu Ameryki Północnej na rok przed Kolumbem. przypadł początek wielkich odkryc geograficznych. otwierając i przed żeglarzami angielskimi perspektywy dalekich podróży. Spośród niej mianowano sędziów pokoju.. wzrastało znaczenie Parlamentu i samorządu lokalnego w atmosferze współpracy z Koroną. Izba Gmin złożona była z przedstawicieli hrabstw. które w tak zasadniczy sposób zmieniły położenie Anglii w świecie z peryferycznego na centralne. stanowiących główną ostoję władzy lokalnej w hrabstwach. doprowadziła do odkrycia m. której efektem było zapoczątkowanie północnej drogi do Moskwy. Inny traktat handlowy z 1505 r. dotarła do wybrzeży amerykańskich położonych bardziej na południe. wyruszyła z Bristolu na poszukiwanie północno-zachodniej drogi do Indii angielska wyprawa pod owodztwem pozostającego na służbie angielskiej genueńskiego żeglarza Johna Cabota (Giovanni Caboto). jak i bogacące się mieszczaństwo popierali politykę nowej dynastii. Na czasy Henryka VII i przełom XV i XVI w.. że dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej nie starali się likwidować starych instytucji. Również angielski handel bałtycki. z przedstawicieli arystokracji wzbogaconej dzięki darowiznom królewskim i pochodzącej z szeregów nowej szlachty. W 1497 r. Poważne ograniczenie uprawnień Parlamentu stanowiło uchwalenie przez Izbę Gmin w 1537 r. Wyprawa Johna Cabota z 1497 r.. która od czasów Henryka VII wyraźnie dążyła do popierania rozwoju handlu zagranicznego.skupiała buntownicze możnowładztwo. zaczął się coraz lepiej od początku XVI w. wybieranych przez właścicieli ziemskich {freeholders} posiadających dochód nie mniejszy niż 40 szylingów rocznie. Włochy. Yeomeni zasiadali w sądach przysięgłych i byli powoływani do pełnienia funkcji konstabla (constable). tzw. wyzwoleni pod koniec średniowiecza z osobistej zależności i wypływających z niej obowiązków w toku zanikania poddaństwa w Anglii. Na przełomie XV i XVI w. górnictwa i żeglugi. Lordowie posiadali część ziemi w swym bezpośrednim użytkowaniu. posiadających do 120 akrów ziemi uprawnej. płacący lordowi nieznaczną rentę i swobodnie rozporządzający swoim gruntem. PRZEMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE Anglia wchodziła w XVI stulecie — będące w swej drugiej połowie okresem tak bujnego jej rozwoju gospodarczego — jako kraj wyczerpany wojnami XV w. jeszcze w okresie zwalniania chłopów od poddaństwa. commons). tzw. chłopi osobiście wolni. rozpoczęta się ewolucja gospodarcza Anglii. Użytkowali ziemię pańską na zasadzie zwyczaju dworskiego i tradycyjnych uprawnień. Nie wolno mu było jednak bez zgody pana przekazywać gruntu w spadku dzieciom lub sprzedawać go. tzw. Przedstawiona wyżej struktura wsi angielskiej.. Już jednak pod koniec XV w. a bogaci chłopi. rezerwę.. 60% ludności wiejskiej). Istniała wreszcie grupa całkiem drobnych dzierżawców. Ogólnie biorąc. gospodarstwa chłopskie miały charakter gospodarstw samodzielnych. której dawna manorialna organizacja uległa już rozkładowi. która przyniesie w XVI w. którą mogli uprawiać za pomocą pracy najemnej lub wydzierżawiać głównie w formie oddzielnych działek chłopskich. Pewien niewielki procent ludności wiejskiej stanowili jeszcze wspomniani \\xz. tak duże i korzystne zmiany w zakresie rolnictwa.. Również pod względem zaludnienia blisko 4-milionowa Anglia znacznie ustępowała Francji. Cieszyli się oni również prawami politycznymi. yeomen. Niemcom czy Hiszpanii i innym krajom europejskim. jeden z filarów — obok gentry i kupiectwa — monarchii.freeholders'\yeomen. Copyholder był dziedzicznym lub dożywotnim dzierżawcą swej działki. obowiązanym do płacenia czynszu pieniężnego i świadczenia bardzo niewielkich posług (głównie przewóz). stanowili klasę pośrednią pomiędzy chłopstwem a szlachtą. leaseholders. jak Niderlandy. osiadłych w obrębie wielkiej i średniej własności ziemskiej. sukiennictwa. nie posiadający wcześniej nagromadzonych bogactw. Przeważali copyholders (ok. urzędnika policyjnego strzegącego porządku i miru królewskiego.później utworzyli kupcy z Bristolu kompanię do eksplorowania nowo odkrytych ziem (The Company Adventurers to the New Found Land). Anglia była krajem wolnych chłopów. którzy uprawiali ziemię na podstawie czasowej umowy z feudałem bez żadnego trwalszego do niej prawa. ustalonych przeważnie w XIV w. Ponadto gromada wiejska dysponowała wspólnymi użytkami. jak np. opartej w średniowieczu . Freeholders stanowili mniejszość chłopstwa angielskiego na początku XVI w. bądź zagrodniczych. czy intensywnego przemysłu i handlu. należeli do warstwy awansującej w epoce Tudorów. głównie w formie pastwisk (tzw. Najbardziej znaną metodą wyzyskiwania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim był system tzw. Z koniunktury na produkty rolne korzystali też lordowie. których wełna znajdowała korzystny zbyt w związku z rozwojem sukiennictwa i eksportu sukna angielskiego. Rozwijający się przemysł manufakturowy nie mógł wchłonąć całej masy wywłaszczonych chłopów. że większe gospodartwa dążyły do rozluźnienia związków z gromadą. zaczęła od początku XVI w. Bogaciła się w związku z tym średnia szlachta (gentry). Przeciwko nim wydawali Tudorzy okrutne prawa już od czasów Henryka VII. pozwalały żebrać tylko ludziom starym i niezdolnym do pracy. których sytuację pogarszały jeszcze lichwiarskie często warunki przy spłacie zadłużenia. cel był już zupełnie inny. zwłaszcza w południowej części Anglii. żądając od soadkobierców gospodarstw copyholderów wysokich opłat i stosując krótkoterminowe dzierżawy. Zaznaczył się różnicowania wśród drobnych i średnich gospodarstw chłopskich oraz wstawania dużych gospodarstw zamożnych chłopów przy równoczesnym wpadaniu w ruinę gospodarstw małych. Chodziło o utworzenie dużych obszarów pastwisk do hodowli owiec. O ile jednak początkowo ogradzanie miało na celu komasację gruntów ł usprawnienie gospodarki. Prawo pozwalało odbierać włóczędze dzieci i zatrudniać je jako uczniów do ok. stanowiący ważny element zjawiska pierwotnej akumulacji kapitału. ogradzania (enclosures). po raz trzeci zaś szedł Już na stracenie. 20 roku życia. Konsekwencje grodzenia stały się katastrofalne dla małych gospodarstw chłopskich. toteż tłumy ludzi bez pracy.S" za samowolne porzucenie pracy i karą śmierci za trzykrotną ucieczkę. o którym była już mowa wyżej. o tyle w XVI w. nędzarzy i włóczęgów zapełniały miasta i wsie angielskie. Wyzuci z ziemi odchodzili najbiedniejsi chłopi do miast. 7 czego w pierwszym rzędzie korzystały gospodarstwa większe i bardziej utowarowione. Już w związku z tzw. Statut wydany za Edwarda VI przyznawał włóczędze miesiąc czasu na znalezienie pracy. Proces ten byt rezultatem przemian rynkowych wzrostu cen i zapotrzebowania na produkty rolne oraz hodowlane. Włóczęgów młodszych karano chłostą i zmuszano do pracy.. Przytoczone wyżej krwawe ustawy miały zapewnić przemysłowi tanią siłę roboczą i podporządkować dyscyplinie pracy najemnej wywłaszczonych i zrujnowanych chłopów i rzemieślników. brak zabezpieczenia prawnego przed zachłannością panów itp. zamożni chłopi (yeomen). łącznie z wypalaniem na policzku litery . Z drugiej strony rozwijał się proces koncentracji ziemi. a nawet kupcy. nieurodzaje. Po tym terminie tracił on wszelkie prawa i podlegał rozlicznym szykanom.głównie na produkcji zbożowej. ulegać. daleko idącym przeobrażeniom. Ustawy z 1530 i 1536 r. wypływających ze wspólnych ubytków i obowiązków wiejskich. całą armię ludzi . Należy dodać. a masowe wywłaszczane chłopów i ruina wielu rzemieślników stworzyły w XVI w. rewolucją cen znacznie obniżyły się realne płace robotników angielskich. zamieniali się w włóczęgów i żebraków. Włóczęga złapany po raz drugi karany byt obcięciem połowy ucha. nie mający określonego zajęcia.. Należy dodac. Zmuszeni oni byli sprzedawać swoją pracę za niższą nawet płacę.. Protestując przeciwko krzywdzie chłopskiej dostrzegał Morus równocześnie postępowość samego procesu wiodącego do powstania kapitalizmu. zdobyła sobie w Anglii przemożne stanowisko. Owce — pisał Morus — gdzie indziej „stworzenia tak łagodne. że począwszy od Henryka VII nigdzie na świecie produkcja kapitalistyczna nie uporała się tak bezwzględnie z tradycyjnymi stosunkami w rolnictwie. zwłaszcza w hrabstwie Kent. a wynagrodzenie wynosiło zaledwie kilka pensów dziennie. był obowiązany pracować u gospodarza bez prawa odejścia przed ukończeniem terminu umowy. ze dzień pracy trwał od 5 do 8 wieczór. dużej części średniowiecznej arystokracji oraz przemiany społeczno-gospodarcze XVI w. Proces ogradzania i rugowania z ziemi najbiedniejszych chłopów wywoływaly w Anglii różne formy protestu. a więc i droższą wełnę. domy. zakała ojczyzny.. który polegał na przemianie feudalnego władania ziemią na własność burżuazyjną. że każdy człowiek w wieku od do 60 lat. w wielu okolicach Anglii wystąpili chłopi przeciwko grodzeniu. Karol Marks podkreślał nawet. podstawowego angielskiego surowca. miasta pustoszą. a nawet ten i ów opat. już nawet ludzi pożerają. Protestował jedynie przeciwko brutalnym metodom stosowanym przez ten wczesny kapitalizm i krzywdzie mas ludowych.. która wykorzystując sytuację stworzoną przez wyginięcie w XV w. Aby więc nienasycony marnotrawca. jedno w Devon i Kornwalii. mało im tego. na którym w ogromnym stopniu opierał się rozwój gospodarczy Anglii. Przyczyniały się też do tego ustawy królewskie. pola. Przy omawianiu grodzenia kosztem drobnej własności chłopskiej warto zacytować słowa Thomasa Morusa zamieszczone w jego Utopii.pozbawionych środków utrzymania. wszyscy oni nie są zadowoleni z tych dochodów i plonów rocznych. wybuchły dwa wielkie powstania chłopskie na tym tle. za pomocą oszustwa lub gwałtu pozbawia się wieśniaków nawet ich ojcowizny". a zwłaszcza statut terminatorach z 1563 r. a drugie w Norfolk i Suffolk. W 1547 r. a w 1549 r. by występować przeciwko hodowli owiec i zwiększaniu w ten sposób produkcji wełny. . Albowiem gdziekolwiek w waszym królestwie owce dają delikatniejszą. wypędza się dzierżawców. średniej szlachty. mógł w jednym zasięgu ogrodzić sobie płotem kilka tysięcy morgów. Proces rugowania chłopów z ziemi był w Anglii w XVI w. w której w sposób niezwykle ostry potępił ten wielki humanista związane z ogradzaniem bezwzględne metody i gwałty. co leżało w interesie wielkich właścicieli ziemskich i przedsiębiorców. Był daleki od tego. jak właśnie w Anglii. głównym czynnikiem przewrotu agrarnego. Z zagadnieniem powyższym wiąże się kontrowersyjny w historiografii angielskiej problem wzrostu w XVI w. że mimo próżnowania żyją w dostatkach . tam zaraz spieszą wielmoże i szlachta. jakie przynosiły ich przodkom posiadłości ziemskie. doprowadzając czasem nawet do powstań. Postanawiał on. część starej szlachty zmuszona była nawet sprzedać swoją ziemię bogacącej się na tych przemianach gentry i kupcom. pojawiły się w Anglii rozproszone manufaktury sukiennicze. Gentry zwiększyła swój stan posiadania. stały się one szeroko stosowaną formą produkcji w przemyśle wełnianym. a wielu jej przedstawicieli weszło do najwyższych klas społecznych. Nie tylko na wsi. w Norwich i Colchester). W XVI w. miedzi i rudy żelaznej. co jeszcze bardziej podniosło ich pozycję. proces zróżnicowania majątkowego wśród tkaczy i innych pracowników związanych z wyrobem sukna przebiegał o wiele szybciej niż wśród pozostałych rzemieślników. Każdy. obok sukiennictwa prosperowały również i inne gałęzie przemysłu angielskiego. zwaloryzować swe posiadłości. Poważne zyski pochodzące ze wzrastającego popytu na sukna angielskie również zachęcały do inwestowania w produkcję sukna kapitałów nagromadzonych w handlu. a w XVI w. Ponieważ reglamentacja cechowa w sukiennictwie była słabsza niż w innych gałęziach produkcji. W przeciwieństwie do znacznej części starej arystokracji gentry potrafiła przystosować się szybko do nowych warunków. noży i innych wyrobów żelaznych (Birmingham. VII). tendencje kapitalistyczne (o handlu będzie mowa w rodź. pończoch i koronek (w hrabstwie Nottingham). kupcy. wzrosło w Anglii wydobycie ołowiu. której egzystencja opierała się jak dawniej na chłopskiej rencie i piastowanych urzędach. lecz na pozycji majątkowej i pieniądzu. piastowało ważne urzędy i odgrywało znaczną rolę w Izbie Gmin. wyzyskać możliwości zarobków pozarolniczych w handlu. Do nowych warunków gospodarczych nie zawsze potrafiła się na ogół dostosować stara szlachta. cyny. rozwinęła się produkcja mosiądzu. traktującym ziemię jako dogodną formę lokaty kapitału. Liczbę awansującej i bogacącej się nowej szlachty powiększali wzbogaceni chłopi. zagarnęły większość dóbr klasztornych po ich sekularyzacji 1536—1539. która dotkliwie obniżyła wartość renty feudalnej. płótna. w Polsce. przemyśle itp. zamieniając się w klasę właścicieli nowego już typu. nowa szlachta oraz część starej arystokracji nabierały cech coraz bardziej burżuazyjnych. Potrafiły one dostosować się do nowej sytuacji rynkowej poprzez system dzierżaw i grodzenia. W okresie przewrotu agrarnego i rewolucjicen. Pomyślnie rozwijała się produkcja jedwabiu. ci wszyscy. struktura społeczna w Anglii opierała się w istocie nie na pochodzeniu. skóry i wyrobów skórzanych (m. W XVI w. Sheffiełd). a przede wszystkim w przemyśle tekstylnym oraz górnictwie.Przewrót agrarny i rozwój elementów kapitalistycznych pogłębiały rozwarstwienie szlachty. nastawić je towarowo. urzędnicy. którzy zawdzięczali ziemię likwidacji klasztorów. degradacji części starej arystokracji i wywłaszczaniu drobnej własności chłopskiej. ale i w mieście. Inaczej niż np. mógł zostać członkiem warstwy szlacheckiej (gentry). W miarę jak słabły na wsi angielskiej stosunki feudalne i umacniały się elementy wczesnokapitalistyczne. nasiliły się w XVI w. Wobec szybkiego kurczenia się . kto nabył posiadłość ziemską odpowiedniej wielkości. Już w XV w. Procesy te sprzyjały przechodzeniu od drobnej wytwórczości do manufaktury. in. lasów w związku z rozwojem kuźnic i hutnictwa wzrastało wydobycie węgla. że jego pełniejszy rozwój przypadł na okres po rozwinięciu się reformacji. a poezja angielska rozwijać się zaczęła dopiero w epoce elżbietańskiej. we Włoszech czy Francji. KULTURA ANGLII W POCZĄTKACH RENESANSU W porównaniu z Włochami czy nawet Francją rozwój humanizmu w Anglii przypadł na okres późniejszy i nie wywarł zrazu takiego wpływu na literaturę i piśmiennictwo. po okresie wyraźnego upadku. John Colet. Inną cechą angielskiego wczesnego Renesansu była znacznie mniejsza w nim rola sztuk plastycznych niż np. jak to miało na ogół miejsce w innych krajach. Warto też podkreślić. używano do ogrzewania mieszkań. że mimo iż poprzez reformację Anglia silniej zerwała z tradycją średniowieczną niż np. Rysunek Holbeina Pod koniec XV w. to jednak jej piśmiennictwo renesansowe zachowało mocniejsze związki z przeszłością niż w wielu innych krajach. a nie przed jej powstaniem. że purytański rygoryzm nie pozwolił na pełniejsze rozwinięcie się na Wyspie bogactwa form zewnętrznych. w drugiej połowie XVI w. W Anglii dosyć wcześnie nastąpiło związanie haseł humanistycznych z ideologią reformacyjną i tym zapewne należy tłumaczyć. Z drugiej strony warto podkreślić. Francja. że angielski Renesans silniej uwzględniał moralne i poznawcze pierwiastki i nie jest rzeczą przypadku. Nacisk położony na zagadnienia etyczne oraz ideologiczne stanowi oryginalną cechę humanizmu angielskiego. Najwybitniejsze zabytki prozy powstałe na wyspie i mające ogólnoeuropejskie znaczenie zostały napisane po łacinie.. zaczęły się w Anglii szerzyć idee humanistyczne w dużym stopniu pod wpływem kontaktów uczonych i pisarzy angielskich z włoską . jaki nastąpił w tej dziedzinie po śmierci Chaucera. jak w wielu innych krajach Europy. którego już od XIV w. Kontakty te ograniczały się zrazu do wyjazdów młodzieży angielskiej na studia do włoskich uniwersytetów i wprowadzenia w Oksfordzie i Cambridge wykładów z literatury greckiej oraz wiedzy humanistycznej. Z własnych funduszów . które przyczyniały się do rozwoju nowej ideologii na wyspie. Thomas Linacre. a jednocześnie przesiąknięty ideami kultury humanistycznej. posiadali wyraźnie humanistyczne sympatie i wydawali książki. wykładowca Oksfordu.kulturą renesansową. wychowanek Canterbury i Oksfordu. ze swych kazań. zasłużony zwłaszcza w szerzeniu studiów grecystycznych na tej uczelni. Pawła w duchu zasadniczo odbiegającym od interpretacji scholastycznej. Łączyli oni swe uwielbienie dla kulturalnych wartości Odrodzenia z bardzo krytycznym stosunkiem do średniowiecznej ideologii filozoficznej i artystycznej. zwłaszcza jeśli idzie o naukową metodę interpretacji Biblii oraz zdecydowanie negatywną ocenę filozofii scholastycznej. Szczególnie ważna rola w rozwoju humanizmu w Anglii przypadła Johnowi Coletowi (ok. studiujący następnie grekę i medycynę we Włoszech. gdzie uczył greki i praktykował jako lekarz (był lekarzem Henryka VIII). a wielki Erazm z Rotterdamu mieszkał jakiś czas u niego i nazywał Grocyna swym mistrzem. in. wychowankowi Oksfordu oraz włoskich i francuskich uniwersytetów. już jako przeor Canterbury. Wywarł w związku z tym wybitny wpływ na Erazma z Rotterdamu (zetknął się z nim w Oksfordzie w 1498 r. w którym skupili się najznakomitsi na przełomie XV i XVI w. Ogromne znaczenie w szerzeniu się literatury i nauki humanistycznej w Anglii miał rozwój drukarstwa.). które opierały interpretację tekstów Starego i Nowego Testamentu na metodzie historyczno-filologicznej. Zasłynął jako autor prac na temat jezyka greckiego oraz z zakresu medycyny. W ciągu dziesięcioletniego pobytu tam zapoznał się z nauką i sztuką renesansową. Uczniami jego byli najwięksi humaniści: Erazm z Rotterdamu i Thomas More-Linacre ufundował własnym sumptem kolegium medyczne w Oksfordzie oraz katedrę medycyny w Cambridge. Uczniem jego był Thomas Morę. który od 1464 r. John Colet oraz odwiedzający Anglię Erazm z Rotterdamu. 1467—1519). uczynił z tamtejszej szkoły klasztornej ośrodek nowej nauki. Silnym ośrodkiem nowych prądów stał się zwłaszcza Oksford. 1446—1519). zapoczątkowany w 1477 r. a po powrocie z kolebki Renesansu. znalazł obrońcę w arcybiskupie Canterbury. Zarówno Caxton. towarzysz studiów włoskich Linacre'a. jak i inny ówczesny drukarz. Teodor Rood. Gruntownie wykształcony w teologii. Uczniem jego był m. Oskarżony o herezję przez biskupa Londynu. Wychowankiem szkoły w Winchesterze i Oksfordu był William Grocyn (ok. wykładał w Oksfordzie po powrocie z Włoch Listy św. 1460—1524). studiował we Włoszech. Pawła w Londynie zasłynął od 1505 r. Thomas Linacre (ok. Po powrocie do Anglii osiadł w Oksfordzie. humaniści na wyspie. Już w okresie wojny Dwóch Róż nauczał w duchu humanistycznym William Selling z Oksfordu. Jako dziekan katedry Sw. założeniem pierwszej prasy drukarskiej przez Caxtona w Westminsterze. jak William Grocyn. Aby uniezależnić ją od wpływów kleru. Czynny udział w opracowaniu podręczników dla szkoły Coleta wziął Erazm z Rotterdamu. tłumacz wielu zabytków Piśmiennictwa starożytnego na język angielski. Pawła.odnowił w Londynie katedralną szkołę Sw. na miejsce dotychczasowych średniowiecznych programów. zdobycze humanizmu. Thomas Elyot wywarł wpływ na rozwój idei pedagogicznych w Anglii jako autor Księgi zwanej gubernatorem (The Book Named Governor). syn wysokiego urzędnika królewskiego. Zreformowana przez Coleta szkoła katedralna Św. 1490—1546). rozwoju fizycznego i ogłady. a dalej greki. gdzie wykładana była literatura grecka i łacińska. Mimo różnych prześladowań i zarzutów ze strony kleru szkoła Coleta zdobyła sobie wkrótce uznanie w całej Anglii i za jej przykładem zaczęto wprowadzać do szkół angielskich. Ta niezwykle charakterystyczna dla Pierwszej połowy XVI w. Colet przekazał fundusze na jej utrzymanie bogatemu mieszczaństwu londyńskiemu. do których przyjmował zgłaszających się kandydatów bez względu na ich pochodzenie społeczne. opartej na lekturze najwybitniejszych autorów rzymskich. Chociaż zreformowana przez Coleta szkoła formalnie była szkołą katedralną. Przygotowując chłopców przede wszystkim do czynnego udziału w życiu społecznym i politycznym. dialektyka). retoryka. angielskiego oraz programu trmum (gramatyka. Pawła usunęła ze swojego programu ducha średniowiecznego. poświęcając wiele miejsca — zgodnie z tradycjami włoskiego Odrodzenia — na gry i sporty. w której położył nacisk na właściwe przygotowanie przyszłych wysokich . Uczono w szkole łaciny klasycznej. przywiązywała również duże znaczenie do ich wyglądu zewnętrznego. Mimo głębokiego podziwu dla kultury klasycznej pisał Elyot wszystkie swoje dzieła w języku angielskim i na nim pragnął oprzeć nauczanie w szkole. rozmiłowany w literaturze łacińskiej i greckiej. nie podlegała nadzorowi władz duchownych. troska o rozwój kultury narodowej opartej na zdobyczach umysłowych starożytności klasycznej stanowi oryginalną zdobycz angielskiego dorobku naukowo-literackiego w okresie Renesansu. Prawdopodobnie za przykładem szkół Braci Życia Wspólnego w Niderlandach Colet podzielił swoją szkołę na trzy klasy. Propagatorem literatury klasycznej i humanistycznych ideałów wychowawczych był Thomas Elyot (ok. będącej wynikiem mecenatu królewskiego i prywatnego. gdzie znalazł się w kręgu oddziaływania Coleta i Linacre'a. uwagi na temat reorganizacji szkolnictwa miały swoje źródło w zaznaczającym się kryzysie uniwersytetów. urząd kanclerza Cambridge i Oksfordu obsadzany był już przez osoby świeckie i proces przemieniania się obu uniwersytetów z korporacji duchownych na świeckie stawał się coraz wyraźniejszy. Dopiero w 1571 r. oba uniwersytety otrzymały formalnie przywileje korporacyjne. radził nauczanie wszystkich innych przedmiotów wjęzyku angielskim. Podkreślając potrzebę rozwoju umysłowego uczniów. Zalecał też nauczanie robót ręcznych i rzemiosł. które — mimo fundacji czynionych przez Henryka VIII czy kardynała Wolseya — nie stanowiły jeszcze ostoi nowych prądów. Rysunek Holbeina urzędników. Wysuwane w Anglii w pierwszej połowie XVI w. a następnie w londyńskiej szkole . zwany też Morusem. Od połowy XVI w. a ich wychowankowie stanowić będą większość członków Parlamentu i wysokich urzędników państwowych. rola uniwersytetów w społecznym i kulturalnym życiu Anglii stała się bardzo istotna. Najznakomitszym przedstawicielem wczesnego humanizmu angielskiego był Thomas More (1478—1535).Thomas More. a przesunięcie punktu ciężkości w nauczaniu z logiki na gramatykę i retorykę umożliwiło stopniowe wprowadzanie prądów humanistycznych. wzrostu ich samodzielności i zamożności. Zalecając pilne studiowanie łaciny i greki. Pochodził on z zamożnej londyńskiej rodziny mieszczańskiej i otrzymał staranne wykształcenie najpierw w Oksfordzie. dzięki czemu zmniejszyły się w ich życiu wpływy kościelne. zwracał jednocześnie uwagę na rolę wychowania fizycznego. Zwłaszcza w drugiej połowie XVI w. Jednym ze skutków reformacji było podporządkowanie uniwersytetów władzy królewskiej. Wiek XVI był też widownią rozwoju kolegiów uniwersyteckich. był członkiem Parlamentu i sędzią. po łacinie słynne jego dzieło pt. Druga część dzieła zawiera obraz idealnego społeczeństwa. Nieśmiertelną sławę zapewniło Morusowi napisane w 1516 r. jego dom w Londynie stał się jednym z najgłośniejszych ośrodków intelektualnych w ówczesnej Anglii. dworzaninem królewskim. przewodniczącym Izby Gmin. a nawet odrzuceniem wartości moralnych. Przeszedł on różne szczeble kariery politycznej i administracyjnej. zawierające niezwykle głęboką analizę zła społecznego oraz wizję społeczeństwa idealnego. zrezygnował w 1532 r. opartego na komunistycznej . Pod koniec I księgi Utopii napisze: „gdziekolwiek jest własność prywatna. jak Holbein i inni. podskarbim. wskazując na luksus życia zamożnych próżniaków i nędzę ludu pracującego. Ujawniając fakty zbieżności wzrostu bogactw i jednoczesnej nędzy oraz krzywdy mas. Nie mogąc pogodzić się z polityką Henryka VIII. przede wszystkim zatrzymywał się tam na dłużej „książę humanistów" — Erazm z Rotterdamu.Pałac Hampton Court z XVI w. przeszedł More do opozycji. Gdy w tym samym czasie we Włoszech Niccolo Machiayelli opierał w traktacie pt. Często gościł w nim John Colet oraz głośny humanista Jan Ludwik Vives. wybitnym humanistą i uczonym. kanclerzem księstwa Lancaster. ani społecznego dobrobytu". Był Thomas Morus wzorem wspaniałych cnót. Obok uczonych przebywali tam słynni malarze. Morus widział przede wszystkim społeczną sytuację ludzi. ze wszystkich stanowisk. że źródłem zła jest własność prywatna środków produkcji. szczególnie zaś z Jego reformacją. Nikt tak ostro jak on nie dostrzegał i nie piętnował w tym czasie krzywd społecznych. Utopia. osiągnąć wysoką godność kanclerza Anglii. by w 1529 r. gdzie wszystko mierzy się własnością pieniędzy. tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości. opartego na sprawiedliwości społecznej i wysokim poziomie etycznym. doszedł Morus do wniosku. a następnie uwięziony pod zmyślonym zarzutem spisku przeciwko królowi zginął z ręki kata w 1535 r. prawniczej. Książę swą wizję na perspektywach politycznego sukcesu z całkowitym pominięciem. jak np. obowiązku powszechnego i jednolitego wychowania. jak i fizycznej. wśród szlachty i niższego kleru. 1513 r. który spędził znaczną część swego życia w Anglii. W malarstwie angielskim okresu pierwszych Tudorów rozwinęło się głównie malarstwo portretowe. Artyści angielscy jeździli do Włoch raczej wyjątkowo. a i włoscy architekci prawie nie zaglądali na wyspę. Pałace budowano wokół jednego lub kilku dziedzińców. a Renesans zaznaczył się raczej w detalach dekoracyjnych budowli. i to nie całkowicie. Tłumacze i adaptatorzy jego ściśle teologicznych łacińskich dzieł wydawali po angielsku pisma Wyclifa i teksty jemu przypisywane. 1555). Po śmierci Wyclifa nauka jego uległa daleko idącym modyfikacjom. Wzrost ruchu lollardów doprowadził do tego. tzw. palladiańskiego renesansu. architektura pozostała w Anglii nadal gotycka. przechodząc do włoskiego. gdy architektura kontynentalna przeszła już do baroku. który rozwinął się tam w XVII i częściowo XVIII w. W dziedzinie architektury i sztuki wpływy renesansowe przyszły do Anglii później i zaznaczyły się słabiej niż w wielu krajach Europy zachodniej. wszystkich władz. W istocie dopiero na czasy Elżbiety I przypadł w Anglii rozwój architektury renesansowej. 12 tez. na wzór kolegiów uniwersyteckich lub średniowiecznych pałaców kościelnych. dzieło włoskiego kronikarza z Urbino. Wywarł on silny wpływ na Edwarda Halla (zm. lollardowska frakcja Parlamentu sformułowała w 1395 r. Thomas More posiada również wybitne miejsce w historiografii angielskiej jako autor Historii króla Ryszarda III (History of Richard III). 1547). Wybitnym dziełem humanistycznego kronikarstwa jest również w tym samym czasie powstała Historia Anglii (Anglicae historiae Hbri XXVI) Polydora Vergila (zm. kult martwych symboli i obrazów. od gotyku. na wybieralności. napisanych po angielsku w celu wywołania szerszego rezonansu społecznego. tolerancji. który spędził w Anglii wiele lat i pozostawił po sobie cały szereg znanych portretów Tudorów i ich dostojników. powszechnym obowiązku pracy oraz wspólnocie produkcyjnej. wielkich pałaców. napisanej ok. hasła antyklerykalne i antyfeudalne nie zamarły wraz ze śmiercią Johna Wyclifa i pierwszego pokolenia jego zwolenników. w dużym stopniu pod wpływem Hansa Holbeina.wspólnocie. celibat księży. PRZESŁANKI IDEOLOGICZNE REFORMACJI W ANGLII Występujące w Anglii w XIV w. Wówczas. że pod koniec XIV w. W pierwszej połowie XVI w. w zbudowanym przez kardynała Wolseya Hampton Court. modły za . autora kroniki angielskiej doprowadzonej do 1532 r. Anglia zaczęła odchodzić. Dokument ten potępiał zależność kościoła w Anglii od Rzymu. odrzucał dogmat o przeistoczeniu. szacunku zarówno dla pracy umysłowej. które ze względu na dokonaną przez nich aktualizację i radykalizację jego myśli znajdowały coraz więcej chętnych czytelników w kręgach miejskich. coraz bardziej plebejskiego i radykalnego charakteru. aż 350 osób oskarżono przed nim pod takim zarzutem. a więc przede wszystkim ludność posiadającą większą możność poruszania się i wchodzenia w kontakt z różnymi środowiskami. Różni zwolennicy lollardyzmu stali się na początku dwudziestych lat XVI w. znajdował szeroki oddźwięk zwłaszcza wśród warstw niższych. tylko kilka występuje w dokumentach władz centralnych. wykazały żywe tradycje ideologii lollardów w przededniu reformacji. Mimo represji ruch lollardów krzewił się przez cały XV i na początku XVI w. Również w diecezji londyńskiej. związany zwłasz- . Drugim obok lollardyzmu ważnym elementem ideologicznym przygotowującym grunt pod reformację w Anglii byt wczesny humanizm.zmarłych oraz krytycznie odnosił się do pozarehgijnej działalności kościoła. Również i w innych częściach Anglii szerzyły się w przededniu reformacji tego rodzaju hasła. Liczby oskarżonych o lollardyzm w tej diecezji (około 40 osób w 1510 r. nie dostrzegane przez dawniejszych historyków. przybierając postać herezji ludowej. Ruch lollardów. Widać to na przykładzie grupy rzemieślników z Coleman Street w Londynie. Warto wspomnieć.) stanowią nikły procent zwolenników tej ideologii. Szczególnie ostatnie badania oparte na archiwaliach parafialnych. na których istniały zorganizowane ich kongregacje. zwłaszcza w środowiskach rzemieślniczych i kupieckich oraz w mniejszym stopniu wśród niższego kleru. oraz 37 w 1517 r. a w 1521 r. stanowiąc w przygotowaniu reformacji ważny czynnik ideologiczny o starym miejscowym rodowodzie i bliskich związkach z angielskim ruchem antyklerykalnym. domagający się również wolnego nauczania i interpretowania dostępnej w języku angielskim Biblii. Ważnym czynnikiem ułatwiającym szerzenie się lutera-nizmu stało się dokonane przez Williama Tyndale'a w 1525 r. rozpowszechniane zarówno za pomocą książek. studentów i kupców. którego znaczenie pod wieloma względami przypomina rolę luterańskiego przekładu Biblii w Niemczech. będącej wówczas ruchliwym centrum ruchu lollardów. której biskup rozpatrzył w 1506 r. Stare hasła idące od czasów Wyclifa i późniejszych angielskich tradycji poczęły w późniejszym okresie rządów Henryka VIII zlewać się z reformacyjnymi hasłami idącymi z kontynentu. Wpływy lollardów występowały daleko poza terenami. Szczegółowe badania wykazują wśród ich zwolenników raczej rzemieślników. opierających się na źródłach opisowych bądź pochodzących od instytucji centralnych. Surowo prześladowany przez władze kościelne i świeckie stracił już wówczas swój polityczny charakter. że spośród około 70 spraw o herezję wniesionych w diecezji York w pierwszej połowie XVI w. zwłaszcza za pośrednictwem uczonych.. nabierając w ciągu XV w. dość rozpowszechnione były nauki lollardów. jak i na początku rządów Henryka VIII. żywym ośrodkiem ruchu lollardowskiego była diecezja Lincoln. zarówno w okresie Henryka VII. angielskie tłumaczenie Nowego Testamentu. drobnych kupców i robotników najemnych niż chłopów. Na początku XVI w. pośrednikami w szerzeniu się idei i książek luterańskich. jak i w kazaniach oraz naukach ich głosicieli. 80 spraw o herezję. Ciągnął z nich Wolsey ogromne zyski. W latach 1511—1514 pracował on w Cambridge nad greckim tekstem Nowego Testamentu oraz poprawieniem jego łacińskiej wersji inspirowanej uprzednio przez Coleta. Punktem zwrotnym w procesie szerszego oddziaływania humanistów w Anglii stało się słynne wystąpienie pod sam koniec XV w. literackich i ludzkich. student. drukując Nowy Testament w Kolonii w 1525 r. podobnie jak i w innych krajach w okresie Renesansu. został kapelanem arcybiskupa Canterbury. zdobywając sobie pozycję najbliższego doradcy królew- . Wielokrotnie wznawiane w czasach Henryka VIII. wyraźnie już uchwytna jest działalność luterańskiej społeczności Cambridge. między wyższym a niższym klerem. Datujące się od dawna obniżenie poziomu intelektualnego i zapału religijnego stanowiło dalsze źródło kryzysu kościoła w Anglii na progu reformacji. Od 1520 r. Johna Coleta. poważny kryzys. a później Henryka VII. wywarło zasadniczy wpływ na wszystkie. że ten erazmiański tekst łaciński wywarł poważny wpływ na angielskich luteranów w Cambridge i Oksfordzie. Ich działalność również w poważnej mierze przyczyniła się do stosunkowo szybkiego i dosyć powszechnego przyjęcia schizmy Henryka VIII. Kariera jego rozwinęła się najpomyślnej za czasów Henryka VII. 1536). kościół przechodził w Anglii. Osłabiały kościół w Anglii konflikty między kardynałem Thomasem Wolseyem a biskupami. Twórczą rolę w rozwoju reformacji w Anglii odegrał Erazm z Rotterdamu. świetny grecysta. jest dziełem wielkiej erudycji i talentu. zawdzięczające sporo jego osobistym kontaktom z Lutrem i Erazmem. zasilanej od 1519 r. w 1535 r. Postać i działalność kardynała Thomasa Wolseya (1475—1530) stały się w pewnym sensie symptomatycznym przejawem tendencji występujących na szczytach hierarchii kościelnej w Anglii. Szczególnie ważną postacią wśród pierwszego pokolenia angielskich protestantów był William Tyndale (zm. pismami Lutra. którego — wobec trudności. Ten syn rzeźnika z Ipswich. Istnieje wiele dowodów na to. KOŚCIÓŁ W PRZEDEDNIU REFORMACJI W ANGLII Na początku XVI w. Zeświecczenie goniącego za karierą polityczną i bogactwem duchowieństwa oraz rozłam w samym łonie kościoła czyniły z niego organizację bardziej związaną z królem niż z Rzymem. aż do dnia dzisiejszego. przekłady Nowego Testamentu na język angielski. został schwytany w Antwerpii i w rok później spalony na stosie. Tłumaczenie to. Wychowanek Oksfordu i Cambridge. który na wiele lat przed Lutrem i Williamem Tyndalem badał Biblię w kategoriach historycznych. Tyndale był przez wiele lat prześladowany i ścigany w różnych krajach przez emisariuszy Henryka VIII. który hojnie obdarzył go licznymi beneficjami. a następnie profesor Oksfordu. między duchowieństwem świeckim a zakonnym. jakie napotkał w Anglii — dokonał w Niemczech.cza z działalnością reformatorów oksfordzkich w kręgu Johna Coleta i Erazma z Rotterdamu. podjął się przekładu Biblii na angielski. ). otrzymał kilkanaście kościelnych prebend łącznie z archidiakonatem w Yorku. papieskim legatem. zwłaszcza od drugiej połowy XIV w. które wraz z innymi świadczeniami na rzecz Rzymu przez duchowieństwo angielskie sięgało kwoty . zajmując jednocześnie kilka biskupstw i arcybiskupstwo Yorku. a nawet na stracenie. od 1518 r.. w związku z ogólnym kryzysem w kościele. W przededniu reformacji ogromna większość biskupów angielskich w więk- . za których wpływy papieskie w Anglii były jeszcze dosyć silne. a królowie z dynastii Lancastrów skazywali na banicję. Pomijając dawniejsze stosunki pomiędzy dworem angielskim a kościołem. Statute of Praemunirez 1353r. Tego rodzaju charakter stosunków z papiestwem utrzymywał się na ogół i w XV w. jeszcze jako chłopiec. lecz miało —jak już była o tym mowa — stary w Anglii rodowód. Od 1515 r. nie pomijającego żadnej okazji do powiększania swego olbrzymiego majątku. Działalność kardynała Wolseya w niemałym stopniu przyczyniła się do niepopularności hierarchii kościelnej i jej polityki w Anglii. Zjawisko to oczywiście wiązało się nie tylko z osobą kardynała.. Odtąd biskupi angielscy w coraz większym stopniu związani byli z monarchami angielskimi. Parlamenty tego okresu uchwaliły ustawy skierowane przeciwko papieskim prowizjom i rezerwatom. Parlamenty stale podkreślały niezależność Korony od papieża. a jednym z zarzutów postawionych przy detronizacji Ryszarda II było to. przewidywał karę konfiskaty dóbr dla tych osób. oraz następującej po niej wielkiej schizmy zachodniej autorytet papiestwa znacznie w Anglii zmalał. którego syn. Jego roczny dochód z tych licznych prebend był aż 250 razy wyższy od zarobków zwykłego wiejskiego proboszcza i w większej części szedł do skarbu kardynała. Powszechne zgorszenie wywoływał nepotyzm Wolseya. uległy one osłabieniu w XIV w.. sięgający dawnych konfliktów państwa z kościołem na tle inwestytury i zatargów o kompetencje sądowe itd. Statut z 1393 r. które w niewielkim tylko stopniu przeznaczał na fundacje naukowe w Oksfordzie czy mecenat artystyczny.. stanowiący i dla Henryka VIII ważny argument w walce z Rzymem. butowniczych biskupów. pogoń za bogactwem i wpływami. Do niepopularności kardynała przyczyniały się jego posunięcia finansowe. był on kardynałem i kanclerzem Anglii. Zwłaszcza od czasów niewoli awiniońskiej papiestwa w XIV w. do wzrostu nastrojów niechętnych papiestwu. które wbrew stanowisku króla usiłowały wprowadzać w Anglii w życie postanowienia papieskich bulli.skiego. kładące tamę dla papieskich prowizji! ingerencji przy obsadzaniu wakujących beneficjów. warto zwrócić uwagę. W ten sposób skupił Wolsey w swym ręku ogromne wpływy i bogactwa.około 5 tyś-funtów szterlingów rocznie. grożąc nawet wyjęciem spod prawa za skierowanie do papieża spraw należących do kompetencji sądów królewskich. kiedy wydane zostały statuty (Slatute of Provisors z 1351 r. nieskuteczna polityka zagraniczna. a także wiele pomniejszych synekur. że po okresie Jana bez Ziemi i Henryka III. Krytykowano na wyspie dość powszechnie obowiązek płacenia przez Anglię na rzecz kościoła świętopietrza. że zwracał się on do papieża o zatwierdzenie ustawy przyjętej przez Parlament. W gorszej sytuacji było niższe duchowieństwo. Obok małych. Nawet w zakresie najbardziej elementarnych obowiązków kaznodziejskich i służby w kościele wielu z nich nie posiadało podstawowych kwalifikacji. mimo sporych wydatków. Sytuacja liczącego około 8 tyś. nie przestrzegała nakazu czystości i żyła w sposób niewiele odbiegający od życia szlachty — uprawiała ziemię i prowadziła hodowlę. jakich wymagała służba królewska. w liście do Thomasa Cromwella. Tego typu wykształcenie w połączeniu z ich świecką karierą polityczną w dużym stopniu tłumaczy. nie mając pieniędzy nie tylko na książki. zwłaszcza wikariusze i kapelani związani z różnymi małymi fundacjami kościelnymi. Stanowili oni dosyć liczny proletariat w kościele w Anglii. ze ogromna większość duchownych jego archidiecezji była niewykształcona i niewiele rozumiała z czytanych tekstów religijnych. Jedynie w Londynie i jego okolicach można było spotkac duchownych parafialnych z wyższym wykształceniem. Znaczna część duchowieństwa nie miała święceń kapłańskich. zapewniającej proboszczom w połączeniu z innymi dochodami dostatni żywot. Ściągana przez proboszczów dziesięcina już dawno straciła swój kościelny charakter. osób. wiele było bardzo bogatych. stojący na niskim poziomie intelektualnym i zeświecczony. Poniżej biskupów stała w hierarchii kościelnej liczna grupa innych pluralistów. ale nawet na skromne utrzymanie. Poziom zamożności klasztorów angielskich w przededniu ich likwidacji był rozmaity i wahania były tu znaczne. Arcybiskup Yorku skarżył się w 1535 r. nie mówiąc już o zagadnieniach ogólniejszych. dziekanów i archidiakonów. nie mógł stanowić materiału na potencjalnych męczenników za wiarę katolicką i — podobnie jak i wyższe duchowieństwo — stanął w ogromnej większości po stronie króla na początku schizmy Henryka VIII. znaczne majątki. Tego rodzaju element. stanowiła rodzaj renty dzierżawionej nieraz przez osoby świeckie. dlaczego biskupi stanęli w większości po strome króla w jego konflikcie z papiestwem. Na początku XVI w.szym stopniu zajmowała się świecką działalnością przy boku króla niż pracą religijną w 17 diecezjach. czynnych również w służbie państwowej i lojalnych w stosunku do króla w okresie reformacji. przeszło 3-milionowa Anglia posiadała około 800 klasztorów. Byli to pluraliści łączący w jednym ręku wiele beneficjów i posiadający. Oprócz zakonników mieszkało przy klasztorach wiele służby oraz świeckich pensjonariuszy. w których przebywało łącznie z Walią około 12 tyś. wegetujących. Byli to raczej prawnicy niż teologowie czy kanoniści. a w wielu jeszcze mniej. które rzadko tylko oglądały swoich duszpasterzy. żyli w bardzo trudnych niejednokrotnie warunkach materialnych. dopatrując się w tym zatargu raczej charakteru politycznego niż doktrynalnego. duchowieństwa parafialnego była bardziej złożona. Poziom intelektualny tego źle opłacanego niższego kleru pozostawiał wiele do życzenia. dysponujących dużym . poważna bowiem ich część miała studia w zakresie prawa świeckiego. W istocie w mniejszych klasztorach żyło po około 8 zakonników. czyli że przeciętnie w jednym klasztorze znajdowało się 15 różnego typu zakonników i zakonnic. w Rievaulx na 22 zakonników znajdowały się 122 osoby ze służby). Dostatnie i wygodne życie. Aż do 1529 r. gdzie władza państwowa reprezentowała interesy katolicyzmu. skłonności do despotyzmu i wielkie ambicje. Na początku XVI w. brak dyscypliny i powołania sprawiały. likwidacją klasztorów i przejęciem przez króla najwyższej władzy w kościele angielskim. bujne i gwałtowne usposobienie. budownictwa. rozpoczęło się od aktywnej polityki zagranicznej. Tymi ostatnio wymienionymi cechami odznaczał się również przez wiele lat główny zaufany i doradca Henryka VIII. które udzieliły jej pomocy. mecenas i humanista. społeczne i kościelne przesłanki reformacji.inwentarzem. Wojska angielskie wkroczyły od północy do . sztuki czy piśmiennictwa. rozpoczęte przez Francję w 1494 r. od ruchu reformacyjnego w Niemczech. Mimo iż istniały w Anglii dostatecznie silne ideologiczne. do odległej przeszłości należały osiągnięcia klasztorów w zakresie kultury rolnej. były niejednokrotnie widownią upadku moralnego. całkowitym zaprzeczeniem średniowiecznych ideałów życia wspólnego (pewnymi wyjątkami byli kartuzi i franciszkanie-obserwanci). kardynał i kanclerz Thomas Wolsey. że klasztory nie spełniały już w istocie żadnej twórczej pracy. który jednocześnie interesował się zagadnieniami kulturalnymi i cieszył się uznaniem wśród pisarzy i uczonych. wzmocniona jeszcze stylem jego życia. Święta Liga. wybitna indywidualność pierwszej części panowania drugiego Tudora. toczyły się wojny włoskie. Od samego początku długich rządów towarzyszyła Henrykowi VIII popularność. znalazła się i Anglia. Taki układ czynników stanowił charakterystyczną cechę wczesnej reformacji w Anglii i odróżniał ją zasadniczo np. i rozgrywające się przez z górą pół wieku na tle przybierającej na sile rywalizacji francusko-habsburskiej. dopiero antyrzymska polityka Henryka VIII i jego dworu stworzyła odpowiednie warunki do oderwania się Anglii od papiestwa. wielkimi posiadłościami ziemskimi i zatrudniających znaczną w stosunku do przebywających tam zakonników liczbę służby (w Gloucester 26 zakonników posiadało 86 służących. wręcz przeciwnie. posiadającego szerokie zainteresowania. będzie on wywierać główny wpływ na Henryka VIII zarówno w jego polityce zagranicznej. a luteranizm oraz inne odłamy reformacji zdobywały sobie pozycję w ostrej walce z kościołem i aparatem państwowym. Od końca XV w. jak i wewnętrznej. a przy tym ruchliwy dyplomata. człowiek ogromnie ambitny. Wenecję i Ferdynanda Aragońskiego tzw. wśród państw. Lata następne rządów Henryka VIII były natomiast okresem niezwykle doniosłych dla dalszego rozwoju Anglii wydarzeń związanych z zerwaniem przez Anglię kościelnej zależności od Rzymu. władcy typowo renesansowego. zwolennik przepychu. została przeciwko zwycięskiej początkowo Francji utworzona przez papieża Juliusza II. rycerskimi i sportowymi wyczynami monarchy. SCHIZMA HENRYKA VIII Panowanie Henryka VIII (1509—1547). Gdy w 1512 r. w próbie kandydowania Henryka VIII w 1519 r. liczący wówczas 44 lata. które nabrały dużego znaczenia na tle reperkusji międzynarodowych z tym związanych. Bardziej elastyczna polityka papieża Leona X przyniosła pewne odprężenie w sytuacji politycznej i już w i514r. Z upływem lat Henryk VIII coraz bardziej tracił nadzieje na powiększenie swej rodziny o upragnionego . Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską urodziła się jedynie córka Maria. który jednak zmarł w kilka miesięcy po ślubie. Henryk VII. jednak na skutek protestów Izabeli uznano ostatecznie za lepsze rozwiązanie małżeństwo Katarzyny z młodszym od niej o v lat przyszłym Henrykiem VIII. doprowadziły do angielskiej schizmy i odrzucenia przez kościół w Anglii zwierzchnictwa Rzymu. jej króla Franciszka I przeciwko cesarstwu. po latach pertraktacji do małżeństwa 16-letniej Katarzyny z 14-letnim najstarszym swym synem Arturem. Ferdynanda i Izabeli. Marią. Henryk VIII ożenił się po raz pierwszy z wdową po swym starszym bracie Arturze. Pierwszy z Tudorów. dążąc do wzmocnienia pozycji Anglii na arenie międzynarodowej. stawiając sobie jednak na ogół mało realne do przeprowadzenia cele. córką królewskiej pary hiszpańskiej. stosunki angielsko-francuskie poprawiły się. Komplikacje te. zawartym w 1514 r. Katarzyną Aragońską. a więc z Francją. Warto przy tym zwrócić uwagę na wyraźne występowanie w angielskiej polityce zagranicznej owych lat zasady równowagi siły. Od czasu objęcia przez Thomasa Wolseya w 1515 r. przy czym u podstaw jego decyzji leżała przede wszystkim. na tron cesarski opróżniony wówczas na skutek śmierci Maksymiliana I. Zanim jednak zdołała Anglia wyciągnąć jakiekolwiek korzyści polityczne ze swych posunięć na arenie międzynarodowej. doprowadził w 1501 r. Przejawiło się to m. początkowo związana z cesarstwem przeciwko Francji. Gdy możliwości ekspansji na kontynencie zawiodły. był zrazu gotów sam ożenić się z młodziutką Katarzyną. obok pobudek czysto osobistych (romans z Anną Boleyn). zadanej jej przez cesarza Karola V w 1525 r. by uznał pierwsze małżeństwo Katarzyny za niedopełnione. zwycięstwo pod Guinegatte i zajmując Tournai oraz Therouanne. a także w planach i zabiegach o pozyskanie tiary papieskiej dla kardynała Wolseya w 1523 i 1526 r. zaszły poważne komplikacje spowodowane sprawą rozwodową Henryka VIII. późniejsza królowa Maria Tudor. wykazała widoczną elastyczność. chęć posiadania męskiego potomka w celu zapewnienia ciągłości i trwałości dynastii Tudorów. przy czym nie obeszło się bez wyjednania na to zgody papieża.Francji. popierając rozgromionego w 1525 r. co znalazło wyraz w małżeństwie króla francuskiego Ludwika XII z siostrą Henryka VIII. urzędu kanclerza angielska polityka zagraniczna nabrała większej prężności. Po 18 latach szczęśliwego na ogół pożycia małżeńskiego wszczął Henryk VIII w 1527 r. polityka angielska. kroki rozwodowe. By utrzymać nadal bliskie stosunki z Hiszpanią. którego uproszono. in. Anglia szybko związała się ze stroną słabszą. odnosząc w 1513 r. Po klęsce Francji. łącznie z przedstawionymi wyżej przyczynami natury społeczno-politycznej oraz ideologicznej. we Włoszech. Jako jeden z legatów (obok kardynała Campeggio) miał on rozsądzić sprawę na miejscu. mianowany przez króla arcybiskupem Canterbury w 1533 r. który namawiał Henryka VIII do zabiegania o uzyskanie papieskiej dyspensy. Drugim obok Cromwella najważniejszym rzecznikiem schizmy Henryka VIII był profesor z Cambridge Thomas Cranmer. wobec niepowodzenia całego planu postawiony w stan oskarżęnia o zdradę stanu i tylko rychła śmierć uratowała go najprawdopodobniej od stracenia. cesarza Karola V. pod Pawią zdobył całkowitą przewagę we Włoszech. W 1527 r. jedna z głównych postaci w rozwoju schizmy Henryka VIII.spadkobiercę. papież Klemens VII udzielał wymijających odpowiedzi postom Henryka VIII. Thomas Wolsey. nie mogąc narażać się potężnemu Karolowi V. przekazując ją do załatwienia kardynałowi Thomasowi Wolseyowi. Zniecierpliwiony zwłoką Henryk VIII postanowił sam przeprowadzić sprawę rozwodu. Jako sekretarz Henryka VIII zdobył ogromne wpływy w różnych dziedzinach życia i administracji angielskiej. W tej sytuacji. 1485—1540) niskiego pochodzenia (jego ojciec byt piwowarem. Po śmierci kardynała został Cromwell głównym doradcą Henryka VIII. folusznikiem i kowalem). W innych warunkach politycznych rozwód byłby całkiem możliwy do przeprowadzenia i papieże nieraz go udzielali. Cranmer (1489—1556) ogłosił w maju 1533 . Zniesienie niezawisłości kościoła angielskiego i podporządkowanie go królowi poważnie mogło umocnić władzę królewską oraz powiększyć dochody monarchii i szlachty. a następnie z żołnierza i kupca bliskim zaufanym kardynała Wolseya oraz jego sekretarzem. . przede wszystkim w sprawach związanych z rozpoczynającym się zatargiem z Rzymem i konfiskatą ziem klasztornych. Brak poparcia ze strony Rzymu dla rozwodowych zabiegów Henryka VIII stał się dogodnym pretekstem do oderwania kościoła angielskiego od papiestwa i poddania go pod zwierzchnictwo króla. lecz dzięki dużej zręczności i sprytowi został agentem handlowym. Po nim godność kanclerza otrzymał Thomas More. wojska cesarskie dokonały barbarzyńskiego złupienia Rzymu i niezależność papiestwa została poważnie ograniczona. został w 1529 r. Podobnie jak i Thomas Wolsey był Thomas Cromwell (ok. Należy jednak pamiętać. W sprawach kościelnych był Thomas Cromwell rzecznikiem popularnych na wyspie tendencji poddania duchowieństwa angielskiego pod władzę królewską i uniezależnienia kościoła w Anglii od Rzymu. Po upadku Morusa czołowe miejsce w gronie doradców Henryka VIII zdobył Thomas Cromwell. że Katarzyna Aragońska była córką najpotężniejszego wówczas władcy w Europie. Wyrażało też wyraźne od dawna w Anglii nastroje antyklerykalne i antypapieskie. który po rozgromieniu wojsk francuskich w 1525 r. mimo interwencji kardynała Wolseya. Już w 1525 r. jako agent kardynała przeprowadził likwidację niektórych małych klasztorów w celu zdobycia nowych funduszów dla Thomasa Wolseya na wyposażenie kolegiów w Oksfordzie i Ipswich. anulował drugie małżeństwo Henryka VIII z Anną Boleyn. zwłaszcza jeśli idzie o pobieranie wygórowanych świadczeń. nawet jeśli przewinienia odnosiły się do spraw czysto duchownych. popierający Henryka VIII Parlament zwrócił się do króla z apelem o położenie kresu różnym nadużyciom kościelnym. W tej sytuacji konwokacja duchowieństwa angielskiego zgłosiła akt poddania się pod zwierzchnictwo króla. Parlament zakwestionował prawo papieża do udzielania dyspensy duchownym ukaranym przez prawo angielskie. Już w 1529 r. wyrażając zgodę na potrzebę przeprowadzenia przez komisję pod kontrolą królewską reformy istniejącego prawa kościelnego oraz zobowiązując się do niezmieniania żadnych praw bez zgody Henryka VIII. Schizma Henryka VIII została przeprowadzona przez Parlament angielski w latach 1529—1536. który zakazywał. Parlament wydał akt (Act in Conditional Restraint of Annates) zakazujący duchowieństwu angielskiemu uiszczanie papieżowi wysokich opłat związanych dotąd z obejmowaniem przez arcybiskupów i biskupów swych urzędów. W latach 1534—1536 została dokonana ostatecznie schizma angielska. kiedy to wydano akty. o czym była już mowa. Henryk VIII Thomas Cromwell oskarżył całe duchowieństwo angielskie o łamanie Statute of Praemunire z XIV w. apelacji duchowieństwa angielskiego do papieża.. W 1532 r. W 1532 r. małżeństwo króla z Katarzyną za nieważne. W 1531 r. . Wydane wówczas akty zakazywały duchowieństwu angielskiemu płacenia annat. podobnie zresztą jak w 1536 r. W tymże roku zapewnił sobie Henryk VIII całkowitą kontrolę nad duchowieństwem angielskim poprzez oddanie metropolii Canterbury Thomasowi Cranmerowi. będące podstawą prawną niezależności angielskiego duchowieństwa od Rzymu i zwierzchniej władzy króla nad kościołem w Anglii.r. Bez zmian pozostawiono celibat duchowieństwa. Parlament ogłosił króla glową kościoła angielskiego. uchylały moc interdyktów papieskich wobec Anglii. Nabożeństwo odprawiano w języku angielskim. a parafia stała się jednostką administracyjną. podobnie jak i ruch zwany Pielgrzymką Łaski (Pilgrimageof Grace) z 1556—1557 r. przy czym poza odrzuceniem władzy papieża nie wprowadzono żadnych w istocie zmian w zakresie dogmatów. zatwierdzonym przez Parlament.teologowie angielscy uwydatnili bardzo silnie wiarę w przeistoczenie. Pod pretekstem rzeczywistych oraz spreparowanych oskarżeń odebrano klasztorom bardzo znaczne ziemie i majątki. Zachowana została hierarchia duchowna oraz wy-stawność nabożeństw. W konfesji z 1539 r. W ten sposób dokonana została schizma angielska. w Akcie 6 artykułów (Act of Six Articles). osobiście zabiegał o to. dzięki temu ogromnie wzmocnionej politycznie i materialnie. a następnie w 1539 r. W latach 1536—1539 przeprowadzona została na mocy aktów parlamentarnych likwidacja klasztorów. w mniejszym zaś stopniu samego króla. biskup John Fisher. a mocy Aktu o supremacji (Act of Supremacy) z 1534 r. aprobowali . który w 1521 r. nie uznawały zwierzchniej władzy sądowej papieża nad duchowieństwem angielskim oraz znosiły jego prawo mianowania w Anglii arcybiskupów i biskupów. Te ortodoksyjne w sensie dogmatycznym i kultowym zasady zostały ujęte najpierw w 1536 r. kultu i ceremonii kościelnych. gotowi byli życiem zapłacić za wierność kościołowi rzymskiemu. Bardzo niewielu było duchownych w Anglii. O tym. Henryk VIII. dziesięcinę i inne. świadczy poparcie ogromnej większości społeczeństwa i stosunkowo niewielka liczba aktów protestu. Jak np. Przyjął on i zachował katolicki dogmat o zbawieniu przez kościół oraz protestancki dogmat o zbawieniu przez wiarę.świętopietrza. Tak jak w luteranizmie na czele kościoła anglikańskiego stał władca świecki. Ich mienie i posiadłości zostały skonfiskowane przez specjalnie do tego powołaną komisję pod przewodnictwem Thomasa Cromwella. przez co zajął pośrednie stanowisko pomiędzy katolicyzmem a protestantyzmem. Bohaterska śmierć Thomasa Morusa również należy do wyjątków. podporządkowująca bogaty kościół władzy królewskiej. gdzie zwalczał poglądy Lutra. który występując przeciwko likwidacji klasztorów miał jednak przede wszystkim charakter polityczno-społeczny i wywołany był głównie niezadowoleniem chłopów północnej Anglii z dokonującego się procesu ogradzania. w postaci 10 artykułów. by nie wprowadzano poważniejszych zmian dogmatycznych do podporządkowanego jego zwierzchnictwu kościoła. sądy kościelne. które wzbogaciły szlachtę i mieszczaństwo. którzy. z tym że nominacji biskupów dokonywał król. Oderwany od Rzymu kościół zaczęto nazywać anglikańskim. a kościół wchodził do aparatu państwowego. że reprezentowane przez króla tendencje wynikały z ogólnych nastrojów. otrzymał od papieża tytuł „obrońcy wiary" {defensor/idei} za ogłoszenie broszury o siedmiu sakramentach. a nie czynnik kościelny.. uznali za wystarczającą komunię pod jedną postacią. Ostatnią żoną Henryka VIII była Katarzyna Parr. Jednym z głównych twórców nowożytnych zmian w administracji angielskiej. Dalszy rozwój kościoła anglikańskiego przypadł na czasy Edwarda VI. W dążeniu tym dopomagał im Hugh Latimer. było krótkotrwałe i zostało zaaranżowane (jedynie na podstawie portretu Anny) przez Thomasa Cromwella. Po kilku miesiącach została ona ścięta pod zarzutem niewierności. Po śmierci Cromwella Henryk VIII jeszcze bardziej zabiegał o dogmatyczne i liturgiczne zbliżenie anglikanizmu do katolicyzmu i temu celowi służyła tzw. Po kilku miesiącach król rozwiódł się z brzydką księżną Kliwii i ożenił się z Katarzyną Howard. słynny kaznodzieja i dawny biskup Worcesteru. Otoczenie Edwarda VI. Zginął wówczas nawet jeden z głównych doradców Henryka VIII i twórców nowego kościoła. Anną. a później John Dudley hrabia Warwick (1502—1553). krótkotrwałe i zakończone egzekucją drugiej żony królewskiej w 1536 r. (pod zarzutem niewierności). Zgodnie z wolą króla jego następcą został dziewięcioletni Edward VI (1547— 1553). Małżeństwo z Anną Boleyn. późniejszy król Edward VI. Somerset i Cranmer zabiegali o usunięcie wpływów katolickich z kościoła anglikańskiego i wprowadzenie reformacji w szerokim zakresie. Małżeństwo z czwartą żoną. REFORMACJA EDWARDA VI I KONTRREFORMACJA MARII TUDOR Henryk VIII był żonaty sześć razy i fakt ten spowodował po jego śmierci początkowo pewne komplikacje w związku z ustaleniem następstwa tronu. nie przyniosło również dynastii Tudorów upragnionego następcy tronu. Pod wpływem przybyłych do Anglii znanych kontynentalnych . oskarżony o popieranie herezji. trzecia konfesja angielska z 1543 r. Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską miał tylko jedną córkę Marię i brak męskiego potomstwa był jednym z głównych powodów starań Henryka VIII o rozwód. zwłaszcza kalwińskiej. Akt 6 artykułów miał obowiązywać pod karą śmierci i w ostatnich latach Henryka VIII skazano wiele osób za jego naruszenie. który pragnął przez ten związek wzmocnić protestantyzm w Anglii. jako Lord Protektor. Był on jeszcze żonaty trzykrotnie. jak wykazują nowe badania. Dopiero z trzeciego małżeństwa z Jane Seymour przyszedł na świat męski potomek. celibat księży itp. budowniczym silnych fundamentów monarchii Tudorów. podobnie jak i Parlament.spowiedź uszną. a w istocie usunięty pod tym pretekstem za nazbyt samodzielną politykę. przy którego porodzie zmarła trzecia żona Henryka VIII. księżniczką Kliwii. syna Henryka VIII z trzeciego małżeństwa. lecz nie miał już potomstwa. książę Somerset (1506—1552). Thomas Cromwell. ulegało coraz bardziej w tym okresie wpływom reformacji. Faktyczne kierownictwo rządów sprawował początkowo jego wuj. Był on. późniejsza wielka królowa zamykająca rządy Tudorów. Edward Seymour. Urodziła się z niego jedynie córka Elżbieta. który w istocie był tylko marionetką w rękach swego otoczenia. W okresie panowania Edwarda VI zaznaczyły się wysiłki Anglii zmierzające do zagarnięcia Szkocji poprzez małżeństwo Edwarda VI z Marią Stuart. w Kornwalii. chłopów stawiali oni pod Norwich opór. nabożeństwa odprawiano według zasad konfesji genewskiej. Jeszcze za życia Edwarda VI hrabia Warwick próbował zapewnić sobie dalszy udział w rządach. które podważyły stanowisko Somerseta. Pokój zawarty w 1550 r. wobec słabego zdrowia Edwarda . a jednocześnie wydano wiele zarządzeń kasujących dawniejsze zwyczaje katolickie i obrzędy. kalwinizujący modlitewnik {Common Prayer Book). jak i zwolenników Umiarkowanej reformacji Henryka VIII. podobnie jak i walki z Francją na kontynencie.kaznodziejów (m. in. który przyspieszył proces kalwinizacji kościoła anglikańskiego. Wybuchły zaburzenia w 1548 r. Ze świątyń usunięto obrazy i ołtarze. gdzie wydano ją za przyszłego króla francuskiego. który został przez Parlament uznany za obowiązujący w całej Anglii. a sam arcybiskup Thomas Cranmer opracował w 1549 r. inspirowaną przez Gwizjuszy. Jan Łaski z Polski) oraz oddziaływania samego Kalwina na Cranmera poczęto wprowadzać w Anglii reformy kościelne w duchu konfesji genewskiej. którzy wysłali Marię do Francji. drugi akt uniformizmu oraz zatwierdził nowe wydanie modlitewnika. Yorkshire i Kent. Na czele 20 tyś. których siostra Maria de Guise była królową szkocką i matką Marii Stuart. Wyprawa wojskowa wysłana w związku z tym do Szkocji spotkała się z gwałtowną obroną ze strony Szkotów. W ten sposób doprowadzono do tzw. Specjalna komisja złożona z biskupów opracowała wyznanie wiary zawarte w 42 artykułach. 1552 r. Zaczęły się prześladowania zarówno katolików. Franciszka II. czyli jednolitego kościoła w całym kraju. Następnie przeprowadził. następczynią tronu szkockiego. Marcin Bucer z Niemiec. Po upadku Somerseta nowym Protektorem został w 1549 r. gdzie Anglia utraciła Boulogne. przyznawał Anglii Jedynie sumę 400 tyś. Pod względem dogmatycznym i liturgicznym wyznanie anglikańskie upodabniało się do kalwinizmu. i było największym ruchem ehłopskim w Anglii od czasów powstania Wata Tylera w 1381 r. które miało miejsce w Norfolk i Suffolk w 1549 r. Hierarchia natomiast pozostała tak jak dawniej w kościele katolickim. w stosunku zaś do państwa kościół anglikański znalazł się w myśl zasad luteranizmu w zależności od władzy świeckiej. hrabia War-Wick. W 1552 r. Posunięcia te wywołały pewne niezadowolenie wśród ludności. dukatów jako odszkodowanie za Boulogne. Z inicjatywy Warwicka Parlament uchwalił w. uniformizmu. doprowadził do stracenia pod zarzutem zdrady nadal mimo wszystko popularnego księcia Somerseta i uzyskał dla siebie tytuł księcia Northumbrii. Do jego upadku przyczyniło się zwłaszcza wielkie powstanie chłopskie skierowane przeciwko ogradzaniu. Konflikt angielsko-szkocki wywołał —jak to niejednokrotnie bywało w takich razach — interwencję francuską. Na czele ruchu kaneli bracia Robert i William Kett. Wojna ze Szkocją zakończyła się dla Anglii niepowodzeniem. ale przede wszystkim z polityką zagraniczną. rządy jej jednak były bardzo krótkie. Objęli oni teraz wysokie stanowiska w kraju. i wstąpieniem na tron Elżbiety I nastąpił dopiero kres reakcji katolickiej. ostatniego oparcia Anglii na kontynencie. wiązało się nie tylko z jej polityką religijną. Armia Warwicka została pokonana i rządy objęła zgodnie z prawem następstwa najstarsza córka Henryka VIII — Maria Tudor (1553—1558). Opozycja wywołana mariażem angielsko-hiszpańskim doprowadziła nawet do spisków i zamachów zorganizowanych przez szlachtę. Mimo bardziej krytycznego dzisiaj stosunku do Księgi męczenników Johna Foxe'a.VI. stanowiącej jedno z podstawowych źródeł współczesnych do prześladowań protestantów za Marii. panowały w niej stosunki feudalno-patriarchalne. zmianę porządku następstwa tronu na rzecz wnuczki jednej z sióstr Henryka VIII. Osadzeni poprzednio w więzieniach katolicy zostali wypuszczeni. Thomas Wyatt. który opuścił Anglię za czasów Henryka VIII. natomiast zwolennicy reformacji zostali aresztowani (wśród nich arcybiskup Cranmer) Jeśli nie zdołali zbiec za granicę. samodzielnym królestwem i dzieliła się na północną Szkocję Górną (Highlands) i południową Szkocję Nizinną (Low-lands). ale zagrażające niepodległości Anglii. z zagorzałym katolikiem Filipem II hiszpańskim. że przeprowadzając restaurację katolicyzmu Maria nie podjęła próby przywrócenia kościołowi skonfiskowanych majątków. która była gorliwą. Wraz ze śmiercią Marii w 1558 r. Maria Tudor nawiązała stosunki z Rzymem i papież Juliusz III mianował legatem Anglii spokrewnionego z dynastią Tudorów kardynała Reginalda Pole. ale i w Szkocji reformacja znalazła wielu zwolenników. zwanej „krwawą". Ogromnie niepopularne było Jej małżeństwo zawarte w 1554 r. pozostających w rękach świeckich właścicieli. wśród nich biskupi. Na czele jednego z nich stanął w 1554 r. nastąpiło przejściowe odnowienie katolicyzmu. Jane Grey. Próba zamachu Warwicka nie udała się i wprawdzie Jane Grey zaraz po zgonie Edwarda VI została ogłoszona królową. Za panowania Marii. Wśród straconych znalazł się arcybiskup Thomas Ranmer i Hugh Latimer. podtrzymujące nie tylko kontrreformację. jak np. które pod przewodnictwem biskupa Gardinera skazały wiele osób podejrzanych o sprzyjanie reformacji na karę śmierci (ok. Górna Szkocja była najbardziej zacofaną częścią królestwa. portu Calais. którzy przeciwstawiali się uprzednio wprowadzeniu kościoła anglikańskiego. Stefan Gardiner. Nie tylko na terenie Anglii. w sposób ponury rysuje się obraz okrutnych represji okresu angielskiej kontrreformacji. Nasilenie opozycji przeciwko Marii. . który rzucił hasło obrony Anglii przed Hiszpanami. połączone z surowymi prześladowaniami i represjami wobec protestantów. a nawet fanatyczną katoliczką. którą pośpiesznie wydał za swego syna. Wzywający do większej tolerancji kardynał Pole nie potrafił zapobiec srogim okrucieństwom i wyrokom sądów. zakończonej utratą w 1558 r. Warto dodać. 300 osób). ludność tworzyła wspólnoty rodowe — klany. Wciągnęło ono Anglię do wojny z Francją. Szkocja była w XVI w. Stronnicy Anglii szerzyli protestantyzm. ani wśród posiadających samodzielne nieraz cele polityczne potężnych feudałów. i przyjęła modlitewnik z 1552 r. Szlachta szkocka chętnie przyjmowała kalwinizm nie tylko ze względów wyznaniowych. prowadzących ożywiony handel z Anglią. katoliczka Maria Lotaryńska. zwłaszcza kalwinizmu. pozycja królewskiej dynastii szkockiej Stuartów była stosunkowo słaba. zwolennicy Francji natomiast katolicyzm. której ludność zajmowała się nie tylko hodowlą. Wielu feudałów i naczelników klanów szkockich zachowało niezależność. za podstawę swych zasad religijnych.. ale i z powodu niechęci do katolickiego duchowieństwa. Rządy Marii Stuart były zresztą w Szkocji jedynie nominalne i kraj ten uznał swoją zależność od Anglii. wybuchło tu powstanie z udziałem szlachty i miast. ryby. Coyenant. wykorzysta Anglia również jako pretekst do ingerowania w wewnętrzne sprawy tego kraju. Wskutek powolnego i nierównomiernego rozwoju stosunków gospodarczych między poszczególnymi prowincjami kraju proces centralizacji Szkocji nie był jeszcze w tym czasie zakończony. zaznaczyło się nasilenie reformacji w Szkocji w związku z działalnością kalwińskiego kaznodziei Johna Knoxa. wywierając silny wpływ na swoich wasali. a królowa szkocka zrzekała się wszelkich pretensji do korony angielskiej. Marii Stuart. Już w 1559 r. Walki religijne w Szkocji przybrały na sile od 1542 r. nie miała trwałego oparcia ani w miastach. do której rościła sobie prawa jako wnuczka siostry Henryka VIII. Ostatecznie zerwany został zawarty w Edynburgu pokój pomiędzy pełnomocnikami Elżbiety I angielskiej i córki Jakuba V. Szczególnie od 1546 r. część szlachty szkockiej utworzyła tzw. związek zorganizowany w celu obrony reformacji. wełnę i wełniane tkaniny). która dążyć będzie do stopniowego podporządkowania jej sobie. na mocy którego wojska francuskie miały opuścić Szkocję. kiedy po śmierci Jakuba V wstąpiła na tron szkocki wdowa po nim. Niderlandami i Francją (wywożono głównie skóry. Rządy w miastach południowej Szkocji znajdowały się w rękach oligarchii kupieckiej Jednak elementy burżuazyjne w miastach zaczęty dopiero powstawać. Ruch reformacyjny w Szkocji przybrał na sile po śmierci Marii Tudor w Anglii oraz Marii Lotaryńskiej w Szkocji. Polityka religijna Henryka VIII ułatwiała rozszerzenie się reformacji w Szkocji mimo zarządzeń Parlamentu w Edynburgu. posiadającego w Szkocji rozległe dobra i znaczne przywileje. "W tej sytuacji słaba ekonomicznie i politycznie Szkocja stała się przedmiotem ekspansji Anglii. Zwycięstwo reformacji w Szkocji stanowiło jednocześnie sukces polityczny Anglii. Reformacja i konfiskata posiadłości klasztornych . ale i uprawą roli. Rozwój reformacji w Szkocji. W tej części kraju było wiele miast. która zdołała zapewnić sobie tu znaczne wpływy.Bardziej rozwinięta była południowa Szkocja. który w 1525 r. Również i na terenie Irlandii wykorzystała Anglia rozwój reformacji do swoich celów politycznych. W 1557 r. mięso. Nie istniał nawet jednolity system pieniężny. Obok momentów ideologicznych ważną rolę odgrywały w walkach religijnych w Szkocji również i czynniki polityczne. Ogólnie biorąc. wydał zakaz przywożenia książek luterańskich. EPOKA ELŻBIETANSKA (1558—1603) POLITYKA WEWNĘTRZNA ANGLII ZA ELŻBIETY I PO ŚMIERCI Marii Tudor Parlament zgodnie z testamentem Henryka VIII ogłosił królową jego córkę z drugiego małżeństwa z Anną Boleyn.) miała dosyć trudną młodość po tragicznej śmierci swej matki straconej z rozkazu Henryka VIII na zamku Tower. W okresie panowania Elżbiety I Anglicy wmieszali się do walk wodzów irlandzkich w Munsterze. dzięki której otrzymała bardzo staranne i gruntowne wykształcenie. Katarzynie Parr. Nabyta dobrej znajomości języków (łacina. a zamiłowanie do kultury antycznej szło u niej w parze z obojętnością wobec sprawy wiary. a po jego stłumieniu skonfiskowali wszystkie posiadłości ziemskie irlandzkich powstańców. nie miała zrozumienia dla sporów dogmatycznych i obcy Jej był całkowicie . Wychowana w protestantyzmie. Za panowania Marii Tudor została przeprowadzona pierwsza masowa konfiskata ziemi należącej do Irlandczyków. Wstąpienie Elżbiety na tron — po pełnych konfliktów i prześladowań religijnych czasach Marii „krwawej" — zostało powszechnie przyjęte z radością i nadzieją zarówno przez protestantów. Skonfiskowaną ziemię otrzymali koloniści angielscy bądź poddający się angielskiej władzy posiadacze irlandzcy. które otrzymali na bardzo korzystnych warunkach angielscy urzędnicy i koloniści. powstania.były skutecznym sposobem podporządkowania Irlandii Henrykowi VIII i wyrugowania z ziemi uczestniczących w powstaniach przeciwko Anglii Irlandczyków. włoski. arystokraci angielscy i faworyci królowej. rozwiązanie takie było lepsze niż oddanie korony angielskiej Marii Stuart. francuski. Elżbieta I (ur. zawdzięczając wiele ostatniej żonie Henryka VIII. greka. Elżbietę I (1558—1603). Odpowiedzią Irlandczyków na angielskie metody kolonizatorskie były kilkakrotnie wybuchające w drugiej połowie XVI w. VII. hiszpański) i literatury klasycznej. Wychowywała się w skromnych warunkach. jak i katolików. której rządy stanowią jeden z najświetniejszych okresów w dziejach Anglii. Również i dla Filipa II. w 1533 r. sprowokowali powstanie. co mogło doprowadzić do aliansu Anglii ze Szkocją i Francją. który żywił zresztą nadzieje na rękę Elżbiety. polowała i oddawała się rozrywkom dworskim. Umysł Elżbiety I cechowała wielostronność zainteresowań i zamiłowań. uporem i realizmem politycznym. brakło jej kobiecego wdzięku. Potrafiła stosować taktykę wyczekiwania w celu zyskania na czasie. 1530—1590) był wybitnym dyplomatą i sekretarzem królowej. William Cecii . oczytaniem nawet w pismach filozoficznych. podobnie jak i egzekucja jej pierwszej miłości. przyczyniła się zapewne do wytworzenia się w jej charakterze pewnej oschłości oraz zachowania stanu wolnego. nieraz posługiwała się obłudą i kłamstwem. Elżbieta l Tak pomyślne dla Anglii rządy Elżbiety I wiele zawdzięczały umiejętnemu doborowi przez królową zdolnych doradców. jeśli wszystko to miało służyć. W sprawach państwowych kierowała się natomiast zimnym wyrachowaniem. Za czasów Marii Tudor sytuacja Elżbiety stała się trudna. interesom polityki angielskiej. Ciężkie przeżycia młodości nauczyły Elżbietę zręczności dyplomatycznej. a poseł Karola V i niektórzy dyplomaci katoliccy popierali myśl wytoczenia jej procesu i skazania na śmierć za rzekomą konspirację przeciwko Marii Tudor. królowa bowiem traktowała swą młodszą siostrę z niechęcią jako niebezpieczną rywalkę. chociaż nigdy nie była pozbawiona kobiecej próżności.fanatyzm religijny. W 1554 r. ekonomicznych i literackich. charakterystyczny dla epoki reformacji i kontrreformacji. Z zamiłowaniem jeździła konno. Gresham. opanowania i doskonałego ukrywania swoich prawdziwych poglądów i wzruszeń. kiedy indziej kokieterią. Była przy tym gwałtowna i porywcza. Elżbieta została nawet wtrącona do więzienia w Tower. Walsingham. Francis Walsingham (ok. lorda Seymoura. Cecii i T. wśród których do największych należeli: F. konsekwencją działania. mimo iż nieobce jej były różne przelotne miłostki. Zadziwiała uczonych i dyplomatów rozległością swej wiedzy. W. toteż królowie z tej dynastii bacznie śledzili nastroje i opinie Izby Gmin. które w związku z ogromnym w tym czasie rozwojem angielskiego handlu zagranicznego przeżywało okres świetnego rozkwitu.(1520—1598). utożsamiać Izbę Gmin z Parlamentem. Sojusz Tudorów z awansującymi politycznie i bogacącymi się klasami średnimi uczynił Izbę Gmin coraz ważniejszym organem politycznym epoki elżbietańskiej. in. Chociaż sesje parlamentarne były nieregularne i zależały od woli królewskiej. protokoły posiedzeń Izby Gmin. Izba Gmin składała się w XVI w. wbrew dawniejszym poglądom. Jednym z głównych celów angielskiej polityki stało się w epoce elżbietańskiej unikanie konfliktów na arenie międzynarodowej oraz antagonizmów wewnętrznych w celu wykorzystania tych wszystkich możliwości gospodarczych. jakie dawał Anglii handel światowy i rozwój żeglugi. Już Henryk VII podniósł pozycję Parlamentu od chwili. Parlament nabrał w epoce elżbietańskiej większej dojrzałości i sporo doświadczenia oraz dosyć znacznej już niezależności. do pozbawienia Parlamentu wszelkiego znaczenia. jednak procesu wzrostu inicjatywy i wolności poselskich nie dało się już ograniczyć. Mimo dominującej roli Korony. przeprowadzając za jego pośrednictwem wszystkie w istocie ważniejsze reformy swego panowania.. wzrostu znaczenia klas średnich. Coraz ważniejszą rolę w życiu politycznym epoki elżbietańskiej odgrywał Parlament. Absolutyzm Tudorów nie doprowadził. gdy znalazł w nim ważnego dla siebie sojusznika w walce z resztkami anarchii feudalnej. Do wzrostu pozycji i roli Izby Gmin przyczyniała się wolność elekcji poselskich w hrabstwach. ale sami wysuwali sprawy.W okresie Tudorów wyraźnie wzrosło w Parlamencie znaczenie Izby Gmin i zaczęto nawet. że wszelkie akty ustawodawcze powstają za pośrednictwem Parlamentu. wyrobiła się za czasów Henryka VIII zasada. które wydawały się im istotne. Thomas Gresham (1519—1579) natomiast był świetnym znawcą zagadnień handlowych i gospodarczych. zwłaszcza na mieszczaństwie. był faktycznym kierownikiem angielskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. w związku z małą stosunkowo rolą Izby Lordów. gentry i mieszczaństwa. późniejszy lord Burghley. Podkreślić należy. Wprawdzie Elżbieta I starała się zahamować rozwój inicjatywy poselskiej w tym zakresie. Polityka wewnętrzna Tudorów zawsze musiała się liczyć z opinią gentry i mieszczaństwa. prowadzone od 1547 r. zawierające bardzo szczegółowy obraz angielskiego życia politycznego. na które na ogół Korona nie miała wpływu. założycielem giełdy londyńskiej. która wywierała przemożny wpływ na całość życia politycznego Anglii. Stało się tak na skutek omówionych już przeobrażeń społecznych Anglii w XVI w. że Elżbieta I opierała się w swej polityce na klasach średnich. z ponad 400 posłów. Świadczą o tym m. obserwujemy wzrost jego pozycji i zakresu działania. w drugiej połowie XVI w. Na dużą skalę odwoływał się do Parlamentu Henryk VIII. rekrutujących się z 45 hrabstw (po 2 posłów wybieranych przez miejscowych freeholders posiadających dochód . Za czasów Elżbiety I posłowie Izby Gmin nie ograniczali się już jedynie do dyskutowania nad pochodzącymi od Korony wnioskami. którego nie uda się złamać samowolą Stuartów w pierwszej połowie XVII w. stal się kompetentnym. oraz duże doświadczenie polityczne. Reprezentowali więc w istocie stanowisko ogólnonarodowe czy ogólnostanowe. Osobiście obojętna na sprawy religijne. nie byli też tak ściśle — jak np. dzięki czemu Parlament już w końcu XVI w. z czym wiązała się zarówno presja i nacisk potężnych posiadaczy ziemskich na słabe jeszcze miasteczka. a nie tylko regionalne czy partykularne. Ci ostatni mieli znaczną przewagę liczebną i w istocie jedynie poprzez nadawanie nowym miastom przywileju wysyłania posłów do Parlamentu odzyskiwała Korona możliwość pewnego oddziaływania na skład Izby Gmin (np. Znaczna przewaga liczebna posłów miast nad posłami hrabstw nie świadczyła o przewadze mieszczaństwa nad gentry w Parlamencie. Ogromna ich większość posiadała wyższe wykształcenie. sporą niezależność. Wiele miast wybierało na swoich reprezentantów przedstawicieli szlachty. Posłowie Izby Gmin mieli w XVI w. jako że nie znany im był przed przybyciem do Londynu porządek obrad. patriotycznym i operatywnym organem. jak i pragnienie ludności małych miast posiadania protektora w osobie miejscowego lorda. Maria Tudor udzielała takich przywilejów miastom położonym w okręgach katolickich).roczny przekraczający 40 szylingów) oraz ze wzrastającej liczby miast. Jednym z warunków zapewnienia Anglii spokoju wewnętrznego stała się polityka religijna Elżbiety I i jej rządu. nie znali dyscypliny partyjnej. pragnęła królowa kompromisu między protestantami i katolikami. . a nawet zjednoczenia ich w jednym kościele. nie otrzymywali bowiem od nich instrukcji. Początkowo starała się utrzymać w swojej Tajnej Radzie (Privy Council) równowagę między katolikami i protestantami. uniwersyteckie lub prawnicze. w Polsce — odpowiedzialni przed swymi wyborcami. gdyż nie było w Anglii jeszcze partii politycznych. Im obu ustępował zdolnościami faworyt królowej. . wybitny polityk i zagorzały protestant. starał się zaś dochodzić do celu drogą dyplomatyczną. Ilustracja z dzieła R. Również i Walsingham był zwolennikiem aktywnej polityki protestanckiej. Glovera pt. Zdając sobie sprawę ze słabości angielskich sił morskich i braku większych środków finansowych. unikał konfliktów.Królowa Elżbieta I w Parlamencie. pragnący uczynić Anglię główną siłą w obozie protestanckim. Wśród członków Tajnej Rady najpoważniejsze miejsce zajmował wspomniany już William Cccii. 1608 r. Nobilitas politica et civi!is. skazanego na stracenie w 1601 r. która zaogniła się tak bardzo w okresie kontrreformacji Marii Tudor. nałożył na nią ekskomunikę. przywrócono w formie Aktu 39 artykułów treść dawnego wyznania wiary zredagowanego w 42 artykułach w 1552 r. Bojąc się stracić wpływ na Elżbietę. żołnierza i admirała Waltera Raiegha oraz lekkomyślnego hrabiego Essexa. wbrew życzeniom ludności i Parlamentu. . Jest rzeczą interesującą. Z jej śmiercią pozycja katolicyzmu znacznie zmalała i Elżbieta I przystąpiła do odbudowy kościoła w duchu schizmy Henryka VIII. intrygant i człowiek bez skrupułów. Parkera. uznający Elżbietę głową kościoła w Anglii. 1532—1588). Z innych ważniejszych doradców królowej należy wymienić Nicholasa Bacona. który w 1570 r. i ogłoszony Akt o supremacji (Act of Supremacy). to jest osób. zdolnego polityka. Wywołało to w Anglii skutek przeciwny zamierzonemu i przyczyniło się do szybszej anglikanizacji kościoła oraz wzmożenia prześladowań tzw. które nie uznawały zwierzchnictwa monarchii nad kościołem oraz kościoła anglikańskiego. przeciwstawiając się anglikanizmowi. a dalej arcybiskupa M. że opozycja katolicka w Anglii nie była jednolita wobec Korony. rekuzantów. który domagał się uregulowania sprawy następstwa tronu. Znaczna część katolików. faworyta Elżbiety I. został przywrócony modlitewnik z 1552 r. Sprawy wewnętrznej polityki angielskiej w epoce elżbietańskiej ściśle byty związane z kwestią religijną. odradzał jej Leicester przyjmowania ofert małżeńskich. W 1563 r. Spokojna forma i unikanie zadrażnień w przywracaniu kościoła narodowego nie uchroniły Elżbiety od zatargu z Rzymem. W 1559 r.Francis Walsingham późniejszy hrabia Leicester (ok. ojca rozpoczynającego już karierę polityczną słynnego filozofa Francisa Bacona. co z kolei stwarzało dla Anglii niebezpieczeństwo okrążenia politycznego. Stopniowo. W 1542 r. Na politykę religijną Elżbiety l wobec katolików w niemałym stopniu wpłynęły wypadki w Szkocji i sprawa Marii Stuart. Johna Knoxa (1505—1572). Natomiast jej związek z nadziejami katolików angielskich na zmianę na tronie stwarzał niebezpieczeństwo wewnętrzne i zagrożenie dla władzy Elżbiety I. od tac. Mimo prokatolickiej polityki Marii Lotaryńskiej protestantyzm szerzył się w Szkocji nadal. natomiast purytanie pozostawali w roli opozycji religijno-politycznej. Maria Lotaryńska. chorowitym Franciszkiem. zmarł król szkocki Jakub V.pragnęła jednocześnie politycznego porozumienia z królową i uzyskania dla siebie tolerancji. niemniej powołany w 1585 r. księżniczka z potężnego rodu francuskich Gwizjuszy. purus = czysty). in. w duchu zasad kalwinizmu. tym bardziej że polityka rządu Elżbiety I w dużym stopniu realizowała najistotniejsze dla rozwoju Anglii tendencje narodowe i ekonomiczne. reformacja elżbietańska szła w kierunku zbliżenia anglikanizmu do protestantyzmu o zabarwieniu kalwińskim. Trybunał Wysokiej Komisji prześladował głównie raczej radykalnych anabaptystów. ELŻBIETA I I MARIA STUART W XVI w. Regencję po nim objęła energiczna wdowa. stwarzając wielkie możliwości ekspansji i rozkwitu. pozostawiając po sobie urodzoną kilka dni wcześniej córkę Marię Stuart. Wywieziony do Francji. zyskując zwolenników w prowincjach nadmorskich oraz na pograniczu angielsko-szkockim. zasadniczą bowiem sprzeczność stanowiło pojecie hierarchicznego kościoła państwowego z jednej strony i niezależność gmin religijnych z drugiej. Związki szkocko-francuskie zostały umocnione przez małżeństwo Marii Stuart z synem króla francuskiego Henryka II. poprzez postulat aktywności gospodarczej i skrzętnej. Domagali się oni oczyszczenia kościoła anglikańskiego z wszelkich pozostałości katolicyzmu (stąd nazwa. Wprawdzie nie doszło do porozumienia dogmatycznego i liturgicznego. bogacącej pracy. podejmował spiski i rewolty wymierzone przeciwko królowej. gdzie chronili się przed prześladowaniami Marii Tudor . Anglia wykorzystywała szerzący się w Szkocji ruch protestancki w celu utrwalenia tam swoich wpływów. Jedynie bardziej radykalny odłam katolików. Broniąc się przed ekspansją angielską Szkocja tradycyjnie szukała pomocy we Francji. m. by znaleźć się pod wpływami Kalwina w Genewie. inspirowany przez jezuitów bezpośrednio nieraz z Hiszpanii i Rzymu. stanowiąca poprzez swoje powiązania z polityką Hiszpanii poważne niebezpieczeństwo zewnętrzne. Przy pomocy francuskiej udało się jej poskromić protestantów i doprowadzić do pojmania głównego ich przywódcy. zwłaszcza wobec nacisku i ofensywy politycznej popieranego przez Hiszpanię kościoła katolickiego. apelowali zwłaszcza do średnich wytwórców oraz częściowo gentry. Reprezentowali ideały bogacącego się mieszczaństwa epoki wczesnego kapitalizmu. W religijnej opozycji znajdowali się też bardziej radykalni purytanie. tułał się on następnie w Anglii i Niemczech. a jednocześnie występowali przeciwko absolutyzmowi. siostry Henryka VIII. który Maria l przyjęła uprzednio jako wnuczka Małgorzaty. która pod jego hasłami występowała do walki z regentką i potężnym w Szkocji duchowieństwem Maria Stuart katolickim. znany następnie jako hrabia Moray.liczni zbiegowie angielscy. lord James Stuart. pod warunkiem całkowitej jej rezygnacji z tytułu królowej Anglii. pomiędzy Marią Stuart a posłami angielskimi traktat w Edynburgu przekreślał wszelkie wpływy francuskie w Szkocji. Nic więc dziwnego. W tymże roku Parlament szkocki w Edynburgu obalił episkopat i wprowadził w Szkocji kalwinizm. Za trzykrotne uczestniczenie w katolickich . Do walki zachęcało też wstąpienie na tron angielski rok wcześniej Elżbiety I.. Zgodzono się też na prawa Marii Stuart do tronu szkockiego . udzielając poparcia ruchowi reformacyjnemu. Klasztory miały ulec likwidacji. dobra kościelne konfiskacie. królowie szkoccy opierali się na kościele. Żywe poparcie znalazł protestantyzm wśród artystokracji szkockiej. w 1560 r. wyposażając go hojnie w ziemię i nadając mu liczne przywileje. oraz pełnego uznania praw Elżbiety I. Zawarty w 1560 r. Hasłem do powstania stał się powrót Johna Knoxa w 1559 r. Pod hasłem walki z katolicyzmem zawiązany został w 1557 r. Krótko przedtem. na którego czele stanął brat Marii Stuart. Warto tu dodać. że w walce z panami feudalnymi. Przy pomocy posiłków angielskich została zmuszona do kapitulacji francuska załoga popierająca Marię Lotaryńską. zmarła regentka i partia kalwińska zdobyła przewagę. że szlachta szkocka zwalczała kościół zarówno ze względów politycznych jak i majątkowych. wspomniany już związek (Covenant). a jej dwór stał się swego rodzaju azylem dla zbiegłych z Anglii wyznawców katolicyzmu i przeciwników Elżbiety.. urodził się Marii syn. Plany kontrreformacyjne podsumował też Marii jej sekretarz. jak i nieudolnie prowadzoną politykę. a niektórzy z nich. Postępowanie Marii po śmierci Darnleya dostarczyło . w trzy miesiące po zamordowaniu na jej oczach Riccia. Odrzucając protegowanych przez Elżbietę I kandydatów do jej ręki z faworytem Elżbiety hrabią Leicesterem na czele. Zachęceni przez Elżbietę panowie szkoccy podnieśli bunt przeciw Marii i Darnleyowi. gdzie znaleźli gościnne schronienie. Małżeństwo to było dla Elżbiety tym bardziej niepożądane. lorda Darnleya. dokąd wystali ją jej wujowie w nadziei.. marszu na Londyn i zjednoczenia pod berłem Marii obu krajów. W tej sytuacji Maria Stuart zaczęła prowadzić politykę coraz bardziej prokatolicką. Włoch Dawid Riccio. W 1566 r. W ten sposób zapewniła Maria ciągłość swej dynastii. późniejszy Jakub VI szkocki i Jakub I angielski. Po zgromadzeniu swych katolickich stronników pod wodzą oddanego jej Bothwella powróciła do stolicy Szkocji. wzmacniał jeszcze prawa swej żony do tronu angielskiego. Po śmierci Franciszka II w 1560 r. Trochę wcześniej dopuściła Maria z powrotem biskupów katolickich do Parlamentu szkockiego. przez swoją zaś rodzinę Lennoxów posiadał znaczne wpływy wśród katolickiej arystokracji angielskiej i szkockiej. podszeptując królowej szkockiej możliwość wywołania buntu katolików angielskich przeciwko Elżbiecie przy pomocy papiestwa i Hiszpanii. Maria myślała wówczas o rozwodzie. Było to tylko na rękę królowej Elżbiecie I. tym bardziej że znajdowała się pod urokiem szkockiego szlachcica i protestanta Bothwella. Marii udało się jednak odzyskać zaufanie męża. Nie jest do dzisiaj ostatecznie wyjaśniony udział królowej w morderstwie jej męża. Pozycję królowej szkockiej znacznie osłabiły wydarzenia związane z zabójstwem jej męża Darnleya w 1567 r. że umocni tam katolicyzm. wraz z którym uszła z Edynburga do Dunbaru. uzyskując poważną przewagę nad niezamężną Elżbietą I. Miała ona wielu zwolenników wśród katolików angielskich. mając w tym zachętę Rzymu i Hiszpanii. Anglii i Szkocji.nabożeństwach groziła kara śmierci. 18-letnia Maria Stuart powróciła do Szkocji. z Morayem na czele. że o nim z góry wiedziała i odegrała w nim pewną rolę. któremu Maria nie mogła zapomnieć udziału w zamordowaniu Riccia. że Darniey. Maria poślubiła w 1565 r. prawnuk po kądzieli Henryka VII. uszli do Anglii. katolika Henry Stuarta. Zamordowanie Riccia przez grupę spiskowców z Darnieyem na czele i chwilowe uwięzienie Marii ograniczyło wpływy katolickie i umożliwiło powrót do kraju Moraya i innych lordów kalwińskich. jednak wiele przemawia za tym. Maria usiłowała jednak unikać konfliktów z królową angielską i w swych rządach wewnętrznych opowiadała się w zasadzie za swego rodzaju kompromisem między katolikami i protestantami. Panowanie Marii Stuart nie było popularne zarówno z uwagi na życie prywatne królowej szkockiej. która z uwagą i niepokojem śledziła wypadki w Szkocji i działalność potencjalnej pretendentki do tronu angielskiego. swego kuzyna. Wpływ kościoła szkockiego stał się w ojczyźnie Marii Stuart bardzo duży. narażając się na potępienie opinii publicznej w kraju i za granicą. Koncepcje takie popierał papież Pius V. zwłaszcza w związku z prowadzonym dochodzeniem w sprawie śmierci Darnieya. W niecałe trzy miesiące po zabójstwie Darnieya Maria Stuart ponownie wyszła za mąż za Bothwella. tworząc związek przeciwko Bothwellowi. Obecność Marii w Anglii ożywiła nadzieje katolików angielskich na restaurację kościoła katolickiego. Regencję objął Moray. Kirk of Scotland. który wzywał ks. rzucające na nią podejrzenie. zajęty w tym czasie sprawą niderlandzką. zarówno w samej Anglii. jak i na arenie międzynarodowej. że nie ma dostatecznych dowodów winy Marii. Co do autentyczności tych listów istnieją jednak od dawna różne wątpliwości. jednak zachowała u siebie rzekome jej listy. podkopującą jej pozycję w Anglii przez podsycanie nadziei katolików na możliwości zwycięstwa kontrreformacji w Anglii. O tym. udało się Marii Stuart ujść z więzienia i w maju tego roku przybita ona na łodzi rybackiej do wybrzeży angielskich. Jednak wraz z tym nie skończyła się jej rola w historii Anglii. W Szkocji utrwalił się kościół kalwiński. unikał konfliktu z Anglią mimo bezkarności korsarzy angielskich łupiących statki hiszpańskie powracające ze złotem z Ameryki. Uwięzienie Marii dało Anglii dogodny pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy Szkocji. w czasie którego rebelianci uroczyście podarli w katedrze w Durham anglikańską Biblię i podeptali Prayer . świadczyło wielkie powstanie szlachty katolickiej północnej Anglii w 1569 r. Bothwell natomiast zbiegł do Norwegii. na krótki tylko czas przybrała żałobę. gdzie zmarł w więzieniu. oparty na organizacji gminy. Opuszczona przez wojsko Maria Stuart została uwięziona i zmuszona do abdykacji na rzecz małego Jakuba. jednak osoba Marii Stuart stale była w polityce hiszpańskiej atutem do wygrania w nadchodzącym wielkim konflikcie angielskohiszpańskim. Od momentu uwięzienia Marii Stuart jej osoba stała się przedmiotem rozgrywek politycznych i nadziei przeciwników Elżbiety I. Przeciwnicy Elżbiety myśleli o obaleniu jej i osadzeniu na tronie Marii. zarówno na sprawy polityczne. Sędziowie uwolnili jednego z głównych sprawców — Bothwella. nie ukarała sprawców mordu.. Albę do interwencji zbrojnej w Anglii. Bunt przeciwko niej podnieśli lordowie protestanccy. zwany prezbiteriańskim. a nawet niektórzy katolicy. Wprawdzie ostatecznie Elżbieta wydała orzeczenie. jak i życie codzienne. W ten sposób Elżbieta I dostała w swe ręce niebezpieczną rywalkę i pretendentkę do tronu angielskiego. Wprawdzie Filip II. a Parlament szkocki podkreślił jego zasługi dla kraju. Za Marią zamknęły się na 8 lat bramy więzienia angielskiego. tzw. W 1568 r. Królowa szkocka nie wzięła udziału w pogrzebie męża. że katolicyzm nadal stanowił realną siłę. w której udział w zarządzie mieli obok duchownych i ludzie świeccy. inscenizując komedię procesu.zresztą jej przeciwnikom wiele do myślenia i poruszyło przeciwko niej opinię publiczną. Egzekucja spiskującego z Hiszpanią księcia Norfolka w 1572 r. Zęby osłabić Anglię. podjął rewoltę książę Norfolk. wzbudziły nadzieje katolików. a tajna działalność przybywających tam emisariuszy katolickich.. oraz objęcie w Szkocji regencji przez Mortona. Edmund Campion. a niebawem z Hiszpanią. Generałowie Elżbiety rozgromili bardzo surowo buntowników. specjalnie szkolonych na kontynencie. wzmacniały charakter protestancki kościoła anglikańskiego. Jego linia polityczna okazała się tym bardziej słuszna. pod hasłami religijno-narodowymi objąć znaczną część kraju. któremu agenci hiszpańscy proponowali rękę Marii Stuart. Wszystkie te wypadki coraz wyraźniej skłaniały tolerancyjną początkowo Elżbietę do bardziej zdecydowanych represji przeciwko katolikom. Uchwały Parlamentu angielskiego z 1571 r. papież i w pewnym stopniu Filip II poparli powstanie w Irlandii przeciwko Anglikom. do którego odwoływali się oni o pomoc. jak np. których zaczęto w Anglii kojarzyć z buntownikami i papistami. hrabiego szkockiego nastawionego proangielsko. Jeszcze w 1570 r. wysuwając również hasło uwolnienia Marii Stuart. przypominały o konieczności rygorystycznego stosowania 39 artykuow. mordując wielu powstańców i wspierających ich Hiszpanów oraz niszcząc w odwecie znaczą część południowej Irlandii. szukając zbliżenia z Francją i Hiszpanią. a przede wszystkim na Filipa II. wzmocniły kontrolę Elżbiety nad katolicką opozycją. odsuwając jego realizację na czas późniejszy z uwagi na swoje zaangażowanie w tłumieniu rewolucji w Niderlandach. Większe niebezpieczeństwo dla Elżbiety I przedstawiała mobilizacja międzynarodowych sił katolickich przeciwko schizmatyckiej Anglii oraz wysuwana myśl zbrojnej interwencji w celu przywrócenia na wyspie katolicyzmu. który ustalił winę królowej angielskiej wobec kościoła katolickiego. papież zarządził proces Elżbiety w Rzymie. Nadal jednak duże było niebezpieczeństwo interwencji katolickiej w Anglii. by w 1578 r.Book. zwłaszcza od czasu objęcia rządów przez Jakuba VI w 1579 r. Plany takie snuł papież Grzegorz XIII. Bulla ta zrobiła w Anglii duże wrażenie i zachęciła wielu katolików do bardziej jeszcze zdecydowanej opozycji wobec królowej. że nie brak było dowodów kontaktów katolików angielskich z dworem hiszpańskim i Filipem II. Po straceniu Mortona partia katolicka zdobyta w Szkocji przewagę. zdobywali w tych trudnych warunkach nowych wyznawców dla kościoła. stanowiącą głównego wroga i rywala Anglii w polityce międzynarodowej. licząc na udział w tej akcji pretendenta do ręki Marii Stuart — Don Juana d'Austria. Bulla Piusa V zwalniała poddanych angielskich obrządku katolickiego od posłuszeństwa wobec Elżbiety. Od czasu rozpowszechnienia bulli Piusa V w Anglii odejście od anglikanizmu traktowano już jako zdradę stanu. jednak już w 1572 r. oraz jezuitów przejmowała lękiem Elżbietę I i jej otoczenie. który aprobował plan akcji przeciwko Elżbiecie. Anglicy krwawo stłumili rewoltę irlandzką. Również wydarzenia w Szkocji. . Katolicy odprawiali potajemnie nabożeństwa i niejednokrotnie. zwolennika silniejszej pozycji protestantyzmu i energiczniejszej polityki antyhiszpańskiej. które wybuchało kilkakrotnie. Wzrosły też wpływy Williama Cecila. do którego dała się wciągnąć Maria Stuart. która zaopatrywała Anglię w sukno flandryj-skie . Pozostawał dla Elżbiety tylko nie załatwiony problem Marii Stuart. Jej śmierć stała się dla Filipa II ostatecznym bodźcem do planowanego już wcześniej ataku na Anglię. a zawarte w 1586 r. a Parlamentowi angielskiemu podjęcie w 1584 r.W porozumieniu z Marią Stuart. Ponieważ celem spisku było zamordowanie Elżbiety i uwolnienie z więzienia Marii. trybunał angielski uznał Marię Stuart winną i skazał ją na śmierć jako wroga Anglii i jej królowej. dając sposobność Elżbiecie do zastosowania na szeroką skalę represji. Po okresie średniowiecznym. ROZWÓJ HANDLU I KUPIECTWA ANGIELSKIEGO Konflikt angielsko-hiszpański stał się pod koniec XVI w. W 1587 r. jakie zaszły w świecie po odkryciach geograficznych oraz na skutek coraz większej iniciatywy i ekspansji bogatego kupiectwa angielskiego. dostarczając Elżbiecie ostatniego argumentu przeciwko sobie. uchwały o wyłączeniu od tronu Marii Stuart i jej syna. Wspólne działanie hiszpańsko-francuskie udaremniła nieufność Filipa II do Francji oraz trudności wewnętrzne okresu rządów Henryka III francuskiego. porozumienie z Jakubem VI regulowało stosunki między Anglią a Szkocją. kierował wielką akcją dyplomatyczną przeciwko protestanckiej Anglii. określała jako zdrajców wszystkich księży katolickich przebywających na terenie Anglii oraz te osoby. Anglia później niż niektóre inne kraje przystąpiła do walki o nowe rynki i nowo odkryte ziemie. katolikami angielskimi i Gwizju-szami francuskimi poseł hiszpański w Londynie. W średniowieczu szczególnie dużą pod tym względem rolę odgrywała hanza niemiecka. stosunkowo długo też korzystała z obcego pośrednictwa w wymianie handlowej. Wypadki związane z intrygami katolików.. Umożliwiło to Walsinghamowi wykrycie całego spisku łącznie ze szczegółowymi planami ataku państw katolickich na Anglię. Maria została stracona. które udzielały im schronienia. wiek XVI był widownią ogromnego poszerzenia się zasięgu jej handlu i żeglugi w związku z przemianami. w którym Anglia odgrywała raczej rolę peryferyczną. nieuchronny w związku z szybkim rozwojem potencjału gospodarczego oraz pozycją Anglii w handlu międzynarodowym i żegludze. od dawna podkopującą i osłabiającą swoją ekspansją handlową i działalnością statków kaperskich pozycję Hiszpanii na Atlantyku. Uchwała Parlamentu z 1585 r. stanowiącej oś wszystkich intryg dyplomatycznych i źródło trudności wewnętrznych. Pretekstem do stracenia niewygodnej dawnej rywalki stał się spisek Antoniego Babingtona z 1586 r. Stopniowo udało się królowej ułożyć sprawy szkockie w sposób dla Anglii korzystny. Bernardino de Mendoza. zamachami na życie królowej i niebezpieczeństwem interwencji zagranicznej skupiły przy boku Elżbiety I ogromną większość narodu angielskiego i podniosły jeszcze bardziej popularność polityki dworu. hanzeatycki kantor. Mimo to pod sam koniec XIV w. zaczęły powstawać w epoce elżbietańskiej różnego typu spółki kupieckie kompanie. zabierając w zamian angielską wełnę. Dwór Stalowy (Steelyard). sami Anglicy w średniowieczu rzadko się zapuszczali. i sami Anglicy usiłowali rozwijać wymianę z monopolizowanym przez Hanzę północnoeuropejskim obszarem handlowym. znaczenie dawniejszej Kompanii Składowej (Merchants of the Stapie). korzenie. wina itp. W konsekwencji kurczenia się starych. że od końca XIV w. Anglicy podjęli plan zorganizowania wyprawy wokół Europy północno-wschodniej do Chin i Indii. Zelandią. dzięki czemu znajdowali się oni nawet w lepszej sytuacji od kupców angielskich. dokąd w XIV i XV w. jedwabie. I tutaj na Południe. Istniejący w Londynie aż do końca XVI w. wywożąc z wyspy w zamian wełnę. blisko położonych rynków handlowych. odgrywał ważną rolę handlową w wymianie Anglii z rejonem Morza Północnego i Bałtyku. Anglia stanęła w obliczu pilnej potrzeby znalezienia nowych możliwości zbytu dla swego sukna. Wraz z jej ogromnym wzrostem upadło w XV w. podobnie jak i na Północ.bałtyckie produkty spożywcze i leśne. które — mimo szykan Hanzy — było aż do początków drugiej połowy XV w. Myśl . tzw. w rękach obcych. a później i sukno. szła angielska wełna. ich oparciem w handlu bałtyckim. od czego w dużym stopniu zależał gospodarczy rozwój kraju. Genueńczycy czy kupcy Florencji przywozili towary luksusowe. napotykając ze strony Hanzy wiele przeszkód i trudności. posiadającej swoje miejsce składu w Calais. Wraz z rozwojem mieszczaństwa angielskiego. rosyjskie futra itd. Warto jednak dodać. i z upadkiem rynku antwerpskiego w wyniku ekspansji hiszpańskiej. Stopniowo nazwą tą zaczęto określać założoną w 1407 r. Brabancją i Flandrią. którzy — podobnie Jak i ich towarzysze uprawiający wymianę z Bałtykiem i Skandynawią — nazywani byli Kupcami Ryzykantami (Merchant Adventurers). w Londynie kompanię handlową (por. a następnie w coraz poważniejszym stopniu holenderskiego. otrzymali przywileje królewskie kupcy angielscy handlujący z Holandią. W ciągu XIV w hanzeaci uzyskali w Anglii sporo znacznych przywilejów handlowych. kupcy angielscy założyli np. w Gdańsku swoje miejsce składu. do legendarnych skarbów Wschodu. tradycyjnie odwiedzanych przez Anglików od czasów średniowiecznych. Przypadające od około polowy XVI w. byt aż do końca epoki elżbietańskiej poważny. Wenecjanie. Również handel Anglii z rejonem Morza Śródziemnego znajdował się w średniowieczu i w pierwszej połowie XVI w. wyżej) zajmującą się przede wszystkim wywozem wełny i sukna z Anglii. przede wszystkim londyńskiego. hanzeatyckiego. nasilenie ich aktywności miało wyraźny związek zarówno ze straceniem przez Anglię w 1558 r. stanowiące główną podstawę organizacyjną i finansową dla angielskiej ekspansji handlowej w drugiej połowie XVI w.. portu francuskiego Calais. zwalniających ich od różnych ceł. Na początku XV w. Mimo rosnącej inicjatywy kupców angielskich udział w ich handlu obcego pośrednictwa. W 1553 r. natrafiając w takich wypadkach na ataki statków włoskich. pozostałe utknęły w lodach u wybrzeży Laponii. Kompanię Wschodnią (Eastland Company) utworzyła grupa 65 głównie londyńskich hurtowników. a dalej Hugh Willoughby i Richard Chancellor. Wskazuje zresztą też na to duży udział w tej inicjatywie londyńskich eksporterów sukna wśród 240 kupców angielskich. argumentując. że w swym handlu moskiewskim przez Narwę natrafiali Anglicy na poważne trudności wynikające z zastosowanej przez Polskę blokady Narwy w okresie wojny północnej w latach 1563—1570. Dla rozwijania handlu bałtyckiego została zorganizowana w Anglii w 1579 r. który pod naciskiem Hanzy odmówił dalszego przedłużenia umowy. za pośrednictwem niebezpiecznej drogi północnej wokół wybrzeży Skandynawii.o takiej wyprawie wysuwał zresztą jeszcze Henryk VIII w 1527 r. miejsca składu w Hamburgu było już poważnym wyłomem w monopolu hanzeatyckim. a Portugalczyków w Azji. zaopatrując Anglię w liny okrętowe. kupcy angielscy założyli swój skład w Elblągu. będących równocześnie w dużym stopniu członkami kompanii Kupców Ryzykantów i innych kompanii angielskich. naturalnym terenem do ekspansji dla Anglików pozostawała Północ. Kompania Wschodnia. wosk i skóry. Z trzech wysłanych w 1553 r. Wśród organizatorów tej wyprawy. funtów) sfinansowali ekspedycję z 1553 r. W 1555 r. został wydany przez Marię Tudor przywilej tworzący angielską Kompanię Moskiewską (Muscovy Company). Po wygaśnięciu 10-letniego kontraktu z Hamburgiem. Obok mglistej wizji odkrycia północno-wschodniej drogi do Chin u podstaw angielskiej wyprawy na Morze Białe w 1553 r. organizację typu spółki akcyjnej dla handlu z Rosją. stanowiącej dla Anglików od dawna wygodny rynek zaopatrzenia również w towary bałtyckie. W ten sposób Polska broniła się nie tylko przed dostawami angielskiej broni do Moskwy. wykorzystując dogodną tam dla siebie sytuację w związku z rywalizacją Elbląga z potężnym Gdańskiem oraz skutkami buntu Gdańska przeciwko królowi polskiemu w 1577 r. którzy udziałami po 25 funtów szterlingów (łączne koszty wyniosły 6 tyś. że wobec postępów Hiszpanii w eksploracji i podboju Ameryki. ale i przed konkurencją rynku moskiewskiego w bałtyckim handlu z Europą zachodnią. Podobnie jak i w innych tego typu . Założenie przez kupców angielskich w 1567 r. statków tylko jeden dopłynął do ujścia Dźwiny. jak i końcową fazą walki Anglii z Hanzą. Od tego czasu. wyraźny kryzys. leżała potrzeba znalezienia nowych rynków zbytu dla sukna angielskiego. w którym ten wyrażał pragnienie rozwinięcia handlu z Anglią i nadania jej kupcom przywilejów handlowych. Chancellor spotkał się z życzliwym przyjęciem na dworze Iwana IV i powrócił do Anglii z pismem cara do królowej angielskiej. futra.. zazdrośnie strzegącą swego monopolu w handlu północnym. a w latach moskiewskiej okupacji Inflant również przez bałtycki port Narwę. była Moskwa ważnym odbiorcą angielskiego sukna. len. stał słynny żeglarz Sebastian Cabot (syn Johna Cabota). która doprowadzi do założenia angielskiej Kompanii Moskiewskiej. konopie. a ich załogi wyginęły z głodu i zimna. Należy dodać. którego wywóz przechodził właśnie w połowie XVI w. której geneza wiąże się zarówno z upadkiem Antwerpii. dziegieć. New-castle. posiadającą duże znaczenie dla Anglii w handlu suknem i zbożem. popiół. ołów.. Angielski handel śródziemnomorski po pewnym rozwoju w XV w. konopie. liny okrętowe. Obok sukna poważne znaczenie w tym wywozie miały skórki.organizacjach handlowych przewagę w Kompanii Wschodniej uzyskała bogata oligarchia kupiecka Londynu. Angielscy kupcy uprawiający handel z Hiszpanią i Portugalią założyli w 1577 r. cyna. zwłaszcza żyto. do której głównie szło wywożone przez Kompanię Wschodnią szerokie sukno. drewno i inne. Lynn). która nie dopuszczała do większego udziału w handlu i władzach kompanii zarówno uboższych kupców angielskiej stolicy. wosk itd. smoła. stanowiące wraz z innymi gatunkami tekstyliów aż około 80—90% wartości całego angielskiego wywozu do strefy bałtyckiej. Kompanię Hiszpańską (Spain Company). podupadł w połowie . Z innych towarów bałtyckich należy wymienić zboże. towary kolonialne i inne. jak i przedstawicieli innych portów wschodnioangielskich (Huli. Najważniejszą pozycję w angielskim przywozie bałtyckim stanowiły idące głównie z Polski towary okrętowe: len. Ipswich. żelazo (byt to szwedzki osmund przekuwany w Gdańsku). Najważniejszym partnerem Anglii w handlu bałtyckim była Polska. powołanej do wymiany z krajami leżącymi we wschodniej części Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. został zorganizowany w ramach Kompanii Tureckiej (Turkey Company). i dopiero w 1581 r. Utworzona w .XVI w. podjął podróż do Gwinei William Hawkins. W 1530 r. W XVI w. Otrzymała ona w 1592 r. a następnie — gdy spostrzegł bezowocność tych wysiłków . uprawiali na dużą skalę intratny handel niewolnikami murzyńskimi i w 1588 r. Bristolu czy Płymouth. rozwinął się szczególnie handel z Afryką Północną. którzy na handlu tym dorobili się stopniowo wielkich fortun. od Elżbiety I patent na eksplorację północno-zachodniego szlaku. Kompania Wenecka (Venice Company) została założona dla handlu z Włochami. Największą i najważniejszą dla dalszego rozwoju gospodarczego Anglii spółką handlową stała się Kompania Wschodnioindyjska (East India Company) założona w 1600 r. wino. cyna. robiący znakomite interesy na tych niebezpiecznych wyprawach. Istotną rolę w angielskich wyprawach do Ameryki odegrał znany żeglarz Humphrey Gilbert (1537—1583). napotykający konkurencję Portugalczyków. zwłaszcza poprzez finansowanie napadających i grabiących statki hiszpańskie na Atlantyku kaprów angielskich (te statki pirackie były budowane i eksploatowane przez kupców na zasadzie spółek). 1535—1594). silnie związany z kupiectwem Bristolu. który szukając w latach 1576—1578 północno-zachodniej drogi wokół Ameryki pogłębił znajomość krain arktycznych. pierwsza z tego rodzaju organizacji. Otrzymał on w 1566 r. Obie te organizacje następnie połączyły się w potężną spółkę akcyjną noszącą nazwę Kompanii Lewantyńskiej (Levant Company). a zwłaszcza syn jego John. ołów ł inne. niżej) — powstała w 1587 r. już pod sam koniec epoki elżbietańskiej.1583 r. torujących drogę angielskim osadnikom i kupcom w Nowym Świecie i przygotowujących grunt pod przyszłe angielskie kolonie. swe zasadnicze podstawy prawne. Jedwabie. Nie tylko na Południu i Wschodzie. powstała angielska Kompania Gwinej-ska (Guinea Company) zajmująca się głównie porywaniem i sprzedażą niewolników. Dała ona początek panowaniu Anglii w Indiach i przysporzyła jej w ciągu wieków ogromnych bogactw i skarbów Wschodu. Wśród podróżników związanych z angielską ekspansją do Ameryki należy wymienić Martina Frobishera (ok. Kompania Północnoamerykańska (North America Company). bawełna itp. importu zaś towary kolonialne. Przedmiotami jej eksportu były głównie: sukno. ale i na Zachodzie zostały za czasów Elżbiety I położone podwaliny pod przyszłą ekspansję handlową i polityczną Anglii. W ślad za wyprawami do Ameryki różnych angielskich podróżników i eksporatorów — w rodzaju słynnego żeglarza Waltera Raiegha (por. rozwinęła Anglia też handel z Afryką. od połowy XVI w.. Akcje Kompanii W schodniom dyj s kiej należącej początkowo do 55 osób znalazły się w większości w rękach około 40 najbogatszych kupców londyńskich. Na rzecz rozwijania podróży do Ameryki Północnej działali przedsiębiorczy kupcy Londynu. William Hawkins. wielkich hurtowników utrzymujących rozległe stosunki ze znaczną częścią świata. Obok kupców poważny udział w rozległych transakcjach handlowych i finansowych oraz inwestycjach kaperskich miała też gentry. Tak szeroko rozrastający się w epoce elżbietańskiej rozwój handlu i eksploracji był głównie dziełem bogatego kupiectwa angielskiego. Wysiłki Gilberta kontynuował Walter Raiegh. Przy pomocy kupiectwa londyńskiego założył Raiegh w 1587 r. który w latach 1584— 1585 wysłał do Ameryki dwie ekspedycje. a następnie popłynęły wzdłuż wybrzeży amerykańskich bardziej na północ. zajmujących się równocześnie operacjami finansowymi. —na założenie kolonii w Nowej Fundlandii. kredytowymi i lichwiarskimi. oazwanej na cześć królowej Elżbiety I Wirginią. a pierwsze próby osadnicy nie powiodły się. powracającym z bogatymi łupami i surowcami z Ameryki. lokujących także pieniądze w posiadłościach ziemskich. wyprawiających się masowo przeciwko okrętom hiszpańskim. Objął ją w posiadanie w 1583 r. co było dogodną formą awansu i spekulacji. kompanię w celu kolonizowania tej krainy. co miało na razie symboliczne tylko znaczenie wobec minimalnego napływu osadników. cieszącego się Poparciem dworu i królowej. Był to okres zdecydowanej przewagi oligarchii kupieckiej we władzach miejskich i kompaniach. a nawet część . posiadających własne statki. dając początek najstarszej angielskiej kolonii w Ameryce. Niemałe też zyski kupcy angielscy czerpali poprzez swe udziały w finansowaniu statków kaper-skich i korsarskich. Mimo iż wyprawy Waltera zalegną nie przyniosły na razie trwalszych rezultatów. magazyny i spichlerze.Fragment Londynu z ok.. Dotarły one do Florydy. 1600 r. oznaczały one zamknięcie okresu wypraw odkrywczych i początek epoki angielskiej ekspansji i kolonizacji w Ameryce. Traktat Elżbiety z popieranymi przez Anglię hugenotami francuskimi z 1562 r. w Londynie powstała przy udziale Thomasa Greshama w 1568 r. dzielnicy zwanej City. Irlandczycy zwrócili się o pomoc do Hiszpanii i papieża. Na początku epoki elżbietańskiej nie Hiszpania jednak jeszcze. zarówno polityczne. ludności. 5 tyś. do czego w niemałej mierze przyczyniło się zniszczenie Antwerpii przez Hiszpanów w 1576 r.arystokracji. ale również coraz poważniejszym międzynarodowym ośrodkiem wymiany i kredytu. poważnie myślała o inwazji na protestancką Anglię nie tylko w celu przywrócenia tam katolicyzmu. Anglii była nie tylko największym portem na wyspie. mieszkańców miały York. natomiast przeciętnej wielkości miasta prowincjonalne posiadały mniej więcej po ok. mieszkańców. oddający za pomoc zbrojną Anglii port Le Havre. główna podpora kontrreformacji w Europie. Do ogromnego znaczenia doszło zwłaszcza w epoce Tudorów kupiectwo Londynu. a przede wszystkim w Irlandii. ale przede wszystkim pozbycia się coraz dotkliwszej konkurencji statków angielskich na morzach i oceanach. Hiszpania. giełda. 100 tyś. W tym samym czasie po ok. Stolica 4-milionowej pod koniec XVI w. Norwich i Bristol. że dostarczyło dowódcom angielskim pretekstu do rozpoczęcia represji i okrucieństw graniczących z eksterminacją katolików irlandzkich.. który istotnie przysłał niewielkie posiłki. był przykładem taktyki Anglii. jak i gospodarcze oraz religijne. a pod koniec XVI w. umiejącej dostosować się do nowych możliwości epoki. ale w coraz poważniejszej mierze jeden z głównych ośrodków handlowych i kredytowych świata. skupiającym około 80% całego handlu angielskiego. co stało się ostatecznym pretekstem do wyprawy Wielkiej Armady na Anglię w roku następnym.. Miał on różnorakie źródła i podstawy.. podwoił liczbę ludności do ok. Od tego czasu nastąpił wyraźny rozkwit centrum dawnego Londynu. obie strony pozostawały ze sobą w walce obejmującej starcia i bitwy morskie na Atlantyku i posunięcia dyplomatyczne w Europie oraz inspirowane przez Hiszpanię spiski i rewolty w północnej części Anglii. ale Francja wraz ze swym szkockim sojusznikiem stanowiła główne niebezpieczeństwo dla Anglii. 200 tyś. podtrzymującej różne konflikty europejskie w celu uzyskania wpływów i . Na wiele lat przed egzekucją Marii Stuart w 1587 r. Intrygom Francji w Szkocji przeciwko Anglii położył kres traktat angielsko-szkocki zawarty w Edynburgu w 1560 r. WALKA ANGLII Z HISZPANIĄ Na czoło wszystkich problemów angielskiej polityki zagranicznej w końcowym okresie epoki elżbietańskiej wysunął się konflikt Anglii z Hiszpanią. Przybycie ich jednak miało ten skutek jedynie. 20 tyś. który na progu panowania Elżbiety I liczył ok. który oznaczał wycofanie wojsk francuskich i zmniejszenie wpływów Francji w ojczyźnie Marii Stuart. stanowiącej już nie tylko finansowe centrum Anglii. Na Tamizie poniżej Mostu Londyńskiego (London Bridge) zaczął się rozrastać potężny port londyński. W 1579 r. 1540— 1596) brał w młodości udział w wyprawach Johna Hawkinsa do Gwinei. Hawkinsowie. napady kaprów na płynące z Ameryki z bogatymi łupami statki hiszpańskie oraz handel nielegalny z koloniami hiszpańskimi w Ameryce. dostarczając ponadto skarbowi angielskiemu ważnego źródła dochodu w postaci bogatych łupów. Motyw ten przyświecał organizatorom wyprawy w 1553 r. W 1585 r. Dotarł następnie do Meksyku i Kalifornii.na swych statkach do Gwinei w Afryce. łupiąc tamtejsze kolonie hiszpańskie. W odwecie za spiski i intrygi hiszpańskie kaprowie i korsarze angielscy łupili przy pełnym poparciu dworu angielskiego statki i kolonie hiszpańskie. Położyli oni podwaliny pod przyszłą potęgę Anglii na morzu. po uprzednim zniszczeniu kilku miast hiszpańskich. tak więc Anglia podjęła w drugiej połowie XVI w. Okrążył Amerykę Południową. Dobrą ilustracją tej praktyki był kupiec z Bristolu John Hawkins. nie dysponującej jeszcze większą flotą. podjazdową walkę z Hiszpanią w celu zdobycia dla siebie dostępu do kolonii amerykańskich i przełamania hiszpańskiego monopolu na półkuli zachodniej. dążąc do odkrycia nowej. niezależnej od Hiszpanów i Portugalczyków drogi morskiej. Konflikt Anglii z Hiszpanią miał w pierwszym rzędzie charakter rywalizacji o przewagę morską na Atlantyku. Wśród korsarzy angielskich walczących z Hiszpanami szczególnie wielką sławę zdobył Francis Drakę. z olbrzymim łupem do Anglii po trzyletniej niemal podróży wokół globu ziemskiego. Podstawową formą tej walki stały się dla Anglii.większego znaczenia politycznego. a następnie wyprawiał się kilkakrotnie w latach 1570— 1572 do Indii Zachodnich z rozkazem królowej Elżbiety I zwalczania hiszpańskiego handlu na Oceanie Spokojnym. dostawił ich przemytem do Indii Zachodnich i tam sprzedał z poważnym zyskiem kolonistom hiszpańskim. załadował w Peru i Chile spore ilości złota. łupił Drake i atakował wybrzeża samej Hiszpanii i . Hiszpania posiadała monopol na cały handel Europy z krajami Wschodu oraz Ameryki i strzegła go za pomocą potężnej floty. że dwór angielski przyczyniając się do wystawienia i wyposażenia statków kaperskich uczestniczył następnie przy podziale ich zdobyczy. W 1577 r. a potem przez Moluki i dookoła Afryki powrócił w 1580 r. wywożąc z Kuby i Florydy wielkie bogactwa. Martin Frobisher i inni. Ośmielony sukcesami. a dalej Walter Raiegh. Francis Drake (ok. na Morze Białe. który dotarł w 1562 r. lecz królowa Elżbieta pasowała go na rycerza i w swej koronie dumnie nosiła klejnoty ofiarowane jej przez Drake'a. zabrał stamtąd partię niewolników murzyńskich. Anglicy usiłowali — jak wspomniano — dotrzeć na Pacyfik i Ocean Indyjski od strony północnej. Filip II żądał wydania zuchwalca. Wysiłki eksploratorów w rodzaju Gilberta nie dały rezultatów w znalezieniu również drogi północno-zachodniej wokół Ameryki. Warto wspomnieć. która zamiast odkrycia drogi do Chin przyczyniła się do rozwinięcia handlu z Moskwą szlakiem północno-wschodnim. zorganizował on na czele 25 statków nową wyprawę łupieską do Ameryki. jako pierwszy żeglarz angielski popłynął szlakiem Magellana dookoła świata. Z tych powodów popierał on wyprawy kaprów angielskich przeciwko statkom i koloniom hiszpańskim. jako wiceadmirał wybitną rolę. żeglarz i żołnierz. Z osobą Raiegha łączą się omówione wyżej wysiłki Anglii w kierunku uzyskania na kontynencie amerykańskim pierwszych kolonii (Wirginia). zwolniono go i wysłano z nową ekspedycją do Gujany. Walter Raiegh (ok. uderzył nawet na flotę hiszpańską w porcie Kadyks. Niepowodzenia wyprawy stały się przyczyną stracenia Waltera Raiegha w 1618 r. W bitwie z Wielką Armadą odegrał w 1588 r. daremnie poszukując bajecznej krainy „El Dorado". W 1595 r. Po objęciu władzy przez Jakuba I został Raiegh wtrącony pod zarzutem zdrady do Toweru. po stronie hugenotów we Francji. Podobnie jak i Drake reprezentował Raiegh pogląd. Wspomniany był . W 1596 r. W latach 1580—1581 odznaczył się w Francis Drake walkach z powstaniem w Irlandii. studiował w Oksfordzie. W 1587 r.Portugalii. 1552—1618). W otwartej wojnie z Hiszpanią Raiegh odznaczył się odwagą i męstwem. pisząc tam historię świata. historyk i poeta. Był też inicjatorem i organizatorem licznych wypraw morskich wysyłanych z Anglii w celach łupieskich i odkrywczych. o którym już była mowa. Z Hiszpanami walczył na morzach i oceanach również Martin Frobisher. dowodził licznymi wyprawami do hiszpańskiej Ameryki.. gdzie przesiedział kilkanaście lat. że światowa potęga Hiszpanii stanowiła zasadniczą przeszkodę dla rozwoju angielskiej ekspansji morskiej. zapędzał się. walczył od 1569 r. brał udział pod dowództwem hr. W 1616 r. na Morze Śródziemne. a następnie przebywał na dworze angielskim jako faworyt i zaufany dworak Elżbiety. zdobył Trinidad. a po 1588 r. Essexa w ataku na Kadyks. uparty poszukiwacz północno-zachodniej drogi do Azji wokół Ameryki i jeden z dowódców angielskich w 1588 r. pochodził ze szlachty. umierali w więzieniach Walter Raiegh. dając Anglii dogodną okazję do interwencji i szachowania Filipa II. walka Anglii z Hiszpanią przybrała na sile. do których spieszyli na pomoc angielscy ochotnicy. Hiszpania natomiast wysyłała swoich agentów i jezuitów do Irlandii. a dom posła hiszpańskiego w Londynie był stałym ośrodkiem konspiracji. kiedy wykryto jego rolę w spisku na życie Elżbiety I.. W siedemdziesiątych i osiemdziesiątych latach XVI w. W samej Anglii wysłańcy hiszpańscy organizowali spiski katolickie przeciwko Elżbiecie. Poseł Filipa II został usunięty z Anglii w 1584 . Elżbieta popierała hugenotów we Francji i ingerowała w sprawy niderlandzkie. a kupcy londyńscy wysyłali subsydia pieniężne. ale wsławiony także w licznych walkach z Hiszpanami. Miniatura Hilliarda inkwizycji lub ginęli na stosie. Wbrew wyrachowanej polityce dworu opinia angielska cały czas z entuzjazmem opowiadała się po stronie walczących z tyranią hiszpańską w okresie tej pierwszej rewolucji burżuazyjnej Niderlandów. Schwytani przez Hiszpanów kaprowie angielscy byli bezlitośnie karani jako heretycy. by w Niderlandach nadal istniało ognisko buntu przeciwko Hiszpanii.również John Hawkins. dbając jednak o to. co jednak nie odstraszało ich od podejmowania tak intratnych wypraw łupieskich przeciwko Hiszpanii. wspomagając tamtejszych katolików w walce z Anglikami. uprawiający nie tylko handel niewolnikami. Oficjalnie wojna Anglii z Hiszpanią wybuchła w 1583 r. W odwecie za napady kaprów angielskich konfiskował Filip II towary i statki angielskie w portach hiszpańskich i próbował zastosować mało zresztą skuteczną blokadę Anglii. lecz mało w walce zwrotnych. ale za to bardziej zwinnych i zwrotnych żaglowców. żołnierzy. do wykonania od dawna projektowanego ataku na Anglię. szczepiania w czasie walki okrętów własnych z okrętami przeciwnika i przemieniania bitwy morskiej w walkę wręcz. Francis Drake unikał zresztą rozstrzygającej bitwy morskiej i wykorzystując szybkość swych statków i dalekosiężność dział nękał Wielką Armadę ustawicznymi atakami na poszczególne okręty. Cały Półwysep Pirenejski i znaczna część Półwyspu Apenińskiego znajdowały się w rękach potęgi hiszpańskiej. około 20 tyś. chociaż Sykstus V z obawą myślał o konsekwencjach tak całkowitej w razie zwycięstwa nad Anglią przewagi Hiszpanii. przystąpiono do organizowania armii lądowej na wypadek desantu. że załogi angielskich żaglowców składały się z marynarzy. W czerwcu 1588 r. co na ogół było obce ich przeciwnikowi. w Niemczech. żołnierzy hiszpańskich Aleksandra Farnese i dokonać następnie inwazji na Anglię. ale pomoc miast pozwoliła na zmobilizowanie około 160 znacznie mniejszych wprawdzie od hiszpańskich. dział itd. Wyższość angielskiej taktyki sprawiła. a zwłaszcza we Francji. Moment do wyprawy został przez Filipa II korzystnie wybrany. a egzekucja Marii Stuart położyła kres nadziejom na zmianę na tronie angielskim. 2. potężnych. jednak na początku 1588 r. że Hiszpanie ponieśli sporo . i od tego czasu napięcie stosunków między obu zwalczającymi się stronami przybrało na sile. zabrać z Niderlandów 30 tyś. „niezwyciężona Armada" liczyła już ponad 130 okrętów. marynarzy. kontrreformacja czyniła szybkie postępy i zyskiwało tam na znaczeniu przyjazne Hiszpanii stronnictwo Gwizjuszów. Anglicy potrafili uczynić ze statków pływające baterie i rozstrzygać bitwy za pomocą dział.5 tyś. Wprawdzie na wiosnę tego roku kaprowie angielscy pod dowództwem Francisa Drake'a zniszczyli śmiałym atakiem na Kadyks część stojących tam w porcie okrętów wojennych i transportowych. wyruszyła z Hiszpanii Wielka Armada. Gdy Hiszpanie nadal stosowali jeszcze system abordażu. Filip II przystąpił w 1588 r. Mieszczaństwo i szlachta pospieszyli z pomocą. przystępując do budowy ogromnej floty. lepiej ponadto wyposażonych w artylerię.r. która według przyjętego planu miała rozbić po drodze flotę angielską. mającej poparcie papieża w kwestii angielskiej.. którzy przeszli dobrą szkołę we flocie handlowej. Z początku admirałowie angielscy dysponowali zaledwie 30 statkami. by zabezpieczyć wyspę przed desantem hiszpańskim. Gdy jednocześnie Francis Drake spustoszył kolonie hiszpańskie w Indiach Zachodnich. Niebezpieczeństwo najazdu skupiło jeszcze bardziej naród angielski przy boku Elżbiety I. Ożywiał ich ponadto duch patriotyczny. Przygotowania wojenne podjęła Hiszpania na dużą skalę w 1587 r. tzn. rybackiej czy kaperskiej i od dawna posiadali duże doświadczenie w walkach z Hiszpanami. a przede wszystkim do formowania floty. świadomość stawki i sensu walki. Warto dodać. dysponowała też 8 tyś. W Niderlandach stłumienie powstania wydawało się już tylko kwestią czasu. Do Niderlandów wystano angielską armię posiłkową pod wodzą Chicestera. lord Mountjoy. nie licząc trwających całe niemal dwa tygodnie ataków statków angielskich. Wyprawa zakończyła się jednak na skutek chorób i nieudolności dowódcy niekorzystnie dla Anglii. W rezultacie flota hiszpańska nie dotarła do Dunkierki. że dowódca wyprawy. przez . przekazując tron angielski królowi Szkocji i synowi Marii Stuart. co przyczyniło się m. które dezorganizowały po drodze Wielką Armadę. Essexa nie tylko zatopiły okręty hiszpańskie. Gdy Anglicy wtargnęli do portu usiłując podpalić flotę przeciwnika. że i z tych względów pierwiastki religijne nie odgrywały już poważniejszej roli w piśmiennictwie i literaturze. Tylko niedobitki powróciły do kraju z wyprawy Wielkiej Armady. to okres manifestacji dumy narodowej. Medina Sidonia. ale śmiały atak statków angielskich na Kadyks w 1596 r. Narodowy charakter reformacji angielskiej sprawił. wzrost świadomości narodowej i rozkwit gospodarczy sprzyjały rozwojowi kultury. do upadku faworyta Elżbiety I i egzekucji Essexa w 1601 r. lecz usiłowała ukryć się przed atakami statków angielskich w Calais. m. które nabrały dominującego wyrazu w kulturze angielskiej tego okresu. ks. Hiszpanie po utraceniu wielu okrętów wypłynęli na Morze Północne. nazwanej przedwcześnie „niezwyciężoną". Trudności rządów angielskich w Irlandii skłoniły Elżbietę I do wysłania tam w 1599 r. Dla Anglii natomiast oznaczało nie tylko uratowanie wolności. Nie udał się również hiszpański plan wyprawy na Irlandię w 1596 r. dużej armii pod wodzą Essexa. w 1580 r. zadał klęskę powstańcom irlandzkim i pokonał Hiszpanów w 1602 r. Sidonia wydał rozkaz powrotu dookoła Szkocji i Irlandii. Z drugiej strony epoka elżbietańska i pierwsze ćwierćwiecze XVII w. UNIWERSYTETY I NAUKA Konsolidacja wewnętrzna Anglii za Tudorów. Jego następca. Zaznaczyły się w tym czasie na wyspie wpływy włoskie. Poniesione przez Wielką Armadę ciężkie straty oraz rosnąca panika wśród marynarzy i załogi sprawiły. Idąca od południa burza nie pozwoliła jednak Hiszpanom zawrócić przez La Manche. W rok później zmarła królowa Elżbieta I. Zaczynający dochodzić do głosu angielski insularyzm został wyrażony m. które zwłaszcza w zakresie literatury i teatru okazały się płodne. reprezentującej wyraźnie świeckie ideały życiowe. a w związku z tym tendencji patriotycznych. Statki angielskie pod wodzą hr. in. ale początek jej panowania na morzach. Wprawdzie Filip II podjął próbę wystawienia nowej floty by raz jeszcze zaatakować Anglię. Gdy po kilku dniach nastąpiła zmiana wiatrów i można było wziąć kurs na południe. Jakubowi I.porażek w kanale La Manche i koło Gravelines. powziął decyzję wycofania się z dalszej walki. przerwał te przygotowania i spowodował zniszczenie floty przeciwnika. Rozbicie Wielkiej Armady położyło kres potędze morskiej Hiszpanii. ale podpaliły i zrabowały Kadyks. Szalejące wichry i burze rozproszyły okręty hiszpańskie dopełniając dzieła zniszczenia. była bardziej powszechną postawą niż religijna kontemplacja. Ale już w następnym pokoleniu wiele się zmieniło w związku z przemianami społecznymi w Anglii. na temat kształcenia dworaków nie upominał się jeszcze dla nich o edukację uniwersytecką. W XV w. jednak mimo wszystko były to nadal wypadki raczej rzadkie. wolną od purytańskiego doktrynerstwa. Plan króla zakładał wprawdzie zastąpienie szkół kościelnych innymi zakładami. jedynie z myślą o karierze duchownej podejmowali synowie klas wyższych studia uniwersyteckie. że aż 100 szkół przestało istnieć na wskutek polityki religijnej Henryka VIII. Cambridge czy z londyńskich szkół prawniczych. Ucierpiało ono poważnie w związku z likwidacją przez Henryka VIII i jego następcę klasztorów i różnych tundacji kościelnych. stanowiących ważne oparcie dla szkół. wzrostem mieszczaństwa i silnie związanej z nim nowej szlachty. w 1597 r. Zmiana składu społecznego studentów uniwersytetów angielskich przyczyniła się również. oświadczono nawet w Izbie Gmin. w 1620 r. że synowie bogacących się klas średnich tłumnie zaczęli też uczęszczać do najlepszych angielskich szkół średnich. pełnego rozrywki. Anglia posiadała około 360 szkół. a pod koniec XV w. Anglia epoki elżbietańskiej była jeszcze „wesołą Anglią". około 1200. już ponad 2000. W 1563 r. W 1563 r. której w okresie poprzednim poświęcali się przede wszystkim plebejusze. do . zaspokajających ówczesne potrzeby kraju. Wiek XVI był okresem wyraźnego rozwoju uniwersytetów angielskich przy równoczesnym kryzysie szkolnictwa niższego. Dopiero mecenat mieszczański i szlachecki pozwolił stopniowo na przezwyciężenie kryzysu szkolnictwa i pod koniec XVI w. W Parlamencie z 1584 r. obok wpływów humanizmu. Należy podkreślić poważny wzrost liczby absolwentów uniwersytetów wśród członków Izby Gmin. fachowym i świadomym swych zadań i celów. Cytowany już Thomas Elyot w swoim dziele z 1531 r. Warto dodać. zabawy i sportu. do przesunięcia się zainteresowań naukowych z przedmiotów kościelnych na świeckie. Średniowieczne ideały wychowania rycerskiego nadal znajdowały dosyć szerokie uznanie wśród feudalnej szlachty. jednak finansowe kłopoty Korony spowodowały trudności i zakłócenia w jego realizacji. zasiadało 309 posłów z wyższymi studiami wyniesionymi z Oksfordu. wzrosła wprawdzie liczba kształcących się w Oksfordzie czy Cambridge dzieci arystokracji. Od tego czasu frekwencja synów szlacheckich na uniwersytetach gwałtownie wzrosła. że „żywy Bóg jest jedynie angielskim Bogiem". który pisał. na 420 postów wyższe wykształcenie posiadało 139. natomiast około 3000. w której bujność życia. dzięki czemu Izba Gmin stawała się organem coraz bardziej kompetentnym. Ideały renesansowe splotły się w Anglii tego okresu z wybuchem energii narodowej kraju wkraczającego na drogę swego wielkiego rozkwitu i ekspansji. Uniwersytety angielskie znacznie powiększyły w XVI w. liczbę swoich studentów: Cambridge posiadał ich w 1564 r.poetę Johna Lyly. Zaznaczył się już przy tym wyraźny pęd synów średnich i wyższych stanów do nauki. Miała ona kształcić w zakresie łaciny. Mecenat ten przyczynił się do powstania w XVI w. greki. astronomii i kosmografii (na potrzeby kartografii i nawigacji). że postęp społeczny dokonywać się może dzięki naukowym i technicznym osiągnięciom. toteż uczonym powierzył najbardziej odpowiedzialne zadania w swojej utopijnej Nowej Atlantydzie. własnych. nauk politycznych. z interesującym projektem założenia w Anglii państwowej akademii dla dzieci szlacheckich wystąpił Humphrey Gilbert. brak w Anglii stałej armii i kultu dla wychowania i tradycji wojskowych. logiki. a dalej logiki. że uniwersytety jako ośrodki nauki humanistycznej przyciągały młodzież. Nie należy też zapominać. że wysuwane były wówczas projekty zorganizowania specjalnych zakładów kształcących wyższych urzędników państwowych. w dyplomacji. kładł nacisk na naukę łaciny. a nie już tylko urodzenie czy tytuł. urzędach i administracji dawało w epoce elżbietańskiej przede wszystkim wykształcenie. retoryki. co mogło zapewnić pozycję i znaczenie. hebrajskiego. muzyki — tego wszystkiego. co mogło się przydać w służbie państwowej. nadający uniwersytetom prawa korporacyjne wzmocnił ich autonomię i samorząd. chirurgii i medycyny. zaczęły odtąd nabierać coraz więcej cech angielskich. a także robót ręcznych. Zmuszały do większej rywalizacji i bardziej wytrwałych zabiegów o to wszystko. Z drugiej strony umożliwiło to stopniowe ograniczenie wpływów kościelnych i rozszerzenie możliwości oddziaływania bogatych klas średnich. rzemiosł i wychowania fizycznego. Już Thomas Elyot w 1531 r. wielu nowych kolegiów. Reformacja angielska poddała uniwersytety wraz z całym kościołem pod zwierzchnictwo króla i dopiero akt parlamentarny z 1571 r. prawa cywilnego potrzebnego w dyplomacji. uprawiających mecenat i patronat w stosunku do poszczególnych kolegiów uniwersyteckich. możliwość awansu społecznego i łatwość społecznej degradacji. że niewystępowanie w Anglii ostrych przedziałów i barier społecznych.Eton i Winchester. Gilbert położył w swoim projekcie również nacisk na wychowanie sportowe i fizyczne. greki. Szukając wytłumaczenia dla pędu klas średnich i wyższych do nauki uniwersyteckiej w Anglii elżbietańskiej należy zwrócić uwagę na to. stanowisko i majątek. przyrody. Bujny rozwój życia politycznego w Anglii elżbietanskie] sprawił. panowanie zasady majoratu. dającej tylko najstarszym synom szlacheckim tytuł i majątek. naukę tańca. Francis Bacon (1561—1626) był nawet zdania. Może jeszcze ważniejsze znaczenie miał kryzys średniowiecznych ideałów rycerskich. skłaniały do bardzo praktycznego stosunku do życia. rozbudowania i lepszego wyposażenia wielu innych. dyplomacji czy . stanowiące w średniowieczu wraz z kościołem składowe części europejskiego uniwersalizmu kulturalnego. W 1570 r. która mimo różnych sił zachowawczych znalazła sobie w Oksfordzie i Cambridge żywe przyjęcie. instytularnych. czterech języków zachodnioeuropejskich. Oksford i Cambridge. arytmetyki i geometrii (pod kątem techniki wojskowej). retoryki (w związku z wygłaszaniem publicznych przemówień). Drogę zaś do kariery na dworze. etyki (w języku angielskim). zlecając opiekę i kontrolę nad tą fundacją kupiectwu londyńskiemu. Ogół jednak poddanych angielskich hołdował nadal poglądom Ptolemeusza. Ufundował on i z własnych funduszów wyposażył aż 7 katedr w utworzonym przez siebie w Londynie kolegium (teologii. geometrii i astronomii). zawiera jeden z najwcześniejszych dowodów zainteresowania się na wyspie teorią wielkiego polskiego astronoma. Badania eksperymentalne prowadzone były głównie w Londynie. Mimo ufundowania przez Henryka VIII katedr medycyny w Oksfordzie i Cambridge angielscy adepci sztuki lekarskiej nadal studiowali głównie we Włoszech. dzięki czemu Londyn. a nawet na nałożenię na jego członków obowiązku uczestniczenia w publicznych pokazach z zakresu anatomii. autor opisu Anglii elżbietańskiej. prawa. konstruując jakiś prototyp teleskopu. matematyki i fizyki.. muzyki. William Gilbert i Thomas Harriot. W parze z rozwojem uniwersytetów szedł postęp nauki. teorię Kopernika za jedyne możliwe stanowisko w astronomii. zaznaczyło się stopniowe zastępowanie naiwnych wyobrażeń astrologicznych przez poglądy naukowe. ażeby wykłady dla studentów angielskich odbywały się tylko po angielsku (dla cudzoziemców po łacinie). Poważną rolę w rozwoju nauki angielskiej w epoce elżbietańskiej spełniał mecenat królewski i prywatny. stał się wówczas istotnie „trzecim uniwersytetem angielskim". jak to określił w 1587 r. 1571) dokonał prawdopodobnie pod wpływem Rogera Bacona pionierskiej pracy łączenia zwierciadeł i być może soczewek. Kolegium Greshama przyczyniło się w pewnym stopniu do unowocześnienia dydaktyki w obu uniwersytetach angielskich. towarzystwo aptekarzy i in. a astrologia cieszyła się dużą popularnością. Thomas. Leonard Digges (zm. Kolegium Medycznemu college of Physicians) zezwolenia na przeprowadzanie sekcji zwłok. Zwolennikami poglądów naukowych Kopernika i pierwszymi ich obrońcami byli też w tym czasie: John Dee. Londyn był w epoce elżbietańskiej nie tylko ogromnym centrum życia politycznego i gospodarczego. chirurgów. Brat jego.na dworze. Francji czy Niemczech. dochodząc pod koniec rządów Jakuba I do około 300 tyś. będący również siedzibą szkół prawniczych. a ich wyniki ogłaszano już przeważnie w języku angielskim. Przykładem jego może być działalność w tym kierunku wspomnianego już Thomasa Greshama. którego dzieło z 1558 r. retoryki. wybitnego londyńskiego kupca i finansisty. chociaż pod sam koniec XVI w. prowadzący także sami badania w zakresie astronomii. Ludność Londynu w okresie 1563—1624 potroiła się. William Harrison. a nie po łacinie. jako pierwszy uczony angielski uznał w 1576 r. Do rozwoju anatomii i fizjologii niewątpliwie przyczyniło się udzielenie przez Elżbietę I w 1565 r. Zalecił też. ale i . fizyki. Thomas i Leonard Digges. W Londynie wykłady i badania naukowe prowadziły też pod koniec XVI w. kolegia medyków. Wśród angielskich entuzjastów odkrycia Mikołaja Kopernika należy wymienić Johna Fielda. Natomiast dużą popularność miała na wyspie alchemia (John Dee był nadwornym doradcą w sprawach „tajemnych i alchemicznych"). życia codziennego itp. charakterystykę jej ludności. zabytków. bezkrytycznym na ogół stosunkiem do źródeł. ilustrujący poczynania odkrywcze i eksploracyjne angielskich podróżników aż do końca XVI w. Autorem wielokrotnie drukowanych od 1565 r. pragnieniem gloryfikacji Anglii i jej dziejów. stosunkowo dosyć obiektywna i samodzielna. jak żywot Thomasa Morusa. Pośrednie miejsce między nauką a omówioną w następnym rozdziale literaturą zajmowała historiografia oraz związana z nią geografia. przyczynił się do wprowadzenia do szkół angielskich globusu jako pomocy dydaktycznej przy nauczaniu geografii. ok. w celu zbierania i . Zabytki historiografii tych czasów odznaczały się eklektyzmem. Dla okresu nieco wcześniejszego. tendencjami pragmatycznymi i patriotycznymi. stanowiące główne źródło wielu dramatów Szekspira. 1578). kronik był John Stów (1525—1605). stanowiącego ważne źródło do poznania historii angielskiej stolicy w epoce elżbietańskiej.. zwłaszcza Henryka VIII. ostatnich lat panowania Henryka VIII. Ważnym opisem Anglii tego okresu jest dzieło Williama Harrisona (1534— —1593) omawiające topografię i dające obraz Anglii. W okresie Tudorów powstało w Anglii wiele wartościowych biografii humanistycznych. 1561). Ważne miejsce wśród kronik wczesnotudorskich zajmuje Historia Anglii cytowanego już Połydora Vergila. chociaż powstało w tym czasie kilka dzieł o poważnej wartości źródłowej. W epoce Tudorów powstało w Anglii sporo kronik. jak w literaturze. Największym historykiem epoki elżbietańskiej był William Camden (1551— 1623). bezkrytyczne na ogół komplikacje. a dalej kronika Edwarda Halla. nawigacji i kosmografii. chociaż na ogół Renesans nie wywołał w historiografii angielskiej takiego przełomu. gloryfikującego Tudorów. Szczególnie jego druga praca o korzyściach osadnictwa w Ameryce [Discourse Concerning Western Discoveries) przyczyniła się do spopularyzowania w Anglii idei kolonizacji Ameryki. miast. bogate materiały etnograficzne. historyczne i geograficzne zebrał John Leland (ok. Jeden z najbardziej czynnych członków Towarzystwa Miłośników Starożytności Brytyjskich (Society of Antiquaries). Książka ta ukazała się w rok po bitwie z Wielką Armadą i przyczyniła się w Anglii do wzbudzenia jeszcze większego zainteresowania dla wypraw morskich i kolonizacyjnych. czy biografia kardynała Wolseya pióra G. również autor opisu Londynu z 1598 r. obszerne dzieło zawierające bogaty materiał źródłowy. a przede wszystkim opublikował pod sam koniec XVI w. Cavendisha (zm. skreślony przez jego zięcia Williama Ropera (zm. Szersze oddziaływanie od prac Stówa miały kroniki Anglii. potomek rodziny rzemieślniczej i wychowanek Oksfordu. napisanych w pewnym stopniu pod wpływem humanistycznej annalistyki. Richard Hakluyt (ok.ośrodkiem życia naukowego i artystycznego. profesor Oksfordu w zakresie geografii. 1506—1552). założonego w 1586 r. 1580). wsi. (The Principal Navigations of the Engłish Nation). 1552—1616). W epoce elżbietańskiej nie zaznaczył się na ogół większy postęp w historiografii angielskiej. Szkocji i Irlandii Raphaela Holinsheda (zm. opiera się na licznych dokumentach i stanowi obiektywną na ogół relację o epoce elżbie-tańskiej. obejmująca lata 1556—1564. Dwaj pierwsi wprowadzili z Włoch do Anglii formę sonetu. Dla Szkocji podobną rolę spełnia historia reformacji w Szkocji Johna Knoxa. 1503—1542). a całość jest przesiąknięta angielskim patriotyzmem i czcią dla królowej Elżbiety. mieszkańców. historyka martyrologii protestanckiej za Marii Tudor. Edmund Spenser (1552—1599) już swoim ogłoszonym w 1579 r. Kalendarzem pasterza (Shepherd's Calendar) wywołał przełom w poezji angielskiej. . Poważną wartość ma również drugie dzieło Camdena. znany nam już Thomas Elyot czy Roger Ascham (1515—1568). Buchanana (1506—1582). Pod wpływem Ariosta i Tassa napisał niedokończoną epopeję Królowa Elfów (The Feary Queen). 1517—1547). Szerszy zakres ma historia Szkocji czołowego szkockiego pisarza humanistycznego i historyka G. Pozostali dwaj zasłynęli raczej jako autorzy traktatów pedagogicznych i popularyzatorzy pisarzy klasycznych. nie sposób pominąć Johna Foxe'a (1516—1587). zawiera cenny materiał do historii reformacji w Anglii. Irlandii i Szkocji. Henry Surrey (ok. Spenser wprowadził do literatury dźwięczną. ich ziem. posiedzeniami naukowymi i programem badawczym. Wątki fantastyczne i mitologiczne łączą się ze średniowieczną alegorią. jego Britannia. odznaczająca się niechęcią do Anglii i przesadnie podkreśloną szkocką dumą narodową. ze ściśle określonym członkostwem. zawierające opis Anglii. Było to w istocie pierwsze angielskie towarzystwo naukowe w nowożytnym znaczeniu. LITERATURA I TEATR ANGLII SZEKSPIRA Okres pełnego rozkwitu literatury elżbietańskiej wiąże się z Edmundem Spenserem. Jego słynna Księga męczenników (The Book of Martyrs). Annales rerum Anglicarum et Hibernicarum regnante Elizabetha zawiera historię Anglii i Irlandii w okresie panowania Elżbiety I.zabezpieczania rękopisów i innych starych zabytków historycznych. Piękna forma i melodyjność archaizowanego trochę wiersza zbiegły się tu z tendencją do łączenia różnorodnych motywów. Zrywa ono już ze średniowieczną metodą kronikarską. Omawiając najważniejszych przedstawicieli historiografii angielskiej drugiej połowy XVI w. zabytków itp. mimo swej widocznej tendencyjności protestanckiej i celowych zniekształceń oraz amplifikacji. Najważniejsze dzieło Camdena pt. nazwaną stancą spenserowską. sprzyjającą opisom zwrotkę. dzieło należące do klasycznej liryki sielankowej i patriotycznej. chociaż już przed nim sięgali do wzorów włoskich Thomas Wyatt (ok. 1562—1619). aż do 1642 r. przywilej grywania we wszystkich miastach. Początki angielskiego teatru wiązały się w średniowieczu z tradycją łacińskiego teatru liturgicznego. Lorda Szambelana (kierował nią Richard Burbage). były pisane dźwięcznym białym wierszem i łączyły pierwiastki dramatyczne z lirycznymi. w tej części stolicy. a więc i w Londynie. Najpoważniejsza trupa aktorska nr. a dalej Żyda maltańskiego czy udramatyzowanej wersji podania o Fauście pt. przez pewien czas był aktorem i zginął zasztyletowany w tawernie. 1554—1606). istniało już w Anglii kilka zawodowych trup aktorskich i oparty na nich rozwinął się teatr elżbietański. autora słynnego i popularnego w epoce elżbietańskiej dramatu Tamerlain Wielki. Lorda Admirała l in. i od tego czasu rozpoczął się w Londynie niezwykle bujny okres rozwoju teatru i dramatu. i tak ściśle związany z twórczością Szekspira. później mieszczanie. najpierw duchowni. Autorem sonetów i wybitnym przedstawicielem prozy dworskiej był Filip Sidney (1554—1586). Regularne trupy aktorskie. która nie podlegała Jurysdykcji burmistrza (Lorda Majora). 1561—1595) i W. Obok nich pojawiły się z czasem moralitety oraz najbardziej już świeckie interiudia. in. Wywarły niewątpliwy wpływ na młodego Szekspira. Ten rówieśnik Szekspira prowadził burzliwe życie. syna szewca z Canterbury i wychowanka tej szkoły. wprowadzając świecki dramat na sceny wielu stałych teatrów i przyczyniając się do ogromnej popularności tego rodzaju widowisk. który odegrał dosyć przełomową rolę w angielskiej prozie. po południowej stronie Tamizy. w których brali udział amatorzy. Nashe. a przede wszystkim Christophera Marlowe'a (1564—1593). T. m. twórca romansu Euphues. zbudowany w 1599 r. których traktowano wówczas podobnie jak i włóczęgów. zwłaszcza w XIV i XV w. Najsłynniejszym z powstałych wówczas teatrów był The Globe. oberżach. Purytańsko nastawione władze londyńskie broniły się jednak przed aktorami. na wolnym powietrzu.Poezję patriotyczną uprawiali też w tym czasie Michael Drayton (1563— — 1631) i Samuel Daniel (ok. krotochwile i farsy. Leicestera otrzymała w 1574 r. Przedstawienia. Dramaty Marlowe'a wprowadziły na scenę angielską bohatera o silnej indywidualności i bogatej psychice. Poezję religijną reprezentowali Robert Southwell (ok. Delenoy. Ozdobną i kunsztowną prozą pisał John Lyly (ok. prozę mieszczańską uprawiali T. Realistycznej formie swoich satyryczno-obyczajowych utworów hołdował T. w domach dostojników i na dworze królewskim. w kolegiach prawniczych. który rozwijał się wAnglii bujnie. Dekker i in. odbywały się początkowo w kościołach.. Wśród poprzedników Szekspira należy wymienić cytowanego już Johna Lyly. Pierwszy stały teatr zbudowany przez Jamesa Burbage powstał właśnie w 1576 r. toteż aktorzy usadowili się w 1576 r. Na początku XVI w. Tragiczne dzieje doktora Fausta. wyparły niemal całkowicie teatr typu średniowiecznego. opiewający stare dzieje Anglii. który z czasem przekształcił się w regularne cykle misteriów i mirakli. . Na najwyższy poziom wzniosła się literatura elżbietańska w zakresie dramatu. kiedy to zwycięzcy purytanie zamknęli na jakiś czas teatry. Drummond. wzorowanej na Senece. Dramaturgiem był również Robert Greene (ok. wnuk farmera i syn mieszczanina ze Stratfordu nad rzeką Avon w środkowej Anglii. jednak wiele lat spędził jako aktor teatralny i pisarz dramatyczny poza domem rodzinnym w Londynie. na który składają się — według tradycyjnego podziału opartego na wydaniu jego dzieł z 1623 r. ożenił się z Anną Hathway i miał z nią troje dzieci. Kyd był mistrzem w konstruowaniu akcji i efektów scenicznych. potomek średniozamożnej. ulubionym jego motywem była zemsta i obłęd. jak duży wpływ wywarła na tragedię Szekspira na ten sam temat. odpowiadające ewolucji jego twórczości. Jako człowiek zamożny i sławny. lecz nauki prawdopodobnie nie ukończył. dzieli się na cztery główne okresy. która jednak zaginęła i nie sposób ustalić. gdzie utrzymywano zespoły teatralne i muzyczne. Lata 1574—1588 spędził częściowo w rezydencji dwóch bogatych arystokratów w hrabstwie Lancaster. William uczęszczał do miejscowej szkoły. Największym dramaturgiem epoki elżbietańskiej i jednym z największych poetów wszystkich czasów był William Szekspir (1564—1616). a ponadto dwa epickie poematy i 154 sonety. . autor popularnej Tragedii hiszpańskiej. Do Stratfordu powrócił już w starszym wieku. historie i tragedie. 1560—1592). wiejsko-mieszczańskiej rodziny. Całość dorobku Szekspira. Napisał na podstawie duńskiej wersji kronikarskiej udramatyzowaną historię Hamleta. lecz nie dorównującej pod względem artyzmu utworom Marlowe'a. W 1582 r. wzorujący się w swoich dziełach w pewnym stopniu na Johnie Lyly.Innym wybitnym poprzednikiem Szekspira w angielskim dramacie elżbietańskim był Thomas Kyd (1558—1594). — komedie. prowadzonej przez dobrych nauczycieli z uniwersyteckim wykształceniem. wychowanek Oksfordu. Poskromienie złośnicy. in. a dalej Ryszard III i in. Należą tu komedie mniej jeszcze pod względem artystycznym wyrobione. Stracone zachody miłosne. sięgający do 1595 r. ma charakter młodzieńczy.Karta tytułowa pierwszego wydania dzieł Szekspira in folio z 1623 r. mniej jeszcze samodzielny. Pierwszy okres. Dwaj panowie z Werony. Do okresu tego .. Z właściwych tragedii napisał Szekspir wówczas Tytusa Andronicusa oraz Romeo i Julię. odznacza się eksperymentowaniem oraz bogactwem form i motywów. Komedia pomyłek. Sen nocy letniej). Z dramatów historycznych osnutych na tle dziejów Anglii powstała wtedy trylogia Henryk VI. wykazujące zależność od utartych wzorów (m. T. podkreślając głębokie sprzeczności przenikające życie ludzkie. W okresie tym powstał też zapewne cykl 154 sonetów o wybitnie autobiograficznym charakterze. Perykles. Należą tu tragedie osnute na wątkach starożytnych: Juliusz Cezar. podobnie jak i w wielu innych kwestiach dotyczących periodyzacji dzieł autora Hamleta. chociaż ogólnie biorąc zaczął stopniowo ujawniać objawy dekadencji. miłości i nienawiści. patriotyzmu. Pochodzące z tego okresu dramaty historyczne mają mniej tragiczne piętno i znaczną domieszkę wesołego. wiedzy. Z innych autorów dramatycznych uznaniem cieszyli się T. Chapmana (1559—1634). Henryk V). wzorowanej na pisarzach antycznych. Wśród współczesnych Szekspirowi i nieco późniejszych dramaturgów wymienić należy G. chociaż szekspirolodzy nie są w tej sprawie. Makbet. Bartłomiejowy jarmark). Antoniusz i Kleopatra. Szekspir był najpotężniejszą indywidualnością teatru i w swoich utworach poruszył odwiecznie ludzkie problemy ambicji. Król Lear. Otello. Druga faza twórczości Szekspira obejmuje mniej więcej lata 1595—1600 i odznacza się najwspanialszym rozwojem jego komediopisarstwa. wielkości i nikczemności ludzkiej. Koriolan. społeczne i indywidualne oraz złożoność i zawiłość losów człowieka. twórcę tzw. a przede wszystkim Bena Jonsona (1572—1637). kreśląc z niezwykłą plastyką i znawstwem charaktery i sytuacje. W przeciwieństwie do Szekspira. władzy. ale stanowiącej przy tym satyrę na ówczesne życie Londynu {Yalpone. wyrazem zainteresowań. Ostatni okres ewolucji pisarskiej Szekspira to lata po 1608 r. upodobań i smaku społeczeństwa angielskiego epoki elżbietańskiej. Przedstawiają rozległe renesansowe problemy filozofii człowieka.należą też dwa poematy Wenus i Adonis oraz Lukrecja. Middleton. rubasznego humoru (Henryk IV. Opowieść zimowa. całkowicie ze sobą zgodni. Dramat poszekspirowski może poszczycić się olbrzymią różnorodnością i obfitością wybitnych nieraz dzieł. z zachowaniem wielkiego szacunku dla człowieka bez względu na jego pochodzenie i rasę. nacechowany goryczą i pesymizmem. Jest to okres pogodnych i beztroskich komedii w rodzaju: Wiele hałasu o nic. Obok swej wartości i filozofii ogólnoludzkiej utwory Szekspira są dokumentem epoki. Ukazują one na przykładzie różnych wątków i motywów bujność renesansowego życia w całej jego złożoności społecznej. ponura komedia Miarka za miarkę czy pesymistyczna satyra Troilus i Kressyda. a zwłaszcza spółka autorska: John Fletcher (1579—1625) i Francis Beaumont (1584—1616). u którego punkt ciężkości spoczywał na wewnętrznych przeżyciach postaci dramatycznych. czer- . Tymon Ateńczyk oraz wielkie tragedie: Hamlet. Jak wam się podoba. Wesołe kumoszki z Windsoru i in. Burza). wypadki zaś zewnętrzne. Wieczór Trzech Króli. Dekker. Trzeci okres — lata 1601—1608 — stanowi kulminacyjną fazę twórczości poety i ma wybitnie tragiczny charakter. tragedii charakterów. Obejmuje on sztuki o pogodniejszej treści z domieszką romantycznej fantastyki (Cymbelin. głosił pogląd. coraz bardziej sztuczna i dostosowana do gustów publiczności. że jedynym źródłem wszelkich praw i przywilejów jest tylko łaska królewska. że król jest niemal półbogiem (semideus). nie umiejący dobrać sobie odpowiednich doradców ani zyskać popularności w społeczeństwie. jak właśnie wówczas.pane nieraz z jakiegoś innego źródła. VIII. dysponującym władzą nieograniczoną. gdy na tronie opróżnionym przez śmierć wielkiej królowej znalazł się człowiek wprawdzie wybitnie wykształcony. że władza królewska wyposażona jest w te same niemal atrybuty co i władza boska. lecz dosyć nieudolny i nie rozumiejący stosunków angielskich. ale marny polityk o absolutystycznych skłonnościach i zapędach. Wbrew prezbiteriańskiemu otoczeniu. w którym wychowywał się Jakub w . co brzmiało szczególnie anachronicznie w kraju o tak starych tradycjach parlamentarnych i niemałych swobodach politycznych. rozrzutny i zły gospodarz. uczony teolog. nastąpiło stopniowe zwyrodnienie smaku i formy. Jakuba I (1603—1625). Rzadko kiedy zmiana dynastii i osoby władcy oznaczała tak zasadnicze odejście od dotychczasowej polityki wewnętrznej i zagranicznej. przed nikim nie odpowiedzialną. Uważał. Pogoń za aktualnością odsunęła na plan dalszy filozoficzne i etyczne kwestie ogólnoludzkie. Jakub I posiadał wygórowane i anachroniczne już pojęcie o wielkości i charakterze władzy królewskiej. W ogłoszonym przez siebie traktacie twierdził. u jego następców na plan pierwszy wysuwa się fabuła. ANGLIA W EPOCE REWOLUCJI BURŻUAZYJNEJ (1603—1660) POCZĄTKI STUARTOW CZASY JAKUBA I (1603-1625) BEZPOTOMNA śmierć Elżbiety I wprowadziła na tron angielski dynastię szkockich Stuartów w osobie syna Marii Stuart. jak ówczesna Anglia. stanowiły tylko ramę dla wyrażenia głębszych myśli i obserwacji. a następnie przywrócił w Szkocji godność biskupa. ale i w stosunkach z Parlamentem. a jego przywódcy skazani na śmierć. Jakub zgniótł je. jak i katolików. jak i purytanów. stosując odtąd represje zarówno w stosunku do purytańskich nonkonformistów. zwłaszcza wśród kupców. Nic więc dziwnego. myśl zorganizowania tzw. Niepopularność Jakuba I zaznaczyła się nie tylko w jego polityce wyznaniowej. Jakub I. starając się upodobnić kościół szkocki do anglikańskiego.Szkocji. spisek został jednak wykryty. mającym silne oparcie w klasach średnich. Gdy przeciwko niemu wybuchło powstanie pod przywództwem szkockich predykantów kalwińskich. który w epoce elżbietanskiej zdobył sobie ważną pozycję i nie mógł pozostawać obojętny wobec absolutystycznych uroszczeń króla. Obraz Simona de Passę . był on zwolennikiem episkopalizmu i szybko zraził sobie zarówno katolików. Mimo wielu niezręcznych i niepopularnych posunienc króla przyjęto Jakuba I w Anglii początkowo nawet z pewnym entuzjazmem. rzemieślników i średniej szlachty. za kościołem episkopalnym. Jakub I opowiedział się w 1604 r. ze z tych właśnie kręgów wyszła w 1605 r. Spiskowcy zamierzali wysadzić w powietrze Parlament wraz królem używając do tego znacznej ilości środków wybuchowych. wstąpienie jego na tron angielski oznaczało bowiem unię Anglii ze Szkodą i zażegnanie starych konfliktów. Wbrew purytanom. spisku prochowego. Od samego początku rządów pierwszego Stuarta Parlament angielski przeciwstawił się absolutystycznym zapędom króla i zajął zdecydowaną i dojrzałą postawę. stosował na szeroką skalę sprzedaż patentów. Warto dodać. którego przywileje są . bez pośrednictwa coraz bardziej opozycyjnie nastawionego Parlamentu. że pierwszy Parlament Jakuba I wysunął żądanie. przedstawił Jakubowi I Apologię Izby Gmin. W przekonaniu o swej władzy absolutnej Jakub I.przyrodzonymi swobodami narodu angielskiego". W zamian za to Izba Gmin proponowała przyznawać mu co roku stałe subsydium.. Z tytułu prawa.. zawierającą opinię na temat istoty władzy monarszej. W piśmie tym oświadczono królowi. i obradował z przerwami do 1611 r. W petycji z 1611 r. Parlament zażądał od króla zniesienia wszystkich podatków ściąganych przez dwór bez zgody Izby Gmin. by król zrzekł się praw feudalnej Francis Bacon opieki i innych danin związanych z jego stanowiskiem najwyższego seniora Anglii. który zebrał się w 1604 r. że nie posiada on władzy absolutnej.Jakub I był zdania. a nie z łaski królewskiej pochodzą przywileje Parlamentu i nie mogą wobec tego być przez monarchę samowolnie ograniczane. tytułów szlacheckich itp. że władzę swoją w zakresie ustawodawczym dzieli on z Parlamentem. monopoli handlowych i przemysłowych. że Parlament nie powinien posiadać praw ustawodawczych i że do jego obowiązków miałoby należeć ogłaszanie jedynie ustaw uprzednio zatwierdzonych przez króla. Już pierwszy Parlament. Ten Wielki kontrakt (Greal Contract} —jak nazwano ów akt — nie . drugi Parlament Jakuba I rychło został rozwiązany. Małżeństwo francuskie ułożone przy udziale kardynała Richelieu w 1624 r. która rozwijała zgodnie z interesami kraju politykę antyhiszpańską i anty katolicką. doszło do skutku w 1625 r. "W przeciwieństwie do Elżbiety I. Henryką Marią. W tych warunkach zwołany w 1624 r. a Parlament pociągnął do odpowiedzialności kilku ministrów królewskich. królewicz Karol zaś złożył obietnicę. swój trzeci Parlament. Prohiszpańska polityka dworu została całkowicie zdyskredytowana w 1624 r. lecz spotkało się w Anglii z chłodnym przyjęciem. Ta ostatnia sprawa wiązała się z niefortunną próbą Jakuba I zawarcia sojuszu z katolicką Francją. odpowiedzialnych za tego rodzaju praktyki. by król zaprzestał ściągania podatków nie zatwierdzonych przez Parlament. Karola. Z drugiej strony przypominał Jakuba I uporem. Izba Gmin bowiem ponownie zażądała. że w razie małżeństwa z katoliczką nie przyzna żadnych ulg katolikom. WZROST OPOZYCJI W PRZEDEDNIU REWOLUCJI (1625—1640) Karol I (1625—1649) obejmował tron angielski jako 25-letni młodzieniec. Po siedmiu latach rządów bez Parlamentu Jakub I czuł się zmuszony zwołać w 1621 r. dwór Jakuba I doprowadził do całkowitego odwrócenia dotychczasowych koncepcji politycznych. że przygotowujący się do przystąpienia do wojny trzydziestoletniej (1618—1648) Jakub I starał się. czwarty Parlament Jakuba I posiadał mocniejszą pozycję i udzielając królowi dosyć znacznych subsydiów zażądał w zamian za zniesienie monopoli handlowoprzemysłowych zapewnienia. POLITYKA WEWNETRZNA KAROLA I. uzyskać od Parlamentu ogromną sumę 700 tyś. Jej posłowie wyrazili niezadowolenie ze stosowanej przez dwór na coraz większą skalę sprzedaży monopoli. Wśród aresztowanych znalazł się kanclerz królestwa. pod pretekstem obrony interesów Anglii na arenie międzynarodowej. w czasie misji następcy tronu. I tym razem polityka królewska spotkała się ze zdecydowanie ostrą krytyką Izby Gmin. Pozycja Parlamentu w walce z Koroną była wówczas tym silniejsza. Parlament uzyskał też zapowiedź wykonania praw przeciwko katolikom. lekkomyśl- . gdyż obawiano się. oskarżony o łapownictwo. do Madrytu. Zwołany w 1614 r. że może wciągnąć kraj do intryg obozu katolickiego. księcia Buckinghama. wielki uczony i filozof Francis Bacon. Parlament przeprowadził jednocześnie ostrą krytykę polityki Jakuba I. zakończonej fiaskiem przy omawianiu angielsko-hiszpańskiego mariażu i pomocy dla palatyna. funtów. przewyższający ojca licznymi zaletami osobistymi.. które początkowo zjednały mu popularność. że zostanie dopuszczony do kontroli nad wydatkami oraz że bez zgody Parlamentu król nie będzie podejmować ważniejszych posunięć w polityce zagranicznej. stanowi jednak ciekawy przykład antyfeudalnych tendencji występujących w ówczesnej Anglii. oraz głównego doradcy Jakuba I. Przyznając królowi tę kwotę. pomiędzy Karolem a siostrą Ludwika XIII. Jakub I spalił doręczone mu w tej sprawie memorandum i kazał aresztować kilku najbardziej aktywnych członków Izby Gmin.doszedł wprawdzie do skutku. wsławił się jeszcze za Jakuba I złą gospodarką i przekupstwem. W pierwszych latach rządów Karola I nadal wywierał przemożny wpływ na politykę zagraniczną i wewnętrzną. uważając. Źle przygotowana flota angielska nie odniosła sukcesów. podobnie jak i jego ojciec przed nim. . w celu uzyskania nowych podatków ustosunkowały się krytycznie do polityki finansowej dworu. a przede wszystkim podobną wiarą w boskie pochodzenie nieograniczonej władzy królewskiej. Pierwsze dwa Parlamenty zwołane przez Karola I w 1625 i 1626 r. Rychło okazało się. katolików lub protestantów. że Karol I. jeden z dowódców floty angielskiej. Zwolennikami absolutyzmu królewskiego byli też jego doradcy: książę Buckingham. a ponadto zaatakowały działalność głównego doradcy królewskiego. popierając na zmianę Hiszpanów lub Francuzów. która pod wpływem królowej Henryki Marii uległa złagodzeniu. Gdy mimo to Izba Gmin wniosła formalne oskarżenie przeciwko Buckinghamowi i podjęła dyskusję nad obciążającymi go dokumentami. pewnością siebie. korupcja i nadużycia wśród dostojników i urzędników administracji królewskiej wywołały dalszy wzrost opozycji Parlamentu. nie przynoszącej Anglii żadnych korzyści. pierwszy książę Buckingham (1592— — 1628).nością. Poważną w niej rolę odegrał John Eliot (1592—1632). Parlament z 1626 r. który po zerwaniu z Buckinghamem wystąpił z ostrą krytyką działalności rządu w zakresie polityki zagranicznej i wojskowej. Miało ono poprawić katastrofalną sytuację skarbu angielskiego i uniezależnić króla od Parlamentu. czemu przeciwstawił się Karol I. George Villiers. Wydał też proklamację. Stawiając Buckinghama dwukrotnie w stan oskarżenia opozycja parlamentarna domagała się utrzymania konsekwentnej polityki anty katolickiej. nie liczy się z opinią Parlamentu. faworyt królewski. a nieudolna polityka Buckinghama przysporzyła tylko niepotrzebnych wydatków. Całkowita nieudolność rządu w różnych kwestiach polityki zagranicznej i Wewnętrznej. a później Tomasz Stratford oraz arcybiskup Canterbury William Laud. dyplomata i lord Admiralicji. Zwoływanie Parlamentu w pierwszych latach rządów Karola I miało związek z poważnymi długami Korony oraz dużymi wydatkami na prowadzenie dosyć chwiejnej polityki zagranicznej. Buckinghama. Karol I rozwiązał i ten Parlament oraz kazał aresztować Eliota. podkreślającą niezależność władzy królewskiej od Parlamentu. że zwoływanie sesji parlamentarnych winno zależeć jedynie od jego woli. Bez większego powodzenia stosował Buckingham początkowo politykę antyhiszpańską i zorganizował trzy ekspedycje przeciwko flocie hiszpańskiej w celu zrabowania przywiezionych przez nią transportów srebra amerykańskiego. zażądał nawet Poprowadzenia sądu nad nieudolnym Buckinghamem. a dalej Thomas Wentworth. Zbliżony do nich był również krewny Hampdena.Karol I. John Pym i John Hampden. mało znany jeszcze poseł z hrabstwa Huntingdon. Nowy Parlament nie myślał uchwalać żądanych przez króla podatków bez otrzymania najpierw od Karola I gwarancji poszanowania praw i uznania przez króla uprawnień Parlamentu. w której oprócz Eliota główną rolę odgrywał Edward Coke. Oliver Cromwell. W dniu 7 czerwca 1628 r. nikogo nie wolno wbrew woli zmuszać do płacenia . Obraz van Dycka Niepowodzenia wojenne. wybitny prawnik. swego trzeciego Parlamentu. kryzys finansowy i wzrastająca opozycja społeczeństwa przeciwko polityce fiskalnej rządu zmusiły Karola I do zwołania na początku 1628 r. obie Izby przedstawiły Karolowi I dokument zwany Petycją o prawo (Pettion of Right). Od razu doszła w nim do głosu silna opozycja. zawierający cztery następujące punkty: l. który dawniej był ściągany na budowę statków tylko z miast portowych. a niebawem. 2. należy zlikwidować przymus kwaterowania wojsk w domach prywatnych. mianowany następnie w 1640 r. budziła sprzeciwy. W wyniku rozpowszechniania się monopoli zaczął podupadać przemysł i handel a środki utrzymania stawały się coraz droższe. Po śmierci Buckinghama. Laud stał się w istocie pierwszym ministrem królewskim. 4. a znienawidzonej w Irlandii polityki była armia. 3. Godne jest podkreślenia. chcąc uzyskać od Parlamentu potrzebne pieniądze. a przez Lauda został rozciągnięty na cały kraj pod pretekstem walki z piratami. opłaty itp. Na zastój w przemyśle i handlu wpływała też konkurencja prosperującej gospodarczo Holandii. że Petycja powoływała się na postanowienia Wielkiej Karty Swobód T. Fiskalna polityka rządu.. 1215 r. . obok rozrzutności króla i wydatków dworu Henryki Marii nowodem rosnącego deficytu było zmniejszenie się dochodów z ceł. zamordowany przez podwładnego oficera. Szczególne niezadowolenie wywołało nałożenie w 1634 r. dążąca do stworzenia niezależnej od Parlamentu bazy finansowej i stałej armii regularnej. W tych warunkach wielu przedstawicieli zamożnej burżuazji zaczęło wraz ze swymi kapitałami emigrować za granicę. Dług państwowy stale wzrastał. którego nie udało się Karolowi I załamać. zwłaszcza do Holandii. wieloletni parlamentarzysta. lordem Stratfordem. Wkrótce zaczął jednak łamać przyjęte zobowiązania. Nowe podatki. Domeną działalności arcybiskupa Williama Lauda (1573—1645). Thomas Wentworth (1593—1641).podatków nie zatwierdzonych przez Parlament. nie należy aresztować osób cywilnych na podstawie prawa wojennego. Oparciem dla jego niepopularnej w Anglii. arcybiskup Canterbury. była dziedzina religijna i finansowa. budzące tak powszechne niezadowolenie ludności. wielu zaś purytanów. od 1633 r. a później namiestnik Irlandii {Lord Deputy) i główny doradca Karola I. Podporą rządów królewskich w latach 1629—1640 stali się dwaj doradcy: pozyskany przez Karola dawny opozycjonista Thomas Wentworth. podobnie jak i stosowana przez Karola I sprzedaż monopoli handlowych i przemysłowych. nikt nie może być aresztowany i pozbawiony majątku bez prawomocnego wyroku sądowego i wbrew obowiązującym w kraju prawom. Karol I zatwierdził początkowo Petycję o prawo. 11 przywódców opozycji parlamentarnej z Eliotem na czele osadzono w więzieniu i w ten sposób rozpoczął się w Anglii jedenastoletni okres rządów bez Parlamentu. Prowadził też w Irlandii akcję kolonizacyjną i usiłował narzucić tam siłą kościół anglikański. nowego podatku (Ship Money). podtrzymywał króla w dążeniach do absolutyzmu. oraz biskup londyński William Laud. który został w 1628 r. rozwiązał i ten Parlament. wychowanka Oksfordu i posiadacza bardzo licznych beneficjów kościelnych. Jako zarządca spraw fiskalnych narzucał wyzysk finansowy. co wynikało z zastoju życia ekonomicznego Anglii pod koniec pierwszej połowy XVII w. nie poprawiły jednak w istotny sposób sytuacji finansowej państwa. wychowanek Cambridge. na początku 1629 r. wysokie kary pieniężne i wyśrubowane podatki. jak i kościelnej. W przeciwieństwie do scentralizowanego kościoła . Mając nadzieję. Laud dążył do nadania kościołowi anglikańskiemu jednolitego. a nawet chłopów. Prezbiteńanie dążyli do uniezależnienia kościoła od władzy państwowej. która zachowała w kościele anglikańskim episkopat. Bardziej radykalny odłam w ruchu purytańskim stanowili independenci. która przybrała również formę religijną. Dbał przy tym o nadanie kościołowi anglikańskiemu większego przepychu i świetności oraz przywrócenie wielu obrzędów zbliżonych do katolickich. tępiąc wszelkie odchylenia od doktryny anglikańskiej. ponieważ — co wyjaśnia ich nazwę — w ich organizacji kościelnej główną rolę odgrywali starsi gminy religijnej zwani prezbiterami. papież myślał nawet o nadaniu mu godności kardynalskiej. że arcybiskup Canterbury uwieńczy swoją politykę kościelną przywróceniem kościoła angielskiego na łono katolicyzmu. biurokratycznego charakteru. negatywnie odnosili się zarówno do kościoła anglikańskiego. Mianem purytanów (o samej nazwie i ich początkach była już mowa wyżej) obejmowano wówczas protestantów niezadowolonych z połowiczności reformacji angielskiej z połowy XVI w. zwłaszcza przejawy sympatii do purytanizmu. jak i drobnych rzemieślników. W ruchu purytańskim wystąpiła już od końca panowania Tudorów opozycja przeciwko absolutyzmowi. by przy każdej okazji uczyło posłuszeństwa i lojalizmu wobec Korony. Wraz z pastorami kierowali oni Jako ludzie świeccy sprawami kalwińskiej społeczności wyznaniowej. jak i gentry. liczne elementy katolicyzmu w zakresie obrzędów. do wzmocnienia władzy biskupów i ich kontroli nad parafiami. zalecił Laud duchowieństwu. stanowiącego podporę absolutyzmu Stuartów. Byli to prezbiterianie. Kościół anglikański był dla purytanów kompromisem między katolicyzmem i protestantyzmem. kultu itp..zarówno zamożniejszych mieszczan. Proklamowali oni zupełną niezależność i autonomię każdej gnilny wyznaniowej. czyli niezależni. rozszczepił się na kilka odłamów. jak i do bardziej radykalnych sekt. Kierowana przez niego specjalna komisja roztoczyła policyjny nadzór nad duchowieństwem. pozostawiali każdemu członkowi prawo swobodnego głoszenia kazań. szukało lepszych warunków życia w Ameryce. Oznaczał też nową ideologię przepojoną cechami światopoglądu burżuazyjnego. Najbogatsza część purytanów. Laud starał się uczynić z kościoła anglikańskiego narzędzie w rękach królewskich. już w XVI w. zarówno od władzy królewskiej. Dążąc do stworzenia silnego kościoła anglikańskiego. dążyła do nadania nowemu kościołowi ściśle kalwińskiej struktury. zarówno mieszczaństwa. głoszącym w interesie klas średnich potrzebę przebudowy kościelnej. Purytanizm nie był prądem jednolitym. poddanym ponadto pod ścisłą kontrolę państwa. znaczną część kościelnej własności ziemskiej. Purytanizm był nie tylko ruchem religijnym. Domagając się jak najbardziej swobodnej formy kultu i odrzucając wszelkie obowiązkowe formy obrzędowe. Ze szczególną zaciekłością zwalczał arcybiskup Canterbury purytanów. co w sumie wywołało jeszcze większą nienawiść przeciwko Laudowi w kręgach purytańskich. Wobec braku kroków pojednawczych po stronie Anglii Szkoci rozpoczęli działania wojenne. w Londynie wybuchły antyrządowe demonstracje. a następnie skazany na dożywotnie więzienie za rozpowszechnianie literatury independenckiej. Szkocja mimo unii personalnej z Anglią z 1603 r.Przymierza Narodowego (National Covenant). Szkoci rozpoczęli akcję podpisywania tzw. Krótki Parlament i zastosował aresztowania oraz represje. W 1638 r.zachowała swoisty ustrój polityczny i społeczny. Arcybiskup Laud zwalczał surowo zarówno prezbiterianów. część szlachty i chłopstwa. wybuchło tam powstanie. Karol I rozwiązał wówczas na początku maja 1640 r. traktatu w Berwick. Szkoci rozpoczęli natarcie na północną Anglię i . Niezależności broniły przede wszystkim szkocka szlachta i burżuazja. W sierpniu i wrześniu 1640 r. wybuchła nowa wojna. W sktad Izby Gmin tego Parlamentu Krótkiego (Short Parliament). Londyńskie mieszczaństwo odmówiło w tej sytuacji udzielenia królowi pożyczki. i pociągnęło za sobą wojnę Szkocji z Karolem I. Izba Gmin nie uchwaliła pieniędzy na prowadzenie wojny ze Szkocją i rozpoczęła na własną rękę pertraktacje ze Szkotami. Należało do nich średnie i drobne mieszczaństwo.prezbiteriańskiego independenci dzielili się na wiele sekt. Ponieważ Karol I nie dotrzymał rozejmu. Do najskromniejszych sekt independenckich należały też częściowo i miejskie elementy plebejskie. jak i independentów. Dodatkowym momentem wiążącym się. Trudności nie posiadającej stałego wojska Anglii doprowadziły do zawarcia przez obie strony w 1639 r. W okresie swego trzytygodniowego istnienia Parlament ten nie tylko sprzeciwił się polityce finansowej dworu. ale zażądał ukarania niepopularnych ministrów królewskich i położenia kresu nadużyciom dokonywanym w okresie rządów bez Parlamentu. Gdy w 1637 r. politycznych oraz ideologicznych. lecz na jej prowadzenie król nie posiadał odpowiednich funduszów. usiłowano nawet spalić pałac arcybiskupi i schwytać znienawidzonego Lauda. z papistami i anglikanami. weszli wybitni przywódcy opozycji z poprzedniego Parlamentu z Johnem Pymem i Johnem Hampdenem na czele. pierwsza chcąc zachować swe wolności feudalne. John Lilburne. W Szkocji rozpowszechnił się szeroko kalwinizm. W tej sytuacji był zmuszony zwołać po raz pierwszy od 11 lat na wiosnę 1640 r. obok konfliktów społecznych. a więc formowania narodowej ligi do walki z absolutyzmem króla angielskiego. które wybuchło w 1637 r. zapewniającego Szkotom całkowitą amnestię i prawo decydowania w Parlamencie szkockim o wszystkich kwestiach spornych. znajdujący w swej prezbite-riańskiej postaci sprzyjający grunt wśród nastawionej opozycyjnie wobec absolutyzmu burżuazji i szlachty. druga zaś bojąc się konkurencji kupiectwa angielskiego. został oskarżony i poddany publicznej chłoście przyszły przywódca levellerów. nazwanego tak ze względu na bardzo krótki okres jego istnienia. nowy Parlament. arcybiskup Laud podjął próbę wprowadzenia w Szkocji anglikańskiego modlitewnika. z rozpoczęciem rewolucji burżuazyjnej w Anglii stało się powstanie w Szkocji. Na początku 1638 r. który — nazwany Długim Parlamentem (Long Parliament) — obradować będzie aż do 1653 r. podobnie jak i w stosunkach społecznych oraz ideologii. jednak już w 1604 r. W tej krytycznej sytuacji. Dyplomacja hiszpańska wiązała się w Anglii z katolikami i pomagała również opozycji irlandzkiej w jej walce z Anglikami. W 1603 r. co wszystko razem dostatecznie wyraźnie ukazywało. Na koszt króla hiszpańskiego zorganizowane zostały na kontynencie seminaria dla zbiegłych z Anglii. zaznaczyły się sprzeczności interesów dworu i możnych feudatów z Jednej strony oraz klas średnich z drugiej. mimo iż pociągało to za sobą niekorzystne dla Anglii następstwa. Sprzyjając polityce antyhiszpańskiej angielskie klasy średnie popierały jednocześnie Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów w jej walce z Hisz- . Polityka pierwszych Stuartów dążyła do utrzymywania stosunków z głównym rywalem Anglii na oceanach i w koloniach — Hiszpanią. W angielskiej polityce zagranicznej. która od czasu pierwszych Burbonów oraz kardynała Richelieu zaczęła odgrywać coraz większą rolę polityczną na arenie międzynarodowej. w połączeniu z wielką rywalizacją polityczno-gospodarczą obu krajów. Karol I był zmuszony zwołać w listopadzie 1640 r. Zwołanie Długiego Parlamentu oznaczało już początek rewolucji. sprzeczny z interesami klas średnich charakter polityki dworu Jakuba I. Natomiast interesom bogacącej się na handlu i przemyśle burżuazji oraz gentry sprzyjała linia polityczna epoki elżbietańskiej. Jakub I przyjął przejściowo propozycję Francji w sprawie zawarcia antyhiszpańskiego i antyhabsburskiego sojuszu. W październiku zgodzili się na tymczasowe zawieszenie broni pod warunkiem prowadzenia w tej sprawie pertraktacji z Parlamentem angielskim. pod naciskiem politycznego i finansowego kryzysu oraz żądań klas średnich. wyrażająca i zabezpieczająca istotne aspiracje gospodarcze. Parlament. Szkocji i Irlandii młodych katolików. zbliżył się do Hiszpanii.zajęli dwa położone tam hrabstwa. Inkwizycja hiszpańska prześladowała kupców angielskich uprawiających handel z portami Hiszpanii i Portugalii. POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII ZA PIERWSZYCH STUARTÓW Po śmierci Elżbiety I i wymarciu Tudorów nastąpił — jak wspomniano — zasadniczy zwrot w stosunkach politycznych Anglii z Hiszpanią. polityczne i religijne warstw średnich. przy iednoczesnym narastaniu konfliktu z niderlandzkimi Zjednoczonymi Prowinciami oraz Francją. Francją i Niderlandami. Prohiszpański kierunek angielskiej polityki zagranicznej odpowiadał dążącemu do absolutyzmu królowi i jego feudalno-dworskiemu otoczeniu. wraz z zamknięciem hanzeatyckiego Dworca Stalowego w Londynie. Rywalizacja handlowa Anglii i Holandii przekształciła się w otwartą wojnę. umowa w sprawie wolności handlowych między obu krajami. zdobyli sobie duży udział w angielskim handlu zagranicznym. w Lewancie. ale i na Molukach oraz innych wyspach. w 1606 r.. zarysował się coraz wyraźniejszy antagonizm między nią a Anglią. jednak Jakub I wbrew poparciu przyrzeczonemu Francji w 1603 r. Anglia nadal zainteresowana była w zachowaniu dostępu do rynku niemieckiego i rząd jej popierał w drodze dyplomatycznej interesy kupiectwa angielskiego. Na początku XVII w. rywalizującą z angielską kompanią o tej samej nazwie w walce o rynki wschodnie. która nie miała jednak większego praktycznie znaczenia wobec rywalizacji angielskiej Kompanii Lewantyńskiej i kupców francuskich na Bliskim Wschodzie. która miała najostrzejszy przebieg w Indiach Wschodnich. Obie kompanie miały wspólnie kierować przedsięwzięciami wojennymi w celu zabezpieczania i poszerzania ekspansji Anglii i Holandii na Wschodzie. W dążeniu do zorganizowania ligi antyhabsburskiej zabiegał Henryk IV francuski o pomoc Anglii. Stosunki Anglii z Francją rozwijały się w dużym stopniu w zależności od układu stosunków z Hiszpanią. nie dały żadnych rezultatów i dopiero w 1619 r. Na skutek zabiegów Francji został w 1610 r. Rozwój włókiennictwa holenderskiego stawał się poważnym zagrożeniem dla podstawowej dziedziny angielskiego przemysłu i handlu. Już w rok później zawarł sojusz z Hiszpanią. Szczególnie groźna była w związku z produkcją i wywozem sukna. Rychło jednak. podpisany w Londynie akt dwustronnego sojuszu obronnego Anglii i Francji. która miała gwarantować wzajemną odtąd pomoc w sprawach politycznych i handlowych na Wschodzie. Indiach Wschodnich i Zachodich konkurencja holenderska dawała się Anglikom coraz bardziej we znaki. zawarta została nawet umowa o wzajemnej pomocy pomiędzy Anglią a Zjednoczonymi Prowincjami. W stosunkach handlowych z krajami niemieckimi mogła się poszczycić Anglia w epoce elżbietańskiej skutecznym przełamywaniem monopolu Hanzy. a kilka lat wcześniej. obie strony zawarły umowę. W 1598 r. Również na rynku bałtyckim i moskiewskim. Zjednoczone Prowincje utworzyły własną Kompanię Wschodnioindyjską. Mimo tej umowy stosunki angielsko-holenderskie obfitowały w zatargi i konflikty. W 1602 r.panią. której przywileje w Anglii zostały ostatecznie zlikwidowane w 1598 r. Anglia wspierała też protestantów niemieckich przeciwko obozowi katolickiemu. Holendrzy już w XVI w. przemieniające się niejednokrotnie w otwartą wojnę. a na rolę Amsterdamu zwrócono już uwagę wyżej. Rywalizacja angielsko-holenderska rozwijała się też na tle połowu śledzi u wybrzeży angielskich oraz połowu wielorybów koło Grenlandii. Anglicy uzyskali prawo handlu nie tylko w Indiach. Pertraktacje pokojowe prowadzone w Londynie w 1613 r. co zostało jeszcze bardziej wzmocnione poprzez małżeństwo córki . w miarę przekształcania się Holandii w potężne mocarstwo handlowe i kolonialne. podjęto nawet przygotowania do ślubu syna Jakuba I. wspólne zablokowanie handlu Hiszpanii z Europą oraz Indiami Wschodnimi i Zachodnimi. na króla Czech. z infantką hiszpańską. Odpowiedzią nań były angielskie operacje morskie. gdy prowadziła wojny z Hiszpanią. ujawniły się silne tendencje antyhiszpańskie. O wpływach dyplomacji hiszpańskiej na dworze Jakuba I najlepiej świadczy działalność hiszpańskiego posła w Londynie. co miało przynieść Anglii i Holandii hegemonię w handlu światowym. in. zawartego na 15 lat sojuszu ze Zjednoczonymi Prowincjami. a nieudolne dowództwo Edwarda Cecila przyczyniło się do poważnych strat angielskich i wzburzenia opinii publicznej na wyspie. Elżbiety. Głośny prawnik angielski Edward Coke ostrzegał przed popieranym przez Hiszpanię wrogiem wewnętrznym i podkreślał. Nowy kurs polityczny zarysował się też w stosunku do Francji. Stosunki te pogorszyły się do tego stopnia w 1627 r. Karol usiłował nieudolną i szkodliwą polityką fiskalną uzyskiwać potrzebne fundusze. Jakub I nie udzielił jednak większej pomocy swemu zięciowi. wybranemu w 1619 r.. Pod naciskiem opinii publicznej dwór angielski zerwał w 1624 r. wbrew opinii społeczeństwa angielskiego. Z wstąpieniem na tron Karola I wzmogła się aktywność Anglii w polityce europejskiej. a w Parlamencie w 1624 r. Wymagało to ogromnych środków materialnych.. a w 1624 r. potwierdzona została angielsko-francuska umowa handlowa.Jakuba I. pertraktacje z Madrytem i zawarł umowę w sprawie przedłużenia sojuszu obronnego ze Zjednoczonymi Prowincjami. Karola. zwłaszcza w utrzymywaniu wspólnego z Francją frontu przeciwko Hiszpanii i jej sojusznikom. Przeszkodę w utrzymywaniu się dobrych stosunków Anglii i Francji stwarzała kwestia hugenotów oraz zatargi obu krajów na tle rywalizacji morskiej i handlowej. W 1621 r. księciem Palatynatu.. nie chcąc popsuć swych stosunków z Hiszpanią. podobnie jak i w 1621 r. Konkretnym posunięciem Anglii w jej nowej polityce antyhiszpańskiej było podpisanie w 1625 r. że Anglia nigdy nie była bogatsza niż wtedy. z Fryderykiem V. W 1623 r. hrabiego Gondomara. skierowany przeciwko Anglii. a skierowanego wyraźnie przeciwko Hiszpanii. który biorąc udział w szerokim planie hiszpańskim rozszerzenia reakcji katolickiej w Europie na rzecz uniwersalnej monarchii Habsburgów podtrzymywał Jakuba I w jego zapędach absolutystycznych. córką Filipa III. mające na celu . jednym z najpotężniejszych książąt protestanckich Niemiec. Drugim źródłem słabości angielskiej polityki zagranicznej tego okresu był brak w niej konsekwencji. że Francja zawarła niebezpieczny dla Anglii traktat z Hiszpanią.. Tekst umowy zakładał m. doszło do małżeństwa angielskiego następcy tronu Karola z Henryką Marią francuską. Operacje floty angielskiej nie dały jednak oczekiwanych rezultatów. Stało się to dogodną okazją dla Hiszpanii i papieża do wzmożenia zabiegów o wzmocnienie pozycji katolicyzmu i wpływów hiszpańskich w Anglii. Nie mając poparcia Parlamentu. których dwór angielski nie posiadał. Wobec ogromnej niepopularności w Anglii projektowanego mariażu nie doszedł on ostatecznie do skutku. POCZĄTKI KOLONIALIZMU ANGIELSKIEGO W pierwszej połowie XVII w.przyjście z pomocą oblężonej przez wojska francuskie twierdzy hugenotów La Rochelle. której zależało na wciągnięciu Anglii do wojny trzydziestoletniej. szerzyła się w Anglii agitacja na rzecz kolonizacji angielskiej na nie zajętych jeszcze przez inne państwa ziemiach amerykańskich. Holandii i Francji. tak dobrze wyczuwane i popierane już przez Elżbietę I. i datujący się odtąd coraz wyraźniejszy kryzys morskiej potęgi Hiszpanii. Dowodem szkodliwej dla rozwoju gospodarczego Anglii polityki Jakuba I był już traktat angielsko-hiszpański z 1604 r. który ograniczał możliwości Anglików w handlu z Indiami Wschodnimi i Zachodnimi. Punktem zwrotnym zmieniającym układ sił na morzach świata stała się klęska Wielkiej Armady hiszpańskiej w 1588 r. Nowych ziem szukała burżuazja i związane z nią koła szlacheckie Anglii. Ukazała się nawet bogata . I tutaj. in. zaznaczył się wzrost aktywności angielskiej nie tylko w Europie. Dla Anglii szybko rozwijającej nowe kapitalistyczne formy gospodarki ekspansja oraz walka z Hiszpanią i popierającymi ją sferami katolickimi stała się życiową koniecznością. działania wojenne Anglików pod dowództwem Buckinghama nie przyniosły pozytywnych rezultatów. zaopatrzony w tajną klauzulę o podziale między Hiszpanię i Anglię dawnego sojusznika Anglii — niderlandzkich Zjednoczonych Prowincji. również zainteresowanej w rozwijaniu handlu zamorskiego. wolny handel pomiędzy obu krajami. przywracający m. a samotnie broniąca się La Rochelle padła w 1628 r. Buckingham musiał się wycofać. Z okresem tym wiążą się początki brytyjskiego imperium kolonialnego i czynnik ten dodatkowo tłumaczy motywy wystąpienia burżuazji angielskiej przeciwko feudalizmowi za pierwszych Stuartów. starając się i w tej dziedzinie hamować naturalne tendencje rozwojowe Anglii. Od początku XVII w.. podpisała Anglia pokój z Hiszpanią. Nie rozumieli tego pierwsi Stuartowie. Wzrost potencjału gospodarczego Holandii sprawiał. Równolegle z tym wzrastało znaczenie Anglii. W latach poprzedzających wybuch rewolucji znacznie poprawiły się stosunki Anglii z Francją. Holandii i Francji. W obliczu trudności wewnętrznych i nadciągającej burzy rewolucyjnej rząd angielski nie angażował się jednak w konflikty polityczne. przynoszące tak wielkie zyski i korzyści burżuazji i szlachcie angielskiej. W 1630 r. W tej sytuacji dwór angielski zawarł w 1629 r. dzielące Europę na dwa wielkie obozy. ale i w Ameryce oraz w Azji. pokój z Francją. mimo chwilowych sukcesów. pragnących zdobyć dla siebie jak największe korzyści z załamania się hiszpańskiej przewagi na morzach i w koloniach. Właściciele wielkich majątków ulokowanych w kompaniach handlowych i innych spółkach na własną rękę i wbrew polityce rządu organizowali wyprawy zamorskie. Tego rodzaju polityka dworu wywoływała rozłam nawet wśród arystokracji angielskiej. że stawała się ona coraz bardziej niebezpieczna dla handlowej i morskiej ekspansji Anglii. częściowo Delaware i Maryland. zapominając o okrutnych nieraz metodach stosowanych przez kolonistów w stosunku do ludności indiańskiej. Karol I nadał Robertowi Heath późniejszą Karolinę. założyli Anglicy kompanię dla kolonizacji Bermudów. mający już uprzednio część Nowej Fundlandii. Edward Plowden otrzymał patent na posiadanie wielkich obszarów nad rzeką Delaware. Kompania Massachusetts (Massachusetts Bay Company) i inne.literatura pamfietowa. gdzie powstało później miasto Jamestown. otrzymał William Alexander. Tę ostatnią posiadłość otrzymał lord Baltimore. hart ducha i pracowitość. W 1624 r. przeciwko czemu ostro zaprotestowała Hiszpania. W 1619 r. William Cour-ten zorganizował kompanię dla finansowania kolonizacji wyspy Barbados. W 1629 r. W 1607 r. którzy wylądowali w miejscu. obejmujących dzisiejsze terytorium Long Island. ośrodkiem administracji angielskiej kolonii Wirginii. jaka narosła wokół Ojców Pielgrzymów. będące do końca XVII w. w obawie przed represjami opuścili Anglię i osiedlili się w Holandii jako rzemieślnicy. w 1629 r. statki angielskieprzewiozły do Ameryki pierwszych osadników (była wśród nich i grupka Polaków). W 1620 r. W 1628 r. W 1620 r. przedstawiciel angielskich purytanów. król nadal hrabiemu Montgomery grupę wysp na Morzu Karaibskim. którzy w pewnej liczbie jeszcze w 1608 r. kapitan Roger North uzyskał zgodę Tajnej Rady na zorganizowanie Kompanii Amazońskiej. Ci Ojcowie Pielgrzymi — jak ich nazywano — ułożyli deklarację.5 tyś. a legenda. łącząca sprawę kolonizacji Ameryki z zagadnieniem przeludnienia oraz motywami religijnymi. lecz w 1625 r. W 1628 r. jak odwagę. W 1628 r. postanowili oni poszukać szczęścia w Ameryce Północnej i wraz z innymi swymi współwyznawcami wyruszyli z angielskiego portu Plymouth na statku „May-flower" do Ameryki. Kartę Nowej Anglii otrzymał John Pierce. która korzystając ze swych wpływów na dworze królewskim uzyskiwała honorowe . Ta purytańska kolonia zajęła niezależne w stosunku do angielskiej metropolii stanowisko. par Szkocji. przypisała im takie cechy. W kwietniu 1606 r. rząd angielski wydał przywilej na osiedlanie się w Ameryce Północnej. Wszystkie one były dziełem angielskiego kupiectwa i bogatej arystokracji ziemiańskiej. W 1621 r. powstała Kompania Kanadyjska (Canadian Company). kolonistów i założył tam wielkie plantacje tytoniu. wydał Jakub I patenty dwom kompaniom (Virginia Company oraz London Company) na założenie kolonii w Ameryce Północnej. Wawrzyńca. gdzie już wcześniej działał faworyt królewski hrabia Carlisle. co dało początek dużemu przedsiębiorstwu kolonialnemu. Courten wysłał na Barbados około 1. w której uroczyście proklamowali prawo stanowienia w założonej przez siebie kolonii praw i ustaw oraz tworzenia instytucji dla swego osiedla. W 1612 r. New Jersey. Hiszpanie zlikwidowali angielskie próby osadnictwa w Ameryce Południowej. wschodniej Pensylwanii. królewski przywilej na objęcie w posiadanie terytorium dzisiejszej Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku oraz ziem leżących dalej aż do rzeki Sw. W 1634 r. W swojej ekspansji kolonialnej Anglicy napotkali konkurencję Holendrów. Rząd Jakuba I niczego nie uczynił dla obrony interesów kupców angielskich na Wschodzie. została wprowadzona do Connecticut konstytucja i ustrój z obieralnymi władzami bez uprzedniego przedstawienia projektu Parlamentowi angielskiemu do zatwierdzenia. instytucji komisarzy generalnych do spraw kolonialnych z arcybiskupem Laudem na czele. Dla dworu zaś. istniała Kompania Wschodnioindyjska. Obok motywów handlowych i finansowych ważną rolę w migracji ludności angielskiej do kolonii odegrały w pierwszej połowie XVII w. jaka zaczęła się w Anglii już za czasów Jakuba I. nadawanie patentów i przywilejów kolonialnych stanowiło jeden ze sposobów poprawienia sytuacji. Jakub I przyznał w 1604 r. znajdującego się ciągle w tarapatach finansowych. kolonie angielskie były już zakładane bez specjalnych przywilejów metropolii. gdzie nad rzeką Hudson założyli osiedle Nowe Niderlandy. Od połowy lat czterdziestych XVII w. posuwając się nawet do gwałtów i przemocy. Do nich należała Batawia na Jawie. stawały się stosunkowo szybko prężnymi gospodarczo i administracyjnie ośrodkami o wyraźnych tendencjach do zachowania samodzielności. Edwardowi Michelborne prawo handlu z Indiami Wschodnimi. Anglicy nie posiadali w tej strefie jeszcze żadnych posiadłości. a w 1617 r. Mimo przejściowych okresów współpracy Holendrzy starali się nie dopuścić Anglików do rynku wschodniego. Tego rodzaju politykę rządu pierwszych Stuartów widać wyraźnie na przykładzie angielskiej ekspansji w Indiach Wschodnich. którzy zwłaszcza na Wschodzie opanowali najbogatsze ośrodki. angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. również momenty polityczne i religijne. Ponieważ powstające za oceanem kolonie angielskie. Nie tylko Holandia. na Półwyspie Indyjskim itd. a ich penetracja do Indii Wschodnich ograniczała się do tworzenia małych faktorii handlowych na obcych terytoriach. a tym bardziej ich wewnętrznego rozwoju. . ale i Francja prowadziła w pierwszej połowie XVII w. W 1639 r. Faktycznie jednak rząd nie był w stanie kontrolować rozmiarów migracji do kolonii. złożone w dużym stopniu z ludzi wrogo usposobionych do absolutyzmu królewskiego. Dzięki świetnej organizacji handlu i żeglugi skutecznie rywalizowali z Anglikami na Wschodzie i Zachodzie. Represje i prześladowania przeciwników politycznych oraz purytanów i katolików stanowiły istotny powód kolonizacji zamorskiej. dwór angielski podjął starania o zapewnienie sobie ściślejszej kontroli nad nimi poprzez stworzenie w 1634 r. swe bazy mieli na Cejlonie. Mimo że od 1600 r. Dopiero Długi Parlament przywrócił pełny monopol założonej w 1600 r. James Cunningham otrzymał przywilej na stworzenie szkockiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.stanowiska w kompaniach oraz udziały w ich dochodach. burzenia angielskich osiedli i wycinania ich mieszkańców. z przyznaniem bowiem monopolu łączyły się poważne opłaty. Holendrzy przenikali również strefę angielskiej kolonizacji w Ameryce. zaledwie 20% ludności mieszkało w miastach. zwłaszcza jeśli niezależnie od wykonywanego zawodu i zajęcia opierały swoją egzystencję na posiadaniu lub dzierżawieniu ziemi. a ogólny ich poziom czterokrotnie lub nawet więcej. błyskotliwa kariera na dworze i w służbie królewskiej. W każdym razie była to epoka wzrostu szeroko rozumianej gentry i burżuazji. SPOŁECZNE PRZESŁANKI REWOLUCJI ANGIELSKIEJ Stulecie poprzedzające rewolucję angielską było okresem inflacji. fluktuacji cen. W sumie nieudolna polityka Stuartów naraziła również i na terenie kolonii Anglię na straty. w rolnictwie i przemyśle. podtrzymującej jeszcze feudalne tradycje i starą mentalność. Zresztą nie tylko zyski z ziemi i przemysłu otwierały drogę do bogactwa i korzyści. chociaż tendencje epoki również i ją objęły w znacznym stopniu. Przylądka Zielonego). bacznej obserwacji i analizy rynków handlowych. Martynikę. Gujanę. . Mimo iż wiele z tych poczynań było połączonych z ryzykiem. była jeszcze typowo rolniczym krajem. przedsiębiorczość wykazana w handlu i wyprawach morskich. mieszkańców. Ceny pszenicy wzrosły w tym czasie sześciokrotnie. lecz w 1632 r. Anglicy próbowali wyprzeć Francuzów z Kanady. Mimo średniego stosunkowo tempa rozwoju wielu dziedzin gospodarki kapitalizm czynił w Anglii o wiele szybsze postępy niż gdzie indziej. Gwinejska. Oznaczało to. Te burżuazyjne cnoty. przewidywania. Sukiennictwo rozwijało się nie tylko w miastach. W Holandii przeprowadzano proces wykańczania angielskiego grubego sukna. ale rozpowszechniło się w całym kraju. Wpłynęły na to specyficzne cechy kapitalizmu w tym kraju oraz jego przenikanie do rolnictwa. Bristolu czy Norwich były niewielkie i słabo zaludnione. że w korzystnej sytuacji znalazły się warstwy produkujące. na mocy traktatu w Saint-Germam Karol I zwrócił Francji Ogarnięte jej posiadłości. które nadal było podstawowym angielskim towarem eksportowym. Toteż arystokracja na ogół wolniej dostosowywała się do nowych warunków. które z wyjątkiem Londynu. uczyły one starannej kalkulacji zysków i strat. stwarzając szczególnie niebezpieczną dla Anglii konkurencje w Kanadzie. liczącego już około 200 tyś. przedostali się na Haiti. W 1628 r. Anglia nie posiadała jeszcze bardziej rozwiniętej floty handlowej i musiała w dużym stopniu korzystać nadal z pośrednictwa holenderskiego. W początkowym właściwie stadium rozwoju znajdowało się angielskie górnictwo i przemysł metalurgiczny. W XVI w. obce na ogół były części arystokracji ziemiańskiej. Dawały ją uwieńczone powodzeniem poszukiwania geologiczne. wspierane jeszcze duchem purytanizmu. stanowiąc podstawowe zajęcie ludności w wielu wsiach.energiczniejszą niż Anglia politykę kolonialną. Kardynał Richelieu popierał powstawanie francuskich kompanii (Senegalska. Na początku XVII w. Francuzi opanowali Gwadelupę. Santa-Cruz. Anglia na przełomie XVI i XVII w. skrzętności i zapobiegliwości. Wielkie angielskie kompanie handlowe o charakterze spółek. Dla innego przedsiębiorcy z Colchesteru pracowało 400 rodzin przędzarzy. Statut z 1563 r. dawał pracę ok. Miko zatrudniał kilka tysięcy ludzi w manufakturach wełnianych. niż mieliby patrzeć na śmierć głodową swoich żon i dzieci. zamykał w ten sposób dopływ ogromnej większości ludności wiejskiej do przemysłu sukienniczego. Tkacze oświadczyli wówczas. której właściciel rozporządzający surowcem. Pogarszały ją jeszcze złe zbiory i drożyzna artykułów spożywczych. ograniczający dostęp do terminu w rzemiośle tylko do synów freeholderów. Kompanie te były spółkami bogatej londyńskiej oligarchii (udział kupców z innych miast był ograniczany). wywołane niską płacą za robociznę.przemysł ten nabrał cech kapitalistycznych w związku z rozwojem manufaktur scentralizowanych. że raczej sami zginą. zależnego od skomplikowanych warunków rynku wewnętrznego i międzynarodowego. Również na początku lat dwudziestych XVII w. Potterna z Wiltshire. tj. osiągnął w XVI i XVII w. Kupiec londyński S. tendencje kapitalistyczne. niewspółmierną w stosunku do wzrastających cen na produkty żywnościowe oraz brakiem zatrudnienia. miały miejsce w hrabstwie Wiltshire tzw. zalążki przyszłych operacji bankowych. Utworzenie w drugiej połowie XVI i na początku XVII w. który w 1631 r. Nie tylko w przemyśle. torowały na wielu obszarach drogę przyszłej ekspansji kolonialnej Anglii. przeżywała Anglia zastój w przemyśle sukienniczym i kryzys w eksporcie sukna. a ponadto dokuczliwe podatki państwowe i świadczenia na rzecz kościoła. wyzutej z ziemi na skutek ogradzania. Oparty na kredycie handel hurtowy skoncentrowany był w rękach niewielkiej stosunkowo . opierający się na rodzimym przemyśle. których sytuacja życiowa przedstawiała się katastrofalnie zwłaszcza w okresie panowania Jakuba I. dysponujące znacznymi kapitałami kupieckimi. l tyś. wielkich monopolistyczno-kapitalistycznych kompanii handlowych świadczyło o tym. Angielski handel zagraniczny. Obok nich nadal przeważała manufaktura rozproszona. 52 rodziny tkaczy itd. co wywołało głód i nędzę wśród tkaczy. Dom chłopa przekształcał się w maleńką cząstkę wielkiego przedsiębiorstwa. stwarzając poważny problem dla rządu. posiadającej znaczne wpływy polityczne i uprawiającej monopolistyczną politykę w handlu i operacjach finansowych. Powstały wówczas w Anglii w XVI i na początku XVII w. ale i w handlu pojawiły się w Anglii jeszcze w XVI w. że kapitał angielski zaczął już wówczas sięgać do różnych zakątków kuli ziemskiej. zdobywając sobie bogate i dalekie rynki. znaczne sukcesy. dawał ją do przędzenia i tkania ludności wiejskiej. O rozmiarach przedsiębiorstwa wielkiego sukiennika może świadczyć przykład Ch. Tego rodzaju powtarzające się zjawiska zwiększały liczbę włóczęgów i żebraków. wełną. bunty zbożowe. W tych warunkach akcja charytatywna oraz działanie specjalnych praw dla ubogich (PoorLaws) w niewielkim tylko stopniu łagodziły dotkliwą ich sytuację materialną. W 1614 r. Równolegle ze wzrostem cen malały realne zarobki pracowników najemnych. posiadających roczny dochód w wysokości 40 szylingów. tkaczy i przędzarzy. Tendencje te istniały też —jak już wspomniano — w rolnictwie angielskim. Najbardziej oczywiście leżały one w interesie bogatego kupiectwa. a dalej wielu przedstawicieli nowej szlachty. że polityka rządu angielskiego w kwestiach gospodarczych była w okresie poprzedzającym rewolucję dość przypadkowa i niejednolita. krytykę ze strony zwolenników zasady wolności handlu. że wśród licznych źródeł dochodów wielkich hurtowników londyńskich dosyć ważne miejsce miały zyski płynące z udziałów w działalności kaperskiej statków angielskich.liczby osób. Wolnego handlu natomiast domagały się szerokie warstwy średniego i mniej zamożnego kupiectwa. był wielkim rynkiem zaopatrzenia dla rolnictwa. Warto zwrócić uwagę. Dominacja Londynu w Anglii na progu rewolucji nie miała analogii w sytuacji żadnej ze stolic europejskich pierwszej połowy XVII w. Wolny handel znajdował również obrońców wśród ideologów radykalnego mieszczaństwa — levellerów. Mimo utrzymywania się nadal większości form feudalnych dosyć wyraźnie zaznaczał się w stosunkach wiejskich pierwszej połowy XVII w. że przyniosły one Koronie większe dochody. uzyskujące znaczne zyski ze sprzedaży monopoli i patentów. rozkład tego ustroju. W świetle nowszych badań okazuje się. bogate kupiectwo Londynu skupiało w swym ręku już około 90% całego angielskiego handlu zagranicznego. Popierał też monopolistyczne tendencje w łonie mieszczaństwa londyńskiego. Sprzedaż monopoli przyczyniała się do rozwiązywania przejściowych trudności finansowych Stuartów. ciągnącej dochody z kompanii handlowych z tytułu udziałów. miedzy innymi ze względu na to. przedsiębiorców i finansistów. budownictwo okrętowe czy hutnictwo — miały związek z wyposażeniem floty i armii. W utrzymaniu monopoli była także zainteresowana znaczna część wyższej arystokracji. Londyn w głównej mierze inwestował cały przemysł angielski. ograniczanego przez monopole. inspirującego angielskie życie polityczne. W istnieniu monopoli zainteresowane były rządy Tudorów i Stuartów. Około 1600 r. ale również intelektualnym. Przewaga finansowa i handlowa Londynu szła w parze z jego wyjątkową sytuacją polityczną jako ośrodka nie tylko stołecznego w sensie administracyjnym. Monopolistyczne tendencje w angielskim handlu wywoływały od końca XVI w. należących przede wszystkim do kilkudziesięciu największych londyńskich rodzin kupieckich. Dwór popierał głównie te działy przemysłu. Rozwijający się system merkantylistyczny odzwierciedlał jednak interesy rosnącego kapitału przemysłowego i handlowego. Przeniknięcie stosunków kapitalistycznych do rolnictwa było bardzo ważnym momentem w historii rozkładu feudalizmu w Anglii i pozostawało w ścisłym związku z rozwojem kapitalizmu w innych gałęziach gospodarki. wyrażał tendencje kapitalistyczne. społeczne i kulturalne. które — jak np. Najbogatsi Anglicy tego okresu to już w coraz większym stopniu ludzie City bądź osoby w jakiś sposób powiązane z tym londyńskim centrum wielkiego kapitału. Istotną rolę w tworzeniu warunków do rozwoju stosunków kapitalisty- . ). z interesami średniej i drobnej handlowo-przemysłowej burżuazji. kommutacja).cznych odgrywało zastąpienie danin i pańszczyzny przez opłaty pieniężne (tzw. Około 1640 r. wydobycie żelaza — pięciokrotnie. likwidacja zależności poddańczej. a w mniejszym stopniu w wielu drobniejszych miastach (Bristol. członków bogatych kompanii właścicieli monopolowych patentów. którzy organizowali produkcję na nowych już zasadach. a więc sumę bardzo poważną. przewyższała ona trzykrotnie całe europejskie jego wydobycie. 4 tyś. pracowników. ogradzanie gruntów należących do wspólnoty gromadzkiej. W sumie można stwierdzić.. Lincoln. Przemysł i górnictwo dawno już przestały być domeną drobniejszych majstrów i zostały opanowane przez londyńskich przedsiębiorców kapitalistycznych. W miastach zaznaczyły się przeciwieństwa i sprzeczność interesów ekonomicznych i politycznych górnej warstwy burżuazji. Komasacji gruntów towarzyszyły większe inwestycje w rolnictwie. gdzie przedsiębiorca mógł rozwijać swą produkcję nie licząc się z przywilejami . dążącej do zniesienia monopoli i wprowadzenia większej swobody gospodarczej. Przeciwieństwa zaznaczyły się między cechami a nowym przemysłem manufakturowym. powstałym przeważnie wbrew cechom. wysiłki w kierunku zagospodarowania nieużytków. rugowanie z ziemi dawnych chłopskich właścicieli — to ważniejsze cechy powstawania w ramach społeczeństwa feudalnego układu stosunków kapitalistycznych. zwykle w miasteczkach i wsiach. Norwich. górnictwie i handlu. osuszania moczarów i terenów podmokłych. a nakłady na próbne tylko kopanie szybu węglowego wynosiły około l tyś. zainteresowanemu w likwidacji starego systemu gminno-manorialnego. Wymieniając przesłanki rewolucji burżuazyjnej w Anglii należy podkreślić rozwój wielkiej burżuazji miejskiej. Gloucester i in. że w pierwszej połowie XVII w. W przemyśle i górnictwie szczególnie wyraźnie zaznaczył się rozwój kapitalizmu. stosowania drenaży itp. zarówno w rolnictwie. jak i w przemyśle. Rozwój górnictwa angielskiego zaznaczył się przede wszystkim w produkcji węgla. bankierów i lichwiarzy. rozwarstwienie chłopstwa (por. Przedsiębiorstwo hutnicze w Keswick zatrudniało np. Produkcja węgla wzrosła w Anglii od czasów reformacji siedmiokrotnie. która stworzyła warunki do przejścia do kapitalistycznego sposobu produkcji. rozwijały się w Anglii w łonie ustroju feudalnego elementy układu kapitalistycznego. Przewrót agrarny końca XV i z XVI w. funtów. Okres ten był widownią intensywnych poszukiwań nowych możliwości poprawienia sytuacji rolnictwa i wyżywienia ludności. mające związek z przechodzeniem części wielkich posiadaczy na hodowlę owiec. W związku z ekspansją handlową i kolonizacją nader wyraźny był rozwój floty i żeglugi. skupionej zwłaszcza w Londynie. reprezentowanej przez monopolistów i hurtowników City. Ogradzania stały się zasadniczą metodą akumulacji pierwotnej. W okresie poprzedzającym rewolucję stopień stosowania ogradzania znacznie się już zmniejszył w porównaniu z dawniejszymi latami. Feudalny landlord coraz częściej zaczął ustępować miejsca właścicielowi ziemskiemu nowego typu. wyżej) itd. natomiast w hrabstwach połudmowo-zachodnich Parlament uzyskał 114 swoich stronników. W sumie w całej Anglii w 1640 r. mogły wspólnymi siłami zadawać ciosy absolutyzmowi i feudalizmowi. Inaczej rzecz się miała w zachodniej i północnej Anglii. kultywująca dawne tradycje ziemiańskie. a król 70. eksploatująca swoją ziemię w sposób feudalny.cechowymi.konstytucyjnych monarchistów". . Wprawdzie podział na „kawalerów" (zwolennicy króla) i „okrągłogłowych" (stronnicy Parlamentu) ustalił się dopiero w 1642 r.). w rodzaju np. rekrutująca się też spośród przedstawicieli burżuazji. W pierwszej połowie XVII w. Sojusz burżuazji z nową szlachtą stanowił ważną przesłankę w przechodzeniu Anglii od ustroju feudalnego do kapitalistycznego. a rojaliści 221 (43%) posłów w Izbie Gmin. a więc w najbardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym regionach. Burżuazją i nowa szlachta. przybierała nadal na znaczeniu nowa szlachta. Hrabstwa tej części Anglii na 137 swych posłów wybrały wówczas 105 zwolenników Parlamentu i tylko 32 rojalistów.. Na północy i zachodzie rojaliści zdobyli 119 a zwolennicy Parlamentu 71 mandatów. Hyde'a oraz wicehrabiego Falklanda i in. Część szlachty uległa przekształceniom burżuazyjnym i zbliżyła się do burżuazji pod względem metod gospodarowania. DŁUGI PARLAMENT I POCZĄTEK REWOLUCJI (1640—1646) W ciągu 13 lat swego istnienia (1640-—-1653) Długi Parlament stał się głównym ośrodkiem organizacyjnym burżuazji i nowej szlachty w ich walce z obozem feudalno-absolutystycznym. którzy żyli jeszcze po dawnemu z dochodów renty feudalnej. którzy chętnie lokowali swoje kapitały w ziemi. Również i w łonie szlachty zaznaczył się rozłam i podział na obozy. zwolennicy Parlamentu mieli 290 (57%). a dalej spośród wzbogaconych żeglarzy czy kaprów. Natomiast pod względem społecznym przewagę w Parlamencie uzyskała współdziałająca z burżuazją szlachta podział powyższy jest z konieczności uproszczony i z braku miejsca nie sposób przedstawić różnych drobniejszych ugrupowań.. Ta część szlachty zajmowała się handlem i produkcją przemysłową i miała więcej wspólnego z miejską burżuazją niż z feudalnymi panami dawnego typu. skupiając w swych rękach podstawowe środki produkcji i znaczny kapitał. kompromisowej przejściowo grupy E. Natomiast zwłaszcza w północnych. a przeciwieństwa między starą szlachtą feudalną a burżuazją i nową szlachtą stanowiły jeden z głównych elementów podłoża konfliktów społecznych w przededniu rewolucji. Stronnicy Parlamentu posiadali wyraźną przewagę we wschodniej i południowo-wschodniej Anglii. bardziej zacofanych hrabstwach angielskich liczna jeszcze nadal była stara szlachta. jednak można określić sympatie polityczne członków Parlamentu w 1640 r. . Można je ogólnie podzielić na trzy grupy: l. w Izbie Gmin również zasiadali ludzie zamożni. Hotlera W XVII w. Tak więc w istocie obie Izby Parlamentu angielskiego reprezentowały interesy tych samych klas społecznych. psucie religii. Sztych W. ściśle ze sobą związanych więzami rodzinnymi. wyrażającymi interesy upadającego już świata feudalnego. Bierne prawo wyborcze w okręgach wiejskich przysługiwało jedynie freeholderom. 2. dzierżawcy. Już na samym początku obrad Długiego Parlamentu wyraźnie został określony program opozycji. posiadającym ziemię o dochodzie przynajmniej 40 szylingów rocznie. zamach na wolność poddanych. gwałcenie przez rząd przywilejów parlamentarnych. Izba Lordów składała się z największych feudatów świeckich oraz biskupów. wysunęła pod adresem dworu wiele krytycznych uwag. w Izbie Gmin również zasiadali ludzie zamożni. a konflikt toczył się tam nie pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem. Parlament angielski reprezentował wyłącznie interesy klas posiadających. 3. interesami gospodarczymi i karierą polityczną. mających obok rozwiniętych interesów handlowych i finansowych również dobra ziemskie. Johna Pyma. Toczył się przede wszystkim pomiędzy siłami społecznymi reprezentującymi tendencje Anglii wkraczającej w okres kapitalizmu a dworem i popierającymi go siłami zachowawczymi. zagrodnicy i biedota wiejska. która przez usta swego rzecznika. Z okręgów wiejskich wchodzili do niej przedstawiciele -naj zamożniej szych rodzin (poniżej para). W trzeciej części . Z okręgów wiejskich wchodzili do niej przedstawiciele klas posiadających. na skutek czego od praw politycznych odsunięci byli drobni freeholderzy. copyholderzy. Izba Lordów składała się z największych feudałów świeckich oraz biskupów. szczególnie do Krótkiego Parlamentu. Wysunięte bardzo ostro zarzuty pierwszej kategorii potępiały zachowanie się króla w stosunku do poprzednich parlamentów. Również i w okręgach miejskich zdecydowaną przewagę zdobyła nieliczna grupa najbogatszych posiadaczy. lecz w obrębie klas posiadających i panujących. a więc około 80% całej ludności wiejskiej Anglii. Zarzuty drugiej kategorii atakowały politykę kościelną arcybiskupa Lauda.Egzekucja Strafforda na tle zamku Tower. które otoczyły Parlament. zawierającego żądania wolności osobistej. Jednocześnie Długi Parlament uwolnił uwięzionych uprzednio przywódców opozycji z Lilburnem na czele. Sztych J. Uważał. który został aresztowany i oskarżony o zdradę stanu. Glovera znalazły się skargi na politykę podatkową rządu. Znosiły one Izbę Gwiaździstą. Publiczna egzekucja odbyła się w połowie maja. pod naciskiem mas ludowych. Aresztowany też został arcybiskup Laud i wielu innych dygnitarzy królewskich. na handel monopolami i działalność komisji badającej kwestię ogradzania. nietykalności własności prywatnej i wolnej konkurencji. Na początku maja 1641 r. Nieco wcześniej Parlament wymusił na królu akt głoszący. Proces sądowy przeciwko Stratfordowi stał się przez kilka miesięcy głównym przedmiotem zainteresowania Parlamentu. domagając się nazwisk Posłów sprzeciwiających się wyrokowi skazującemu. lecz oczyszczenie go z innowacji wprowadzonych przez złych doradców królewskich. ze Izby mogą być rozwiązane tylko za własną swoją zgodą. że do zadań nowego Parlamentu należało nie zreformowanie starego ustroju politycznego. Już więc na wstępie obrad Długiego Parlamentu ujawnił się burżuazyjny charakter wysuniętego przez Pyma programu. Zgodnie z powyższym programem atak opozycji zaczął się od wystąpienia przeciwko głównemu doradcy Karola I. W lecie 1641 r. Karol I musiał zatwierdzić wyrok śmierci na Strafforda. Parlament wydał wiele aktów godzących w absolutyzm królewski.przemówienia Pyma John Pym. rozwiązywały armię królewską. Stratfordowi. Pym nie kwestionował monarchii. uchyliły ustawy o lasach. prawo pierwokupu królewskiego w stosunku do . anulowały dotkliwą dla ludności „daninę okrętową" i in. przywódcy. że król musiał cofnąć rozkaz pojmania przywódców opozycji.niektórych towarów. została też wysunięta sprawa likwidacji episkopatu. na której tle zarysowały się jednak w Izbie Gmin różne stanowiska. uprzedzeni o zamierzonym aresztowaniu. jej podział na skłonną do zawarcia z królem porozumienia frakcję umiarkowaną i posiadające niewielką tylko przewagę ugrupowanie radykalne. rewolucja weszła w swoją drugą fazę. Karol I postanowił aresztować pięciu czołowych przywódców Izby Gmin z Pymem i Hampdenem na czele. Jeszcze raz Parlament podkreślił bezprawność ściągania podatków bez zatwierdzenia ich przez Izby. a uzbrojone masy ludowe tak zdecydowanie poparły Parlament. Rozłam w łonie Izby Gmin. Zostały w nim wyliczone wszystkie nadużycia popełnione przez rząd w ciągu ostatnich dziesięciu lat panowania Karola I. zdołali się ukryć. Rychło potem udał się Karol I na północ z zamiarem znalezienia w tej bardziej zacofanej części Anglii poparcia i pomocy. gdy jednak 5 stycznia 1642 r. Rewolucyjna sytuacja zaostrzyła się w Anglii na wiadomość o wybuchu w tymże roku powstania w Irlandii. W dziedzinie potencjału ekonomicznego stronnictwo parlamentarne było w . które pod sztandarami katolicyzmu miało wyraźnie antyangielski charakter. by na doradców królewskich byli wybieram wyłącznie ludzie cieszący się zaufaniem Parlamentu. starą szlachtą feudalną wspieraną przez kościół anglikański a burżuazja miejską. idee kościoła prezbiteriańskiego i inne. Z punktu widzenia ideologii religijnej stronnictwo parlamentarne stanowiła „partia purytańska". zachęcił króla i jego obóz do podjęcia przeciwdziałania. independentów i inne sekty nonkonformisty czne. Rojaliści natomiast walczyli pod sztandarami kościoła anglikańskiego. Nie czekając na powrót króla ze Szkocji. W maju 1641 r. między nową szlachtą a szerokimi masami ludności plebejskiej i chłopskiej. in. Walcząca o wolność przeciwko własnemu absolutystycznemu rządowi angielska burżuazja i nowa szlachta podjęły równocześnie kroki w celu zdławienia powstania w Irlandii. między feudalną. jednocząca prezbi-terianów. bardziej zacofaną Anglią północną i zachodnią a rozwiniętą pod względem gospodarczym częścią południową i wschodnią. Poza Anglią Parlament miał sojuszników wśród części szlachty szkockiej i burżuazji Szkocji południowej. Parlament opracował pod koniec 1641 r. żądania. Pod koniec lata 1642 r. zawierający dalsze żądania opozycji parlamentarnej. Było reakcją na okrutne metody kolonizacji Irlandii stosowane przez Strafforda i zaczęło się od mordowania Anglików. Karol zaś liczył na wykorzystanie wodzów północnych klanów szkockich i powstańców irlandzkich. dokument zwany Wielką remonsłrancją {Grand Remonstrance}. a ponadto znalazły się tam m. Rozpoczęła się wojna domowa (1642—1649) pomiędzy królem a Parlamentem. w otoczeniu licznej uzbrojonej świty zjawił się w Izbie Gmin. Przez tekst Wielkiej remonstrancji przewijają się też hasła wolności handlu i przemysłu. Prezbiterianami i independentami zaczęto nazywać ugrupowania stanowiące wówczas coś w rodzaju późniejszych stronnictw politycznych. silną stroną armii rojalistycznej była jazda. Miniatura S. Coopera siły bojowej. Wojska królewskie. Miało ono początkowo poparcie mas ludowych. reprezentujące bardziej radykalne koła burżuazji i nowej szlachty. Mimo tej przewagi przebieg pierwszych lat wojny domowej nie był dla niego pomyślny. Poważniejszą siłą militarną była Jedynie milicja Londynu. reprezentujące nieraz interesy partykularne i nie przedstawiające początkowo większej Oliver Cromwell. wielkich majstrów cechowych. Armia Parlamentu natomiast. Najpierw uformowali się prezbiterianie. W latach 1644—1645 utworzyło się stronnictwo independentów. mniej wprawdzie liczne. na pomoc materialną i kredyt bankierów i kupców londyńskiej City. Obie nazwy odłamów purytańskich — prezbiterianie i independenci — oznaczające przed rewolucją ugrupowania religijno-kościelne. Parlament mógł liczyć na najważniejsze porty i flotę. czeladników i robotników przedmieść. Za Parlamentem stały rozwinięte pod względem przemysłowym i handlowym miasta. pospolite ruszenie hrabstw. oczekujących reform społecznych i politycznych. reprezentujący interesy bogatego kupiectwa. nie była ani jednolita.lepszej sytuacji niż królewskie. złożona z różnorodnych elementów. składały się z dobrze wyszkolonej szlachty. W toku wojny domowej opozycja parlamentarna szybko rozbiła się na dwa odłamy: umiarkowany (prezbiteriański) i radykalniejszy (independencki). Istotną jej część stanowiła milicja. ani zdyscyplinowana. złożona z londyńskich rzemieślników. utrzymywane z funduszów miejscowych. Wśród prezbiterianów kie- . bankierów i związanej z kapitałem arystokracji ziemiańskiej. niejednolite. uzyskały w ciągu rewolucji przede wszystkim polityczne znaczenie. Poprawa sytuacji na froncie zaznaczyła się od czasu zreorganizowania armii Parlamentu przez jednego z największych wodzów XVII w. drobni dzierżawcy. Kotlarze. zdobyła Oksford i ruszyła na Londyn. faktycznego twórcę armii independenckiej i autora jej zwycięstw. że jedynie szlachta mogła nosić długie włosy). stał się Cromwell reorganizatorem sił zbrojnych Parlamentu. Mimo tej pomocy wojska parlamentarne doznały jeszcze kilku niepowodzeń.rowniczą rolę odgrywali zrazu hr. in. którzy służyli nie tylko w szeregach żołnierskich. m. ale świetnie wyszkolonego ł zdyscyplinowanego oddziału jazdy. której rewolucja angielska zawdzięczała niejedno zwycięstwo. wzbogaconej w czasie reformacji. gdzie napotkała zdecydowany opór milicji. Po rocznych studiach w Cambridge osiadł na roli. myśląc nawet o przeniesieniu się do Ameryki Północnej. Essex. Manchester. ale wchodzili również do korpusu oficerskiego obok szlachty. czyli stronnikami Parlamentu (nazwa pochodzi stąd. a „okrągłogłowymi". studiował zwłaszcza taktykę zastosowaną przez Gustawa Adolfa w wojnie trzydziestoletniej. rekrutującego się z rzemieślników i bogatych chłopów. jej szeregi zapełnili yeomeni. fanatycznego oddania . jazda królewska zadała ciężkie straty wojskom Parlamentu pod Edgehill. plebejusze. Na jesieni 1642 r.. mającej z natury rzeczy przewagę wśród dowódców. czyli zwolennikami króla. lord Brooke i inni dowódcy armii Parlamentu i członkowie Izby Lordów. Zaczął od stworzenia na własny koszt małego. Od samego początku wojny domowej Cromwell okazał niepospolite zdolności strategiczne i talent organizacyjny. na mocy którego obie strony obiecały zachować kościół prezbiteriański oraz przywileje i wolności. Wśród bardziej radykalnych członków Izby Gmin należy wymienić Hampdena. Armia szkocka zaatakowała od północy siły Karola I nawiązując współdziałanie z siłami Parlamentu angielskiego. że jedynie oparcie armii na szerokiej podstawie społecznej może przynieść sukcesy. Sprawami wojskowymi interesował się raczej teoretycznie (był tylko członkiem milicji hrabstwa). Cromwell (1599—1658) pochodził z purytańskiej rodziny szlacheckiej. Pierwsze bitwy i potyczki pomiędzy „kawalerami". W pierwszych latach rewolucji pozostawał raczej w cieniu Johna Pyma i swego kuzyna Johna Hampdena.. Olivera Cromwella. szewcy i inni rzemieślnicy doszli niejednokrotnie do wysokich rang pułkowników. W przekonaniu. Drugą cechą armii Cromwella był jej ogromny entuzjazm i zapał do walki będący wynikiem radykalno-purytańskiej ideologii. Stopniowo zorganizował 12 pułków wyborowej jazdy. woźnice. miały przebieg niekorzystny dla Parlamentu. Również w następnym roku rojaliści odnieśli kilka zwycięstw. a przede wszystkim Olivera Cromwella. hr. wielu z nich odegrało później wybitną rolę polityczną i wojskową. wskutek zawarcia porozumienia między Parlamentami Anglii i Szkocji. Sytuacja Parlamentu częściowo się poprawiła w 1644 r. Nową armię charakteryzował przede wszystkim jej skład społeczny. lecz Londynu nie udało się im zająć. Wśród szerokich mas chłopskich udało się Cromwellowi znaleźć bogaty rezerwuar ludzki. dla nowej religii. Pierwsze poważniejsze zwycięstwo odniosło wojsko Cromwella w 1644 r. znajomością sztuki wojennej i męstwem. Dzięki tym wszystkim cechom i walorom powstał nowy typ świetnie wyszkolonej armii. a jednocześnie nieprzejednanego stosunku do starego porządku. nazywanej z racji swych zalet wojskowych armią „żelaznobokich" (Ironsides). Wszelkie przejawy demoralizacji były karane przez dowództwo z całą surowością. Armia Cromwella odznaczała się też surową dyscypliną. pod Marston Hill. niszcząc zupełnie armię ks. Newcastle i zajmując . Mimo ujawnienia się wówczas możliwości szybkiego pokonania rojalistów główne dowództwo armii i Długi Parlament nie chcieli od razu zastosować na szerszą skalę proponowanej przez Cromwella reorganizacji całej armii i jej taktyki. Dopiero pod wpływem fermentu rewolucyjnego i .York. tzw. zgodnie z którym ustąpili z dowództwa armii Parlamentu dotychczasowi nieudolni jej dowódcy (Essex. W armii tej został ściśle określony kontyngent ilościowy. bardziej nawet jednolita niż niejedna armia w Europie zachodniej tego okresu. burżuazji i nowej szlachty z jednej strony. W połowie września 1645 r. Karol I uciekł na północ i oddał się w ręce Szkotów. Późną wiosną 1645 r. co pociągnęło za sobą też zmianę charakteru wojny domowej. jednolite dowództwo. by przezwyciężyć trudności gospodarcze wywołane przez wojnę. partia worka pieniędzy.niepowodzeń wojennych Długi Parlament musiał się wreszcie zgodzić na zasadniczą reorganizację wojska przez Cromwella. sprzedawał za bezcen ziemię (m. stały budżet na jej utrzymanie. utrzymywanych przez hrabstwa. Oksford dostał się w ręce sil Parlamentu. W interesie nowych . w wyniku czego burżuazja i nowa szlachta jeszcze bardziej się wzbogaciły. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przeprowadzenie przez Cromwella w Izbie Gmin tzw. jego zastępcą zaś Oliver Cromwell. padi Bristol. zdobycze w Irlandii). Polityka prezbiterianów miała dosyć wąski klasowy charakter i nie odpowiadała nawet szerokim kołom samej burżuazji i szlachty. dowództwo wojsk Parlamentu planowało uderzenie na Oksford. licząc na poparcie Jednego z wodzów miejscowych. Szkoci jednak po uzyskaniu od Długiego Parlamentu zaległego żołdu wydali króla i na początku 1647 r. Naczelnym wodzem Armii Nowego Wzoru został Thomas Fairfax. nie podjęła żadnych kroków. W ślad za tym Izba Gmin zatwierdziła akt o Armii Nowego Wzoru (New Model Army). a na początku lipca zniszczył pod Langport grupę wojsk Karola l. który objął dowództwo jazdy. powstała wówczas po raz pierwszy w istocie w angielskiej historii regularna armia. ale wobec marszu króla do hrabstwa Leicester Parlament skierował Fairfaxa na północ. Ponieważ Parlament nie miał pieniędzy. Prezbiteriańska większość Parlamentu. Już w pierwszym okresie wojny domowej rozpoczęła się wewnątrz stronnictwa parlamentarnego ostra walka zwolenników poszczególnych frakcji i ugrupowań. przedstawiony przez Cromwella na początku 1645 r. proporcje między piechotą i Jazdą (piechota stanowiła dwie trzecie). został on przewieziony do Anglii. Manchester i in. Odtąd wojna nabrała charakteru oblężniczego. nie dotykając prawie zupełnie bogaczy. Dekretu rezygnacyjnego. umundurowanie i regulamin. a w czerwcu 1646 r. ROZŁAM W OBOZIE PARLAMENTU. a szerokich mas z drugiej. reprezentujących różne interesy społeczne. W połowie czerwca Fairfax rozbił siły królewskie pod Naseby. Zamiast poszczególnych luźnych oddziałów. przez armię Parlamentu sił rojalistycznych dobiegła końca pierwsza faza wojny domowej. Nowe podatki pogarszały sytuację klas niższych.). in. DALSZY DOMOWEJ I EGZEKUCJA KAROLA I (1646—1649) CIĄG WOJNY Po rozbiciu i rozproszeniu w 1646 r. Godząc się na sprzedaż dóbr arcybiskupich i biskupich. skazany na dożywotnie więzienie za rozpowszechnianie nielegalnej literatury kalwińskiej i broszur opozycyjnych. Levellerzy stanowili grupę dosyć różnorodną pod względem struktury społecznej. nie zniosła rewolucja ciężarów spoczywających na dzierżawcach (copyholders}. opłaty i powinności krępujące właścicieli ziemskich. W dziedzinie gospodarczej levellerzy domagali się wolności handlu i przemysłu. doszedł w służbie wojskowej do rangi pułkownika. William Walvyn i inni. zwłaszcza drobnomieszczaństwa. zdobyli ją sobie natomiast w armii. mający decydujący wpływ na ich życie. Wprowadzona została cenzura książek. W Parlamencie independenci nie mieli większości. Richard Overton. prezbiteriańska większość Izby Gmin przeciwstawiała się sprzedaży majątków należących do kapituł i dziekanów. o zniesieniu arcybiskupstw i biskupstw oraz przekazaniu ich majątków w zarząd powierniczy w celu użycia na potrzeby państwa.właścicieli ziemskich zostały w 1646 r. Trudną sytuację gospodarczą miały poprawić konfiskaty majątków rojalistów oraz skutki ordonansu z 1646 r. Na armii opierało się też nowe ugrupowanie polityczne będące skrajnym odłamem independentów — levellerzy. wychowany w środowisku kupieckim Londynu syn drobnego szlachcica. dobra rycerskie i związane z nimi powinności feudalne na rzecz Korony. Ostatecznie w 1649 r. John Lilburne (1614—1657). lecz odmówił przejścia do Armii Nowego Wzoru wskutek konfliktu z independenckim dowództwem. Stronnictwo independentów próbowało podporządkować sobie i połączyć różne ośrodki opozycji przeciwko prezbiterianom. Stąd na czele programu politycznego levellerów znajdował się postulat powszechnego prawa wyborczego (dla mężczyzn). zniesienia ogradzania i reformy podatkowej. Likwidując feudalne ograniczenia. Burżuazja prezbiteriańska starała się również wykorzystać kościół prezbiteriański w celu utrwalenia swej władzy. formalnej równości wszystkich wobec prawa.. Do czołowych ich przywódców należeli: John Lilburne. corocznych wyborów do Parlamentu. W gminach religijnych prezbiterami stawali się miejscowi bogacze. Potrafili porwać za sobą również szerokie masy ludowe. posiadając zrazu poparcie najniższych klas. został w 1638 r.. Z drugiej strony armia domagała się sprzedaży tych dóbr w celu uzyskania funduszy na opłacenie żołnierzy. pragnęła bowiem przeznaczyć je na utrzymanie duchowieństwa prezbiteriańskiego. Skupiało ono przede wszystkim średnią burżuazję i gentry. nie tylko religijnych. Uwolniony przez Długi Parlament w 1641 r. po zniesieniu monarchii oraz Izby Lordów uchwalił Parlament ustawę znoszącą niższe godności w kościele anglikańskim i nakazującą sprzedaż majątków kapitulnych i dekanalnych. zniesione tzw. chociaż o społeczno-politycznym obliczu tego stronnictwa decydowały interesy drobnych posiadaczy. ale i politycznych. Stanął na czele ruchu levellerów i . reprezentowali zwłaszcza poglądy polityczne i interesy najbardziej rewolucyjnej części burżuazji lat czterdziestych XVII w. Majątki te miały być sprzedane. Z armii stopniowo zostali usunięci oficerowie popierający Parlament. Osadzony przez Długi Parlament w więzieniu. tzw. Wobec rewolucyjnej postawy armii nie powiodła się próba Parlamentu zdemobilizowania wojska. Twierdząc. zniesienia dziesięciny. żądał wybieralnego w drodze powszechnego głosowania Parlamentu. ustroju republikańskiego. lecz walczy o prawa i wolności ludu. że ma prawo przemawiania w imieniu całego narodu angielskiego. W tej atmosferze coraz bardziej dojrzewała w szeregach armii myśl o wkroczeniu do Londynu w celu usunięcia przedstawicieli przeciwnej czy innej ideologii oraz dokonania wielu reform. pełnej swobody wyznań. napisał wiele płomiennych pamfietów. który został wybrany na zasadzie cenzusu majątkowego i miał większość prezbiteriańską nastawioną umiarkowanie. w którym wystąpił przeciwko wszelkiego rodzaju tyranii. stanowiącego połączenie idei independentów i levellerów. a w połowie czerwca domagała się wolnych i równych wyborów do nowego Parlamentu. sporządzono na wniosek Cromwella i jego najbliższego współpracownika Henry Iretona spis .opracował program. idei tolerancji. wbrew Parlamentowi. W kilka dni później na posiedzeniu w St. Albans Rada Armii raz jeszcze podkreśliła gotowość walki o sprawiedliwe prawa i wolność ludu przeciwko wszelkiej przemocy. był zwolennikiem zniesienia monarchii oraz likwidacji Izby Lordów. członkowie Rady Armii przyjęli żądanie gwarancji. występując od 1647 r. że ludzie są z natury równi. reprezentowanymi w armii głównie przez oficerów. że „wolno urodzeni Anglicy” nie będą uciskani ani narażani na niesprawiedliwość. „agitatorzy". Deklaracja z połowy czerwca 1647 r. a na ogólnym jej zebraniu w Newmarket w czerwcu 1647 r. Od początku swego istnienia Rada omawiała poza sprawami czysto materialnymi (np. Bronił wolności osobistych i majątkowych. ustalenia terminów jego sesji. dotyczące zagwarantowania praw i wolności osobistych. gdyż nie jest armią zaciężną ani narzędziem w rękach Parlamentu. Tak więc obok konfliktu między prezbiteriańskim Parlamentem a independencką armią ujawnił się rozłam między independentami a levellerami. którzy utworzyli wraz z oficerami Radę Armii. Rada Armii pragnęła przejąć w swe ręce inicjatywę walki o ustrój bardziej demokratyczny. Próby przeprowadzenia zamierzonej przez Parlament demobilizacji armii od razu natrafiły na poważne trudności. Levellerzy. wolności słowa i druku. już jako samodzielne ugrupowanie polityczne. W poszczególnych oddziałach wojskowych wybrani zostali delegaci żołnierscy. Lilburne występował przeciwko wszelkim przywilejom i tytułom feudalnym. kwestie żołdu) również zagadnienia ogólne. opierali się na masach żołnierskich i szybko weszli w konflikt z independentami. Zanim do tego doszło. opowiadających się za typową dla radykalnego skrzydła angielskiej burżuazji teorią prawa naturalnego i umowy społecznej. usunięcia z Długiego Parlamentu najbardziej wrogich armii posłów. Pod naciskiem żołnierzy Rada Armii stała się organem występującym w imieniu rewolucyjnej armii i poważnej części mas ludowych. oznaczała próbę wysunięcia programu politycznego. Armia stwierdzała w niej. . Podkreślał konieczność proporcjonalnego przedstawicielstwa w przyszłym Parlamencie. W jednym z punktów została sformułowana idea suwerenności narodu i republikańska koncepcja ustroju. rozwiązania istniejącego Parlamentu i wyboru na nowych zasadach nowego z dwuletnią kadencją. przedmiotem dyskusji na konferencji Rady Armii zwołanej do Putney pod Londynem. 6 sierpnia wojska wkroczyły do Londynu i obsadziły wszystkie wejścia i wyjścia z Parlamentu. Dokument domagał się też odpowiedzialności rządu wobec społeczeństwa. wobec próby odsunięcia w Londynie independentów. Również kwestia prawa wyborczego wywołała kontrowersje. Zwycięstwo odniesione przez armię nad prezbiterianami przyspieszyło od dawna rysujący się wśród independentów rozłam na oficerską (tzw. Wysunęły one przede wszystkim sprawę reformy prawa wyborczego i w przeciwieństwie do wspomnianych Podstaw propozycji armii domagały się konkretnego i natychmiastowego wprowadzenia w życie prawa wyborczego dla wszystkich mężczyzn. wysuwane przez przywódców średniej i drobnej burżuazji z Lilburnem na czele. Wysunięte przez Umowę ludu zasady stały się pod koniec 1647 r. niejeden przyłączył się do independentów. Celem rządu i Parlamentu (tylko Izba Gmin) winno być zapewnienie dobrobytu narodowi. uzasadniony w dwóch dokumentach: Sprawa armii oraz Umowa ludu. Cromwell uzyskał w tych warunkach votum Parlamentu na unieważnienie przyjętych ostatnio przez Izbę Gmin szeregu uchwał. natomiast Parlament poszedł na pewne ustępstwa i przekazał dowództwo milicji londyńskiej independentom. natomiast independenci przez usta Cromwella i Iretona występowali za zachowaniem monarchii ograniczonej przez Parlament. Levellerzy domagali się zniesienia monarchii. by rojalistom zostało odebrane na okres 5 lat prawo zajmowania stanowisk państwowych oraz bierne prawo wyborcze itp.podstawowych żądań armii. W ten sposób powstał dokument noszący nazwę: Podstawy propozycji armii. in. powszechnego prawa wyborczego. w wyniku czego uzyskali oni większość w Izbie Gmin. postulaty. by w przyszłości Parlament był wybierany tylko na dwa lata. został przyspieszony marsz armii na stolicę Anglii. Na początku sierpnia. które miały stanowić podstawę do rozmów z królem i Parlamentem. Wielu posłów prezbiteriańskich opuściło Parlament. by został zniesiony przymus należenia do kościoła anglikańskiego lub prezbiteriańskiego. Dokument nazwany Sprawą armii odrzucał władzę królewską i wysuwał projekt ułożenia pisanej konstytucji (w ścisłym znaczeniu nie posiada jej Anglia do dzisiaj). Zawierał on m. grandowie) i żołnierską (zwłaszcza levellerzy) część Rady Armii. W wyniku tych tendencji powstał program levelterów. Levellerowska Umowa ludu stanowi swego rodzaju projekt demokratycznej konstytucji. zwrócenia chłopom ogrodzonych gruntów gromadzkich i większego opodatkowania bogaczy. Opierając się na zasadzie prawa naturalnego stawiał jako główny cel ogólne prawo i wolność ludu. Coraz większym poparciem cieszyły się wśród żołnierzy radykalne żądania levellerów. Karol I odmówił przyjęcia tych propozycji. Mimo protestów Parlamentu wojsko wkroczyło do Londynu. że konstytucja angielska po wieczne czasy winna gwarantować istnienie monarchii. mordercę i wroga państwa". Najwyższą władzę otrzymała Izba Gmin Jako jedyne źródło sprawiedliwej władzy. "Wbrew levellerom. Wprawdzie stosunkowo łatwo udało się Cromwellowi rozbić pod Preston w 1648 r. obstawiło 5 grudnia 1648 r. a rewolucja weszła w swoją trzecią fazę. Nie miało to już jednak większego znaczenia. W tydzień później została zniesiona Izba Lordów oraz instytucja monarchii. rozpoczęło się powstanie rojalistyczne w różnych częściach Anglii. Anglia stała się republiką. narzucając opinię. Również i w samej Anglii działali stronnicy królewscy. uznając jedynie potrzebę drobnych poprawek w istniejącym systemie wyborczym. zdrajcę. Cromwell i inni independenci coraz bardziej mówili o zachowaniu starego aparatu państwowego z królem na czele. Stracenie króla wzmogło nienawiść rojalistów do republiki. Wildman) wystąpili przeciwko władzy królewskiej i Izbie Lordów. Od północy zbliżała się armia szkocka. Na początku 1648 r. W Irlandii i Szkocji monarchiści ogłosili królem syna Karola I. wspominając nawet o konieczności stracenia Karola I. Również na kontynencie angielskie koła arystokratyczne mobilizowały opinię publiczną przeciwko angielskiej .Levellerzy popierali zasadę powszechności prawa wyborczego. wyrok śmierci na Karola I jako „tyrana. nawet w samym Londynie doszło do rozruchów. Parlament i przeprowadziło usunięcie z niego 140 wrogich armii prezbiterianów. w Irlandii rojaliści utworzyli armię i nawiązali też kontakt z przebywającym w Holandii synem królewskim. Był to już tylko wstępny krok do całkowitego rozpędzenia Parlamentu. która w zamian za uznanie przez króla kościoła prezbiteriańskiego miała udzielić Karolowi I pomocy zbrojnej i pomóc mu w przywróceniu starego porządku. w okres republiki i protektoratu (1649—1660). REPUBLIKA ANGIELSKA (1649—1654) Powstanie angielskiej republiki (Commonwealth) przypadło na niezmiernie trudny okres w stosunkach wewnętrznych i zagranicznych Anglii.. Tak więc od lutego 1649 r. Wyrok wykonano 30 stycznia 1649 r. Karola Stuarta. Specjalny trybunał wydał 27 stycznia 1649 r. gdyż zwycięska armia zażądała najpierw rozwiązania Parlamentu. Po ucieczce w listopadzie 1647 r. Zbliżyła się teraz do nich część szlachty i kupiectwa prezbiteriańskiego. a ściśle mówiąc ze szkocką partią prezbiteriańską. z zamku Hampton Court na wysp? Wight Karol I zawarł porozumienie ze Szkocją. Sexby i J. wojska szkockie. a następnie postawienia króla pod sąd. którzy przyznawali najwyższą władzę w państwie Izbie Gmin. natomiast reprezentujący independentów wyżsi oficerowie byli temu przeciwni. Ataki przeciwko królowi przybrały na sile pod koniec 1647 r. kiedy to najradykalniejsi levellerzy (E. Jednak w Parlamencie angielskim prezbilerianie uzyskali przewagę. rojalistycznych i kościelnych. katedry i kościoły. który w parnflecie z 1649 r. czyli diggerzy. zwiększyło się bezrobocie.5 min funtów. Diggerzy zostali rozpędzeni przez Cromwella. Umocniwszy władzę w swych rękach i zapewniwszy sobie przewagę w Radzie Stanu. z ich konstytucyjnymi programami i planami reform. nadal prowadził Lilburne swą walkę. a w niektórych koloniach amerykańskich doszły do głosu sympatie dla Stuartów. znaczna była liczba rannych. prawdziwi levellerzy. że ze sprzedaży skonfiskowanych ziem koronnych nowy rząd otrzymał 3. Rzecznikami dalszego pogłębienia rewolucji i nadania jej bardziej jeszcze radykalnych form byli tzw.republice. Bristol. autor licznych pamfietów. a sam Winstaniey przyłączył się do sekty kwakrów. że lud angielski przelewając krew w wojnie okresu rewolucji zdobył nie tylko prawa wyborcze. przerzucającej główny ciężar podatków na barki warstw uboższych. Trudne położenie ekonomiczne ludności pogarszała jeszcze samolubna polityka independenckiej burżuazji. ale i levellerów. ale i prawa do ziemi. pt. z ziem kościelnych 2. kraj przechodził kryzys gospodarczy. Szczególnie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja wewnętrzna Anglii. independenci zerwali z niepotrzebnymi im już teraz dawnymi sojusznikami — levellerami. domagając się zwołania nowego. Poważnie wzrosły wówczas ceny artykułów spożywczych. wyrażających najpełniej program tego ugrupowania. by władza w Anglii należała do 400-osobowego przedstawicielstwa narodowego. ograbione zostały liczne domy prywatne. którzy oskarżali władze republiki o nazbyt umiarkowaną politykę.5 min. Nowe kajdany Anglii nawiązał do Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. wyborach urzędników. Osadzony w więzieniu. Głównym ideologiem diggerów był Gerrard Winstaniey (1609—1660). Niemałe też były straty materialne wywołane walkami. że ziemia jest wspólną własnością. W tej sytuacji znowu zabrał głos John Lilburne. zniesienia nierównego podziału ziemi i przywilejów. Nakreślony przez Winstanieya w Prawie wolności program idealnej republiki oparty był na powszechnym prawie wyborczym. wysuwali postulat zniesienia monarchii i konieczność przewrotu społecznego. Wiele miast. a ze skonfiskowanych około 700 majątków stronników królewskich l min funtów szterlingów. oraz Umowy ludu. Anglików. nowym ustawodawstwie. uległo złupieniu. Opierając się na biedocie wiejskiej diggerzy jeszcze w 1648 r. który coraz bardziej przekształcał się w narzędzie Cromwella i independentów. Oblicza się. wybieranego przez wszystkich . demokratycznego Parlamentu i rozwiązania kadłubowego Parlamentu Długiego. protestując przeciw dyktaturze wojskowej Cromwella. corocznych wyborach do Parlamentu. Głównym źródłem dochodów młodej republiki stała się konfiskata majątków królewskich. powszechnym systemie oświaty itp. Twierdzili. W wojnie domowej zginęło około 100 tyś. jak np. Borykający się z olbrzymimi trudnościami kadłubowy Parlament oraz 41-osobowa Rada Stanu atakowani byli nie tylko przez rojalistów. pisząc pamfiety postulujące. Karolowi II udało się wraz z armią szkocką wkroczyć na terytorium północnej Anglii Jednak niebawem w tym samym roku Szkoci doznali całkowitej porażki z ręki Cromwella. którzy skończyli 21 lat. Demobilizacji armii towarzyszyło wydawanie tzw. Reszty podboju dokonał zastępca Cromwella.. Zniesiono angielskoszkocką granicę celną. Karol II. Decydującą pozycję w życiu Anglii tego okresu posiadała armia i jej wódz Oliver Cromwell. dostawcy armii i oficerowie (wśród nich i Cromwell) stali się właścicielami ogromnych majątków irlandzkich. a w 1652 r. na skutek czego liczni spekulanci ziemią. kupców i dostawców armii (był im winien 2 min funtów). zarówno w celu poskromienia Irlandczyków za powstanie 1641 r. W krótkim czasie 12-tysięczna armia angielska rozbiła siły irlandzkie i pod koniec 1649 r. Egzekucja Karola I Stuarta oraz zwycięstwo independentów nad prezbiterianami doprowadziły do gwałtownego zaostrzenia stosunków Anglii ze Szkocją. i nasiliły się narodowe oraz religijne antagonizmy angielsko-szkockie. jak i diggerzy przestali już odgrywać jakąkolwiek rolę polityczną. została w 1652 r. toteż jemu w dużej mierze zawdzięczała Anglia nie tylko odparcie wielu niebezpieczeństw zewnętrznych. znaleźli niejednokrotnie swe miejsce w szeregach różnorakich sekt. podbita. ale i polityczne. Na tron szkocki został powołany zbiegły z Anglii syn straconego króla. . zwątpiwszy w możliwość urzeczywistnienia swoich na ogół utopijnych jak na owe czasy reform. ale również poważne sukcesy na arenie międzynarodowej. a w 1654 r. przeprowadzili na ogromną skalę konfiskatę ziemi ludności irlandzkiej. połączona z republiką angielską ścisłą unią polityczną i gospodarczą.Anglików. Wprawdzie w 1651 r. podobnie jak i Irlandia. mógł już Cromwell zawiadomić Parlament o zdobyciu szerokiego pasa ziem wzdłuż wybrzeży Irlandii. Za pomocą tego posunięcia przeprowadził Cromwell likwidację zadłużenia armii. W ciągu następnych dwóch lat zdobyli Anglicy z całym okrucieństwem wszystkie broniące się jeszcze miasta i twierdze irlandzkie. Szkocja. którą rząd spłacał przemysłowców. Potrzebujący pieniędzy zdemobilizowani żołnierze angielscy sprzedawali często za bezcen owe obligacje oficerom i zwyczajnym awanturnikom. W trudniej sytuacji ogólnej kraju wykazał on nadzwyczajne zdolności nie tylko wojskowe. Brak jedności w rewolucyjnym ruchu demokratycznym warstw niższych umożliwił burżuazji i szlachcie łatwe zduszenie fali rewolucyjnej. generał Monk. a ich przywódcy. W tej sytuacji armia angielska pod wodzą Cromwella wkroczyła do Szkocji i odniosła pod Dunbar w 1650 r. a 30 posłów szkockich weszło w skład Parlamentu angielskiego. jak i po to. obligacji na otrzymanie nadziałów ziemi w Irlandii. zarówno levellerzy. Znakomite talenty wojskowe oraz całkowitą bezwzględność wykazał już Cromwell w czasie podboju Irlandii. Na początku lat pięćdziesiątych XVII w. rozstrzygające zwycięstwo. dokąd wyprawił się w 1649 r. by kosztem Irlandii spłacić długi państwowe i obdarować zdobytą ziemią żołnierzy i oficerów swej armii. podburzane przez przebywającego na emigracji Karola II. Na podstawie nowej konstytucji z maja 1657 r. anglikanie i rojaliści. szukającego pomocy w Holandii. m. Wniosek wywołał burzliwe protesty. levellerów i innych. deficyt budżetowy osiągnął olbrzymią sumę ponad 1. kawalerów. Ostrze ich działalności policyjnej skierowane zostało przeciwko rojalistom i levellerom oraz wszystkim przeciwnikom nowego ustroju. Pod naciskiem opozycji została zniesiona wówczas instytucja generał-majorów. w Polsce — opinia szlachecka wypowiadała się przeciwko republice i protektoratowi Cromwella. Ustrój polityczny Anglii przybrał wyraźnie formę dyktatury wojskowej.in. do rozwiązania i tego drugiego Parlamentu okresu protektoratu. i Cromwell odmówił ostatecznie przyjęcia korony. W myśl tego projektu królem miał zostać Oliver Cromwelt. W ich rękach skupiał się również zarząd miejscowy. w których — jak np. Wiele miejsca zajęła debata nad wnioskiem z 1657 r. złożona z 63 członków (wśród nich aż siedmiu krewnych Cromwella. Francji i innych krajach. stracenie Karola I i ustanowienie republiki wywołało szczególnie ostre protesty. Hiszpanii. Stopniowo jednak. Ustanowiona też została Izba Lordów. drugi Parlament Cromwella mimo skreślenia przez lorda protektora z listy wybranych posłów około 100 osób zachował do pewnego stopnia niezależność stanowiska. Dalszym ważnym krokiem republiki był Akt nawigacyjny uchwalony przez wyższych oficerów. na których czele stanęli generał-majorowie. W południowych koloniach amerykańskich. W 1657 r. zrzekł się w tej trudnej sytuacji tytułu lorda protektora i wycofał z życia politycznego. zwłaszcza amerykańskich. syn Olivera. Spory pomiędzy Izbami w sprawie kompetencji i apele części posłów o przywrócenie ustroju republikańskiego skłoniły Cromwella na początku 1658 r. Trudności polityczne protektoratu potęgowała jeszcze katastrofalna sytuacja finansowa Anglii. Kraj podzielono na 11 okręgów wojskowo-administracyjnych. w sprawie przywrócenia w Anglii dwuizbowego Parlamentu i restauracji władzy królewskiej.W okresie wojny domowej osłabła więź między koloniami a metropolią angielską. gdzie przeważali arystokraci i wielcy plantatorzy.5 min funtów i ostatnie chwile życia Cromwella wypełnione były poważnymi trudnościami wewnętrznymi. a więc władzą dziedziczną. mianowany jeszcze za życia jako jego następca Ryszard Cromwell. Zwołany w 1656 r. Znacznie korzystniej od polityki wewnętrznej protektoratu Cromwella przedstawiała się dla Anglii jego polityka zagraniczna. Jak wspomniano już . w niektórych koloniach. Po jego śmierci w 1658 r. a na Małych Antylach rojaliści zwołali do walki pfzeciw republice pospolite ruszenie. został on dożywotnim lordem protektorem z prawem mianowania swego następcy. Podobnie rzecz się miała w Wirginii. Wywołało to różne protesty i spiski republikanów. wielu oficerów i przedstawicieli średniozamożnej szlachty). mający nieograniczone pełnomocnictwa zwłaszcza w zakresie spraw politycznych i policyjnych. dały o sobie znać empatie rojalistyczne. ściąganie podatków itd. wszystkie kolonie amerykańskie podporządkowały się Anglii. zwłaszcza ze strony armii. pod naciskiem noty angielskiej. W 1657 r. We wznowionych w 1657 r. Działania wojenne przeciwko Hiszpanii prowadziła Anglia przede wszystkim na morzu. Uzyskanie Dunkierki. porównywane przez współczesnych do zwycięstwa nad Wielką Armadą z 1588 r. doprowadziło do wojny Anglii z Hiszpanią. które popierając pretensje Karola II do korony angielskiej oraz nastroje powstańcze w Irlandii dążyły do osłabienia pozycji Cromwella w polityce międzynarodowej. Zagarnięcie przez angielskie flotylle pod wodzą admirałów Roberta Blake’a oraz Williama Penna wyspy Jamajki w Indiach Zachodnich w 1655 r. Stopniowo stosunki te uległy poprawie. Dyplomacja angielska okresu protektoratu Cromwella angażowała się również w Europie północno-wschodniej głównie ze względu na interesy handlowe Anglii na tym obszarze. w miarę jak pogarszały się stosunki angielsko-hiszpańskie. Po pokonaniu w 1658 r. W 1657 r. zwłaszcza od 1654 r. Również i w następnych latach protektoratu Anglia zapewniła sobie sporo dogodnych rozwiązań zarówno w polityce europejskiej. walkach z Hiszpanią największe znaczenie miały dla Anglii starania o zdobycie Dunkierki. Szwecją i Danią przyniosły Anglii wiele korzyści handlowych. było poważnym dyplomatycznym i militarnym osiągnięciem Cromwella. Od samego początku republiki istniały pomiędzy Anglią a Francją wrogie stosunki. połączone z sankcjami gospodarczymi i ograniczeniami handlowymi. jak i w związku z antyhabsburską polityką Cromwella. gdzie siły angielskie wspierały wojska francuskie. i zawartego wówczas przez Anglię pokoju z Portugalią.wyżej. atakowanej przez Anglików od strony morza. traktaty angielskie z 1654 r. Zabiegi lorda protektora o odgrywanie czołowej roli w obozie państw protestanckich natrafiły na przeciwakcję bloku katolickiego z papiestwem i Habsburgami na czele. przez obu sojuszników Hiszpanii Dunkierka została zajęta przez wojska angielskie i przeszła w posiadanie Anglii. admirał Blake odniósł wspaniałe zwycięstwo nad flotą hiszpańską koło wyspy Teneryfy (Wyspy Kanaryjskie). bardzo ważnego pod względem strategicznym punktu oparcia na kontynencie. W tym samym roku rząd angielski zawarł umowę z Francją. jak i kolonialnej. Anglia i Francja zawarły sojusz podpisany przez Ludwika XIV i Cromwella. na mocy której Anglia stała się faktycznym sojusznikiem Francji w wojnie z hiszpańskimi Habsburgami. Działania lądowe toczyły się głównie we Francji. . a przez Francuzów od strony lądu. blokując wybrzeża hiszpańskie i odcinając Hiszpanom drogi morskie do Flandrii oraz zagrażając władztwu hiszpańskiemu w Indiach Zachodnich. z Holandią. Posiadanie tej bazy dawało Anglii lepszą możliwość kontrolowania żeglugi holenderskiej i zapewniało większe bezpieczeństwo dla handlu angielskiego. reprezentowane tu przez Kompanię Wschodnią (Estland Company). a zwycięstwo nad Holandią miało podstawowe znaczenie dla rozwoju Anglii jako światowej potęgi handlowej i kolonialnej. W polityce europejskiej Cromwell chętnie posługiwał się motywacją religijną jako dogodną zasłoną dla politycznych celów Anglii. Dopiero po śmierci Cromwella i po powrocie na tron angielski Stuartów stosunki pomiędzy Anglią a Hiszpanią uległy znacznej poprawie. O tym zaś. a koła dyplomatyczne w Londynie miały nadzieję. ale i polityczne znaczenie. zapewniająca Anglii swobodną żeglugę przez Sund na Bałtyk. W okresie wojny szwedzko-polskiej z lat 1655—1660 zainteresowania Anglii były po stronie Szwecji. Nie tylko w Europie zachodniej i północno-wschodniej. Szkotów na pomoc dla Szwecji. ale i na Morzu Śródziemnym zaznaczyła się w połowie XVII w. Anglia przeznaczyła nawet 20 tyś. Ostatecznie jednak nie udało się Anglii zjednoczyć sił protestanckich Europy dla złamania potęgi Habsburgów. starając się doprowadzić do pogodzenia Szwecji i Danii. oraz do oderwania Rosji od koalicji antyszwedzkiej. regulowała wzajemną pomoc i poprawne stosunki handlowe. Stojąca na czele spraw kolonialnych Rada Protektoratu przyjęła system doraźnych komisji i specjalnych komitetów załatwiających przekazywane im sprawy kolonii. utworzony został ponadto z wpływowych kupców i przedsiębiorców specjalny . miała charakter handlowy i wojskowy oraz otwierała przed Anglią na dogodnych warunkach ważne dla niej rynki w Europie środkowo-wschodniej. Na tym tle doszło do zbliżenia Anglii do protestanckiej Szwecji. miała na celu zabezpieczenie i poszerzenie pozycji Anglii w życiu politycznym. W 1655 r.wysuwającego plan stworzenia ligi państw europejskich przeciwko hiszpańskim i austriackim Habsburgom. m. że odcięcie Anglii od Bałtyku mogłoby przyczynić się do podcięcia handlu i żeglugi angielskiej. który w przemówieniu w Parlamencie oświadczył. Odrywając Szwecję od związków ze Zjednoczonymi Prowincjami pragnęła Anglia stworzyć dla siebie bezpieczną sytuację na Bałtyku właśnie w chwili. zawarł umowy z państwami uprawiającymi kaperstwo w tym rejonie w sprawie zaprzestania przez nie rozbojów. Szczególnie ożywioną działalność rozwinęła dyplomacja angielska w 1657 r. Umowa Anglii ze Szwecją z 1654 r.. Podobne cele miała polityka kolonialna Anglii w tym okresie. handlu i żegludze światowej. Wybitnie handlowy charakter miała też umowa Anglii z Danią z 1654 r. jedna z najbogatszych angielskich organizacji tego typu. Posunięcie to miało nie tylko handlowe..in. konsekwencją i stanowczością. kiedy toczyła się jeszcze wojna angielsko-holenderska. w celu skierowania ich sił przeciwko cesarstwu i Polsce. Wyrażała interesy polityczne i ekonomiczne angielskiej burżuazji. W sumie polityka zagraniczna Cromwella w Europie odznaczała się dużą aktywnością. wzmożona aktywność polityki angielskiej. Angielskie wpływy handlowe i polityczne reprezentowała tu oraz na Bliskim Wschodzie wspomniana już Kompania Lewantyńska. Utrzymanie równowagi sił na Bałtyku i zasady wolności żeglugi w tym rejonie było jednym z kamieni węgielnych polityki angielskiej w tym czasie. że po pokonaniu Polski uda się wojskom szwedzkim przenieść wojnę na teren katolickiej części Niemiec. Cromwell podjął starania o zabezpieczenie angielskiej żeglugi na Morzu Śródziemnym. Umowa Karola Gustawa z Cromwellem z 1655 r. chociaż jej rola na arenie międzynarodowej w okresie protektoratu Cromwella poważnie wzrosła. jak duże jeszcze znaczenie miał dla Anglii import sprowadzanych zwłaszcza z Polski bałtyckich towarów okrętowych i zboża. najlepiej świadczą słowa samego Cromwella. Cromwell wysłał admirała Williama Penna na czele 60 statków przeciwko hiszpańskim posiadłościom w Indiach Zachodnich. Ogromny postęp społeczny epoki rewolucji angielskiej wpłynął również na rozwój ideologii społeczno-politycznej. Wyzwalając siły wytwórcze narodu angielskiego z więzów feudalizmu. stając się zaczynem nowych postępowych tendencji epoki wczesnego kapitalizmu. zajmujący się również sprawami kolonialnymi. epoka rewolucji wyzwoliła na wyspie siły wytwórcze i społeczne formujące społeczeństwo burżuazyjne. która przyczyni się do przygotowania kultury Oświecenia. Anglicy wysunęli pod adresem Zjednoczonych Prowincji projekt domagający się przekazania Anglii Wysp Korzennych oraz wyrzeczenia się przez Holendrów wolności . teorie społeczne i odkrycia naukowe oddziałają w poważnym stopniu na Europę i Amerykę. która mimo nieudolnego dowództwa wyprawy została zdobyta. stanowi jeden z przełomowych momentów historii powszechnej.komitet Handlu i Żeglugi. tzn. W czasie wojny angielsko-holenderskiej z lat 1652—1654 Anglicy wezwali swe kolonie amerykańskie do ataku na Nowe Niderlandy. oznaczał poważne ograniczenia dla Holendrów w ich handlu z koloniami angielskimi i przejście Anglii w walkach kolonialnych z Holandią od strony do ofensywy. KULTURA ANGLII W XVII WIEKU Rewolucja angielska połowy XVII w. Zrodzone przez tę epokę idee. w której opanowaniu i kolonizacji bezpośredni udział wzięło państwo (dotąd cały ciężar wypraw tego typu spoczywał na kompaniach handlowych kupiectwa angielskiego). co nie doszło jednak wówczas do skutku. Główne ostrze ataku angielskiej polityki kolonialnej okresu protektoratu było jednak skierowane przeciwko Hiszpanii. wzrostu jej potęgi i znaczenia. został zrealizowany projekt Cromwella i Anglicy zagarnęli holenderski Nowy Amsterdam. Anglicy podjęli próbę opanowania Jamajki. Anglia stała się krajem przodującym w rozwoju kapitalizmu. granicę między epoką feudalizmu i kapitalizmu. oparte już — wcześniej niż w innych krajach — na nowych i bardziej postępowych podstawach. Admirał Blake usiłował stosować blokadę Hiszpanii i przerwać komunikację z jej amerykańskimi koloniami. Podstawą polityki kolonialnej Anglii było dążenie do całkowitego politycznego i ekonomicznego podporządkowania kolonii metropolii angielskiej i do zapewnienia Anglii własnych surowców kolonialnych. W każdym razie traktat pokojowy Anglii ze Zjednoczonymi Prowincjami z 1654 r.handlu w koloniach angielskich. taką posiadłością zamorską. Rewolucja angielska doprowadziła do ogromnego podniesienia pozycji Anglii w polityce i ekonomice światowej. Tendencje ekspansywne Anglii tego okresu zaznaczyły się już w stosunkach z Holandią na początku drugiej połowy XVII w. rewolucja sprzyjała też rozwojowi techniki i związanych z nią nauk ścisłych. przemianowując go na Nowy Jork. a w 1655 r. Dopiero w 1664 r. stając się pierwszą angielską kolonią nowego typu. W 1652 r. . który niewiele skorzystał ze swych studiów w Cambridge. Tendencje te odbiły się również w literaturze tego okresu. Szkoła angielska. Dysproporcja pomiędzy zainteresowaniami i potrzebami naukowymi kraju a stanem szkolnictwa nie zahamowała dużego rozwoju angielskiej myśli naukowej i pedagogicznej w XVII w. filozofem. gdzie stał się jako nauczyciel i pisarz propagatorem idei pedagogicznych J. Był Bacon prekursorem angielskiego materializmu i całej nowożytnej nauki empirycznej. a i uniwersytety nie nadążały na ogół za szybkim rozwojem wiedzy. Szkoły angielskie.. dyskusji na temat państwa i jego najlepszego ustroju. A. szydzący z utrzymującego się w Oksfordzie nadal kultu Arystotelesa. Bogatsi rodzice woleli nieraz w tej sytuacji wynajmować swoim dzieciom prywatnych nauczycieli. znieść wielki poeta John Milion. cechuje ogromne nasilenie problematyki politycznej i ustrojowej. Wysuwał potrzebę oddzielenia nauki od religii. wierząc. który poznanie przyrody i podporządkowanie jej człowiekowi za pomocą wiedzy doświadczalnej stawiał w sposób nowożytny i oryginalny. czy też wybitny filozof Thomas Hobbes. kanclerz Jakuba I. oparcia nauki na obserwacji i gromadzenia doświadczenia za pomocą indukcji. . Nauce i uczonym przypisał on w swej utopii Nowa Atlantyda miejsce szczególnie Ważne. 1600— ok. wielki uczony. W dziełach swych (Postęp miedzy. będące ważnymi ośrodkami edukacji w okresie Tudorów. pisarzy i polityków tego okresu więcej zawdzięczało prywatnym studiom i własnej lekturze niż szkołom i uniwersytetom. skupionej wokół podstawowych zagadnień filozofii społeczno-politycznej. że postęp społeczny można będzie osiągnąć dzięki naukowym technicznym udoskonaleniom. nie sprzyjała potrzebom życia. w istocie w upadku. czego nie mógł m. Novum Organum) wykazywał on. Wybitnym przedstawicielem dążeń mieszczaństwa angielskiego w dziedzinie oświaty stał się Samuel Hartlib (ok. nawrót do scholastyki.in. Jest rzeczą charakterystyczną.Angielską kulturę XVII w. że celem nauki jest uzbrojenie ludzkości w oręż wiedzy przyrodniczej. znajdowały się w XVII w. owiana duchem religijnym anglikanizmu i purytanizmu. Francis Bacon (1561—1626). ideologii itp. Oksford i Cambridge po świetnym rozkwicie pod koniec średniowiecza i w epoce Renesansu przejawiały teraz pewien regres. modelu stosunków społecznych. urodzony w Elblągu syn miejscowego kupca i Angielki z Gdańska. Wiek XVII nie był widownią postępu w angielskim szkolnictwie. Jako kupiec przybył do Anglii w 1628 r. za której pomocą można będzie dokonać wielu wynalazków ułatwiających rozwój produkcji i zaspokajających codzienne Potrzeby człowieka. Równocześnie obserwujemy poważny rozwój angielskiej nauki i filozofii mającej już wyraźnie nowożytny charakter. Wybitnym propagatorem rozwijania nauki dostosowanej do potrzeb epoki był m. ogromnie zróżnicowanej pod względem kierunków oraz form artystycznych i będącej wszechstronnym wyrazem różnych tendencji i poszukiwań tego niespokojnego stulecia. filozof i pisarz. że wielu wybitnych twórców. zasklepiona w nauczaniu gramatyki łacińskiej i greckiej.in. głoszącej potrzebę eksperymentu i doświadczenia. 1670). Domagał się zakładania w Anglii nowych i kontrolowanych przez państwo szkół. Warto jednak podkreślić. polityka. Z radykalnym programem reformy wychowania. W swym projekcie reformy systemu wychowania w Anglii z 1646 r. Kościołowi anglikańskiemu zostały teraz oddane zabrane mu przez rewolucję posiadłości.Komenskiego. Był zwolennikiem oświaty niedzielnej dla dorosłych. Francja oraz m. jak rolnictwo. Gerrard Winstaniey. naukę języków. jego sekularyzacji i oparcia na materialistycznych podstawach wystąpił cytowany już przywódca lewego skrzydła levellerów. co przekreśliło nadzieje na zorgani- . całkowicie niezależnego od kościoła. twierdząc. przedmioty matematyczno-przyrodnicze.in. polska Komisja Edukacji Narodowej). opowiedział się za przekształceniem tradycyjnych szkół w zakłady zawodowe połączone z warsztatami. przez co młodzież otrzymywałaby obok wykształcenia ogólnego również i przygotowanie do zawodu. Wysuwał więc postulat wprowadzenia do programów szkolnych praktycznych przedmiotów. anatomia i wiedza lekarska. Restauracja monarchii w 1660 r. Domagał się powszechnego systemu nauczania dla wszystkich. Był on zwolennikiem zorganizowania w Anglii świeckiego i państwowego szkolnictwa. nawigacja. obok szkół elementarnych ogólnokształcących z wyraźnym programem politechnicznym projektował założenie instytutów pod nazwą gimnazjów mechanicznych. Pod wpływem Hartliba sporo miejsca poświęcił zagadnieniom pedagogicznym największy poeta angielski okresu rewolucji. lecz dbać o wychowanie przygotowujące do życia publicznego. zahamowała dalszy rozwój postępowych dążeń w zakresie oświaty. że zakładane w tym czasie prywatne akademie. prawo rzymskie. architektura i inne. W celu pozbawienia kościoła wpływu na nauczanie projektował podział Anglii na okręgi szkolne i oddanie ich pod nadzór uniwersytetów (projekt ten podejmie w XVIII w. radził kierować całą młodzież zaraz po ukończeniu szkoły do rzemiosła oraz do pracy na roli. John Milion (1608— 1674). że szkoły rewolucji angielskiej nie powinny kontynuować dawnych tradycji opartych na edukacji potrzebnej w istocie głównie teologom. Jeden z autorów z połowy XVII w. jeśli młodzież nie będzie posiadać wartości i cnót wyniesionych z lat szkolnych. mineralogia. na skutek czego skończyły się fundusze przeznaczone dotąd częściowo na oświatę. dające uczniom obok wiedzy ogólnej również i umiejętności zawodowe. Uważając wykształcenie książkowe za jednostronne. kładły nacisk na wykształcenie praktyczne. łączenia ich z domami pracy. Znacznie dalej szły w dziedzinie reformy szkolnictwa angielskiego okresu rewolucji projekty Williama Petty’ego (1623—1687). Stosunkowo niewielka ilość projektów pedagogicznych epoki rewolucji weszła do programów szkolnych. Był on zdania. przede wszystkim autora traktatów ekonomicznych i jednego z twórców ekonomii politycznej. głównie dla synów bogatego mieszczaństwa i szlachty. że na nic się zdadzą najlepsze nawet prawa i armie. geografia. wyposażonych w gabinety i pracownie. zwracał szczególną uwagę na wychowanie obywatelskie. ćwiczenia fizyczne itp. że źródłem wiary w Boga jest strach. Był przeciwnikiem równości majątkowej. Władza absolutna powstała w wyniku umowy społecznej ludzi. którzy chcąc zakończyć pierwotny stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim (homo homini lupus) dobrowolnie zrzekli się swych uprawnień naturalnych na rzecz państwa. Wynikała stąd dla Miliona konieczność odpowiedzialności monarchy przed narodem. że władza stworzyła własność poddanych i dlatego powinna nad nią panować. świeckiego systemu wychowania. Wiek XVII był okresem szczególnie bujnego rozwoju angielskiej filozofii społecznej. W poglądach na religię był Hobbes ateistą. przedstawił swoją głośną teorię umowy społecznej. sądził. uważał. Hobbes uważał silną monarchię za najlepszą formę rządów dla utrzymania pokoju i porządku. Była już wyżej mowa o społeczno-politycznych ideach Ievellerów i diggerów. . pismach Johna Lilburne'a oraz Gerrarda Winstanleya. Milton reprezentował ideę o wybranym przez Boga narodzie angielskim i jego szczególnej misji w walce o wyzwolenie innych narodów spod ucisku Papiestwa i tyranii królewskiej. Jednym z największych filozofów i myślicieli politycznych XVII w. Występował jako zwolennik suwerenności narodu. przede wszystkim Republiki Oceanii {The Commonwealth of Ocean) z 1656 r. struktury społecznej i form stosunków międzyludzkich. z którego mandatu pochodzi władza króla i rządu. kościół anglikański odzyskał swój wpływ na szkolnictwo. gorący orędownik wolności słowa i druku.zowanie w Anglii narodowego. Idea ta wynikała z purytańskiej doktryny o narodach wybranych i miała uzasadniać zaborczą politykę protektoratu. że monarchia winna być podporządkowana prawu oraz ograniczona przez Parlament. W obszernym traktacie politycznym pt. ale uznawał jednocześnie potrzebę religii jako środka utrzymującego lud w posłuszeństwie. zawierające postulat ograniczenia wychowania dzieci robotników i niezamożnych chłopów tylko do przygotowania ich do pracy zawodowo-rzemieślniczej przy równoczesnym skupieniu wysiłków w kierunku podniesienia wychowania synów dżentelmenów. Rozważania na temat funkcji i charakteru szkolnictwa i oświaty stanowiły jedynie fragment szerszej dyskusji. Wyrazem tych nowych tendencji były pisma wielkiego filozofa Johna Locke'a (1632—1704). autor wielu pamfletów pisanych w duchu republikańskim. jaka się toczyła w angielskiej myśli polityczno-społecznej wokół zagadnienia ustroju i zadań państwa. Leviatan z 1651 r. zdecydowany przeciwnik kościoła anglikańskiego i scholastyki. był Thomas Hobbes (1588—1679). która towarzyszyła walkom ideologicznym okresu rewolucji. Odsunięci od szkolnictwa zostali nauczyciele podejrzani o sprzyjanie rewolucji. przedstawiciel materializmu mechanicystycznego. Szczególny wpływ na rozwój doktryny o niezależności własności od władzy Położył w latach rewolucji James Harrington (1611 — 1677). która tak duży wpływ wywarła na filozofię polityczną w wielu krajach. Wybitnym ideologiem klas średnich był w okresie rewolucji wspomniany już wielki poeta John Milton. Z pozycji republikańskich atakował despotyzm Karola I i uważał. i innych. Wyjaśnił zachowanie igły magnetycznej za pomocą hipotezy. Najwybitniejszym fizykiem elżbietańskim był William Gilbert (1540—1603). dalej twórcę suwaka logarytmicznego Edmunda Guntera. Knellera Jako pierwszy rozwinął jakościową analizę chemiczną. Odkrywcą systemu krążenia krwi był William Harvey (1578—1657). Wiek XVII był również w Anglii widownią poważnego rozwoju nauk ścisłych. prekursora niektórych odkryć Newtona.Problematyka społeczna znalazła również sporo miejsca w twórczości wielkiego filozofa Johna Locke'a. W zakresie chemii należy wymienić Roberta Boyle'a. aktualną aż do końca XIX w. W przeciwieństwie do Hobbesa wyrażał on pogląd. że ruch krwi w naczyniach wywołany Jest skurczami serca. Był zwolennikiem teorii Kopernika i metody empirycznej. twórca podstaw teorii magnetyzmu i zjawisk elektrycznych. który w 1661 r. Tak więc podstawą prawa natury stała się dla Locke'a wolność osobista i poszanowanie własności prywatnej. Twierdzenia swe oparł na doświadczeniach fizjologicznych i rozległych badaniach anatomiczno-porównawczych. a także Johna Wallisa. który wprowadził nazwę logarytmu i ułożył pierwsze tablice logarytmiczne. że pierwotnym stanem ludzkości była naturalna wolność i równość. Izaak Newton. . zastosował wskaźnik do odróżnienia kwasów od zasad. należy wymienić Johna Napiera (1550— 1617). Obraz G. Wśród wybitnych matematyków przełomu XVI i XVII w. W 1662 r. podał definicję pierwiastka chemicznego. (1627—1691). jednego z twórców rachunku różniczkowego. że objętość gazu jest odwrotnie proporcjonalna do ciśnienia. lekarz i wykładowca Kolegium Medycznego w Londynie. którego znaczenie i wpływ szczególnie zaznaczyły się w rozwinięciu sensualistycznej teorii poznania. sformułował prawo głoszące. prawidłowy-opis całości krwiobiegu i udowodnił. Jako pierwszy dał w 1628 r. że ziemia jest magnesem o dwóch biegunach. na posiedzeniu konstytucyjnym Towarzystwa Królewskiego wybrano pierwsze władze i opracowano zręby organizacyjne. Lovelace. Po restauracji Stuartów był przez pewien czas prześladowany. było w Londynie 25 oficyn drukarskich. R. miano Towarzystwa Królewskiego. liczba ich wzrosła do 60. zostały reaktywowane dzięki Thomasowi Bodleyowi (1545—1613). a . nauki i fermentu ideologicznego w Anglii w XVII w. organizacji naukowej typu nowożytnego towarzystwa naukowego. astronom i matematyk. Ogromne ożywienie zainteresowań i badań naukowych w Anglii XVII w.). korporacja handlowa uznana za jedną z londyńskich Livery Companies. wiele jednak uratowała zapobiegliwość prywatnych oraz kościelnych kolekcjonerów i mecenasów. R. powstała Kompania Księgarzy. Herbert. genialny fizyk. jak i republikańskich purytanów. R. splądrowane przez pozbawionych skrupułów komisarzy Edwarda VI. Faktem niezwykłej wagi dla rozwoju kultury umysłowej. republiki i protektoratu kształtowało się w dużej mierze pod wpływem kontrowersji politycznoreligijnych. Już wcześniej zbierali się erudyci angielscy w Londynie i Oksfordzie na posiedzenia naukowe. Milton. G. Królewskiego Towarzystwa (Royal Society). nazywanej początkowo od 1643 r. W. według sformułowania z 1665 r. Crashaw. Donne. Polemiki polityczne i ideologiczne zaznaczyły się zarówno w utworach poetów kręgu rojalistycznego (J. jeden z twórców nowożytnej nauki. John Milton znalazł się w czasie rewolucji w wirze walk po stronie Parlamentu i czynnie walczył piórem w obronie wolności słowa i tolerancji. mogących przyczynić się do postępu filozofii naturalnej i nauk ścisłych. nadał ostatecznie tej organizacji. Jeszcze w 1557 r. poznawanie pożytecznych odkryć. twórcy słynnej do dzisiaj biblioteki w Oksfordzie.. Rozwiązanie zakonów w czasie reformacji i fanatyzm niektórych reformatorów spowodował zniszczenie wielu bezcennych ksiąg i rękopisów. grupa poetów metafizycznych. Suckling. był szybki wzrost drukarstwa i księgarstwa na wyspie.Największą postacią w zakresie nauk ścisłych był Isaac Newton (1642 1727). posiadającej niezwykle cenny i bogaty dział starych rękopisów i druków. Biblioteki kolegiów oksfordzkich. wśród których znajdował się jeden z największych poetów angielskich. Z rozkwitem drukarstwa i czytelnictwa szedł w parze rozwój bibliotek. Za swój cel przyjęło ono. W 1660r. tworząc — według określenia Roberta Boyle'a — „Kolegium Niewidzialnych". Carew. W 1586 r. W zakresie poezji do silnego wyrazu doszła tzw. znalazło również swój wyraz w powstaniu w 1660 r. Vaughan i in. do 1640 r. Kolegium Filozoficznym. Herrick). Oblicze literatury angielskiej okresu rewolucji. twórca korpuskularnej teorii światła. łączących barokową ekspresję stylu z głębią uczuć osobistych i religijnych (J. odkrywca praw dynamiki i prawa powszechnego ciążenia. współtwórca rachunku różniczkowego i całkowego oraz geometrii algebraicznej. Przywilej królewski z 1662 r. R. W dziedzinie architektury XVII w. Stanowi on nieocenione źródło wiadomości o życiu. Tworzył patetyczne tragedie bohaterskie. wirginalistów. W pierwszych latach po restauracji był kanclerzem.in. Andrea Palladio). pełną wzniosłości i patosu. zwolennik Stuartów. rekonstruktor Londynu po wielkim pożarze stolicy w 1666 r. gdzie zresztą spędził też ostatnie swoje lata. Największym historykiem angielskim XVII w. stanowiące najcenniejsze zbiory sztuki europejskiej. satyry i inne. Pozostawił po sobie obszerną historię wojny domowej okresu rewolucji.in.. a wśród nich Williama Byrda (1543—1623). a przy tym dzieło nie pozbawione wybitnych walorów literackich. szyfrem. Robert Cotton i Robert Harley. za angielskiego Palestrinę. powstały galerie Karola I i lorda Arundela. W dziedzinie muzyki należy wyróżnić twórczość tzw. książek i zabytków etnograficznych do najwybitniejszych należeli wówczas m. W prozie szczególne miejsce zajmuje głośny Dziennik Samuela Pepysa (1633—1703). stosunkowo nikły był rozwój angielskiej rzeźby i malarstwa. mimo dosyć sztucznej konstrukcji daje purytańską wizję losów człowieka. oraz komedie obyczajowe. później torys i rojalista. Ich zbiory stanowią w istocie najstarszą część działu rękopisów założonego w połowie XIX w. Warto natomiast podkreślić. Raj utracony (1667 r. kulturze i obyczajach epoki restauracji Stuartów. chociaż bardzo subiektywnym i kontrowersyjnym. napisany rozwiązanym dopiero w XIX w. że Anglia była jednym z pierwszych krajów uprawiających na wielką skalę kolekcjonerstwo dzieł sztuki. Styl ten wprowadził do Anglii Inigo Jones (1563—1652). Największe jego dzieło. W XVII w. budowniczy wielu kościołów i gmachów świeckich (m. uważanego za największego kompozytora angielskiego XVI i początków XVII w. Jego kompozycje na wirginał należą do najstarszych utworów literatury „fortepianowej". angielski architekt nadworny. oparte na motywach honoru i miłości. żyjący w latach 1609—1674. stanowiące jedno z największych osiągnięć angielskiej epiki. wzorowany na renesansie włoskim. Pawła w Londynie). Najsłynniejszym przedstawicielem nowej architektury był Christopher Wren (1632—1723). był hrabia Ciarendon (Edward Hyde). W XVII w. dziełem historycznym. pt. będącą nie tylko wybitnym. który wymalował portrety wielu czołowych postaci życia politycznego czasów Karola I.). poeta laweatus dworu Stuartów. oskarżony o sympatie profrancuskie. Wśród kolekcjonerów rękopisów. Komponował madrygały oraz utwory religijne w stylu a cappella dla kościoła . Chętnie więc sprowadzano na wyspę wybitnych artystów europejskich.pozbawiony trybuny politycznej powrócił do poezji. Po restauracji Stuartów na czoło poetów angielskich wysunął się John Dryden (1631—1700). angielski gotyk zaczął przechodzić w styl palladiański (nazwa pochodzi od włoskiego architekta i teoretyka sztuki XVI w. ale i zabytkiem literatury. Rubensa czy van Dycka. katedra Sw.. jak np. towarzysz wygnania Karola II we Francji. początkowo zwolennik republiki i Cromwella. British Museum w Londynie. nadworny lutnista królów duńskich i pierwszych Stuartów. pieśni taneczne i religijne. nadworny wirginalista Jakuba I.anglikańskiego i katolickiego. twórca licznych wariacji. od 1682 r. Największym kompozytorem angielskim między Byrdem a Purcellem był Orlando Gibbons (1583—1625). Zajmował się również teorią muzyki. Jego kompozycje wokalne należą do pierwszych pieśni solowych z towarzyszeniem instrumentalnym o dużych walorach artystycznych. organista kapeli królewskiej. uważanym za największego wirtuoza lutniowego swoich czasów. Irlandii 2 min. OD RESTAURACJI STUARTÓW DO REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ (1660—1774) RESTAURACJA STUARTÓW I CZASY KAROLA II (1660—1685) W DRUGIEJ połowie XVII w. Angielskim kompozytorem i lutnistą. a Szkocji poniżej l min osób. Holandii 2. do przeróbek dzieł Szekspira). podziwiany jako organista w Anglii i Europie zachodniej. Ogółem więc mieszkało na Wyspach Brytyjskich blisko 9 min osób. ale w całej dawnej muzyce angielskiej przed XIX w. Pawła w Londynie był też Thomas Morley (1557—1603). gdy w tym samym czasie ludność Francji liczyła 18 min.in. IX. Należał do czołowych madrygalistów angielskich. tworzył też kompozycje na wirginał i lutnię. Organistą u Sw. W jego kompozycjach zaznaczyło się przejście od polifonii renesansowej do monodycznych elementów wczesnego baroku. pieśni. tańce. utwory kameralne i in.5 . 6 min. 5. Polski ok.. jeden z czołowych wirginalistów. organista w Opactwie Westminster. Hiszpanii 6 min. ludność Anglii i Walii sięgała ok. oraz jedną operę' (Dydona i Eneasz). uczeń W. Byrda. był Henry Purcell (1659—1695). W swej twórczości połączył on elementy przejęte z muzyki włoskiej i francuskiej z narodowymi tradycjami muzyki angielskiej. był John Dowland (1562— — 1626).5 min. kantaty świeckie i kościelne. fantazji i tańców o wysokich wymaganiach technicznych. Najwybitniejszym kompozytorem angielskim nie tylko w XVII w. Wybitnym kompozytorem tego okresu był też John Buli (1562—1628). organista kapeli królewskiej. członek kapeli królewskiej. hymny i psalmy. Pisał też dla sceny muzykę do sztuk teatralnych (m. Nowy Parlament powołał na tron angielski znajdującego się na wygnaniu Karola II Stuarta (1660—1685). 10 tyś. a w maju ustąpił ze stanowiska protektora i wycofał się z życia politycznego. . cudzoziemców.. Nottingham (8 tyś. 80 tyś. a dalej Birmingham (ok. W ostatnich latach protektoratu nastąpił poważny kryzys gospodarczy w Anglii i wzrosty trudności finansowe rządu. W samej armii dawno już zanikła solidarność i świadomość rewolucyjnej walki. Do największych po Londynie miast angielskich należały w drugiej połowie XVII w. lecz wypowiedział się przeciwko przewadze oficerów w rządach. Restauracja Stuartów nie przywróciła dawnych stosunków feudalnych. a więc podwoiła się w ciągu XVII w. w toku podboju tego kraju przez Cromwella. liczące po ok. W połowie XVII w. 25 tyś. nie umiejąc poradzić sobie z trudną sytuacją wewnętrzną. Wyczerpane zostały fundusze uzyskane ze skonfiskowanej ziemi. ponad 500 tyś. i zwołał nowy Parlament. nadzieje na poprawę sytuacji po odnowieniu monarchii i powrocie na tron dynastii Stuartów. a w Irlandii osiedliło się ich ok.). ok. Z drugiej strony przybyło do Anglii w XVII w. w którym przewagę uzyskali rojaliści. 50 tyś. Monk zajął Londyn pod koniec 1659 r. Leeds (7 tyś. znajdującego się pod naciskiem armii.). mimo odpływu wielu przedsiębiorczych jednostek do kolonii. Równocześnie zyskiwać zaczęły na sile sympatie rojalistyczne. 15 tyś. nowy Parlament uznał Ryszarda Cromwella nowym lordem protektorem. Liczba mieszkańców Londynu wynosiła pod koniec XVII w. Stojący na czele armii angielskiej w Szkocji gen. że w ciągu XVII w. ok. zwłaszcza francuskich hugeno-tów. Ulegając żądaniom armii Ryszard rozwiązał w kwietniu Parlament. W tej sytuacji władzę faktycznie przejęła elita oficerska. Zwołany na początku 1659 r. tworząca partię wojskową. zaczęli też powracać Żydzi. pojawiły się objawy anarchii. wygnani z Anglii jeszcze pod koniec XIII w. zwłaszcza po śmierci Olivera Cromwella i objęciu po nim władzy przez Jego nieudolnego syna Ryszarda.min osób. Oblicza się. 300 tyś. Anglików wyjechało do Ameryki.). którzy zbiegli tutaj przed prześladowaniami. W parze z trudnościami gospodarczymi zaostrzył się kryzys polityczny. każdy z generałów prowadził rozgrywki na własną rękę i w tej sytuacji kompromis z rojalistami wydał się najlepszym rozwiązaniem.) i inne. mieszkańców Bristol i Norwich. York i Manchester (po ok. Najwyższa władza przeszła nominalnie w ręce reaktywowanego kadłubowego Parlamentu Długiego. zbliżać się na . Akt o korporacjach z 1661 r. Na stracenie skazano nie tylko „królobójców".Karol II. żądał złożenia przysięgi według formuły anglikańskiej przez osoby obejmujące wszelkie stanowiska. Nie powróciły do dawnych właścicieli majątki ziemskie. Odzyskując częściowo swą ziemię. Akt o konwentyklacji z 1664 r. nowy Parlament (tzw. nie pragnęli we własnym interesie restytucji zniesionych przez rewolucję więzów feudalnych. który wezwał Karola II do powrotu na tron angielski. ale również ważnych praw politycznych. którzy nabyli dobra w czasie rewolucji. Wraz z powrotem Stuartów nastąpił okres terroru i reakcji politycznej. jakie uchwalił Parlament. zabraniał wszelkiego publicznego odprawiania kultu poza organizacją kościoła anglikańskiego. zabraniał kapłanom nonkonformistycznym. Akt o jedności wiary z 1662 r. dawni właściciele feudalni wracali do majątków zagospodarowanych już na zasadach kapitalistycznych i podobnie jak i ci. Miniatura S. Coopera chociaż Korona i kościół odzyskały część swych skonfiskowanych w poprzednim okresie dóbr. była ustawa z końca 1660 r. Cavalier Parliament). domagał się od wszystkich kapłanów uznania kościoła anglikańskiego. którzy nie złożyli przysięgi lojalności. Akt o 5 milach z 1665 r. Dlatego też jedną z pierwszych ustaw. ale nawet zwłoki Olivera Cromwella zbeszczeszczono i powieszono. które w czasie rewolucji zmieniły właścicieli w drodze prywatnej sprzedaży. o wyraźnej przewadze rojalistów. Zwołany w maju 1661 r. Wraz z monarchią został przywrócony kościół anglikański i rozpoczęto prześladowania pastorów prezbiteriańskich. znosząca powinności rycerskie oraz inne opłaty i ciężary spoczywające na lennach i przekształcająca je w dobra wolne od tego rodzaju feudalnych ciężarów. wydał wiele statutów przeciwko nonkonformistom i pozbawił osoby nie należące do kościoła anglikańskiego nie tylko wolności kultu religijnego. który strawił znaczną część stolicy Anglii. Na skutek nieudolności dowódców. Innym skutkiem Aktu nawigacyjnego z 1660 r. Kolonie stanowiły wygodny rynek dla angielskich wyrobów. od nazwiska kanclerza Karola II. o tyle pod koniec XVII w. a następnie udział Anglii w wojnie z Holandią. zwłaszcza Londyn. oznaczała bowiem dalszy krok na drodze uzyskiwania przez Anglię przewagi nad jej handlowym rywalem. w którym dawniej posiadali tak duży udział. indygo. który w latach 1660—1688 uległ podwojeniu. Azji i Ameryki mogły być importowane do Anglii tylko na statkach angielskich. był rozwój tonażu floty angielskiej. stanowiły około 5% wartości całego handlu angielskiego. a następnie sprzedawane dalej. tytoń. Holendrzy przestali już odgrywać większą rolę w angielskim handlu. a równocześnie tanie źródło zaopatrzenia w surowce. Ciarendona czyniono też odpowiedzialnym za niepowodzenia Anglii w wojnie z Holandią z lat 1665—1667. towary kolonialne importowane do Anglii. W polityce zagranicznej Karol II i Ciarendon byli rzecznikami przyjaznych stosunków z Francją Ludwika XIV. Wprowadzał on zasadę. co wywołało ogromne oburzenie w Anglii. surowy jedwab. Ich import do Anglii ożywiał przemysł krajowy. Obcy kupcy zostali tym samym całkowicie wykluczeni z angielskiego handlu kolonialnego. Całość wymienionych aktów nazwano Kodeksem Ciarendona. stanowiący dalszy bodziec do rozwoju angielskiej polityki kolonialnej. jak np. korupcji i nieprzygotowania Anglicy ponieśli w walkach morskich . cukier. Załogi tych statków mieli stanowić przynajmniej w 75% Anglicy. Zmieniała się więc wyraźnie struktura angielskiego handlu.. stawały się światowymi magazynami dla takich podstawowych towarów kolonialnych. druga wojna holenderska (pierwsza miała miejsce w latach 1652—1654) cieszyła się popularnością wśród angielskiej burżuazji. irlandzkich lub należących do kolonii angielskich. w której uczestniczył również Ludwik XIV. Przejawem tej tendencji była tak niekorzystna dla Anglii sprzedaż Dunkierki. czego dowodem był Akt nawigacyjny z 1660 r. Anglia wchodziła w okres wolnego handlu. Mało popularny. imbir czy barwniki.odległość 5 mil do miast i do ich poprzedniej parafii. Hrabia Ciarendon był pierwszym szefem rządu za restauracji. opartego dawniej niemal wyłącznie na wełnie i suknie. dając impuls do powstawania wielu nowych jego działów. tzw. Zbiegła się ona ze straszliwym pożarem Londynu w 1666 r. że produkty z Afryki. że od czasu rewolucji burżuazyj" nej nastąpiła w Anglii stopniowa likwidacja przemysłowych i handlowych monopoli i zaczęły upadać kompanie handlowe. Rozpoczęta przez Anglię w 1665 r. wynosiły już 25%. przekupny i chciwy bogactw. O ile w 1640 r. a porty angielskie. Po restauracji Stuartów Anglia utrzymywała w zasadzie główne założenia polityki kolonialnej protektoratu.. przyczynił się do sprzedaży Francji w 1662 r. Należy jeszcze dodać. zdobytej przez Cromwella ważnej strategicznie Dunkierki. Handel kolonialny przyczyniał się więc w poważnym stopniu do przygotowania przewrotu przemysłowego. Północne kolonie angielskie w Ameryce zostały dzięki przyłączeniu kolonii holenderskich związane bezpośrednio z południowymi. Francji i Hiszpanii. Znacznie korzystniejszy dla Anglii przebieg miały walki z Holendrami w koloniach. było bowiem rzeczą jasną. Wojna ta wywołała niezadowolenie burżuazji angielskiej. zwalniająca katolików i nonkonformistów od represji Kodeksu Ciarendona. trzecią wojnę z Holandią. Karol II zobowiązał się też przystąpić po stronie Francji do wojny z Holandią i pomagać Ludwikowi XIV w jego zabiegach o sukcesję hiszpańską. Ponieważ Parlament skąpo przyznawał Karolowi II subsydia na utrzymanie kosztownego i wystawnego życia dworskiego. Buckingham. lecz rosnąca ekspansja Francji stanowiła już teraz główną konkurencję dla Anglii. tajne rozmowy w sprawie zbliżenia do Francji i przywrócenia w Anglii katolicyzmu (Karol II posiadał wyraźne sympatie prokatolickie). który stał się głównym centrum ekspansji angielskiej w Indiach. bez większych skrupułów przyjmował on wysokie poparcie finansowe od rządu francuskiego. został podpisany w Dover między Karolem II a Ludwikiem XIV tajny układ. a ponadto zmusili rząd angielski na mocy traktatu pokojowego do pewnego ograniczenia zastosowania Aktu nawigacyjnego z 1651 r. łamiąc zobowiązania wobec trój przymierza (Anglia. Niezdecydowany i dwoisty charakter miała też polityka zagraniczna Anglii pod rządami „cabalu" w latach 1667—1673. Na tym różnorodnym tle coraz bardziej zaczęła zarysowywać się w Anglii i w samym . W 1670 r. Holendrzy natomiast utrzymali sporne tereny w Indiach Zachodnich. rząd angielski zawiązał trójprzymierze krajów protestanckich z Holandią i Szwecją w 1668 r. Dzięki małżeństwu Karola II z portugalską księżniczką Katarzyną Braganza udało się Anglii uzyskać w Indiach Wschodnich Bombaj. Ariington. Po upadku niepopularnego Ciarendona. wyrażał na zewnątrz sympatie konstytucyjne i protestanckie. W Ameryce natomiast w 1664 r. nazywanych od pierwszych liter ich nazwisk „cabal" (Clifford. na którego mocy król angielski przyrzekł oficjalnie wprowadzić w Anglii katolicyzm. Holandia. przemianowany — jak już wspominaliśmy — przez Anglików na Nowy Jork. m. „Cabal" prowadził podwójną politykę: będąc zwolennikiem absolutyzmu i katolicyzmu (do pewnego stopnia).bardzo poważne straty. Szwecja) i zaskakując w niczym nie zorientowany Parlament. poważny wpływ na rządy w Anglii wywierała grupa 5 ministrów. Ludwik zaś obiecał wysłać na pomoc w razie trudności korpus wojsk francuskich. a latem 1667 r. Widziano w tym krok zmierzający do przywrócenia katolicyzmu i niebezpieczeństwo z uwagi na politykę Rzymu. że nie malejąca potęga handlowa Niderlandów.. flota holenderska pojawiła się nawet u ujścia Tamizy. Poważne niezadowolenie wywołała też w Anglii deklaracja o tolerancji religijnej z 1672 r.in. Ashiey i Lauderdale). Nowy Amsterdam. do żeglugi holenderskiej. Na dworze prowadzone jednak były już od 1669 r. W latach 1672—1674 podjął Karol II tzw. Po zawarciu pokoju z Holandią w 1667 r. flota angielska zagarnęła sporo kolonii holenderskich. któremu przypisywano odpowiedzialność za niepowodzenia w wojnie z Holandią. zarówno jeśli chodzi o sprawy wewnętrznej. zgodnie z którym stanowiska państwowe mogli zajmować jedynie członkowie kościoła anglikańskiego. Danby. duchownego anglikańskiego. Wilhelmem Orańskim (ślub odbył się w 1677. posiadająca coraz bardziej zorganizowany charakter. grał rolę pośrednika między Anglią i Francją w przekazywaniu przez Ludwika XIV pieniędzy Karolowi II. Czołowym ministrem został obecnie Thomas Osborne (hr. W osobie protestanckiego księcia pojawił się w perspektywie przyszły kandydat do tronu angielskiego. Rewelacje Oatesa wywołały panikę i stały się pretekstem do podjęcia prześladowań katolików. Przyszli torysi stali na stanowisku boskiego pochodzenia władzy królewskiej. że minister Karola II. Danby). Już w 1673 r. Gdy Parlament zażądał postawienia ministra pod sąd. I tutaj Karol II został zmuszony do ustępstw. brata królewskiego (Karol II nie posiadał legalnego potomstwa). in. Pod naciskiem opinii Karol . Już w 1675 r. uchodzący za rzecznika orientacji „antyfrancuskiej i antykatolickiej. który mobilizował opinię publiczną w duchu opozycyjnym.). lecz na jego drodze do korony znajdował się niepopularny prokatolicki Jakub.). zgniłe miasteczka. Pod naciskiem opozycji Karol II anulował deklarację o tolerancji religijnej i musiał uznać uchwalony przez Parlament Akt o przysiędze (Test Act). Partia pierwsza składała się z zaufanych królewskich i arystokratów. lecz nadal zachowały swoje mandaty. do wykształcenia się obu partii politycznych: wigów i torysów (nastąpiło to pod koniec 1679 r. jak i zagranicznej działalności dworu. r. zwolennik przywilejów kościoła anglikańskiego. wybranych przez tzw.Parlamencie opozycja. londyński Klub Zielonej Wstęgi. a więc osady. Przy okazji wyszło na jaw. które dawno już podupadły jako ośrodki miejskie. Wokół dyskusji na temat sukcesji tronu doszło w Parlamencie angielskim m. Parlament i zarządził nowe wybory. król rozwiązał na początku 1679 r. Mimo protestów Ludwika XIV zawarła Anglia w 1674 r. ich przeciwnicy uważali umowę za źródło władzy państwowej. Partia krajowa składała się głównie z przedstawicieli większych miast oraz gentry. który w czasie pobytu we Francji nawiązał stosunki z jezuitami i w 1678 r. Na jego wniosek w 1674 r. Szczególną okazją do nasilenia propagandy antyrządowej stała się sprawa spisku katolickiego Titusa Oatesa. złożył doniesienie o rzekomo przygotowywanym spisku papistowskim (katolickim) w Anglii. Na jesieni 1673 r. ze stadhouderem Holandii. Ośrodkiem przyszłych wigów stał się od 1675 r. Parlament poddał surowej krytyce deklarację o tolerancji. faworyzujące miejscowych wielkich właścicieli. uregulowano sprawę małżeństwa starszej córki następcy ironu. zaznaczyły się wyraźne rozbieżności między dwiema kształtującymi się partiami angielskimi. Jakuba Stuarta. wypowiadając się za pokojem z Holandią i przeciwko sojuszowi z Francją. odrębny pokój z Holandią i nastąpił upadek rządów „cabalu". Parlament poddał ostrej krytyce politykę zagraniczną rządu. W dyskusji nad tą sprawą wystąpił wyraźnie podział posłów parlamentarnych na dwa obozy: na partię dworską (court party) i partię krajową (country party). awanturnika i człowieka o niepewnej przeszłości. obsadzona za czasów Karola II ludźmi posłusznymi dworowi. zaczął zwalniać masowo katolików z więzień. Karol II. w zależności od odległości. W takich okolicznościach zmarł w 1685 r. ich przeciwników zaś ludźmi oburzającymi się (Abhorrers).II był zmuszony zgodzić się na banicję swego niepopularnego brata Jakuba. odsuwającej brata królewskiego Jakuba od prawa dziedziczenia tronu i powrotu do kraju. a następnie uchwaliła w maju 1679 r. nie wolno było trzymać aresztowanego w więzieniu przed rozprawą sądową dłużej niż 3 do 20 dni. Uchylił Habeas Corpus Act. Zarzuciła ona króla uczonymi petycjami. w jakiej znajdowało się więzienie od miejsca sądu. Pierwszą próbę powstania wywołali wigowie w Szkocji w 1685 r. który jednak przyniósł ponownie przewagę opozycji. aresztowany miał prawo żądać. Coraz częściej zaczęły się od końca 1679 r. która została poszerzona do 30 osób z udziałem różnych grup politycznych. Również i kościół anglikański zapewnił mu poparcie. całkowitą uległość okazała mu administracja centralna i lokalna. aresztując przywódców wigów. że opozycja weźmie górę nad absolutyzmem królewskim. Danby i na reformę Tajnej Rady. Karol II rozwiązał Parlament i pod koniec 1679 r. Ustępstwa króla nie zaspokoiły nowego Parlamentu. JAKUB II I PRZEWRÓT 1688 ROKU (1685—1688) Rozbicie opozycji wigowskiej przez Karola II umożliwiło stosunkowo łatwe objęcie tronu przez jego brata Jakuba II (1685—1688). aby w ciągu 24 godzin zapoznano go z postawionymi mu zarzutami. Początki rządów nowego króla zdawały się zapowiadać erę monarchii konstytucyjnej. ważną ustawę Habeas Corpus Act (nazwa pochodzi od pierwszych słów dokumentu). miał on poparcie torysów. Od 1679 r. Nowy Parlament złożony w ogromnej większości z torysów zatwierdził wielkie sumy na osobiste wydatki króla oraz znaczne subsydia na utrzymanie armii w związku z powstaniami. zwołał nowy. przeważnie do Holandii i tam czekali na dalszy rozwój wypadków. stąd zwolenników opozycji nazwano ówcześnie petycjonerami (Petitioners). Rychło jednak okazało się. W momencie gdy zdawało się. zarówno w sprawach wewnętrznych. przyjmować nazwy: wigowie i torysi. bill). Przez ostatnie lata król rządził jako monarcha absolutny. jakie wybuchły w Szkocji i w południowo-zachodniej części Anglii. jak i zagranicznych. Izba Gmin najpierw zgłosiła wniosek ustawy (tzw. pod wodzą . dymisję i aresztowanie hr. Na jej podstawie nikt nie mógł być aresztowany bez pisemnego nakazu sądu. że Jakub II zamierza kontynuować politykę brata. a królem Anglii został powszechnie niepopularny brat zmarłego — Jakub II. Radykalniejsi przywódcy opozycji wyemigrowali na kontynent. Karol II chcąc zdusić opozycję rozwiązywał kolejne Parlamenty. a w kościele królewskim jawnie i uroczyście odprawiono nabożeństwa katolickie. córkę Jakuba II 7 z pierwszego małżeństwa. dyssenterów i katolików na wypadek zajęcia przez nich stanowisk państwowych. w miarę jak po tłumieniu ich powstań wzmogła się w Anglii reakcja katolicka i absolutyzm. jednakże sąd przysięgłych uniewinnił ich. całkowicie jawnie przyjmował nuncjusza papieskiego. co w znacznym stopniu przyspieszyło przewrót spodziewano się bowiem dotąd. Pod koniec 1685 r. w myśl której uchylone zostało działanie ustaw karnych w stosunku do nonkonformistów.hrabiego Archibalda Argylla. Jakub II ogłosił swoją drugą Deklarację o tolerancji i rozkazał odczytać ją publicznie we wszystkich kościołach Anglii. został stracony. Książę Monmouth. Sprawa abdykacji Jakuba II i objęcia tronu angielskiego przez Wilhelma . Nadzieje te występowały wyraźniej w kalkulacjach wigów. podobnie jak i hrabia Argyll. Klęską zakończyło się również powstanie pod wodzą syna Karola II — księcia Monmoutha. Na rozkaz Jakuba II biskupi zostali aresztowani. Złożona królowi przez arcybiskupa Canterbury petycja biskupów anglikańskich zredagowana była w duchu wigowskim. Brak jedności działania wśród Szkotów oraz zdolności organizacyjnych Argylla sprawiły. Większość dyssenterów pozostała jednak nadal w opozycji. tak że wiele sekt po raz pierwszy od czasów restauracji mogło odprawiać swoje obrzędy religijne. lecz nie znalazł szerszego poparcia wśród miejscowej szlachty i został stłumiony w bitwie na równinie Sedgemoor w 1685 r.. Gdy w 1688 r. Ruch ten objął południowo-zachodnią Anglię. Pod koniec czerwca 1688 r. syn. W tych warunkach wigowie i torysi połączyli swoie wysiłki i zdecydowali się zwrócić z wezwaniem do Wilhelma Orańskiego. który wykorzystując wrogość szkockich prezbiterianów do angielskiej administracji liczył na ruch ogólnoszkocki. księżniczkę protestancką i żonę Wilhelma III Orańskiego. wydał Deklarację o tolerancji religijnej (Declaration of Indulgence). został w tej sprawie wysłany do Wilhelma list podpisany przez sześciu lordów i jednego biskupa (4 wigów i 3 torysów). kandydata wigów na tron angielski na miejsce Jakuba II. W 1687 r. gorliwym protestantem i zręcznym dyplomatą. Najważniejsze stanowiska w państwie obsadził katolikami. Jakub II rozwiązał Parlament sprzeciwiający się jego projektom utworzenia stałej armii i nie zwoływał go więcej do końca swych krótkich rządów. analogiczną do deklaracji Karola II z 1672 r. W 1688 r. a niebawem zapewnienie wierności złożyli mu też wyżsi oficerowie armii i marynarki. podobnie jak i coraz większe niezadowolenie okazywał kościół anglikański. katolickiej księżniczce włoskiej Marii Modeńskiej. Po nieudanych powstaniach opozycja wigów coraz bardziej zaczęła wiązać nadzieje z Wilhelmem Orańskim. że tron przejdzie na Marię. Deklaracja zapewniała im też wolność kultu. mimo nacisku wywieranego przez dwór. że wojska angielskie stosunkowo łatwo rozbiły powstańców. biskupi anglikańscy odmówili posłuszeństwa. stadhoudera Holandii. by podjął interwencję zbrojną przeciwko Jakubowi II i objął wraz z Marią tron angielski. wzmógł też nacisk na Oksford i Cambridge w kierunku zapewnienia szerszego tam dostępu dla katolików. urodził się Jakubowi II i jego żonie. wybrała na króla i królową Anglii Wilhelma III Orańskiego i jego żonę Marię (65 głosami przeciwko 45). Dokonał się on w wyniku politycznego kompromisu między wigami. po których stronie stało również anglikańskie duchowieństwo. Oznaczało to równocześnie wzrost pozycji politycznej burżuazji i szlachty oraz reprezentowanych przez nie tendencji kapitalistycznych. Szerokie plany ekspansywne protektora Jakuba II.rewolucją wspaniałą" (Glorious Revolution). własności i wolnego Parlamentu. Wojna Ludwika XIV z cesarzem niemieckim i Ligą odciągnęła uwagę Francji od spraw angielskich i nic nie stanęło na przeszkodzie Wilhelmowi Orańskiemu. W takich to okolicznościach nastąpił w latach 1688—1689 przewrót. nazwany w historiografii angielskiej . i 13 lutego 1689 r. CZASY WILHELMA III I ANNY (1689—1714) Oddając tron w ręce Wilhelma III Orańskiego (1689—1702) Parlament podjął ważne kroki w kierunku umocnienia swojej pozycji i istotnego ograniczenia . Sabaudia. Na początku listopada 1688 r. Z tych więc względów przewrót 1688 r. toteż nawet papież nie protestował przeciwko planom Wilhelma Orańskiego. Szwecja. monarchią Ludwika XIV. toteż przeciwko niemu zawiązała się Liga. Ludwika XIV francuskiego. że Jakub II zrzekł się tronu. W dziedzinie polityki zagranicznej przekreślenie sojuszu z Francją umożliwiło Anglii podjęcie politycznej i handlowej rywalizacji z najważniejszym obecnie konkurentem angielskim. wylądował w Anglii na czele 15-tysięcznej armii. będący swego rodzaju „rewolucją odgórną". Holandia. Jeszcze 10 października ogłosił deklarację. a torysami. a nawet sam papież. do której wchodził cesarz i książęta Niemiec. w której przedstawił swój zamiar zjawienia się w Anglii w celu zabezpieczenia religii protestanckiej.Orańskiego posiadała również szerszy aspekt. Hiszpania. związany z ówczesnym układem sił na kontynencie.. wypłynął w kierunku wybrzeży angielskich. W osobie Jakuba II widziano bowiem przede wszystkim sojusznika i narzędzie Ludwika XIV. mimo że należały do niej również i państwa katolickie. gdy w listopadzie 1688 r. Jakub II bez walki uciekł z Londynu i opuścił Anglię (schronił się we Francji).. ograniczonej przez Parlament. zagrażały naruszeniem równowagi sił w Europie. posiada przełomowe znaczenie w dziejach Anglii. polega przede wszystkim na ostatecznym obaleniu w Anglii absolutyzmu i ustanowieniu monarchii konstytucyjnej. związanymi częściowo z opozycją przeciwko Jakubowi II. wolności. a nadzwyczajna konwencja Parlamentu orzekła. i zagarnięcie nowych kolonii w Azji i Ameryce. Zamiary Wilhelma Orańskiego dokonania interwencji zbrojnej w Anglii i uzyskania korony angielskiej (na podstawie prawa sukcesyjnego żony) spotkały się z przychylnym przyjęciem wśród członków Ligi. Znaczenie przewrotu 1688 r. 1215 r. Parlament ogłosił jeszcze jeden akt. Popierała ona zrazu torysów. ustalał. przeprowadzać zaciągu wojska w czasie pokoju. Dostęp do służby państwowej i do zarządów miejskich uzależniony był od złożenia przysięgi na wszystkie punkty anglikańskiego wyznania wiary. boczną linię Stuartów. młodsza córka Jakuba II. Akt o buncie (Mutiny Act) zezwalał królowi na powoływanie armii tylko na okres jednego roku. Obaj byli zresztą umiarkowanymi torysami (John Churchill. W uzupełnieniu wydano w czerwcu 1689 r. Nowa ustawa znosiła królewskie prawo zawieszania mocy ustaw lub wykonywania ich bez zgody Parlamentu. czy Habeas Corpus Act z 1679 r. W 1689 r. stanowiący obok Wielkiej Karty Swobody. ograniczał czas trwania Parlamentu maksymalnie do 3 lat. że w przyszłości na tronie Anglii mogą zasiadać tylko członkowie kościoła anglikańskiego.władzy królewskiej. walczących o wzrost znaczenia Parlamentu. Bill o prawach był zbiorem najważniejszych gwarancji konstytucyjnych. Tzw. mający na celu ograniczenie władzy królewskiej. córka Jakuba II. lecz w sumie nie regulujący w duchu bardziej liberalnym swobód religijnych w Anglii. że królowi nie wolno bez zgody Parlamentu opuszczać Anglii i wciągać kraju do wojny w interesie jego kontynentalnych posiadłości itp. Deklarację o prawach (Declaration of Rights). Postanawiał. Inną linię polityczną obrała następczyni Wilhelma III. miał on przejść na dynastię Hanowerską. Akt o następstwie tronu (Act of Settlement) zaś z 1701 r. ostatni przedstawiciel Stuartów na tronie angielskim. Torysowska przewaga . wywodzącą się od córki Jakuba I Elżbiety i jej męża elektora Palatynatu. Akt tolerancyjny (Toleration Act) poprawiający nieco sytuację niektórych grup dyssenterów. w wypadku Jej bezdzietnej śmierci. Bill o prawach utrwalał panowanie religii protestanckiej. późniejszy ks. dyskutowanych i wysuwanych już wcześniej przez niektóre Parlamenty. W tym celu uchwalił w lutym 1689 r. jeden z podstawowych etapów w rozwoju angielskiego ustroju. Marlborough. którą w październiku przemieniono w słynny Bili o prawach (Bili of Rights). że wobec bezdzietności Wilhelma Orańskiego i Marii tron angielski obejmie Anna. którzy w osobach księcia Marlborougha i hrabiego Godolphina stanowili jej najbliższych doradców. i Petycji o prawo z 1628 r. Akt trzyletni (Triennial Act) z 1694 r. Nowemu królowi zależało też na kompromisie z popierającymi Stuartów torysami w celu bardziej harmonijnego ułożenia stosunków wewnętrznych. Act of Settlement rozwijał ponadto i uzupełniał postanowienia Bill of Rights. Wprowadzona została wolność debat parlamentarnych i zgłaszania petycji do Parlamentu. Współpraca Wilhelma III z Parlamentem w dziele stabilizacji stosunków wewnętrznych oparta była na stronnictwie wigów. po czym. był jednym z dowódców Wilhelma III) i jako dowódcy wojskowi stali się później stronnikami popierających wojnę wigów. tylko protestantom zezwolono na noszenie broni itp. Bez zgody Izb nie wolno było królowi nakładać i ściągać podatków. królowa Anna (1702—1714). ale dopiero obecnie zebranych w pewną całość i wprowadzonych jako obowiązujące elementy i zasady do angielskiego życia politycznego. W celu powiększenia kredytów państwowych założono w Londynie w 1694 r. że pod koniec rządów Anny torysi ponownie uzyskali wpływy polityczne w kraju.. w późniejszym okresie swych rządów opierał się jednak raczej na wigach. W polityce gospodarczej Wilhelm III popierał interesy właścicieli ziemskich i burżuazji. Niepopularność polityki wojennej wigów sprawiła. Wilhelm III hojnie obdzielił ziemią państwową swoich angielskich stronników i obcych generałów. Wprawdzie oficjalnie początek rządów gabinetowych przypadł na 1715 r. Również królowa Anna w znacznym stopniu opierała się na gabinecie. który miał prawo wypuszczać banknoty. nazywana gabinetem. dzięki czemu uzyskiwał on pozycję organu reprezentującego interesy burżuazji i szlachty. chociaż traktowany był jeszcze jako sprzeczny z zasadami angielskiego życia politycznego. Aż do pierwszej reformy wyborczej w Anglii w 1832 r. by w jego gabinecie zasiadali przedstawiciele obu partii. Bank Anglii. miało podnieść dochody skarbu. stworzyły klasę finansistów i rentierów. W interesie właścicieli ziemskich zniósł niemal cła wywozowe na zboże. Wprowadzenie premii wywozowej na zboże stało się punktem wyjścia protekcjonizmu agrarnego. które funkcję ciała doradczego króla od dawna zastrzegły dla Tajnej Rady. Wprowadzenie podatku gruntowego w 1689 r. uznanego przez fizjokratów francuskich za przykład godny naśladowania. że już w czasach Stuartów funkcjonowała przy królu nieliczna rada przyboczna. od pokoju. co miało przyczynić się do rozwoju rolnictwa. większości wigowskiej i Anna nie bez oporu musiała się zgodzić na wigowski skład jej gabinetu. który w tym czasie występował już w stosunku do monarchy Jako zespół o jednolitych i uzgodnionych poglądach. wspomaganą przez średnią szlachtę i burżuazję handlową. Bank Anglii udzielił państwu wysokiej pożyczki ponad l min funtów na 8%. ustąpiła w 1705 r. w którym toczyły się obrady. i wiązał się z objęciem tronu przez dynastię Hanowerską. Wyłonił się on z łona Tajnej Rady już za Jakuba I. warto podkreślić. trwająca od 1701 r. było zdobycie przewagi politycznej przez arystokrację ziemską. Czasy Wilhelma III i Anny stanowią dalszy etap ekspansji Anglii i rosnącej jej .w Parlamencie. Wilhelm III starał się o to. wywierających poprzez Parlament i rządy gabinetowe decydujący wpływ. trwać będą niepodzielne rządy tych klas społecznych. Od czasu Karola II skład gabinetu byt wynikiem układu sił w Izbie Gmin. a ich przywódca lord Bolinbroke odgrywał szczególnie dużą rolę w życiu politycznym Anglii tego okresu. Niezwykle rozwinięty system pożyczek państwowych miał poważne znaczenie dla dalszego rozwoju kapitalizmu w Anglii. Jednym ze skutków przewrotu 1688 r. Wprowadził premie za wywóz zboża z Anglii. Pożyczki państwowe zrodziły grę na giełdzie i spekulację przy kupnie i sprzedaży papierów wartościowych. przy których pomocy uzyskał koronę angielską. dyskontować weksle oraz przeprowadzać inne transakcje finansowe. a za Karola II przybrał w postaci „cabalu" dosyć trwałą już formę. zakazano małżeństw protestantów z katolikami. Klęska rebeliantów ułatwiła Wilhelmowi III uzyskanie wpływów w Szkocji i całkowitą przewagę prezbiterianizmu. w Irlandii do rewolty przeciwko dominacji angielskiej. Jakub II szukał z pomocą Ludwika XIV oparcia w walce Irlandczyków z panowaniem angielskim. Zachowała natomiast polityczne. Akt o unii z 1707 r. jak i w Europie. a ponadto uzyskiwała ważny przywilej wolnego handlu z Anglią. faworyzujący wyraźnie Anglię w tym związku. W tych warunkach doszło w 1689 r. w którym po unii realnej ze Szkocją powstała w 1707 r. będący nieproporcjonalną jednak reprezentacją całej wyspy. płynących z procesu ujarzmiania Irlandii przez Anglików. że w wyniku polityki Cromwella około 70% ziemi irlandzkiej znalazło się w rękach protestanckich. chociaż nie zyskał sobie powszechnego entuzjazmu wśród patriotycznej ludności szkockiej.aktywności gospodarczej oraz politycznej zarówno w pobliskiej Szkocji i Irlandii. jeszcze momenty aktualnej polityki. zakończył ostatecznie drugi proces politycznej integracji Anglii i Szkocji. dla Irlandii oznaczał polityczną tyranię angielską i ekonomiczną ruinę. zapewniającego Anglii polityczne. do przyjęcia opracowanego wspólnie przez obie strony Aktu o unii (Act of Union). nauczycielom katolickim zabroniono wykonywania zawodu. wicehrabiego Dundee. W stosunkach Anglii z Irlandią doszły wówczas do starych antagonizmów. zaznaczyła się tam różnica opinii. przyjęta oficjalnie do tytulatury państwowej nazwa Wielkiej Brytanii. co skłoniło Wilhelma III do podjęcia wyprawy na Irlandię. Katolicy zostali odsunięci od publicznych urzędów i stanowisk. Szkocji zaś gospodarcze korzyści. Po przewrocie 1688 r. Przewrót 1688 r. położył w zasadzie kres starym waśniom i walkom granicznym. po przejściowych trudnościach i zatargach. Wyprawa Wilhelma III do Irlandii w 1690 r. Czasy Wilhelma III i Anny były okresem znacznej aktywności polityki . podniosło broń w obronie wygnanego Jakuba II. kościelne i kulturalne odrębności i instytucje. Ostatecznie. który przyniósł Anglii tak wiele korzystnych zmian. mimo iż katolicy stanowili ogromną większość wśród ludności Irlandii. Był to okres. i jego zwycięstwa przywróciły niekorzystny dla Irlandczyków status quo. Podobną politykę stosował Jakub II i znalazł u Irlandczyków poparcie po przewrocie 1688 r. prawne. Karol II przywrócił niewielką część skonfiskowanej ziemi i przyznał ludności katolickiej znaczny zakres tolerancji. Należy przypomnieć. Jedno stronnictwo szkockie ofiarowało koronę Szkocji Wilhelmowi III i Marii.. drugie zaś pod wodzą Johna Claverhouse. doszło w 1707 r. gdzie większość ludności nie dzieliła prokatolickich sympatii Stuartów. Szkocja rezygnowała ze swego odrębnego Parlamentu i miała być odtąd reprezentowana w Parlamencie angielskim przez swoich 16 parów i 45 posłów. Miejsce Parlamentu angielskiego zajął odtąd Parlament Wielkiej Brytanii. Inaczej ułożyły się stosunki ze Szkocją. Parlament w Dublinie zarządził oddanie skonfiskowanych uprzednio majątków irlandzkich katolickim właścicielom i podjął kroki w kierunku poprawienia sytuacji kościoła katolickiego. a także na oceanach i w koloniach. w Niemczech i w Niderlandach. W 1711 r. Nowa Szkocja. Anglia wzięła również udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (1701—1713). przywrócił sytuację sprzed wojny. ostrej satyry na stosunki polityczne i społeczne ówczesnej Anglii. obszary graniczące z Kanadą francuską). tak że utarło się nawet określenie „epoki królowej Anny". Holandią i cesarzem w sprawie gwarancji dla Szwecji przeciwko Rosji. Skierowana była ona przede wszystkim przeciwko głównemu rywalowi Anglii w dziedzinie polityki handlowej i kolonialnej — Francji. zostało zawarte porozumienie między Anglią. a do głównych wodzów należał obok księcia Sabaudzkiego również książę Marlborough (John Churchill).angielskiej w Europie. w obronie Irlandii przed angielską polityką kolonizacyjną (Swift był pochodzenia irlandzkiego). ale i dla Anglii wynik wojny był nader korzystny jako ważny krok naprzód w rozwoju Brytyjskiego Imperium. m. Wśród największych nazwisk tego okresu należy wymienić Daniela Defoe (1659— 1731). zawarła Anglia pokój z Francją-Wojnę o sukcesję hiszpańską zakończył w 1713 r. dążącej teraz do porozumienia z Francją. w Hiszpanii. Anglia dostała Minorkę i Gibraltar. odgrywał rolę w koalicji antyfrancuskiej. pogromca rebelii irlandzkiej w 1685 r. groziło naruszeniem równowagi sił w Europie północnowschodniej. autora nie tylko Robinsona Crusoe i pioniera powieści przygodowej. a pokój w Ryswick z 1697 r.in. zajęty już przez nią w 1704 r. a wreszcie specjalne uprawnienia w handlu z Hiszpanią i koloniami hiszpańskimi w Ameryce. pokój w Utrechcie. a ponadto licznych parnfletów. ale również autora wielu parnfletów i dziennikarza. Okres schyłkowy XVII i początku XVIII w. a w 1712 r. Wilhelm III jeszcze jako stadhouder Holandii wziął — jak była już o tym mowa — czynny udział w walce Ligi z rosnącą w Europie przewagą Ludwika XIV. starając się nie dopuścić do naruszenia przez Francję równowagi sił w Europie. tym bardziej że zwycięstwo cara Piotra I nad królem szwedzkim Karolem XII pod Połtawą w 1709 r. Wojna toczyła się równocześnie we Włoszech. autor słynnych Podróży Guliwera. Najwięcej korzyści uzyskali wówczas Habsburgowie austriaccy. Przebieg wojny był na ogół pomyślny dla Francji. doszli do władzy torysi i nastąpił zwrot w polityce zagranicznej Anglii. i nawiązał stosunki dyplomatyczne z Wilhelmem III. W epoce . z tym że Ludwik XIV musiał uznać legalność przewrotu w Anglii w 1688 r. a i po przewrocie 1688 r. Wawrzyńca. W 1710 r. jak i w Indiach Zachodnich i Ameryce Północnej. oraz ważne terytoria w Ameryce Północnej.. Z epoką królowej Anny związany był piszący również i później Jonathan Swift (1667— 1745). zdobyte częściowo na Francuzach w czasie wojny sukcesyjnej hiszpańskiej (ziemie u ujścia rzeki Sw. Zwłaszcza w dziedzinie piśmiennictwa epoka ta zapisała się rozkwitem literatury politycznej i bujnym rozwojem czasopism. Marlborough odniósł kilka ważnych zwycięstw nad Francuzami pod Blenheim. Cudenarde czy Ramillies i wraz z księciem Sabaudzkim doprowadził do wyparcia Francuzów z Włoch. Rozgrywała się zarówno w Europie. zaznaczył się również ważnymi osiągnięciami w dziedzinie kultury angielskiej. Jerzy I. ale już z bardziej ambitnymi założeniami. trzy razy w tygodniu periodyk pt. „The Spectator" odegrał ważną rolę nie tylko w kształtowaniu angielskich opinii i gustów. Steele wydawał począwszy od 1709 r. WEWNĘTRZNE STOSUNKI W ANGLII POD RZĄDAMI WIGÓW (1714—1760) Po śmierci ograniczonej i kapryśnej królowej Anny rządy objęła w 1714 r. m. na polskiego „Monitora" w epoce Oświecenia. ale wywarł też szerszy wpływ. odradzając się niejako. zgodnie z Aktem o następstwie tronu z 1701 r. podobnie jak i jego syn i następca Jerzy II (1727—1760) uważali się przede wszystkim za elektorów hanowerskich.in. pisarza od niego wybitniejszego. „The Tatler". postać ogromnie wpływowa w angielskiej literaturze pierwszej połowy XVIII w.królowej Anny debiutował też Aleksander Pope (1688—1744). dynastia Hanowerska w osobie 54-letniego już Jerzego I (1714—1727). czuli się Niemcami i traktowali koronę angielską głównie jako środek do uzyskania poparcia dyplomatycznego i materialnego dla prowadzenia spraw związanych z ich niemieckim księstwem. nie mógł uczestniczyć Robert Walpole . poeta pseudoklasyczny. zwolennik racjonalizmu.jednak główna ich zasługa polega na założeniu przez nich dwóch ważnych czasopism o znacznym zasięgu oddziaływania. Ponieważ Jerzy I nie znał nawet języka angielskiego i z trudem porozumiewał się ze swymi ministrami po łacinie. który doprowadził do wydania 555 numerów tego pisma (przestało ono wychodzić pod koniec 1712 r. Obaj uprawiali różne rodzaje twórczości literackiej . Rozwój prasy angielskiej wiąże się ściśle z nazwiskami Richarda Steele'a (1672—1729) i Josepha Addisona (1672—1719). jako „The Spectator" w 1711 r. Josepha Addisona.). Była to głównie zasługa przyjaciela Steele'a. który po dwóch latach przestał wychodzić. rozwoju handlu. umiejętnie wykorzystujących na swoją korzyść niepopularność Stuartów i ich zwolenników. Pod koniec XVII w. podał się on do dymisji wraz z całym gabinetem. syna Jakuba II. Od niego też datuje się zasada jedności opinii w obrębie gabinetu. Od czasów Roberta Walpole'a datuje się jeszcze jeden ważny precedens konstytucyjny: w 1742 r.w posiedzeniach Tajnej Rady. Nadzieje na powrót Stuartów łączyli z polityką profrancuską. stanowiącego pierwowzór urzędu premiera. tolerancji religijnej i rozwoju protestantyzmu. którzy całkowicie usunęli stopniowo torysów od udziału w administracji. trwały w Anglii rządy wigów. które wzbogaciło się i zdobyło znaczenie w ciągu XVII w. Od czasu Walpole'a tylko premier posiadał bezpośredni dostęp do króla. burżuazję i szlachtę. przedłużał kadencję Parlamentu z 3 do 7 lat. W tym samym czasie torysi byli zwolennikami silnej władzy królewskiej i kościoła anglikańskiego. jak i religijnym. Za jego kadencji Parlament poprzez gabinet uzyskał całkowitą przewagę nad królem. Wydany przez nich Akt siedmioletni (Septennial Act) w 1716r. która za Tudorów i Stuartów była organem doradczym przy królu. w którym na czele gabinetu przez długie lata (1721—1742) stał przywódca wigów Robert Walpole (1676—1745). polityki antyfrancuskiej. skupiający w swym ręku najwyższą władzę w zarządzie państwa. ostrego kursu w stosunku do katolików i nonkonformistów. Od wstąpienia na tron Jerzego I aż do objęcia korony przez Jerzego III w 1760 r. partia wigów skupiała raczej klasy awansujące pod względem znaczenia społecznego i zasobności. . przewagi Parlamentu. w zasadę konstytucyjną. stanowiąc niejako pośrednika pomiędzy monarchą a rządem. Reprezentowali konserwatywne tendencje zarówno w sensie społecznym. Nieudane powstanie zwolenników Jakuba. element nowożytnych rządów konstytucyjnych. w Szkocji w 1715 r. Umocniło przewagę wigów. gdy Izba Gmin przestała popierać jego politykę. tzw. W rozwoju systemu rządów gabinetowych w Anglii szczególnie ważne znaczenie miał okres. Okoliczności te przyczyniły się do powstania poważnego precedensu konstytucyjnego: Tajna Rada zbierała się odtąd bez króla i posiadała swego przewodniczącego. gabinet ministrów pozostał całkowicie uzależniony od Parlamentu. przekształciła się na początku XVIII w. Wytworzyło się w ten sposób poczucie solidarnej odpowiedzialności członków gabinetu i powstała solidarnie odpowiedzialna rada ministrów. Wykształcił się wówczas ostatecznie urząd premiera jako przywódcy partii mającej większość w Parlamencie i przewodniczącego rządu. w niezależny od króla gabinet ministrów. Będąc niezależny od króla. Wigowie byli zwolennikami ograniczonej władzy króla. Praktykowany już dawniej sporadycznie zwyczaj powoływania przez króla ministrów z partii posiadającej większość w Parlamencie przemienił się na początku XVIII w. Przywódcami wigów byli w tym czasie przede wszystkim przedstawiciele bogatego ziemiaństwa. Tajna Rada. ułatwiając wigom umocnienie wpływów politycznych.jakobitów. której funkcje i tak już znacznie wzrosły za jego poprzedników. W XVIII w. różnice pomiędzy obu partiami znacznie się zatarły i już w czasie przewrotu 1688 r. torysi współdziałali z wigami przy obaleniu Jakuba II. Mimo malejących stopniowo różnic programowych obie partie rozwijały się, przybierając w ciągu XVIII w. formę stałych organizacji. Rozwinęły się one w obu Izbach Parlamentu, gdzie wprowadzono już zasadę dyscypliny partyjnej w głosowaniu, rozbudowały swoją działalność na terenie coraz większej liczby miast i hrabstw. Obie partie wyrażały interesy klas rządzących, a jeśli mimo niewielkich nieraz różnic programowych utrzymywały się jako odrębne ugrupowania polityczne, stale ze sobą rywalizujące i toczące ostrą walkę, to wytłumaczenie tego faktu znajdujemy w konkurencji i rywalizacji wewnątrz tych klas. Powstanie gabinetu oraz zorganizowanie stronnictw politycznych umożliwiło funkcjonowanie rządów parlamentarnych, polegających na tym, że król musiał mianować premierem przywódcę (leader) tej partii, która posiadała przewagę w Izbie Gmin. Odpowiedzialność polityczna ministrów przed Izbą niższą (m.in. prawo interpelacji i wyrażania votum nieufności) umożliwiła Izbie Gmin ciągłą kontrolę nad rządem, który stał się w istocie rzecznikiem większości Parlamentu. W ciągu XVIII w. utrwaliła się też w Anglii zasada nieodpowiedzialności króla, polegająca na tym, że żaden akt z podpisem monarchy nie miał mocy prawnej, jeśli nie został opatrzony podpisem odpowiedniego ministra (tzw. kontrasygnata). W ciągu XVIII w, znacznemu rozszerzeniu uległo pojęcie Korony, która przestała być utożsamiana Jedynie z osobą panującego, lecz oznaczała króla i rząd. Do wzrostu znaczenia gabinetu przyczyniła się również rezygnacja monarchów angielskich z prawa weta, które po raz ostatni w dziejach kraju zastosowała królowa Anna w 1707 r. Parlament angielski XVIII w. był reprezentacją najzamożniejszych tylko klas społecznych, właścicieli ziemskich i bogatego mieszczaństwa. W połowie tego stulecia na ogólną liczbę około 6 min ludności zaledwie 150 tyś. posiadało prawa wyborcze. Prawie połowa posłów do Parlamentu była wybierana przez tzw. „zgniłe miasteczka", małe i słabo zaludnione osady, które wysuwały z reguły na posłów wielkich posiadaczy, od których ekonomicznie zależały. Równocześnie nowe, szybko powstające, od połowy XVIII w. rozwinięte miasta przemysłowe (Leeds, Manchester, Birmingham i in.) pozbawione były całkowite bądź miały nieproporcjonalnie mało mandatów poselskich w stosunku do niektórych hrabstw. Dość powiedzieć, że 900-tysięczny Londyn wybierał pod koniec XVIII w. tylko 4 postów, gdy słabo zaludnione hrabstwo Kornwalii (ok. 165 tyś. ludności) wysyłało aż 44 posłów. Mandaty poselskie można było zresztą kupować właśnie przede wszystkim w tych „zgniłych miasteczkach", co prowadziło do korupcji i przekupstwa. Długa siedmioletnia kadencja Parlamentu przyczyniła się ponadto do uniezależnienia się partii politycznych od wyborców. Cały system polityczny reprezentujący jedynie interesy klas posiadających, stał na straży oligarchicznych rządów arystokracji i burżuazji. Struktura społeczna Parlamentu angielskiego w XVIII w. była wykładnikiem stosunków politycznych panujących na wyspie w tym okresie, poprzedzającym bezpośrednio przewrót przemysłowy w Anglii. Jedną z ważniejszych przesłanek przewrotu (zagadnienie to zostanie omówione w następnym rozdziale) była rewolucja agrarna. Mimo dosyć radykalnych postulatów levelle-rów i diggerów angielska rewolucja burżuazyjna nie rozwiązała kwestii agrarnej. Akty z 1646 i 1656 r. oraz z 1660 r. zwalniały wielkich posiadaczy od wszelkich feudalnych obowiązków w stosunku do państwa, przekształcając feudalne posiadłości ziemskie w całkowicie burżuazyjna własność. Przewrót z 1688 r. sprzyjał masowemu przechodzeniu ziemi koronnej w ręce arystokracji ziemiańskiej należącej do partii wigów oraz w posiadanie bogatych londyńskich kupców i bankierów. W tych warunkach rozwijał się proces wywłaszczania chłopów i około połowy XVIII w. całkowicie zanikło w Anglii chłopstwo jako klasa. Jego miejsce zajęli farmerzy i robotnicy rolni. Wynikiem rewolucji agrarnej był rozwój kapitalistycznego farmerstwa. W XVIII w. landlordowie nie zajmowali się na ogół osobiście prowadzeniem gospodarstwa, lecz oddawali ziemię w długoterminową dzierżawę wielkim farmerom-dzierżawcom. Farmy takie stawały się przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, opartymi na pracy znacznej liczby najemnych robotników rolnych, udoskonalonych narzędziach oraz rozwiniętych metodach uprawy ziemi i hodowli bydła. Innym ważnym skutkiem rewolucji agrarnej było zaopatrzenie rosnącego przemysłu w siłę roboczą, zwolnioną na skutek wywłaszczania chłopstwa. Wywłaszczeni z ziemi chłopi szli do miast, tworząc rezerwową armię pracy, spośród której rekrutowały się kadry stałych robotników manufakturowych i fabrycznych. Również i na terenie miast zaznaczyła się tendencja do ostrego rozwarstwienia społecznego, pogarszania się sytuacji rzemieślników i robotników podporządkowanych zamożnemu kupiectwu. Wielcy kupcy niewiele różnili się już w tym czasie pod względem zwyczajów od arystokracji ziemiańskiej. Posiadali również wielkie majątki ziemskie, które podnosiły ich prestiż społeczny i umożliwiały ich dzieciom zawieranie związków małżeńskich z potomkami arystokracji. Kontrolowali Bank Angielski i działalność spółek handlowych, wywierali wpływy polityczne, mając ścisłe powiązania finansowe z rządem. Ustępowało im znacznie bogactwem średniozamożne kupiectwo, nastawione z reguły purytańsko i popierające wigów, zwalczające monopole wielkich kompanii ograniczających wolność handlu. Rzemieślnicy stanowili swego rodzaju pomost pomiędzy bogatą a ubogą ludnością Anglii tego okresu. Pracowali 14 godzin na dobę za skromne wynagrodzenie, które tylko w połączeniu z zarobkami ich żon i dzieci dawało wystarczające utrzymanie. Fluktuacje cen i kryzys występujący w różnych działach produkcji, rozkład cechów, wzrost oligarchii kupieckiej — wszystko to pogarszało sytuację rzemieślników na progu omówionej niżej rewolucji przemysłowej. Na samym spodzie hierarchii społecznej w miastach angielskich tego okresu znajdowała się masa ludności utrzymującej się tylko z pracy najemnej, pozbawiona stałych dochodów i praw politycznych, niedożywiona i pokrzywdzona, żyjąca w fatalnych warunkach sanitarnych i padająca najłatwiej ofiarą częstych wówczas epidemii. W pierwszej połowie XVIII w., zanim rewolucja przemysłowa uczyniła z Anglii najpotężniejszy kraj przemysłowy na świecie, handel stanowił nadal słowne źródło bogactwa kraju. Swym zasięgiem obejmował on znaczną część wymiany światowej i w coraz większym stopniu przynosił zysk nie tylko dzięki wywozowi własnych wyrobów za granicę, ale pośrednictwu w handlu światowym, zwłaszcza kolonialnym. Maksyma, że handel daje bogactwo — bogactwo daje potęgę i władzę, stawała się powszechną dewizą angielskiej polityki epoki wczesnego kapitalizmu. Do rozwoju handlu zagranicznego Anglii w pierwszej połowie XVIII w. przyczyniała się polityka Roberta Walpole'a, który zreformował system celny faworyzując eksport wyrobów przemysłowych, dbał o rozbudowę floty i stwarzał korzystne warunki rozwoju gospodarczego kraju zgodnie z panującymi wówczas zasadami doktryny merkantylistycznej. POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII , ZA JERZEGO I I JERZEGO II (1714—1760) W okresie panowania Jerzego I i na początku rządów Jerzego II wigowie prowadzili pomyślną dla Anglii politykę zagraniczną, angażując się w sposób raczej umiarkowany w konflikty europejskie. W ostatnim dwudziestoleciu Jerzego II Anglia prowadziła bardziej aktywną politykę zagraniczną, zarówno w Europie, jak i w innych częściach świata. Za rządów Jerzego I i na początku panowania Jerzego II dwaj zwłaszcza ministrowie byli duszą polityki zagranicznej Anglii: James Stanhope (1675— — 1721) i Robert Walpole. Lord Stanhope starał się za pomocą całego systemu sojuszy i porozumień utrzymać pokój w Europie i zapewnić stabilizację dynastii Hanowerskiej. W 1716 r. zawarła Anglia z Austrią traktat westminsterski, a następnie podobny układ z Francją, zamieniony na czwórprzymierze po przystąpieniu do niego w 1718 r. Holandii. Celem tego porozumienia było niedopuszczenie do naruszenia pokoju przez Hiszpanię. Akcja statków brytyjskich doprowadziła do zniszczenia floty hiszpańskiej na Morzu Śródziemnym, a pokój w Madrycie z 1721 r. gwarantował dawne polityczne i gospodarcze układy. Silna pozycja wigów została przejściowo osłabiona w 1720 r. przez krach giełdowy spowodowany spekulacyjną działalnością Kompanii Mórz Południowych (South Sea Company). Założona w 1711 r. i wyposażona w przywilej zakładania fortec i utrzymywania wojska, prowadziła pomyślną wymianę z Ameryką Południową, zwłaszcza od czasu pokoju w Utrechcie z 1713 r., który dawał Anglii monopol na handel niewolnikami z hiszpańskimi Indiami Zachodnimi oraz prawo wysyłania statków handlowych do Hiszpańskich kolonu w Ameryce Południowej. W 1720 r. Parlament przyznał Kompanii Mórz Południowych monopol na handel z Ameryką Południową w zamian za jej propozycję pokrycia długu państwowego. Spekulacje akcjami doprowadziły do krachu na giełdzie, dużych strat wielu akcjonariuszy, wykrycia nadużyć i przekupstwa wysokich urzędników państwowych. W konsekwencji gabinet wigowski musiał ulec reorganizacji i na jego czele stanął w 1721 r. Robert Walpole, któremu wigowie zawdzięczali stabilizację swych rządów gabinetowych, a Anglia korzystną politykę zagraniczną. Myślą przewodnią polityki Walpole’a było utrzymanie w Europie równowagi sił i pokoju przez sojusz z Francją i zapobieganie ekspansji William Pitt Starszy Hiszpanii. Stopniowo jednak polityka Roberta Walpole'a stawała się coraz mniej popularna, w miarę jak bardziej zdecydowanej akcji wymagały konflikty z Hiszpanią. Ostatecznie pod naciskiem opozycji torysów, a nawet części wigów, Walpole był zmuszony wypowiedzieć w 1739 r. wojnę Hiszpanii, która w 1740 r. przemieniła się w wojnę o sukcesję austriacką. W czasie wyborów parlamentarnych uzyskał Walpole tak małą większość, że w 1742 r. podał się do dymisji. Nowym kierownikiem angielskiej polityki zagranicznej został Henryk Pelham (1695—1754) Jeden ze współpracowników i zwolenników Roberta Walpole'a. Rozpoczęta przez Anglię w 1739 r. wojna z Hiszpanią wynikała przede wszystkim z angielskiej polityki kolonialnej i została wywołana m.in. dążeniami angielskich kupców do utrzymania w swoim ręku handlu niewolnikami murzyńskimi w Indiach Zachodnich oraz zdobycia monopolu na zachodnioindyjskim rynku. Najbardziej zacięte walki o kolonie rozgrywała Anglia w czasie wielkich europejskich wojen z połowy XVIII w., wojny o sukcesję austriacką (1740—1748), w której Anglia wystąpiła przeciw Francji i Prusom w sojuszu z Austrią, oraz wojny siedmioletniej (1756—1763), prowadzonej przez Wielką Brytanię przeciwko Francji i Austrii w sojuszu z Prusami. Pokój kończący w 1748 r. pierwszą z tych wojen dał Anglii korzyści w handlu z Indiami Zachodnimi i przedłużał jej przywilej na handel niewolnikami. Faktycznie jednak w obu tych wojnach głównym przeciwnikiem Wielkiej Brytanii była Francja i do walki z nią gromadził Pelham fundusze i siły morskie. Głównym organizatorem i duszą wojen z Francją był drugi po Robercie Walpole wybitny przywódca wigów, William Pitt Starszy (1708—1778), późniejszy lord Chatham, który w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w. kilkakrotnie wchodził w skład różnych gabinetów. W wyniku wspomnianych wojen udało się Anglii w znacznym stopniu podważyć wpływy Francji w Europie, przede wszystkim zaś znacznie poszerzyć 'Robert Clive. Obraz N. Dance'a w tym czasie posiadłości kolonialne zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Azji. Polityce Williama Pitta Starszego zawdzięcza Wielka Brytania w dużym stopniu sukcesy w Ameryce Północnej, uwieńczone zdobyciem Kanady. Na początku drugiej połowy XVII w. Francuzi rozpoczęli na większą skalę kolonizację prowincji Quebec, rozszerzając następnie swą władzę na dalsze tereny. W 1713 r. utracili jednak na rzecz Anglii obszary nad Zatoką Hudsona, Nową Szkocję i Nową Fundlandię. W latach 1759—1760 udało się wojskom brytyjskim, mimo zaciętej obrony francuskiej, zająć Nową Francję, tj. Kanadę właściwą (Quebec i Ontario), przyznaną Wielkiej Brytanii ostatecznie pokojem paryskim w 1763 r. W pokoju tym odzyskała Wielka Brytania utraconą przejściowo Minorkę, musiała jednak zwrócić Hiszpanii zajętą wcześniej w czasie wojny siedmioletniej Hawanę na Kubie oraz Manilę na Filipinach. Uzyskała natomiast Senegal, wiele wysp w Indiach Zachodnich oraz dalsze korzyści w Indiach Wschodnich. Datująca się od końca XVI w. ekspansja angielska w Indiach Wschodnich, rozwijana za pośrednictwem Kompanii Wschodnioindyjskiej, doprowadziła w ciągu XVII w. do znacznego poszerzenia tam wpływów angielskich i założenia licznych fortów i faktorii (m.in. Madras, Bombaj, Kalkuta), które stopniowo przekształciły się w wielkie miasta. Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją w rywalizacji kolonialnej obu mocarstw w okresie wojny siedmioletniej doprowadziło do wyparcia wpływów francuskich w Indiach na rzecz angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Szczególną rolę w budowaniu władztwa brytyjskiego w Indiach odegrali zwłaszcza dwaj gubernatorzy Kompanii Wschodnioindyjskiej: Robert Clive i Warren Hastings. Robert Clive (1725—1774) rozpoczął w 1765 r. legalizowanie władzy kompanii w zagarniętym w 1757 r. Bengalu i Biharze, uzyskał od władcy w Delhi prawo ściągania podatków, pozostawiając Jednak administrację i władzę polityczną w rękach krajowców. W 1772 r. gubernatorem Bengalu został Warren Hastings (1732—1818). Zreorganizował on system podatkowy, na zarządców większych okręgów wyznaczył już Anglików, ustanowił sądy cywilne i karne. Siedzibą władz brytyjskich w Indiach stała się Kalkuta i w 1773 r. Hastingsa mianowano generalnym gubernatorem. W 1784 r. Indie zostały bezpośrednio podporządkowane rządowi brytyjskiemu. Angielska ekspansja w Indiach, prowadzona przez Kompanię Wschodnioindyjską, odznaczała się bezwzględnością i nieprzebieraniem w środkach. Do przeprowadzenia aneksji wykorzystywali Anglicy rozbicie polityczne Indii, wprowadzili system przymierza z książętami indyjskimi, którzy podporządkowali się politycznie Anglikom, przekazując im niekiedy część ziem w zamian za pomoc wojskową. Warto dodać, że Anglicy używali do walki w Indiach w dużym stopniu miejscowych oddziałów złożonych z krajowców (tzw. sipaje). Dokonawszy podboju prowincji bengalskiej Kompania Wschodnioindyjska zagrabiła skarbiec, ściągnęła olbrzymią kontrybucję z bengalskich feudałów i nałożyła wielki podatek na ludność. Rozwinęła system przymusowej pracy chłopów, uprawiała na szeroką skalę handel opium. Clive i Hastings różnymi nadużyciami dorobili się ogromnych majątków, byli później pociągani w Anglii do odpowiedzialności sądowej za nadużycia, zostali jednak ostatecznie uniewinnieni, doszli do wysokich tytułów i godności, a Hastingsa zaliczono w poczet najbardziej zasłużonych Anglików i pochowano w Opactwie Westminster w Londynie. W 1761 r. po ustąpieniu Pitta Starszego do władzy doszli torysi tuż na progu rządów Jerzego III (1760—1820), który objął tron po swym dziadku Jerzym II. W latach 1761—1770 aż siedmiokrotnie zmieniali się premierzy gabinetów torysowskich, od 1770 do 1782 r. na czele rządu stanął lord North, na którego kadencję przypadły ważne wydarzenia w angielskiej polityce zagranicznej, związane z rewolucją amerykańską i walką kolonii angielskich w Ameryce Północnej o niepodległość. KULTURA ANGLII W EPOCE OŚWIECENIA Wiek XVIII to w dziejach kultury europejskiej'okres Oświecenia, scharakteryzowany przez Kanta jako ,,wyjście rodzaju ludzkiego ze stanu niezawinionej niesamodzielności". Określenie to stwierdzało zasadniczą tendencję epoki, zmierzającą do poznania świata samodzielnym wysiłkiem rozumu i organizowania życia według przesłanek racjonalnych. Szybki postęp nauk przyrodniczych zainicjowany przez rewolucję naukową XVII w-, dokonaną w dużym stopniu przy udziale badaczy angielskich, doprowadził do uogólnień filozoficznych, mających na celu określenie powszechnie panującego „porządku rzeczy", który miał obejmować nie tylko przyrodę, martwą i ożywioną, ale także człowieka i jego życie społeczne. Analiza owego porządku naturalnego stała się dla filozofów Oświecenia punktem wyjścia przyrodniczego i materialistycznego spojrzenia na świat i człowieka. Filozofia i nauka angielska odegrała szczególnie ważną rolę w rozwoju myśli oświeceniowej, kształtując najwcześniej,teoretyczne przesłanki tego kierunku jeszcze przy końcu XVII w. (zwłaszcza J. Locke); Zapowiedzi Oświecenia wystąpiły w Anglii nawet dawniej, w filozofii F. Bacona i T. Hobbesa, ale poglądy obu tych myślicieli na razie się nie przyjęły i nie zostały rozpowszechnione przed wystąpieniem Locke'a. Angielscy filozofowie XVIII w. najpełniej sformułowali wówczas podstawy empiryzmu (J. Locke, A. Shaftesbury, G. Berkeley, D. Hume) i materializmu (J. Toland, D. Hartley, J. Priestley i in.), wywierając przemożny wpływ na rozwój myśli europejskiej. W pracy pt. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690 r.) próbował Locke określić źródła i granice rozumu ludzkiego. Rozwijając zasady empiryzmu uważał, że nasze pojęcia i wyobrażenia powstają wyłącznie na drodze doświadczenia i są rezultatem oddziaływania rzeczywistości na narządy zmysłowe. W poglądach na religię był Locke deistą i zwolennikiem zgodnej z rozumem „religii naturalnej" (odrzucał wiarę w objawienie). W etyce przygotował przestanki utylitaryzmu, w poglądach społecznych stał na stanowisku teorii umowy społecznej i prawa natury, przy czym w przeciwieństwie do Hobbesa wyrażał przekonanie, że pierwotnym stanem człowieka była naturalna wolność i równość. Podstawą prawa natury była dla Locke'a wolność osobista i poszanowanie własności prywatnej. Szukając miernika wartości doszedł do wniosku, że jej źródłem jest praca. Locke kreślił obraz liberalnego państwa konstytucyjnego, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw gwarantujących podstawowe prawa ochrony życia, wolności osobistej i własności. Poglądy Locke''a silnie oddziałały na kształtowanie się myśli filozoficznej, społecznej i politycznej XVIII w. Zapoczątkowały rozwój filozofii Oświecenia, przyczyniły się do umocnienia teorii o empirycznym pochodzeniu wiedzy oraz rozpowszechnienia idei tolerancji, liberalizmu i konstytucjonalizmu. Do idei Johna Locke'a nawiązali w Anglii m.in. Berkeley i Hume. George Berkeley (1685—1753), z pochodzenia Irlandczyk, duchowny kościoła angli- kańskiego, był twórcą subiektywnego idealizmu, wrogiem ateizmu i materializmu, prekursorem klasycznej ekonomii angielskiej. Idealizm filozoficzny był następnie kontynuowany przez Davida Hume^ (1711—1776). W teorii poznania nawiązywał on do empiryzmu Locke'a i Berkeleya, twierdząc, że jedynym źródłem poznania są wrażenia. Na ich podstawie powstają w umyśle ludzkim idee, między którymi panuje związek asocjacyjny. Wychodząc z empirycznych i sensualistycznych założeń, przeprowadził pierwszą w dziejach myśli krytykę pojęcia związku przyczynowego. Sceptycyzm doprowadził Hume'a do agnostycyzmu, który polegał na twierdzeniu, że dostępne są nam jedynie nasze przeżycia psychiczne. Subiektywne traktowanie doświadczenia doprowadziło go w konsekwencji do fenomenalizmu. Dążąc do określenia granic pewności poznania przygotował grunt dla pozytywizmu. W pracach z zakresu ekonomii występował przeciwko merkantylizmowi, był zwolennikiem wolnego handlu. W poglądach na społeczeństwo przeciwstawiał się teorii ,,umowy społecznej", wychodząc z założenia, że społeczeństwo powstało ze związków rodowych, poczucia sympatii oraz zrozumienia wspólnych interesów. Idealistycznego stanowiska bronił w etyce Anthony Shaftesbury (1671— — 1713), zwolennik teorii, że intencje moralne są ważniejsze niż następstwa naszych czynów. Natomiast B. Mandeville (1670—1733) przeprowadził ostrą krytykę moralności idealistycznej i filozofii Shaftesbury'ego. Spotkał się za to z atakiem ze strony F. Hutchesona (1694—1746), kontynuatora idealistycznego nurtu w etyce. Wiązał on, podobnie jak i Shaftesbury, etykę z estetyką, uważając poczucie estetyczne za wrodzone, tak samo jak i poczucie etyczne. Wśród materialistów angielskich XVIII w. najważniejsze miejsce zajmuje Joseph Priestley (1733—1804), wszechstronny uczony, członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie, filozof, chemik i pisarz, gorący obrońca rewolucji francuskiej i autor traktatu, w którym przyznawał narodowi prawo do powstania i obalenia tyranów. Odkryciem tlenu w 1774 r. zapoczątkował rozwój nowoczesnej chemii. Dowodził, że materia jest aktywną substancją, był zwolennikiem determinizmu. Wybitnym chemikiem angielskim był również Henry Cavendish (1731— —1810) i Joseph Black (1728—1799), z których pierwszy stwierdził, że woda jest związkiem chemicznym, a drugi odkrył dwutlenek węgla, Rozwój astronomii i fizyki odbywał się w XVIII w. pod wpływem odkryć Newtona i jego mechaniki. W astronomii szczególnie ważne miejsce zajął James Bradley (1692—1762), członek Towarzystwa Królewskiego i dyrektor obserwatorium w Greenwich. Dokonał on jednego z najdonioślejszych odkryć w astronomii gwiazd stałych, ich tzw. aberracji. Odkrył też wahania osi ziemskiej. William Herschel (1738—1822) był tym astronomem brytyjskim, któremu przypadła sława dwukrotnego rozszerzenia obszaru badań astronomicznych. Odkrył planetę Uran, stworzył podstawy astronomii gwiazdowej, podał model budowy galaktyki itd. Rozwój fizyki i chemii umożliwił Jamesowi Wattowi (1736—1819) skons- Foedera. (wyd. ujętą w aspekcie społecznym. co stanowiło jedną z technicznych przesłanek rewolucji przemysłowej (por. mająca również wysoką rangę jako dzieło literackie. podkreślał. autor ośmiotomowej Historii Anglii od inwazji Juliusza Cezara do rewolucji z 1688 r. że praca. że rozwijający się chrystianizm był jedną z przyczyn upadku Rzymu. chociaż pogląd. autor Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego (wyd. lecz dał szeroką i oryginalną syntezę dziejów cesarstwa. Poglądy Smitha. bardzo pomyślnych dla .). dzieła obejmującego dzieje cesarstwa od śmierci Marka Aureliusza w 190 r. które głęboko nurtowały zarówno jego poprzedników. w 1754 r. Dzieło Gibbona ma w historiografii angielskiej opinię klasycznego. napisana z dużą erudycją i znajomością źródeł. Gdy merkantyliści uważali za źródło bogactwa wymianę. W angielskiej historiografii XVIII w. wystąpiły silne tendencje racjonalistyczne i dydaktyczne. był Edward Gibbon (l 737— 1794). wśród których najważniejsza jest dwudziestoto-mowa edycja dokumentów pt. jednej z najwspanialszych pod względem artystycznym książek historycznych o imponującej konstrukcji i pięknej narracji. ale ponadto postawił wiele problemów w sposób oryginalny i nowy. opracowana przez T. Jednym z najbardziej poczytnych historyków angielskich tego stulecia był wielki filozof David Hume. Wysokie walory stylu i formy oraz sposób relacjonowania faktów zjednały mu ogromne uznanie czytelników i specjalistów. ekonomicznym i kulturalnym. W Anglii podjęto w tym stuleciu kilka poważnych wydawnictw źródeł historycznych. wywołał ostre protesty. następny rozdział). Podobny walor literacki miały dzieła historyka szkockiego Williama Robertsona (1721—1793). Gibbon opierał się na licznych źródłach historycznych i nie ograniczał się do spraw politycznomilitarnych. do upadku Konstantynopola w 1453 r. Jako jeden z pierwszych starał się on sformułować obiektywne prawa rządzące całokształtem zjawisk gospodarczych. zwłaszcza jego historia Szkocji w XVI w.truowanie maszyny parowej. w 1776— 1788). zainstalowanej w jednej z kopalń w Kornwalii. W literaturze angielskiej po czasach królowej Anny. „ojca ekonomii politycznej". twórcy klasycznej brytyjskiej liberalnej szkoły ekonomii politycznej. że szybki rozwój i osiągnięcia materialne burżuazji angielskiej stały się źródłem teoretycznej refleksji Adama Smitha (1723—1790).. Rymera i R. Sandersona. miały ogromne znaczenie dla rozwoju myśli ekonomicznej. a nie przyroda jest w produkcji źródłem wartości i miarą wartości. Największym historykiem angielskim XVIII w. jak i współczesnych. Smith dostrzegł ścisły związek między wymianą i produkcją. Nie tylko uporządkował on i usystematyzował zagadnienia. Przechodząc do nauk humanistycznych należy zauważyć. wyrażone w książce Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów (1776 r.). Mimo licznych błędów i słabej znajomości źródeł praca ta posiadała znaczenie jako pierwsza zakreślona na szeroką skalę historia Anglii. Natomiast Laurence Sterne (1713—1768) dokonał w powieści interesujących eksperymentów formalnych.). po wprowadzeniu przez Roberta Walpole'a cenzury teatralnej w 1737 r. Później. dla której XVIII w. Goidsmith (1728—1774). Wybitnym przedstawicielem tego gatunku literackiego był Samuel Richardson (1689—1761). napisana przez jego przyjaciela i sekretarza Jamesa Boswella w 1791 r. w tym również i autorem jednej słynnej powieści. słownik języka angielskiego. a największą poczytność miała przede wszystkim powieść. Historia życia Tama Jonesa wyróżnia się dosadnym realizmem obyczajowym. opatrzone przez Johnsona wstępem. Johnson nie należał wprawdzie do najwybitniejszych twórców epoki. Peregrine Piekle i in. rozsadzających tradycyjną strukturę narracji. Angielskimi koryfeuszami powieści byli Fielding i Smollett. Fielding poświęcił się twórczości prozatorskiej. wymowy i pisowni. jeden z naj świetniej szych twórców powieści psychologicznej. którego imieniem oznaczają nawet historycy literatury angielskiej okres 1742—1780. zapewniając ich autorowi rolę jednego z głównych twórców europejskiego sentymentalizmu (Życie i myśli 3W Pana Tristrama Skandy i in.).. oraz biografie 52 poetów angielskich z XVII—XVIII w. żywiołowym komizmem i świetną konstrukcją. Rozwinęło się w tym okresie znacznie czytelnictwo. tworząc satyryczne komedie. normatywny słownik znaczeń.otaczanych mecenatem pisarzy. autor takich powieści.in. ale nadawał ton życiu umysłowemu dzięki swej wielkiej uczoności i osobistemu urokowi. który wywarł ogromny wpływ i miał poważne znaczenie. Duże wartości satyryczno-społeczne mają również i inne powieści Fieldinga. Jego Wikary z Wakefieid jest mieszaniną humoru oraz sentymentalizmu i należy do klasycznych utworów literatury angielskiej. Wszechstronnym twórcą. był w Anglii erą bujnego rozkwitu. Clarissa i innych. jedna z najwspanialszych biografii w języku angielskim. . m. był O. Wprowadzając subiektywizm i liryzm do powieści angielskiej oddziałał Sterne i na poezję romantyczną. pt. która zapewniła mu pozycję jednego z najwybitniejszych twórców realistycznej powieści nowożytnej. Amelia czy też Dzieje wielkiego Jonathana Wilda. W zakresie krytyki poczesne miejsce ma monumentalne wydanie dzieł Szekspira. parodystyczne burleski i farsy o silnie podkreślonym charakterze obyczajowym i politycznym. Dużo większą sławę od jego oryginalnych prób literackich przyniósł mu wydany w 1755 r. jak Pamela. Do utrwalenia sławy Johnsona przyczyniła się w niemałym stopniu jego biografia. Henry Fielding (1707—1754) rozpoczął działalność pisarską od dramatu. Podobny gatunek powieści awanturniczej uprawiał Tobias Smollett (1721— 1771). Żywot doktora Samuela Johnsona. Utwory jego odznaczają się subtelną psychologią i żywiołowym humorem. Postacią szczególnie wpływową w angielskim życiu literackim okresu 0świecenia był dr Samuel Johnson (1709—1784). Irlandczyk z pochodzenia. którzy prowadząc życie cyganerii dawali się wyzyskiwać przez wydawców. nastał okres trudniejszy dla ludzi pióra. również autor powieści marynistycznych {Roderick Rondom. o prostych i monumentalnych bryłach. o nieregularnym. Steele.). Podejmował również tematykę historyczną i religijną. Johnson) oraz klasycznej komedii satyrycznoobyczajowej (zwłaszcza błyskotliwe sztuki Richarda Sheridana. łączący w swych obrazach lekkość i elegancję portretów van Dycka. David Garnek (1717—1779). naturalnym układzie. przeciwstawiając się założeniom barokowego stylu ogrodowego. lecz aktor.. Jako pejzażysta wzorował się na malarstwie holenderskim XVII w. tragedii klasycystycznej (J. J. ojca i syna. choć z drugiej strony posuwał się w swych adaptacjach do dużych dowolności. jak Castle Howard czy Blenheim Pałace. Lilio). licznych portretów grupowych i indywidualnych. w architekturze i dekoracji wnętrz dominował neoklasycyzm. Styl ten rozpowszechnił się w Europie w XVIII i XIX w. technikę światła i cienia Rembrandta z miękkością Rubensa i kolorytem Tycjana. Kent i W. Jonesa i C. G. malarz i teoretyk sztuki.. który charakteryzowała sztuczność i zniekształcenie naturalnych form przyrody. W tym okresie duże znaczenie miała też sztuka ogrodowa. twórca pejzaży i scen rodzajowych. Chambers stali się twórcami tzw. krajobrazowego ogrodu angielskiego. Wrena. twórca małych scenek rodzajowych. który oczyścił teksty Szekspira i pisarzy mu współczesnych z naleciałości siedemnastowiecznych. wykonanych według własnych obrazów. W portretach Gainsborougha znalazła doskonały wyraz uroda kobiety angielskiej. słynny zwłaszcza jako odtwórca głównych ról w dramatach Szekspira. w wiejskich pałacykach. Wprowadzone jeszcze w XVII w. wybitny inscenizator. W. W XVIII w. W dziedzinie architektury utrzymywały się w XVIII w. Mistrzem portretu angielskiego w drugiej połowie XVIII w. odznaczających się swobodną techniką malarską i bogatą kolorystyką. nadal klasyczne formy antyczne i palladiańskie. Szkoła obmowy z 1777 r. Wpływ baroku zaznaczył się w Anglii tylko przelotnie w architekturze pałacowej stylu królowej Anny. Największe uznanie zdobył mu cykl miedziorytów. Gibbsa i obu Johnów Wood. Od połowy XVIII w. którego głównymi przedstawicielami byli bracia Adam. w których z ironią i humorem krytykował odstępstwa od zasad moralności mieszczańskiej. rozwinęła się angielska narodowa szkoła malarska i osiągnęła największy rozwkit w portrecie i pejzażu. Wybitnymi portrecistami . rozwinięte przez Richarda Boyle (lord Burlington). Thomas Gainsborough (1727—1788). Kenta. inspirowanych tematyką teatralną. S. Pierwszym wielkim malarzem był William Hogarth (1697—1764). przez I. był nie autor. Największą jednak postacią angielskiego teatru XVIII w. znajdujące zastosowanie w budowlach reprezentacyjnych.Dramat angielski drugiej potowy XVIII w. Addison. sakralnych i użytkowych. a W. np. był Joshua Reynolds (1723—1792). rozwijał się w obrębie sprzecznych nurtów sentymentalnego dramatu mieszczańskiego (R. z kolumnowymi portykami i umiarkowaną dekoracją. Od wzorów van Dycka zależny był również w pewnym stopniu inny angielski portrecista XVIII w. zostały w XVIII w. dzięki ogromnym zyskom płynącym z handlu z europejskimi i pozaeuropejskimi krajami. F. zwana stąd szkołą wirginalistów (W.angielskimi XVIII w. Jego oratoria i hymny religijne stały się ucieleśnieniem ducha muzyki angielskiej i stworzyły żywą do dzisiaj tradycję przejawiającą się w zamiłowaniu do muzyki wokalnej. opery włoskiej powstał wówczas popularny typ ludowej opery. Rewolucja agrarna dała kapitałowi rezerwową armię . Okresem szczególnego rozkwitu była dla muzyki angielskiej epoka. Morley. WIELKA BRYTANIA W DOBIE REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I FRANCUSKIEJ ORAZ WOJEN NAPOLEOŃSKICH (1760—1815) POCZĄTKI REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ W DRUGIEJ połowie XVIII w. nagromadzonymi przez długi już okres esploatacji kolonii. Istniały już w Anglii wszelkie warunki do powstania wielkiej produkcji kapitalistycznej. W operze Dydona i Eneasz dał on wzór angielskiej operze narodowej. Lawrence i inni. X. której trwałym dziełem stała się Opera żebracza. opera balladowa. Henryk Purcell. G. Morland. Ogromne znaczenie dla angielskiej kultury muzycznej miał pobyt w Londynie G. Na przełomie XVI ł XVII w. Romney. byli również G. działała tam też w tym czasie grupa kompozytorów piszących wybitne utwory na wirginał. Mniej wybitnych nazwisk posiada angielska muzyka XVIII w. Haendla. J. Bryd. T. w której tworzył wspomniany już najwybitniejszy angielski kompozytor dawniejszy. złożona z partii śpiewanych i dialogów. Wielcy kupcy i przedsiębiorcy dysponowali poważnymi kapitałami. Obok rozpowszechnionej w Londynie w XVIII w. rozwinęła się w Anglii twórczość madrygałowa. T. Buli i inni). nie podlegał reglamentacji rządowej. Wynalazek ten przyjął się dopiero po 20 latach. tkacz i cieśla z zawodu. zrujnowanych przez hurtowników-nakładców i rozwój manufaktur. zmieniające kierunek ruchu za pociągnięciem sznurka przymocowanego do pedału. którą nazwał od imienia swej córki „Jenny". wraz ze skonstruowaną przez Ryszarda Arkwrighta wodną maszyną. James Hargreaves. stanowiącą dalszy ważny etap w rewolucji przemysłowej XVIII w. Przędzalnicy nie mogli nadążyć z produkcją przędzy i zapotrzebowanie na nią skłoniło kapitalistów angielskich do poszukiwania nowych udoskonaleń technicznych również i w przędzalnictwie. zwłaszcza ze strony masowo importowanych do Anglii tkanin indyjskich. stanowiącego w porównaniu np. Czółenko Kaya. a z drugiej strony był szczególnie narażony na konkurencję zagraniczną. przekładanego mechanicznie za pomocą sznura. zastępując ją potężną siłą wodną. W odpowiedzi na tę odezwę skonstruował w 1765 r. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii od przemysłu bawełnianego. Wynalazek Hargreavesa został opatentowany w 1769 r. tzw. Tkacz. rekrutujących się z wyzutych z ziemi chałupników. Maszyna zastąpiła wielką liczbę dawnych rzemieślników pracujących przy jednym wrzecionie. Pierwszym ważnym udoskonaleniem w angielskim przemyśle bawełnianym było wynalezienie przez mechanika Johna Kaya w 1733 r. rewolucjonizując przemysł bawełniany. Dzięki temu powstała potrzeba wynalezienia przyrządów i maszyn zdolnych do wykonywania w sposób szybszy i doskonalszy tych czynności. usunęło to ograniczenie produkcyjne i podwoiło tempo pracy. mechaniczną przędzarkę. o napędzie podobnym do dawnych młynów wodnych. brytyjskie Towarzystwo Popierania Sztuki i Przemysłu wydało specjalną odezwę. samodzielnych dawniej rzemieślników. Nowa maszyna. w której obiecywało nagrodę za wynalezienie mechanicznej maszyny przędzalniczej. Przemysł bawełniany nie był zorganizowany w cechy. mógł dotychczas wykonywać tkaninę o szerokości nie większej niż rozpiętość swych ramion.pozbawionych własności proletariuszy. W tej dziedzinie więc szczególnie ostro dała się odczuć potrzeba wynalazków technicznych w interesie własnej produkcji angielskiej.. . Manufaktura uprościła proces produkcji rozbijając go na poszczególne etapy i sprowadzając je do najprostszych i jednolitych czynności. który musiał sam przekładać czółenko ręką. Gdy na „Jenny" chałupnik mógł pracować w swej izbie. Za pomocą tej przędzarki można było pracować równocześnie na 18 wrzecionach. co stanowiło ogromny skok w rozwoju produkcji przędzalniczej. wodna maszyna Arkwrighta wymagała tuż znacznej koncentracji produkcji i stała się pierwowzorem wszystkich fabryk włókienniczych. Rozwinięty techniczny podział pracy w manufakturach był niezbędnym etapem na drodze do produkcji maszynowej. ruchomego czółenka. chociaż jeszcze nadal poruszana była siłą ludzką. . W 1761 r. z sukiennictwem stosunkowo nową gałąź wytwórczości. uniezależniała proces produkcji od siły ludzkiej.ramą wodną". ogromnie przyspieszyła proces produkcyjny. W związku z tymi procesami bardzo poważnie wzrósł procent ludności miejskiej w stosunku do wiejskiej. mechanizacja zaczęła też przenikać do przędzalnictwa wełny. umożliwiających rozwinięcie wielkiego przemysłu metalurgicznego. uniezależniając przemysł od warunków naturalnych. do ponad 10 min ton pod koniec XVIII w. w okręgach szybko rozwijającego się przemysłu fabrycznego. Derby wynalazł metodę wykorzystywania węgla kamiennego przy wytopie surówki. która zastąpiła energię wodną. Cort odkryli metodę uzyskiwania wysokich temperatur. w której zastosowano napęd parowy. W związku z rozwojem wielkiego przemysłu poważnie zmieniła się geografia gospodarcza Anglii. łączącą zalety obu poprzedniczek. zwiększając 40-krotnie produkcję w tej dziedzinie. Mechaniczny warsztat tkacki został wynaleziony w 1786 r. Samuel Crompton skonstruował nową maszynę przędzalniczą. a ponieważ powstała ze skrzyżowania Jenny" i „ramy wodnej". przez Edmunda Cartwrighta. W XVIII w. ludność miejska wynosiła ok. 43%. ton w 1720 r. A. W 1735 r. a w latach czterdziestych XIX w. ton w 1802 r. już ok. jaką dawniej wytwarzał w ciągu 180 godzin..„Jenny" i „rama wodna" to dopiero początek całej serii wynalazków leżących u podstaw rewolucji przemysłowej w Anglii. nazwano ją „mułem". Jednocześnie zaczęto stosować napęd parowy w przemyśle włókienniczym i metalurgicznym. Gdy w 1769 r. W 1800 r. Huntsman i H. 75% całej ludności Wielkiej Brytanii. a drugi na tzw. obecnie zaczęła się rozwijać w sposób gwałtowny północ. produkowała ona cienką. Produkcja surówki wzrosła z 18 tyś. na początku XIX w. Dalszym wynalazkiem mającym podstawowe znaczenie dla rewolucji przemysłowej była skonstruowana przez Jamesa Watta maszyna parowa. 66%. Watt uzyskał patent na maszynę parową już w 1769 r. Liverpool. wydobycie węgla z 5 min ton w 1750 r. Birmingham i inne.. W 1779 r. Zastosowanie nowych maszyn przędzalniczych spowodowało zacofanie tkactwa w stosunku do przędzalnictwa i wywołało pilną potrzebę skonstruowania także i warsztatów tkackich. Robotnik pracował na mule" z łatwością na 30—50 wrzecionach i w ciągu godziny produkował taką ilość przędzy. obok wprowadzenia maszyn do angielskiego przemysłu dokonano i innych ważnych wynalazków. jak Manchester. B. Pod koniec XVIII w. silną nić. Gdy przed rewolucją przemysłową najgęściej zaludnioną i najlepiej rozwiniętą pod względem gospodarczym była tradycyjnie południowowschodnia część Anglii z Londynem na czele. co umożliwiło otrzymywanie surówki żelaza i stali. w pobliżu złóż węgla kamiennego i żelaza powstawały nowe centra przemysłowe. W tymże roku wybudowano pierwszą fabrykę przędzalniczą. . maszynę parową o podwójnym działaniu w 1784 r. było już w Anglii ponad 100 mechanicznych przędzalni bawełny. do 250 tyś. ok. Na północy. . . 900 tyś. Istotne zmiany zachodziły w XVIII w.5 min mieszkańców. na czoło wysunęły się po Londynie: Birmingham. zwiększyła się o 2. udział ich wyniósł już tylko ok. Szczególnie silnie rosło znaczenie innych — poza wełnianymi — tekstyliów. a więc w ciągu 150 lat wzrosła zaledwie o 1. ołów. liczące pod koniec XVIII w. jak bawełniane. mieszkańców. Na podstawie niepełnych danych (problem jest kontrowersyjny) można przyjąć. Natomiast w okresie zaledwie 50 lat. 9 min osób. w 1650 r. Francji (26 min). Wirtembergii). w 1700 r. Najgęściej zaludnione obszary Anglii leżały na południu (Middlesex. Austrii (28 min). przeważały w eksporcie gotowe wyroby wełniane. Pod koniec XVIII w. mieszkańców i zawdzięczające swój szybki rozwój rewolucji przemysłowej (pod koniec XVIII w. o tyle w końcu XVIII w. brązu i żelaza. Ich kierunek określały głównie tendencje wzrostu udziału surowców oraz względnego spadku wyrobów gotowych. że w okresie poprzedzającym przewrót przemysłowy ludność Anglii wzrastała dosyć równomiernie i liczyła wraz z Walią: w 1600 r. osiągając ok. z którego pochodzi pierwszy spis ludności. w 1750 r. Anglia należała już w tym czasie do najgęściej zamieszkanych krajów Europy (ok. Gloucestershire. 5 min.. Exeter. 27%. lniane i jedwabne. Wiltshire. czyli skupiał ok. Eksport opierał się na obfitych zasobach wewnętrznych. strukturę towarową importu i eksportu określał nadal przeważający typ samowystarczalnej gospodarki wewnętrznej: przedmiotem importu były głównie wyroby gotowe oraz produkty odmiennych stref klimatycznych. liczące powyżej 70 tyś. co było charakterystycznym zjawiskiem dla początków uprzemysłowienia w związku z zastępowaniem . 5. a jednocześnie wzrastała rola wywozu wyrobów metalowych z miedzi. stanowiące ok.Rewolucja przemysłowa związana była z szybkim wzrostem ludności i była jednocześnie rewolucją demograficzną. 6. ponad 13 min ludności. ustępowały Rosji europejskiej (28 min). 80% wartości wywozu krajowego.5 min). 15% ludności całego kraju w połowie XVIII w. Somerset. od 1750 do 1801 r. węgiel. O ile na progu XVIII w. 11. 56 osób na l km2). Tak więc stopa przyrostu okresu początków rewolucji przemysłowej wzrosła w Anglii czterokrotnie w stosunku do tempa okresu poprzedniego. ustępując pod tym względem tylko najbardziej rozwiniętym krajom Niemiec (np. Liverpool i Manchester. Pod względem zaludnienia Wyspy Brytyjskie. Devon). 6 min.5 min. Kent. Londyn miał już ok. a Londyn liczył już ponad 750 tyś. W związku z przewrotem przemysłowym i w efekcie pierwszego etapu industrializacji poważnym zmianom uległa dynamika i struktura angielskiego handlu zagranicznego. nieznacznie tylko przewyższając ziemie Rzeczypospolitej w okresie przed I rozbiorem (ok. jak wełna.5 min. ok. W początkach XVIII w. cyna.5 min osób. Po nim do największych miast należały: Bristol. mieszkańców). Surrey. również w strukturze importu angielskiego. Norwich. wyroby wełniane dwukrotnie przewyższały w eksporcie wartość wyrobów bawełnianych. i łączyły się z dominującą w uprzemysłowieniu Anglii gałęzią przemysłu bawełnianego. na początku XIX w. stanowiąc ponad połowę jego wartości (wyroby bawełniane ponad 30%. Tendencje kapitalistyczne zwyciężyły również w XVIII w. Jerzy III. proporcje odwróciły się o 180 stopni: wyroby bawełniane dwukrotnie przewyższyły wełniane. W wyniku zwycięstwa wielkiej produkcji fabrycznej społeczeństwo angielskie coraz wyraźniej dzieliło się na dwie antagonistyczne klasy. Spotęgował siły produkcyjne i stanowił nowy etap w kształtowaniu się kapitalistycznych stosunków produkcyjnych. Obraz Zoffany'ego KRYZYS PARLAMENTARYZMU ANGIELSKIEGO POD KONIEC XVIII WIEKU Przewrót przemysłowy w Anglii stał się ważnym punktem zwrotnym w rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Gdy na początku XVIII w. gdzie — o czym była już mowa — dominowały farmerskie gospodarstwa kapitalistyczne. . dochodząc do 40% wartości całego własnego eksportu Anglii. Aż do końca lat siedemdziesiątych XIX w.importu przez produkty własnego przemysłu. tekstylia i odzież nadal przeważały w strukturze angielskiego eksportu. przy czym proces bogacenia się kapitalistów szedł równolegle z pogarszaniem się sytuacji robotników. w rolnictwie. Bardziej radykalne zmiany w strukturze towarowej brytyjskiego handlu zagranicznego zaznaczyły się na początku XIX w. walczącego mimo różnych represji o powiększenie swobód parlamentarnych. Wystąpienia ludu były tłumione przez wojsko i policję oraz różne środki administracyjne. których autor. którzy obok petycji i demonstracji stosowali i bardziej gwałtowne jej formy. Również ciężkie stawało się położenie mas pracujących w mieście. Wydana została seria praw o buntach. niedożywieniem itd. Rysunek Hogartha W postanowieniach tych grożono winnym więzieniem. kiedy przybrała na sile akcja składania petycji. ciasnotą mieszkaniową. prawdopodobnie Philip Francis. odznaczające się przedłużaniem dnia roboczego. zwanych Listami Juniusa. Na tym tle zaostrzyła się walka klasowa chłopów. Ujawniły się też poprzez serię parnfletów politycznych. wyzyskiem kobiet i dzieci. Grodzenia doprowadziły do zubożenia i wyludnienia wsi oraz do pauperyzacji znacznej części zanikającej już klasy chłopskiej. Do szczególnego nasilenia doszła walka klasowa w Anglii w latach 1768— 1771. a nawet karą śmierci. w związku ze sprawą Johna Wilkesa. W akcji tej brały również udział radykalne elementy średniej burżuazji. John Wilkes. Również i na arenie miast pierwszy okres przewrotu przemysłowego pełen był licznych Wstąpień zrujnowanych przez wprowadzenie maszyn rzemieślników i powstającego proletariatu przemysłowego. ostro atakował niedostatki i nadużycia ówczesnego angielskiego systemu .Jednym ze skutków rewolucji agrarnej i przemysłowej była niedola mas ludowych w Anglii. wzrostem bezrobocia. Nastroje radykalne doszły do głosu m. fatalnymi warunkami sanitarnymi.in. radykalnego dziennikarza i członka Izby Gmin. szybko rozwijające się miasta przemysłowe nie posiadały niejednokrotnie w ogóle mandatów poselskich. starał się. że wielkie. stworzyć rząd składający się nie z większości parlamentarnej. Silne ataki na angielski system parlamentarny były wyrazem rosnącego powszechnie niezadowolenia z Angii. a jego miejsce zajął inny faworyt królewski. Przeciwko lordowi Butę wszczął kampanię wspomniany dziennikarz radykalny John Wilkes. często za pomocą korpucji. gdy maleńskie i często niemal już wyludnione stare „zgniłe" osady wysyłały swych posłów. doprowadzając do takich anomalii. który został premierem nie będąc członkiem Parlamentu. domagał się rozszerzenia prawa wyborczego. wolnych wyborów do Parlamentu. Aż do początku osiemdziesiątych lat XVIII w. Po upadku wigów w 1761 r. nadużycia i korupcja wywoływały od samego początku rządów Jerzego III zdecydowane protesty. Wobec ogólnego niezadowolenia Butę musiał jednak ustąpić. Łamanie wolności i tradycji parlamentarnych.parlamentarnego. Oparty na wysokim cenzusie majątkowym system wyborczy ograniczał prawa polityczne do klas posiadających. która jedynie miała decydujący głos w rządzie. nie . lecz ze swych stronników i faworytów. który został aresztowany. władzę sprawowali posłuszni królowi i przeważnie niepopularni ministrowie. lord Grenville. William Pitt Młodszy Ataki na angielski system parlamentarny zaczęły się na większą skalę od samego niemal początku rządów Jerzego III (1760—1820. z reguły okolicznych arystokratów. Jerzy III dążył do rozszerzenia swych prerogatyw i nie chciał zadowolić się skromną rolą swego dziadka i pradziadka. Na czele rządu stał zrazu nieudolny i niepopularny lord Butę.). wolności prasy itp. faktycznie jednak na skutek choroby umysłowej panował do 1811 r. rządzonej przez oligarchię arysto kratyczno-burżuazyjną. Parlamencie i kościele. a wydawaną przez niego gazetę skonfiskowano. którzy wystąpili przeciwko nieudolnym i błędnym posunięciom starej frakcji partii nie tylko w dziedzinie polityki amerykańskiej. niżej). domagała się bowiem rozszerzenia prawa wyborczego. ale i w stosunkach wewnętrznych. wybitnego dyplomaty. wolności prasy. zebrał się Parlament. Głównym celem tego opozycyjnego kierunku była reforma parlamentarna.. nowi torysi) pod wodzą wieloletniego premiera. Gdy pod koniec 1781 r.liczący się z Parlamentem. projekt wprowadzenia powszechnego prawa wybocznego dla mężczyzn i corocznych wyborów do Parlamentu. W ten sposób powstała „partia radykalna" o programie zbliżonym do haseł liberałów europejskich z XIX w. bardziej liberalna ich frakcja (tzw. syna Pitta Starszego. przybrał na sile i znaczeniu dopiero od wybuchu rewolucji francuskiej. usiłowali ożywić partię torysów i rozszerzyć nieco ich bazę społeczną. Reprezentował on politykę tzw. że kryzys parlamentaryzmu angielskiego w okresie premierostwa lorda Northa przyczynił się do założenia w 1780 r. nowych torysów. poddając Kompanię Wschodnioindyjską pod zarząd Rady Kontrolnej. złożonej z mianowanych przez króla członków. a następnie z Napoleonem (por. który nie licząc się z gospodarczym i politycznym rozwojem północnoamerykańskich kolonii doprowadził do ostrego z nimi konfliktu. który znajdował się zresztą w stanie małej aktywności politycznej. Projekt ten wniesiono w 1780 r. Nieudolnie prowadzona przez Anglię polityka w stosunku do kolonii amerykańskich skompromitowała ostatecznie stronnictwo „przyjaciół królewskich". a nawet kilku torysów. ograniczenia władzy królewskiej. John Cartwright (1740—1824) wysunął już w 1775 r. przewidującym likwidację „zgniłych" miasteczek i podział okręgów wyborczych z uwzględnieniem nowych ośrodków przemysłowych. U władzy utrzymali się jednak nadal torysi. przez majora Johna Cartwrighta Stowarzyszenia Reformy Parlamentu (Society for Constitutional Information). że torysi zabiegali o poparcie . Williama Pitta Młodszego (1759—1806). Pitt wystąpił też ź projektem reformy wyborczej. a znaczna część jego działalności związana była z walką z rewolucją we Francji. Wystąpili przeciwko prawicowym torysom z obozu „przyjaciół królewskich". Rząd lorda Northa musiał wreszcie podać się do dymisji i w ten sposób usiłowania Jerzego III wprowadzenia szerszych prerogatyw królewskich zakończyły się całkowitym niepowodzeniem. opierający się na lewicy wigów i torysów. Pitt przeprowadził dosyć umiarkowaną reformę zarządu Indii. otwartej wojny i w konsekwencji do oderwania się tych kolonii od Anglii (por. niżej). Do całkowitego bankructwa polityki torysów przyczynił się rząd lorda Northa (1770—1782). Warto dodać. Nowy ruch radykalny. które znalazło poparcie wśród wielu wigów. do Parlamentu. lecz został odrzucony przez Izbę Lordów. przedstawicielach burżuazji przemysłowej i in. przeciwko królewskiemu rządowi wystąpił ostro przywódca lewicy wigowskiej Charies James Fox. William Pitt Młodszy funkcję premiera sprawował w latach 1783—1801 i 1804—1806. oskarżając rząd o rozpoczęcie bratobójczej wojny w Ameryce. W 1784 r. co świadczyło o tym.. a dla kolonii oznaczało zahamowanie rozwoju gospodarczego. która w obawie przed ich konkurencją i rosnącą niezależnością gospodarczą starała się ograniczać rozwój przemysłu i handlu w Ameryce. nie odwołali swoich wojsk z Ameryki. około 2. po zawarciu pokoju z Francją.in. powstałego w wyniku wojny siedmio- . w której wyniku Francuzi wyparci zostali z Ameryki Północnej. gdy rząd angielski usiłował zmusić kolonistów do zapłacenia podatków na spłatę długu państwowego. Sytuacja zmieniła się dosyć zasadniczo po wojnie siedmioletniej. Szybki rozwój ekonomiczny kolonii amerykańskich był hamowany przez Wielką Brytanię. Projekt Pitta został jednak odrzucony przez Parlament w 1785 r. które zabraniały produkowania w koloniach wielu towarów przemysłowych. Podczas tej wojny kolonie amerykańskie znacznie okrzepły pod względem gospodarczym i wojskowym. pod wpływem zagrożenia ze strony Francji. Początkowo. traktując tamtejsze kolonie jako własną bazę surowcową i rynek zbytu dla swoich towarów. wskutek czego ich położenie gospodarcze uległo pogorszeniu. ustalono nowe cła i zakazano emisji banknotów w koloniach. Już w 1761 r. Konflikt Wielkiej Brytanii z amerykańskimi koloniami zaostrzył się szczególnie wówczas. Z tych samych powodów również i Anglia była zmuszona aż do wojny siedmioletniej unikać konfliktów. Pomijając sam przebieg kolonizacji oraz sprawy ustroju gospodarczego i społecznego kolonii. m. liczących w 1775 r. co dla burżuazji angielskiej było źródłem ogromnych zysków. a w 1763 r. Dążąc do utrzymania monopolu na rynku kolonialnym Anglia zabraniała swym zamorskim posiadłościom prowadzić handel bezpośrednio z innymi krajami oraz ich koloniami. mimo zaostrzających się różnic interesów pomiędzy koloniami amerykańskimi a Wielką Brytanią. rozpościerającym się od Oceanu Atlantyckiego do Appalachów. 13 kolonii. Rozlokowana w koloniach armia angielska miała do tego być utrzymywana na koszt kolonii.nowej burżuazji przemysłowej.. należy podkreślić zasadniczą sprzeczność interesów między koloniami a metropolią. W wyniku długiego procesu kolonizacji i osadnictwa angielskiego w Ameryce Północnej powstało tam w pasie przybrzeżnym. WIELKA BRYTANIA WOBEC REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I REWOLUCJI WE FRANCJI Najważniejszym zagadnieniem angielskiej polityki zagranicznej pierwszej części rządów Jerzego III był problem stosunków Wielkiej Brytanii z jej koloniami amerykańskimi. toteż dalszy ich rozwój stawał się dla Anglii niebezpieczny. Anglicy wydali zarządzenie nakładające na sędziów i całą ludność kolonii obowiązek okazywania pomocy urzędnikom celnym przy rewizjach i konfiskowaniu przemycanych towarów. Surowce i wyroby kolonii można było wywozić tylko do metropolii. rządzące w koloniach koła bogatych plantatorów i burżuazji starały się utrzymywać poprawne stosunki z Anglią. budowania fabryk itp. W 1764 r. W związku z tym rząd angielski wydawał różne zarządzenia.6 min ludności. Wysunął też żądanie. Nową falę zaburzeń wywołała ustawa Townshenda z 1767 r. by mieszkańcy kolonii oskarżeni o przestępstwa polityczne byli przewożeni na sąd do Anglii. wprowadził stan oblężenia i wyposażył gubernatora angielskiego we władzę nieograniczoną. . ograniczające w dotkliwy sposób prawa kolonistów: Akt o kwaterunku (Quartering Act). William Howe). W 1768 r. że Parlament ma prawo wydawania wszelkich ustaw obowiązujących w stosunku do kolonii. Niepowodzeniem wojsk brytyjskich zakończyły się pierwsze większe potyczki pod . wprowadzająca cło na wiele towarów. Opór kolonistów doprowadził do uchylenia przez Anglię w 1766 r. gazet. O całkowitej nieudolności świadczył również sposób prowadzenia wojny przez generałów angielskich (np. Przyjęcie tej ustawy oznaczałoby. Protestując przeciwko kupowaniu angielskiej herbaty i pobieranym za nią opłatom celnym. z jakich korzystali mieszkańcy metropolii. była rezultatem szczególnej nieudolności. W tej sytuacji zebrał się w Nowym Jorku w 1765 r. W 1764 r. zniósł samorząd w Massachusetts. że kolonie amerykańskie osiągnęły po latach trudnych walk i wysiłków tak duży stopień niezależności i dojrzałości politycznej. który uchwalił w 1776 r. który podkreślając lojalność wobec króla angielskiego i Parlamentu domagał się takich samych praw dla kolonistów. Kolonie przyjęły propozycję Massachusetts zwołania ogólnoamerykańskiego Kongresu do Filadelfii w 1774 r.. John Burgoyne. W 1765 r. na okręty i wrzuciła ładunek herbaty do wody. a Parlament wydał nakaz. Aktu stemplowego. Parlament angielski uchwalił dwie ustawy. że podatki pobierane bez zgody płatników są nielegalne. która doprowadziła do powstania kolonii amerykańskich. że polityka rządu brytyjskiego. Stało się to ostateczną przyczyną mobilizacji kolonu amerykańskich przeciwko Wielkiej Brytanii. Historycy angielscy zgodnie przyznają. broszur i ogłoszeń.letniej. zwłaszcza w Bostonie. Rząd angielski nie dostrzegł. Obie te ustawy wywołały ogromne wzburzenie i doprowadziły do rozruchów. upoważniający rząd do wysyłania do kolonii nieograniczonej liczby wojska i zakwaterowania go w domach prywatnych. Wywołało to szczególne niezadowolenie i od 1768 r. Właśnie przeciwko temu walczyli koloniści. amerykański Kongres.. oraz Akt stemplowy (Stamp Act) o pobieraniu opłat stemplowych od wszelkiego rodzaju dokumentów. Pretekstem do ostrzejszego wystąpienia stała się dla Anglii sprawa rozruchów w Bostonie. przybrały na sile bardziej czynne wystąpienia kolonistów przeciwko Anglii. Deklarację Niepodległości.. grupa mieszkańców Bostonu przebranych za Indian wdarła się w 1773 r. przybyły do Bostonu angielskie okręty wojenne z posiłkami wojskowymi. W odpowiedzi na to rząd angielski zamknął port bostoński w 1774 r. zgłoszono w Parlamencie angielskim projekt ustawy o pobieraniu w koloniach opłat stemplowych. by nakładanie na kolonistów podatków odbywało się wyłącznie za ich zgodą. stojąc na stanowisku. że nie liczące się z rozwojem Ameryki roszczenia i zarządzenia Londynu musiały wydać się kolonistom naruszeniem ich podstawowych praw i wolności. gdzie Anglicy ponieśli duże straty. podpisano traktaty zakończone pokojem wersalskim. nieznaczną większością zakończyć wojnę. Wojna z koloniami amerykańskimi była w Anglii na ogół niepopularna zarówno wśród niższych klas społecznych. jedriak wojska angielskie w obawie przed oporem ludności nie odważyły się na marsz w głąb kraju. rząd Northa musiał na początku 1782 r. która ponosiła duże straty na skutek spadku obrotów handlowych z koloniami. klęskę pod Yorktown. W marcu 1776 r. a połączone siły francusko-hiszpańskie atakowały posiadłości angielskie w Afryce. W tych warunkach. Licząc na poparcie wielkich plantatorów przenieśli działania wojenne na południe. ustąpić i w partii wigów nastąpił rozłam. Burgoyne'a pod Staratogą w październiku 1777 r. bojąc się ataku eskadry francuskiej na Nowy Jork. mimo poparcia Jerzego III. pierwsze oddziały francuskie przybyły do Ameryki. W latach 1779—1781 wystąpiła przeciwko Wielkiej Brytanii ludność Indii. wielkie koszty i wydatki związane z prowadzeniem wojny w Ameryce wywoływały w Wielkiej Brytanii coraz większe niezadowolenie i rząd Northa stracił nawet poparcie wśród arystokracjiNa zebraniach publicznych uchwalano petycje. polegał na próbie odcięcia Nowej Anglii za pomocą podwójnego uderzenia z Kanady na południe i z Nowego Jorku na północ oraz na zajęciu Filadelfii. Armia z Nowego Jorku nie zdołała nawet wyruszyć na północ. Indiach Zachodnich. a w styczniu 1783 r. Pod koniec 1782 r. Anglicy ewakuowali Filadelfię. We wrześniu 1783 r. oblegały Gibraltar. i Karolinę w 1780 r. Po długich sporach Parlament postanowił na początku 1782 r. Druga ekspedycja doprowadziła wprawdzie do zajęcia Filadelfii. Niepowodzenia wojenne i polityczne. a w 1778 r. ile przede wszystkim na odzyskanie Kanady.Lexington i Bunker Hill (1775 r. Po bitwie pod Saratogą Ludwik XVI gotów był uznać Stany Zjednoczone. W lipcu 1778 r. opuścili oni Boston jednak w sierpniu tegoż roku w bitwie pod Brooklynem zadali armii Washingtona klęskę i zajęli Nowy Jork oraz wiele twierdz. jak i części burżuazji. zajęli Georgię w 1778 r. biorąc do niewoli znaczną liczbę żołnierzy amerykańskich. Franklin zawarł sojusz i umowę handlową z Francją. Nasilenie amerykańskiej partyzantki oraz interwencja Francuzów doprowadziły do pogorszenia się sytuacji wojsk brytyjskich. gdzie zasiadał Kongres amerykański. zajęły Minorkę. licząc nie tyle na udzielenie pomocy angielskim koloniom. Pierwsza wyprawa zakończyła się klęską i kapitulacją armii angielskiej pod wodzą gen. Na . które poniosły w 1781 r. W czerwcu 1778 r. podpisano wstępne warunki odrębnego traktatu między Anglią a Stanami Zjednoczonymi. a nieco wcześniej Francja podjęła działania wojenne przeciwko Anglii na morzu. Anglia zakończyła rokowania pokojowe z innymi państwami. Angielski plan strategiczny z 1777 r. Pozycję Anglii osłabiało wystąpienie przeciwko niej Hiszpanii i Holandii oraz ogłoszenie przez wiele krajów europejskich z Rosją na czele neutralności. która zobowiązała się do wzięcia udziału w wojnie przeciwko Wielkiej Brytanii.). Do niepowodzeń militarnych i strat gospodarczych doszły jeszcze trudności Anglii na arenie międzynarodowej. domagające się reformy Parlamentu. zwalczania korupcji i zaprzestania wojny. Derby. Kluby konstytucyjne nie stawiały więc sobie za zadanie zmiany istniejącego ustroju i były zdecydowanie przeciwne stosowaniu rewolucyjnych metod walki. arystokracja oraz część burżuazji.jego mocy Francja odzyskiwała sporo wysp. WIgowie widzieli w niej naśladownictwo rewolucji angielskiej z XVII w. Inny charakter miało utworzone w Londynie w 1792 r. pozbawionej bezpośredniego wpływu na politykę rządu. Na wieść o zburzeniu Bastylii w całej Anglii odbywały się masowe zebrania i demonstracje na cześć rewolucji. drobnomieszczaństwa i robotników. Ponieważ ustawodawstwo angielskie zabraniało utworzenia jednej obejmującej cały kraj organizacji politycznej. którzy jak np. Występujące w Anglii od dawna żądania reformy parlamentarnej sprawiły. Towarzystwo Korespondencyjne (London Corresponding Society). ustrój polityczny Anglii był przedmiotem podziwu ze strony wielu kontynentalnych pisarzy politycznych i ekonomicznych. Rewolucja francuska wzbudziła zainteresowanie i sympatię nie tylko wśród angielskich działaczy politycznych.. że początek rewolucji francuskiej spotkał się z żywym uznaniem wśród burżuazji angielskiej. jednocześnie wysuwały umiarkowane dosyć hasła reformy Parlamentu brytyjskiego. Sheffieid. które jako Stany Zjednoczone uzyskiwały pełną niepodległość. które podjęły walkę z ideami idącymi z Paryża. Stosunkowo wcześnie dostrzegły niebezpieczeństwo haseł rewolucji we Francji czynniki zachowawcze. otrzymywała korzyści w handlu afrykańskim oraz przywileje handlowe w Indiach. Zaczęły powstawać w Anglii stowarzyszenia konstytucyjne i kluby rewolucyjne. podróżników i filozofów. manifestując swe sympatie do wypadków w Paryżu. Środkiem do urzeczywistnienia tych celów miało być powszechne prawo wyborcze i odpowiedzialność urzędników wobec narodu.). Jego celem było zainteresowane szerokich mas politycznym życiem kraju za pośrednictwem zakładanych w wielu miastach fabrycznych (Manchester. Fox traktowali ją jako zachętę do walki o reformę Parlamentu angielskiego. Hiszpania zabezpieczyła sobie Minorkę i Florydę. Tak aktywne w Anglii w początkowym okresie rewolucji francuskiej kluby konstytucyjne. Leeds. Anglia straciła swoje dawne amerykańskie kolonie. Do podkopania wpływów ideologii rewolucyjnej przyczynił się w dużym stopniu angielski poli- . tym bardziej że w XVIII w. organizacji wzorowanych w pewnym sensie na klubach jakobińskich. noszono trójkolorowe kokardki francuskie itp. Glasgow itd. ale i wśród nonkonformistów. poszczególne oddziały Towarzystwa Korespondencyjnego utrzymywały łączność korespondencyjnie. anglikański kler. wolności słowa i kultu itp. Za wzorowy uważał go Montes-quieu i Voltaire. intelektualistów. domagały się powszechnej równości wszystkich wobec prawa. jak i w hrabstwach rolniczych. Ich rzecznikiem były liberalne sfery burżuazji przemysłowej. W dziedzinie politycznej organizacje te nie wykraczały poza famy ustroju burżuazyjno-demokratycznego. a polityka zagraniczna Anglii nabierała coraz więcej akcentów antyfrancuskich. Edmund Burke (1729— 1797). później doradzał nawet państwom europejskim. reprezentował koncepcję torysowską. Opierając się na tym założeniu rozwinął teorię ciągłości życia społecznego. że rewolucja może stać się początkiem kryzysu w całej Europie i na świecie. zapobiegając w ten sposób ruinie kultury. W Anglii tymczasem większość burżuazji odnosiła się już zdecydowanie wrogo do haseł rewolucji francuskiej. domagał się zniesienia niewolnictwa.. i wypowiedzenia przez Konwent wojny . w książce pt. Obawiając się. Przeszły one wyraźną ewolucję. który w 1774 r.tyk i publicysta wigowski irlandzkiego pochodzenia. Zdobył sobie ogromną popularność broniąc w Parlamencie praw kolonii amerykańskich i atakując politykę Anglii wobec kolonii. zwłaszcza od czasu egzekucji Ludwika XVI w 1793 r. śmierć społeczeństwa. Korsykańczyków i Polaków. W napisanym już po powrocie do Anglii dziele pt.. od 1788 r. Działalność polityczną rozpoczął Burke jako autor satyr wymierzonych przeciwko torysom. Warto przy tej okazji wspomnieć. przerażony wpływami rewolucji francuskiej w Irlandii i Belgii. domagał się zniesienia przywilejów rodowych i klasowych. Burke przeciwstawił ideom rewolucji francuskiej koncepcję narodu jako . ale i na kontynencie oraz w Ameryce. Zerwanie tego „związku pokoleń" przez rewolucję oznaczało. Później. Od 1788 r. by także interweniowały siłą i zwalczały rewolucję u swoich sąsiadów. Teorie polityczne Edmunda Burke'a odegrały ogromną rolę w dziejach myśli politycznej końca XVIII i XIX w. stając się jednym z głównych teoretyków brytyjskiego konserwatyzmu. zdaniem Burke’a. Reflections on the Revolution in France. Prawa człowieka (Rights of Man) bronił zasady suwerenności ludu. wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i demokratycznej republiki. jednocześnie przedstawiciel amerykańskiego Oświecenia. nie tylko w Anglii. którego nie można reformować przez dekrety i przekreślać jedną ustawą. ukształtowanej historycznie przez tradycję. zaczął Burke zbliżać się jednak do stanowiska torysów. że przeciwko jego poglądom wystąpił słynny angielski publicysta. Thomas Paine (1737—1809). które winno być rządzone przez rozumną mniejszość. religia i kościół — to jego zdaniem główne podstawy państwa.związku pokoleń". w imię której. Był Burke gorącym zwolennikiem walk wyzwoleńczych Irlandczyków. piętnował nadużycia brytyjskie w Indiach Wschodnich i działalność Warrena Hastingsa. organicznej całości. Zagrożony więzieniem uciekł Paine do Francji i odegrał tam rolę w wydarzeniach rewolucyjnych. przybył do Ameryki i przyłączył się do wojny kolonii amerykańskich z Anglią. Burke dostarczył przeciwnikom rewolucji skutecznej broni. Tron. Przez jakiś czas był sekretarzem przywódcy wigów lorda Rockinghama i jako członek Izby Gmin współdziałał przy reorganizacji partii wigów. Początkowo atakował Burkę absolutyzm oświecony i bronił systemu partyjnego jako najwyższej zasady w parlamentarnym ustroju angielskim. wystąpił zdecydowanie przeciwko rewolucji w 1790 r. że w okresie 1793—1816 skarb brytyjski wypłacił w postaci subsydiów ponad 5 min funtów szterlingów. Represje przeciwko zwolennikom idei rewolucji przybrały na sile w Anglii pod koniec 1793 r. dążąc do zniszczenia floty francuskiej. co oznaczałoby zagrożenie Anglii wzdłuż całego jej południowo-wschodniego wybrzeża.Wielkiej Brytanii. że Rosja pokonawszy Turcję i usadowiwszy się na Kaukazie oraz w Persji zagrozi angielskiej drodze do Indii. Handel brytyjski z Europą odbywał się głównie przez belgijski port w Antwerpii oraz przez porty holenderskie. bardziej realne od momentu.. pod naciskiem opinii publicznej swego posła z Paryża i przystąpił do wojny z rewolucyjną Francją. i groziły opanowaniem Holandii. zawieszony został Habeas Corpus Act pod pretekstem walki z „działalnością destrukcyjną". ustanawiając blokadę Francji i podbitych przez nią krajów. od początku wyraźnie zabiegała bardziej o zagarnięcie kolonii francuskich i wyrzucenie Francuzów z Belgii niż o zmianę rządu i stosunków politycznych we Francji. zaniepokojona wzrostem znaczenia Rosji. zarówno gotówką. Oblicza się. Anglia bacznie również śledziła rozwój sytuacji na Bałtyku. bardziej aktywnie wystąpili Anglicy na morzach. które pragnęły stłumić ognisko rewolucji w Europie. która zresztą pierwsza wypowiedziała wojnę Wielkiej Brytanii z powodu jej polityki antyfrancuskiej. W okresie wojen kolejnych koalicji europejskich z rewolucyjną. a jednocześnie osłabić Francję jako mocarstwo. UDZIAŁ WIELKIEJ BRYTANII W WOJNACH EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ Na wiadomość o straceniu Ludwika XVI rząd brytyjski odwołał w 1793 r. Od początku wojny statki angielskie rozpoczęły walkę z handlem francuskim. główny organizator koalicji antyfrancuskich krajów europejskich. William Pitt obawiał się. nastąpiły liczne aresztowania. Bezpośredni udział wojsk angielskich w lądowych operacjach przeciwko Francji był na ogół niewielki. ograniczyć jej handel i zagarnąć kolonie. gdy wojska francuskie wtargnęły do Belgii w 1793 r. pozbawić ją wpływów politycznych i gospodarczych w Europie. w 1794 r. a następnie . Pragnąc zjednać sobie sprzymierzeńców Wielka Brytania hojnie szafowała subsydiami i pożyczkami. teraz dodatkowym ich powodem było niebezpieczeństwo inwazji francuskiej. Równocześnie Wielka Brytania. a banki angielskie ściśle powiązane były interesami i operacjami z bankami belgijskimi i holenderskimi. Rozwiązane zostało wówczas zgromadzenie delegatów klubów demokratycznych w Edynburgu. jak i towarami. oraz pilnie obserwowała przebieg wypadków związanych z sytuacją Turcji. Tendencje takie występowały w polityce angielskiej już od XVII w. Wyrok śmierci na Ludwika XVI był w istocie tylko formalnym powodem wojny dla Anglii. Niemniej istotny był dla Anglii motyw ekonomiczny. Wojna podyktowana była interesami angielskich klas rządzących. W 1795 r. admirałowi angielskiemu Horatio Nelsonowi (1758—1805) udało się zniszczyć flotę francuską pod Abukirem (w delcie Nilu) i odciąć armię Napoleona w Egipcie od ojczyzny. W zamian za to musiała zwrócić zakonowi kawalerów maltańskich wyspę Maltę oraz wszystko to. i zniszczył ją. zmusiły Wielką Brytanię do szukania sprzymierzeńców na kontynencie i zbliżenia się do Rosji. połączonej flocie francuskiej i hiszpańskiej skierować się ku Antylom. a w 1802 r. która uniemożliwiała Francji dokonanie inwazji Anglii. zwłaszcza od czasu objęcia w 1804 r. Zwycięstwo Napoleona nad Austrią w 1806 r. m. licząc na to. na mocy którego Wielka Brytania zatrzymywała zagarniętą Holandii wyspę Cejlon i zabraną Hiszpanii wyspę Trinidad. a zwłaszcza rozbudowa wielkiego obozu wojskowego w Boulogne. gdyż Anglicy dowiedzieli się o nim w porę. do Indii Wschodnich. Szwecji i Królestwa Neapolitańskiego. Rosji. toczącą samotnie wojnę francuską Wielką Brytanię wsparła Turcja. że Wielka Brytania jest niezwyciężona na morzu. Wobec słabości floty francuskiej. przekonanie.napoleońską Francją. W 1798 r. a śmierć Pitta doprowadziła do osłabienia partii torysów. a po zwycięstwach francuskich nad Austrią pozostawała przez pewien czas jedynym poważnym przeciwnikiem Francji. Plan się nie udał. Austrii. Myśląc o podjęciu desantu na Anglię i odciągnięciu blokującej porty francuskie floty brytyjskiej. nowy rząd angielski premiera. jednak ciężar wojny z Napoleonem na przełomie XVIII i XIX w. co zabrała w czasie wojny Francji. siły francuskie podjęły wyprawę do Egiptu. których wybitny przywódca Charles Fox został ministrem spraw zagranicznych. spoczywał przede wszystkim na barkach Anglii. W 1805 r. Wielka Brytania należała do głównych inspiratorów polityki antyfrancuskiej. ponadto uzyskiwała udział w zarządzie holenderskiej kolonii Kraju Przylądka w Afryce Południowej. Nie mogąc zadać Wielkiej Brytanii rozstrzygającego ciosu.in. w celu sięgnięcia do najważniejszej kolonii brytyjskiej. W 1798 r. ogałacając w ten sposób swoje wybrzeża. Admirał Nelson zaatakował francusko-hiszpańską flotę koło przylądka Trafalgar 21 października 1805 r. lecz nie zahamowało to operacji francuskich w Egipcie i Palestynie. Szczególną rolę odgrywał w tym Pitt. Bitwa pod Trafalgarem przekreśliła ostatecznie potęgę Hiszpanii na morzu i ugruntowała panujące odtąd przez cały XIX w. przede wszystkim przez burżuazję. że Anglicy podążą w ślad za nią. Pokój z Francją przyjęty został w Anglii z wielką ulgą. ukształtowała się ostatecznie III koalicja antyfrancuska złożona z Wielkiej Brytanii. Napoleon kazał w 1805 r. przez Williama Pitta nowego premierostwa. Addingtona doprowadził do podpisania w Londynie wstępnych warunków rozejmu. Wielka Brytania zawarła z Rosją i Austrią trójprzymierze. przyspieszyło koniec III koalicji. Napoleon podjął . W 1801 r. jeden z twórców kolejnych koalicji przeciwko Francji. która odzyskała rynki zbytu dla wyrobów swego przemysłu. H. ginąc podczas bitwy od kuli armatniej. Musieli oni w nowym gabinecie Williama Grenville'a podzielić się władzą z wigami. w Amiens traktatu pokojowego z Francją. Podjęte niebawem przez Napoleona przygotowania do nowej wojny. że stanowiły okazję do uprowadzania załogi. które wykorzystując zapotrzebowanie państw wojujących na zboże i inne towary prowadziły ożywiony handel z Europą.plan ekonomicznego zniszczenia swego głównego wroga za pomocą blokady. Wkrótce jednak handel angielski znalazł radę na blokadę. eksport węgla spadł np. W odpowiedzi na posunięcia Bonapartego rząd brytyjski zobowiązał wszystkie statki do zawijania do portów angielskich po zezwolenie na handel z Europą. rozwijając na ogromną skalę przemyt. Pod koniec 1806 r. stosowane przez nią rewizje statków amerykańskich pod pretekstem poszukiwania dezerterów spotykały się w Stanach Zjednoczonych z tym większym oburzeniem. Towary pochodzenia brytyjskiego oraz okręty brytyjskie podlegały konfiskacie. a każdy Anglik miał być traktowany jak jeniec wojenny. w Anglii o 80%. Ogłoszenie przez Anglię blokady kontynentu europejskiego. Blokada miała obejmować wszystkie porty od Bałtyku po Adriatyk i stanowić według planów Napoleona śmiertelny cios dla Wielkiej Brytanii. .. Blokada kontynentalna zastosowana przez Francję doprowadziła do poważnego zaostrzenia stosunków Anglii ze Stanami Zjednoczonymi. na wyspie zaznaczył się kryzys. W wydarzeniach wojennych lat następnych Anglicy szczególnie duży udział wzięli w walkach w Hiszpanii. podpisał Bonaparte dekret o blokadzie Wysp Brytyjskich. na mocy którego na całym zależnym od Francji kontynencie zakazane zostały wszelkie stosunki z Anglią. Początkowo blokada kontynentalna wyrządziła istotnie handlowi i przemysłowi angielskiemu wielkie straty. wobec którego władze francuskie były bezsilne. Siły angielskie pod wodzą Arthura Wellesleya. w wyniku czego Francuzi musieli się wycofać z całej Hiszpanii. które pod dowództwem Wellingtona wsławiły się w 1813 r. Uzyskał on w 1814 r. atakowały tam z powodzeniem wojska francuskie w 1808 r.Ks. ale wkrótce przybyły do Portugalii jeszcze silniejsze oddziały brytyjskie. zgodę mocarstw na zjednoczenie Niderlandów przez połączenie Belgii z Holandią i wzmocnił je zwracając zagarnięte przez Anglię w czasie wojen napoleońskich kolonie. Wprawdzie Francuzi zmusili w 1809 r. z wyjątkiem Cejlonu. części Gujany i Kraju Przylądka. a jej minister spraw zagranicznych Castlereagh (1769—1822) należał do najbardziej czynnych polityków europejskich w latach 1814—1815. że pod wpływem ministra Castlereagha do Królestwa Sardyńskiego została przyłączona Genua na mocy pokoju paryskiego w 1814 r. Ta sama polityka angielska wzmacniania państw sąsiadujących z Francją sprawiła. . Obraz Goi późniejszego księcia Wellingtona (1769—1852). Anglicy wzięli też wydatny udział w ostatnich walkach koalicji z Napoleonem. zdecydowanym zwycięstwem nad armią francuską pod Viltoria. Wielka Brytania odgrywała też czołową rolę w ówczesnej polityce międzynarodowej. Wellington. udzielając jednocześnie ogromnych zasiłków materialnych swym sojusznikom. armię angielską pod dowództwem Johna Moore'a do wycofania się do Anglii. Kraj Przylądka oraz holenderskie kolonie na półkuli zachodniej (m. na przywrócenie w nich swego panowania. Zagarnęli w 1796 r. Wbrew warunkom traktatu z 1783 r. Najważniejsze korzyści wyciągnięte przez Anglię w okresie wojen napoleońskich leżały w dziedzinie kolonialnej. W latach następnych Anglicy anektowali wiele księstw indyjskich i stali się władcami większej części Indii. które stanowiło kres epopei napoleońskiej. W 1803 r. W 1799 r. Należał on do twórców zwycięstwa koalicji nad Napoleonem pod Waterloo w 1815 r. która jeszcze w 1788 r. na którym reprezentował Anglię najpierw Castlereagh. Nie poprzestając na koloniach francuskich Anglicy rozpoczęli podbój innych posiadłości.Dyplomacja angielska odegrała czołową rolę w okresie kongresu wiedeńskiego. San Domingo oraz wyspy należące do Małych Antyli (Martynika. rozpoczęli wojnę w Indiach południowych z wielkim państwem Majzur. Stany Zjednoczone zakupiły od Francji Luizjanę. Powstawanie nowych kolonii stwarzało pomyślne perspektywy rozwoju gospodarczego dla Anglii. co do której Anglia miała również plany zaborcze. Do pogorszenia stosunków przyczyniła się — jak wspomniano — angielska blokada Francji i dokonywane na statkach amerykańskich rewizje. Gwadelupa) i in. W tym samym czasie Anglicy zajęli ostatnie posiadłości francuskie w Indiach Wschodnich. Mediacja cara Aleksandra I doprowadziła do zawarcia przez obie strony pokoju w Gandawie pod koniec 1814 r. a następnie w 1794 r. nie tracąc nadziei.. zagarnęli Anglicy niektóre posiadłości francuskie w Indiach Zachodnich (wyspa Tobago). Anglicy usiłowali sprowokować konflikt amerykańsko-hiszpański. Jawa). należącą do Holandii wyspę Cejlon.in. mimo uznania niepodległości swych dawnych kolonii. wspierali ruch separatystyczny w USA i różne spiski zmierzające do rozbicia młodego państwa amerykańskiego oraz przyłączenia Nowej Anglii do Wielkiej Brytanii. zdobywając szturmem jego stolicę. Stany Zjednoczone nie były należycie do wojny przygotowane i w sierpniu 1814 r. Gdy ponadto agenci brytyjscy zaczęli wspierać bunty Indian. Jednym z najistotniejszych motywów tej ekspansji była chęć zdobycia coraz to nowych rynków zbytu dla towarów angielskich oraz źródeł surowców dla przemysłu. Wielka Brytania pozostawiła swoje wojska w północno-zachodnich fortach amerykańskich. W latach 1812—1815 poważnemu zaostrzeniu uległy stosunki Wielkiej Brytanii ze Stanami Zjednoczonymi. w czerwcu 1812 r. posiadłości kolonialne. zajęli Detroit. ale marny dyplomata — książę Wellington. a po nim wybitny wódz. ogłosiła olbrzymi ląd Australii za terytorium angielskie. Kongres wiedeński przyznał Anglii Maltę oraz zdobyte przez nią na przełomie XVIII i XIX w. Gujanę) i rozpoczęli okupację wysp holenderskich na Oceanie Spokojnym (m. zburzyli najważniejsze gmachy publiczne z Białym Domem i Kapitelem na czele.in. Już w 1793 r.. Kongres amerykański opowiedział się za wojną z Wielką Brytanią. ruszyli na Nowy Jork i Baltimore. przywracającego status quo. . Anglicy przedarli się do Waszyngtonu. płaca tkacza zmniejszyła się o 64%. uzbrojenia i sprzętu wojskowego. gospodarka rolna stawała się do tego stopnia opłacalna. co z kolei wywoływało drożyznę. był jeszcze nie zorganizowany i żywiołowy. Mimo panującej koniunktury gospodarczej sytuacja mas ludowych wyraźnie się pogarszała wskutek spadku wartości pieniądza i wzrostu cen na artykuły spożywcze. wartość angielskiego eksportu wynosiła około 22 min funtów szterlingów rocznie. SPRAWA IRLANDII NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU Po wyeliminowaniu konkurencji francuskiej tanie angielskie towary zaczęły znajdować dla siebie coraz szerszy zbyt za granicą. tworzone na wzór starych korporacji cechowych. zarówno fabrykantom. obawiano się nawet w Anglii otwartego powstania i Parlament —jak wspomniano — zawiesił nawet w 1794 r. toteż nie mogły stanąć na czele akcji strajkowej. Na skutek bankructwa wielu manufaktur i fabryk tysiące robotników znalazło się bez pracy. Pod koniec XVIII w. w tym również i Francję. Przed rozpoczęciem wojny z Francją w 1793 r. w latach 1805—1815 podwoiła się.KWESTIE SPOŁECZNE. Wprowadzony przez Pitta podatek od dochodów stanowił nieznaczną tylko część wpływów państwowych. masy biednej ludności miejskiej skazane były na głodo- . związki robotnicze. a jeszcze w większym stopniu armiom sojuszników. jak t arystokracji ziemskiej. Koszty prowadzenia wojny i wypłacane sprzymierzeńcom w złocie zasiłki powodowały zwiększenie się długu państwowego i wzrost podatków. Wojna przynosiła wielkie zyski i bogactwo angielskim klasom posiadającym. inni musieli pracować za niskie płace. Sytuację robotników pogarszał fakt. domagających się zawarcia pokoju. że w powyższych latach poważnie zwiększył się w Anglii areał gruntów uprawnych. Zmniejszenie się importu z kontynentu doprowadziło do wzrostu ceny zboża i innych artykułów spożywczych. osiągając ponad 40 min funtów. Rozwijał się też szybko przemysł ciężki. W ostatniej dekadzie XVIII w. Głównym środkiem finansowania wojen stały się podatki pośrednie od przedmiotów masowego spożycia. zwłaszcza pośrednich. W latach 1792— 1801 cena pszenicy podskoczyła o 300%. reformy parlamentarnej i chleba. Ruch robotniczy w Anglii na przełomie XVIII i XIX w. dostarczając armii i flocie angielskiej. Fabrykanci angielscy zaopatrywali w broń nawet kraje wrogiego obozu. w latach 1805—1812 spadła jeszcze o połowę. były jeszcze niewielkie i rozdrobnione. Podstawę wywozu stanowiły nadal przede wszystkim wyroby przemysłu włókienniczego. Habeas Corpus Act z 1679 r. armat. ujawniające się w postaci demonstracji i pochodów przed Parlament. a ponieważ znacznie podrożały artykuły żywnościowe. Zjawiska te wywoływały rozgoryczenie mas ludowych. Rząd sprzeciwił się zresztą zakładaniu organizacji robotniczych i w latach 1799—1800 przeprowadził ustawy zabraniające wszelkich związków robotniczych. że rozwijający się dotąd bardzo żywo przemysł angielski doznał silnego wstrząsu z powodu utraty w okresie wojen napoleońskich europejskich rynków zbytu. Nawet w północno-wschodniej części Irlandii. Od Londynu zależny był też rząd irlandzki. a jej położenie polityczne. lub pozbawionej majątków szlachty katolickiej oddano protestantom. Poyning's Law z 1494 r. Ruch wyzwoleńczy przybrał w Irlandii na sile pod wpływem rewolucji francuskiej. w prowincji Uister. złożony z grupy arystokratów. Irlandia stała się faktycznie kolonią angielską. Wystąpił on z wnioskiem o zniesienie starego prawa (tzw. ale ogromna ich większość była mianowana przez właścicieli ziemskich. o tzw. luddyzmie. wedłu którego . czyli niszczeniu maszyn. że również i burżuazja irlandzka występowała przeciwko Anglii. Taki też złożony charakter przybrał irlandzki ruch patriotyczny skierowany przeciwko Anglii. Przeważająca część irlandzkiego chłopstwa została pozbawiona ziemi. Katolikom nie wolno było zawierać związków małżeńskich z protestantami. Do najtrudniejszych spraw do rozwiązania dla rządu brytyjskiego na przełomie XVIII i XIX w. Mówiąc o walce robotników angielskich na początku XIX w. od 1792 r. Za pomocą polityki ustawodawczej i celnej starał się rząd brytyjski upośledzić Irlandię pod względem politycznym i gospodarczym oraz nie dopuścić do rozwoju jej przemysłu. Doprowadzało to do buntów głodowych. nie było już niemal katolickich właścicieli ziemi w kraju tak bardzo jak Irlandia przywiązanym do religii katolickiej. adwokata Henry Grattana. Wprawdzie Irlandia miała Jeszcze swój Parlament złożony z 300 członków. tylko około 15% ziemi należało do ludności miejscowej. w których robotnicy widzieli główną przyczynę swojej nędzy. W ten sposób kwestia narodowa łączyła się w Irlandii ściśle z agrarną i religijną. W ciągu XVII i XVIII w. Należy dodać. warto wspomnieć o charakterystycznej dla owego okresu jednej z jej form. który rzucił hasło równouprawnienia i wspólnej walki protestantów i katolików irlandzkich. Nottingham i Lancashire. Stare rody irlandzkie wytępiono lub zasymilowano. zakazane były szkoły katolickie. nie chcąc pogodzić się z ograniczeniami w dziedzinie handlu i przemysłu. gdzie wzięli udział w jej walce o niepodległość. skupiając się początkowo wokół osoby członka Parlamentu irlandzkiego. która mogła narzucać Irlandii wszelkie ustawy. Pod koniec XVIII w. Język irlandzki stawał się stopniowo już tylko językiem chłopów. wielka własność z reguły znajdowała się w rękach angielskich. znaczna jej część nie wyznająca anglikanizmu pozbawiona była praw politycznych. Nasilenie tego ruchu doszło zwłaszcza do głosu w latach 1811—1812 w hrabstwach York. Musieli oni ponadto być wyłącznie anglikanami. gospodarcze i kulturalne przedstawiało się dla Irlandczyków bardzo niekorzystnie. głównie do Ameryki Północnej.wanie. z których większość nie przebywała na wyspie. a decyzje irlandzkiego Parlamentu podlegały zatwierdzeniu Anglii. Prześladowani w kraju rodzinnym i żyjący w nędznych warunkach Irlandczycy masowo emigrowali.). należała kwestia irlandzka. Dobra wytępionej pod koniec XVII w. gdzie większość ludności irlandzkiej przyjęła protestantyzm. Również groźne były bunty wśród źle traktowanych i marnie odżywianych marynarzy. przekazując swe majątki w dzierżawę przedsiębiorcom lub chłopom. Burza morska uniemożliwiła jednak flocie francuskiej lądowanie u brzegów Irlandii. Istnieje nawet uzasadniony pogląd. mająca pewien związek z trudniejszą sytuacją ekonomiczną. musiały uzyskiwać aprobatę Anglii. chociaż całkiem inaczej niż w Irlandii. Od tego roku Irlandia stała się częścią powstałego w 1800 r. rozwinęła się wśród ludności miast i miasteczek większa religijność. W ślad za tym poszły masowe egzekucje powstańców. pogłębiając rozdział między nimi a katolikami oraz między katolikami irlandzkimi a Wielką Brytanią. zgodził się przejściowo na pewne ustępstwa. hasło równouprawnienia katolików stanowić będzie element narodowego ruchu w Irlandii. stanowiąca swego rodzaju ucieczkę od kłopotów życiowych. Powyższe ustępstwa zostały niebawem cofnięte. co w połączeniu z hasłami rewolucyjnymi idącymi z Paryża doprowadziło do gwałtownych wystąpień Irlandczyków przeciwko Anglii. aresztowania. W 1791 r. co w połączeniu z wrzeniem rewolucyjnym wśród części marynarki angielskiej oznaczało dla Anglii pewną groźbę. rząd brytyjski popierał konflikty wyznaniowe w Irlandii i taktyka ta chwilowo przyniosła rezultaty. do otwartego powstania w Irlandii. istotną rolę w życiu społecznym na przełomie XVIII i XIX w. unii Irlandii z Anglią. Zastosowane następnie przez Anglików surowe represje doprowadziły w 1798 r. a Parlamentowi irlandzkiemu pewną większą niezależność (1782 r. tzw. Chcąc osłabić irlandzki ruch narodowy. 100 deputowanych irlandzkich zasiadało odtąd w Izbie Gmin w Londynie. dał prezbiterianom prawa wyborcze. Od początku XIX w. Rząd angielski. palenie wsi itp. Na czele tej organizacji stanął Teobald Wolfe Tonę. Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii (United Kingdom of Great Britain and Ireland). W celu związania Irlandii z Wielką Brytanią rząd Pitta postanowił zlikwidować resztki państwowej odrębności Irlandii i znieść jej Parlament oraz wprowadzić wybory wprost do Parlamentu w Londynie.). Również i w Anglii problematyka religijna odgrywała. w 1780 r. a nowa próba gen. W 1796 r. Już pod koniec XVIII w. pozwolił Irlandczykom prowadzić handel z koloniami brytyjskimi. z wyjątkiem finansowych. zaniepokojony możliwością oddziaływania rewolucji amerykańskiej na Irlandię. Związany silnie z monarchią i klasą rządzącą oficjalny kościół anglikański (High . powstało Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków. adwokat i wielbiciel Thomasa Paine'a. Drogą przekupstwa zdołali Anglicy skłonić deputowanych zasiadających w Parlamencie irlandzkim do przegłosowania w 1800 r. zakończyła się rozbiciem flotylli francuskiej przez admirała Jervisa.wszystkie uchwały Parlamentu irlandzkiego. że ożywienie religijności i strach przed inwazją francuską zapobiegły większym wstrząsom społecznym w Anglii na początku XIX w. krwawo stłumionego przez wojska angielskie. cofnął niektóre prawa anty katolickie. Dyrektoriat wysłał na poparcie ruchu irlandzkiego ekspedycję wojskową pod wodzą gen. Hoche'a z 1797 r. Hoche. 28 zaś parów w Izbie Lordów. które postawiło sobie za cel wywalczenie niepodległości i proklamowanie Republiki Irlandzkiej. Unia silniej związała protestantów irlandzkich z Anglią. jako dzieła Osjana. ruch ewangelikalny. którego zwolenników nazywano „niskim kościołem" (Low Church). własne poematy napisane w stylu sentymentalno-romantycznym i wzbogacone wątkami i imionami zapożyczonymi z oryginalnej twórczości celtyckiej. T. ukazując zwykłe przeżycia prostych ludzi. Fałszerstwa dokonał szkocki poeta James Macpherson (1736— 1796). Parlament angielski uchwalił akt znoszący handel niewolnikami. jak dawniej. gdy Stany Zjednoczone nie chciały sprowadzać cukru z Antyli brytyjskich ani kupować niewolników od Anglii. metodystów. Kładł on nacisk na wzajemną pomoc i powrót do cnót ewangelicznych. Zanim powstała możliwość wykorzystania poezji staroangielskiej. a Kongres amerykański zniósł w 1787 r. Franklin. ostatecznie jednak dopiero w 1807 r. Poematy te osiągnęły ogromną popularność. Handel niewolnikami nie dawał już takich zysków. Już wcześniej nad zagadnieniem tym żywo dyskutowano w Ameryce Północnej (B. tak i w rozwoju romantyzmu kultura angielska bardzo wcześnie i w sposób niejednokrotnie inspirujący dla Europy stała się widownią nowych prądów. zbiór ballad staroangielskich (Religues of Ancient English Poetry). które miały być skolonizowane na północ od Ohio. ile raczej działalność charytatywną. zwłaszcza kwakrów i metodystów. kwakrów. Wysuwały one na plan pierwszy nie tyle sprawy dogmatyczne. autora rzekomo odkrytych przez siebie zabytków poezji średniowiecznych Celtów. Paine). Jednym z zagadnień poruszanych przez sekciarzy angielskich. była sprawa zniesienia niewolnictwa Murzynów. Wyrazem wzrostu zainteresowań twórczością ludową był wydany przez Thomasa Percy'ego (1729—1811) w 1765 r. Agitacja sekciarzy na rzecz zniesienia niewolnictwa natrafiła w Anglii na bardziej sprzyjający grunt dopiero po powstaniu kolonii amerykańskich przeciwko Wielkiej Brytanii. Zainteresowania balladami nie szły jednak w parze z badaniami nad średniowieczem. który wywarł duży wpływ na twórczość poetycką epoki romantycznej. który ogłosił w 1765 r. znoszącą niewolę we wszystkich posiadłościach francuskich. William Pitt już w 1787 r. LITERATURA ANGIELSKA W OKRESIE ROMANTYZMU Podobnie jak i w wypadku Oświecenia. niewolnictwo na terenach. których jednocześnie zyskiwały sekty w rodzaju baptystów. przyczyniając się do rozbudzenia . tzw.Church) tracił przy tym zwolenników. Już pseudoklasyczna poezja reprezentowana w drugiej połowie XVIII w. We Francji po powstaniu Murzynów na San Domingo Konwent powziął uchwałę w 1794 r. unitarianów i in. Zresztą i w kościele oficjalnym zaczął się pod koniec XVIII w. przez twórczość Williama Collinsa (1721—1759) i Thomasa Graya (1716—1771) zapowiadała nowe tendencje. zachęcał do postawienia wniosku w Izbie Gmin o zniesienie handlu niewolnikami. barda celtyckiego. pojawiły się słynne falsyfikaty jako Pieśni barda Osjana. chociaż próżno zabiegał przez całe życie o znaczenie i sławę. utrzymanych w poetyckiej. największy poeta szkocki. powieści grozy. miedziorytnikiem. Burns (1759—1796). Jako pseudoklasyk zaczął pisać Winiarń Cowper (1731— — 1800). wizyjno-alegorycznej formie. przeciwnika sielankowo-sentymentalnej idealizacji życia wiejskiego. najwybitniejszą jednak powieściopisarką angielską przełomu XVIII i XIX w. Najlepszą powieścią tej pisarki była Duma i uprzedzenie (1813 r. W mistyczno-symbolicznych lirykach przeciwstawiał Blake z dramatyczną ekspresją urokowi pełnego miłości świata jego grozę i rozpacz (Pieśni niewinności. William Blake (1757—1827) był artystą niezwykle wielostronnym. jego cykle ilustracji do utworów własnych i dzieł Miltona. Lewis. była Jane Austen (1775—1817). ujmował Blake rzeczywistość jako teren stałego. sentymentalnej powieści epistolarnej oraz autorkę pamiętnika stanowiącego cenny dokument epoki. symboliką i fantastyką. poetą. uroki miłości idealnej i zmysłowej. Dantego czy Biblii. O walorach jej prozy decyduje wnikliwy realizm i pełna sarkastycznego humoru ironia. Do wzrostu zainteresowania rycerską przeszłością przyczynili się przedstawiciele tzw. zainteresowaniem prze- . Istotny wpływ na jego koncepcje mistyczne wywarł E. Również i twórczość plastyczna Blake'a. łączył partriotyzm szkocki i umiłowanie ojczystych tradycji w pieśniach ujętych w formę ludową (Tom 0'Shanter). myślicielem. W swych satyrach atakował despotyzm i moralną obłudę kalwinizmu. Beckford. malarzem. Bezpośrednie przejście do romantyzmu stanowiła poezja George'a Crabbe'a (1754—1832). W poezji preromantyzmu angielskiego wybitniejszą pozycję zdobył Edward Young (1683—1765). Swedenborg.charakterystycznych dla romantyzmu zainteresowań średniowieczem i poezją ludową. W licznych dziełach. operującej sensacyjno-makabrycznymi wydarzeniami. bronił wartości prostego człowieka. umiejscowionymi w ruinach starych zamków i klasztorów (W. Z prostotą i artyzmem opisywał przyrodę w lirycznych wierszach i gawędach. M. Kreślił obrazy rodzajowe.). Powieść kobiecą reprezentowała też Mary Edgeworth. Radcliffe. tragicznego antagonizmu między wolnością a autorytetem. Poczucie niezależności i godności osobistej łączyło się u niego z radykalizmem społecznym. jeden z angielskich prekursorów romantyzmu. autorkę Eweliny (1778 r. wrażliwość psychologiczna w kreśleniu postaci. bliskich problematyce biblijnej.). Walpole). W powieści obyczajowej należy wymienić Fanny Burney. Najwybitniejszymi poetami okresu przechodzenia od preromantyzmu do romantyzmu byli Robert Burns i William Blake. H. ukazujące środowisko chłopskie. indywidualizmem i subiektywizmem. Pełny rozkwit romantyzmu angielskiego przypadł na lata 1800—1830 i przejawił się głównie w poezji demokratycznym radykalizmem poglądów politycznych. opisująca mikroświat prowincjonalnego ziemiaństwa. nacechowane są wizjonerskim mistycyzmem. Pieśni doświadczenia). A. jakie odczuwa człowiek postawiony wobec przyrody. Shelleya i Keatsa. poeta gruntownie wykształcony w zakresie filozofii. które przyniosły mu sławę i dobrobyt.). Lirykiem był również Coleridge. szkoły jezior (Lakę School). Ugruntowały ją powieści poetyckie: Giaur (1813 r. Manifestem nowych tendencji stał się zbiór ballad (Lyrical Ballads). despotyzmowi. Szczególnie szeroki wpływ wywarł Walter Scott (1771—1832). William Wordsworth (1770—1850) i Samuel Coleridge (1772—1834) należeli wraz z Robertem Southeyem (1774—1843) do tzw. George Gordon Byron (1788—1824). stając się jej głównym twórcą. kultem uczucia i przyrody. który nie odznaczał się większym umiłowaniem przyrody.). rozpoczął swoją karierę poetycką od Wędrówek Childe Harolda (1812 r. krył pod maską egoizmu i nihilizmu protest poety przeciwko moralnym i społecznym ograniczeniom praw człowieka. które zresztą zbierał z upodobaniem i wydawał drukiem. a następnie. Twórczość ich cechował początkowo entuzjazm do rewolucji francuskiej. Narzeczona z Lammermoor. opartą na starych balladach. Wordsworth osiągnął wyżyny artystyczne w wyrażaniu kontemplacji natury. niekiedy zbrodniarz. Rob Roy. Najwybitniejszym dziełem Byrona był niedokończony poemat epicki Don Juan (1819—1824). Gdy bajronowska powieść poetycka przyćmiła popularność jego poezji. a nawet — jak w wypadku Southeya — pewien szowinizm narodowy.in. którymi uzskał ogromną popularność. Sukces jego książki pt. Więzień Chillonu (1816 r. Przewyższał innych poetów w przedstawianiu najbardziej pierwotnych i tajemniczych doznań.) i Mazepa (1819 r. W przeciwieństwie do Southeya. przeciwstawiał się poezji racjonalistycznej w imię uczucia i wyobraźni. wydany w 1798 r. Waverley zachęcił go do napisania około pół setki tomów powieści historycznych (m.). entuzjasta twórczości Szekspira. przedstawiciel drugiego już pokolenia romantyków angielskich. uznał wyższość Byrona i przerzucił się do powieści historycznej. skłócony ze światem buntownik. Romantyczna poezja angielska osiągnęła najwyższe swoje szczyty w twórczości trzech zwłaszcza poetów: Byrona. Kenilworth. Początkowo uprawiał twórczość poetycką. potomek podupadłego rodu arystokratycznego.) oraz dramaty: Manfred (1817 r.). Korsarz (1814 r. Ivanhoe). Był mistrzem drobnej formy lirycznej i sonetu. ale i czynem potwierdził . osamotniony.). Oblężenie Koryntu (1816 r. wykładowca filozofii i historii literatury w Londynie. a następnie w okresie wojen napoleońskich wzrost uczuć patriotycznych. Pochodził ze starej szkockiej rodziny z pogranicza szkocko-angielskiego i wzrósł w atmosferze tamtejszych tradycji rycerskich. przez dwóch czołowych przedstawicieli pierwszej fazy angielskiego romantyzmu: Wordswortha i Coleridge'a.). Typowy bohater Byrona. Lara (1814 r.szłością i twórczością ludową. Nie tylko słowem. już po opuszczeniu Anglii.) i Kain (1821 r. przy czym nazwa ta podkreślała ich związek z okolicą malowniczego pojezierza na pograniczu Szkocji. reprezentowanemu wówczas w Europie przez Święte Przymierze. NAUKA I SZTUKA Pod koniec XVIII w. do których uczęszczało pod koniec XVIII w. arystokrata o radykalnych poglądach. przejął kierownictwo szkół już istniejących i nadał im religijny charakter. szerzyło się wśród robotników angielskich przekonanie o wartości wiedzy i nauki. stowarzyszenia oświatowe. Życie i twórczość poety stały się w pierwszej połowie XIX w. Towarzystwo Zakładania i Popierania Szkół Niedzielnych. Szkoły te wpajały dzieciom przekonanie o niezmienności ich społecznego losu oraz ducha pokory wobec najgorszych nawet warunków. jak i dzieci. m. był wyznawcą sensualistycznego pojmowania piękna.Byron swój związek z walką o wolność narodów. który większość swoich dochodów przeznaczył na kształcenie zaniedbanych dzieci pracujących w fabryce w Gloucester. Ażeby ułatwić robotnikom kształcenie się. niezbędnej do zwiększenia wydajności pracy i dalszej walki o poprawę bytu oraz zmianę warunków społecznych. Pierwsze z nich były to szkoły parafialne. Hyperion i in. około 300 tyś. Oda do wiatru zachodniego.in. Do skowronka. przyjmujące zarówno dorosłych. Na jeszcze niższym poziomie stały szkoły niedzielne. wielkiej plastyce opisu i melodyjności (Do słowika. śmiało atakujący ucisk społeczny. Do Psyche. związki zawodowe zaczęły organizować odczyty i pogadanki na tematy społeczno-polityczne i zawodowe.). Prowadził on stojące na bardzo niskim poziomie szkoły codzienne i niedzielne. Ich projektodawcą był dziennikarz Robert Raikes. również pod wpływem ideologii rewolucji francuskiej. bajronizm). reprezentował poezję czystą. Założona przez niego w 1780 r. szkoła niedzielna na pierwszy plan wysuwała nie naukę religii. Zaniepokojony samodzielną działalnością Raikesa kościół anglikański zorganizował w 1785 r. pisania i rachunków. Do urny greckiej. lecz naukę czytania. a wreszcie robotnicze szkoły niedzielne. przedwcześnie zmarły w 26 roku życia John Keats (1795—1821).. nie posiadające żadnego wspólnego programu. Trzeci z wielkiej trójki poetów. republikanin i ateista. Zmarł w Grecji w czasie organizowania walki powstańczej przeciwko Turkom. o nieskazitelnej formie. należał do największych w historii literatury poetów lirycznych (Chmura. Dysproporcji między stale wzrastającą liczbą dzieci w wieku szkolnym a . Królowa Mab i in. Percy Bysshe Shelley (1792—1822).). Edukacja elementarna opierała się ówcześnie na organizacji kościoła anglikańskiego. przedmiotem swoistej legendy. tworzyć kluby dyskusyjne. jak to czyniły szkoły prowadzone przez kościół anglikański. która przeniknęła sferę literackiego i obyczajowego stylu epoki (tzw. często i stałych budynków oraz kwalifikowanych nauczycieli. dzieci. Jego olbrzymi wpływ objął czołowych poetów europejskiego okresu romantycznego. Endymion. zwolennik panteizmu. Przyjmowała ona dzieci od 5 do 12 lat i opierała wychowanie moralne na potrzebach życia zbiorowego i wskazaniach racjonalisty cznych. która przeszła już do pracy produkcyjnej. Prowadziła dokształcanie młodzieży. British Museum w Londynie W obronie interesów dzieci robotniczych wystąpił też w 1816 r. angielskie uniwersytety w bardzo niewielkim stopniu dotknięte zostały wstrząsami ideologicznymi kontynentu i nie przechodziły głębszych przemian organizacyjnych i programowych. przedszkola dla dzieci od 2 do 5 lat. w Izbie Gmin działacz radykalny Henry Brougham. zwany również systemem monitorialnym lub metodą wzajemnego nauczania. Uczono przede wszystkim języków klasycznych. Metodę wzajemnego nauczania Lancastra stosował początkowo w założonej przez siebie w New Lanark szkole Robert Owen. wyraźnie eksluzywnego pod względem społecznym i nieużytecznego dla ówczesnego życia. a zastosowany po raz pierwszy w Anglii na samym początku XIX w. Wielki rozgłos przyniosło Owenowi otwarcie w 1816 r. okazało się. opierając się na starych podręcznikach i metodzie pamięciowej. W całej działalności Owena zaznaczyła się troska o zapewnienie dzieciom robotniczym szczęśliwego dzieciństwa. Pod koniec XVIII i na początku XIX w. który domagał się powołania specjalnej komisji do zbadania stanu i metod nauczania dzieci robotników. Komisja ta stwierdziła niezmiernie niski poziom i mały zasięg tego kształcenia. .kurczeniem się funduszów społecznych przeznaczonych na wychowanie i brakowi doświadczonych nauczycieli miał zaradzić system Josepha Lancastra i Andrew Bella. Uczyła wielu przedmiotów praktycznych metodami poglądowymi. Postępowe koła radykalne w Anglii również ostro atakowały poziom szkolnictwa średniego. organizowała kształcenie dorosłych. że w niektórych okręgach 75% dzieci nie chodziło w ogóle do szkoły. wprowadził do fizyki pojęcie pola oraz linii pola. Wykształcenie ogólne przede wszystkim w zakresie klasyki oraz wychowanie gentlemenów należało do uniwersytetów. stwierdził w 1802 r. magnez i stront. H. Instytucie Królewskim dla Szerzenia Wiedzy. który uważał za pierwiastek podstawowy. Wyodrębniając wymienione pierwiastki w stanie metalicznym stwierdził. atomistycznej teorii budowy materii podstawy naukowe. Inny chemik angielski. a w 1807 r. laborant. Podał skład kwasu solnego. Większą od niego sławę zdobył John Constable (1776—1837). odkrył prawo ciśnień parcjalnych. genialny odkrywca i eksperymentator. W 1804 r. założyciel szkoły malarstwa krajobrazowego. przede wszystkim jako pejzażysta. sztuka angielska. W 1803 r. Young. a przez wysunięcie koncepcji wzajemnego oddziaływania między ładunkami a polem dał podstawę współczesnej teorii pól fizycznych. że ciężar atomowy jest zawsze wielokrotnością atomu wodoru. że chlor jest pierwiastkiem chemicznym. przy szpitalach itp. samouk. asystent i wreszcie kierownik Królewskiego Instytutu i członek Royal Society. jak T. sformułował podstawowe w stechiometrii prawo stosunków wielokrotnych. William Prout (1785—1850). Do twórców nowoczesnej chemii należał również John Dalton (1766— —1844). Duże zasługi dla rozwoju angielskiej nauki miało Towarzystwo Królewskie (Royal Society). Należy też wspomnieć o założonym w Londynie w 1799 r. sód. Thomas Young (1773—1839) odkrył zjawisko interferencji światła. Wyprzedzając impresjonistów . Tworcze poszukiwania naukowe i prace badawcze były w tej sytuacji w dużym stopniu prowadzone poza murami uczelni. wysuwał sugestię.. fizyk i chemik. Jednym z najwybitniejszych uczonych XIX w. Faraday. dającej początek elektrodynamice. bar. Specjalistów kształciły szkoły przy korporacjach prawników. uzyskał pierwszy światło łuku elektrycznego oraz wynalazł i skonstruował „lampę bezpieczeństwa" z metalową siatką dla górników (lampa Davy’ego). fizyk i chemik Jeden z twórców nowożytnej atomistyki. Znacznie skromniej od literatury i nauki rozwijała się pod koniec XVIII i na początku XIX w. Przyjmował pogląd o ziarnistej budowie materii. był Michael Faraday (1791— 1867). nadając w 1808 r. Stworzył podstawy elektrochemii. że w analogicznych warunkach rozszerzalność termiczna wszystkich gazów jest jednakowa. Doprowadziły go one do odkrycia indukcji elektromagnetycznej. Davy czy M. Humphry Davy (1778— 1829) odkrył i galwanicznie wydzielił wapń. nie dając wiedzy w określonym kierunku. W dziedzinie malarstwa do pierwszych angielskich pejzażystów należał John Crome (1768—1821). Największe znaczenie miały Jego prace z zakresu nauki o elektryczności. potas.Kształciły one niemal wyłącznie synów klas panujących i posiadających. wprowadził do nauki pojęcie modułu sprężystości. który zasłynął jako centrum badań fizycznych oraz chemicznych i zatrudniał tak wybitnych uczonych. które przekształciło się w Towarzystwo Naukowe w nowoczesnym rozumieniu wywierając korzystny wpływ na losy nauki angielskiej. Faraday odkrył następnie samoindukcję oraz zbudował pierwszy model silnika elektrycznego. zasobnych i wygodnych domów i pałacyków bogatego ziemiaństwa i burżuazji. budowniczy ok. Na poziomie XVIII i XIX w. znakomitego marynisty. Więcej oryginalności wyrażał w swych pracach Robert Adam (1728—1792). autora wielu obrazów zawierających ekstatyczne wizje na temat morza. Głównym dziełem Nasha jest architektonicznourbanistyczne założenie Regent's Park oraz Regent Street w Londynie wraz z placami Oxford Circus i Picadiiiy Circus. siedzibę królewską w Londynie. nawiązujący do antycznej architektury zwłaszcza późnego Cesarstwa Rzymskiego. Stosował później technikę olejną i wprowadził tematykę rodzajową i historyczną. zmiennością oświetlenia i atmosfery. słońca i powietrza. italianizujących i neogotyckich. 40 rezydencji wiejskich w formach klasycystycznych. interpretowaną w duchu romantyzmu. Przyjacielem Delacroix był Richard Parkes Bonington (1801—1828). architektura angielska odznaczała się eklektyzmem i pozostawiła najwięcej budowli rezydenci alnych. Reynoidsem Królewskiej Akademii Sztuki w 1768 r. Malował najbardziej osobliwe efekty światła. Był on nadwornym architektem Jerzego III. malarz i grafik uprawiający akwarelowe malarstwo krajobrazowe. Wśród ówczesnych architektów do najgłośniejszych należał John Nash (1752—1835). Wśród angielskich architektów drugiej połowy XVIII w. twórcę gmachu Banku Anglii w Londynie. WIELKA BRYTANIA W LATACH 1815—1850 ROZWÓJ EKONOMICZNY GŁÓWNY kierunek przemian w strukturze gospodarczej Anglii XIX w. refleksy wschodów i zachodów słońca na rozległych przestworzach mórz. również przedstawiciela neoklasycyzmu. obejmował z jednej strony spadek udziału rolnictwa . Wymienić też należy Johna Soane (1753—1837). (Royal Academy ofArts). W przeciwieństwie do wymienionych pejzażystów Thomas Lawrence (1769— 18 30) uprawiał malarstwo portretowe. Nastrój romantyczny występuje również i w obrazach Williama Turnera (1776—1851). budowniczy siedziby Admiralicji w Londynie (Somerset House) oraz dekoracji architektonicznych w Kew Gardens.zajmował się współzależnością światła i koloru. współtwórca wraz z J. dużą rolę odgrywał William Chambers (1726—1796). Nash przebudował też Buckingham Pałace. Dał początek realistycznego pejzażu i wywarł wpływ na francuskich artystów z Delacroix na czele. XI. Anglia stała się „warsztatem świata". Około połowy XIX w. gdy np. hutnictwa i komunikacji. górnictwa. krosien mechanicznych. KM. a pod koniec tego stulecia znacznie poniżej 10% dochodu narodowego. Stopniowe ulepszanie maszyny parowej i stosowanie jej w coraz nowych dziedzinach produkcji i transportu przyczyniły się do ogromnego rozwoju przemysłu wełnianego i bawełnianego. zwłaszcza w tkactwie bawełnianym.tworzącego na początku XIX w. W przędzalnictwie angielskim zapanował przemysł fabryczny. Dane statystyczne wskazują. że ok. stanowiąca jedno z najważniejszych źródeł przewagi gospodarczej Anglii w świecie. w Anglii wzrost wydobycia surówki. KM. już ponad 12 tyś. Następstwem prymatu w technice produkcyjnej było zdobycie przez Anglię zdecydowanej przewagi w produkcji przemysłowej. zarzucając jako Jedyny kraj na świecie już na . natomiast słabiej początkowo rozwijał się przemysł tkacki. w którym na samym początku XIX w. W 1846 r. maszyn parowych o mocy 375 tyś. który odpowiadał szybkiemu na wyspie rozwojowi nauki i wprowadzaniu do produkcji licznych udoskonaleń technicznych. tkactwo ręczne już niemal wszędzie w Anglii zanikło.—154 min ton). do ok. ok. czterokrotnie (w 1800 r. w 1850 r. 2. Francja posiadała w tym samym czasie jedynie 328 maszyn parowych o mocy 5 tyś. W pierwszej połowie XIX w. Wyprzedzała resztę Europy również w dziedzinie poziomu technicznego. była Anglia istotnie przemysłowym „warsztatem świata" (the workshop of the worid). z drugiej zaś strony systematyczny wzrost udziału przemysłu i górnictwa z ok. 35%. ponad połowę światowej produkcji przemysłu fabrycznego.—10 min ton. było w Anglii tylko ok. przeważała jeszcze praca ręczna. 20% na początku XIX w. Jeszcze szybszy był w pierwszej połowie XIX w. 1850 r. w 1820 r.5 tyś. 40% w końcu tego stulecia. chociaż skupiała wówczas zaledwie 2% ludności świata. pracowało w Anglii 70% wszystkich czynnych na świecie mechanicznych wrzecion. 83 tyś. Wielka Brytania była najbardziej rozwiniętym pod względem przemysłowym krajem na świecie. Jako pionier rewolucji przemysłowej Anglia zdołała skoncentrować w swych rękach i utrzymać przez całą pierwszą połowę XIX w. Maszyna i produkcja fabryczna wypierały drobne rzemiosło ze wszystkich najważniejszych gałęzi produkcji. W 1825 r. na Wielką Brytanię przypadło aż 77% ogólnoświatowego wydobycia węgla kamiennego.. w 1880 r. pracowało w Anglii już około 15 tyś. posługując się w coraz większym stopniu węglem jako źródłem energii. Anglicy stosunkowo wcześnie udoskonalili wytop surówki. a w 1833 r. W związku z tym produkcja węgla kamiennego zwiększyła się w Anglii pomiędzy 1810 i 1850 r. który w latach 1815—1850 podniósł się aż ośmiokrotnie. Przez znaczną część XIX w.. Węgiel stanowił też ważną pozycję w angielskim eksporcie. W 1813 r. Znacznie wcześniej niż w innych krajach nastąpiła transformacja gospodarki brytyjskiej w kierunku nowoczesnej struktury.—44 min ton. tutaj najnowocześniejsze wówczas fabryki dawały większość światowej produkcji w dziedzinie przemysłu. Anglia przechodziła w tym czasie całkowicie na produkcję maszynową i silniki mechaniczne. Pojawiły się specjalne obrabiarki. ton. 40 tyś. Fowlerowi (1826—1864). Wprowadzenie nowej techniki w przemyśle zwiększyło zapotrzebowanie na metal i wywołało postęp w obróbce metali i budownictwie maszyn. Również w Anglii rozwinęła się poważnie agrochemia. płodozmian i maszyny rolnicze. Wyraźny postęp zaznaczył się w komunikacji wodnej i lądowej. drenowanie.. który poza Anglią był jeszcze wszędzie nadal stosowany. Właściwym twórcą kolei żelaznej stał się dopiero George Stephenson (1781— 1848). co stanowiło 50% produkcji światowej. produkcja surówki wyniosła w Anglii 700 tyś. który wynalazł kilka typów pługów parowych. Przynosiły one w 1875 r. gdy Anglik John Elder udoskonalił w 1854 r. Zaczęto stosować nawozy sztuczne. Powszechne zastosowanie znajdowały w Anglii postępowe ówcześnie metody agrotechniczne. Wytwarzane w Anglii z surówki wyroby żelazne należały ówcześnie do najtańszych w Europie. ok. dzięki pracy Anglika Richarda Trevithicka (1771— 1833). heblarki. Na większą skalę zaczęto konstruować takie statki zwłaszcza od momentu. uruchomiona została przez niego pomiędzy Stockton i Darlington linia kolejowa długości 54 km.. Anglii ok. Znacznie wolniej niż w przemyśle rozpowszechniła się technika maszynowa w rolnictwie. 50 min funtów szteriingów dochodu za zagraniczne usługi transportowe. m. 35% całego światowego tonażu. jednak rozpowszechniły się one dopiero w połowie XIX w. a pierwsza fabryka superfosfatów powstała tu w 1848 r. głęboka orka. W zakresie produkcji stali udział Anglii wynosił w 1850 r. W 1850 r. Ważną rolę w ekonomicznym rozwoju Anglii odegrało zastosowanie maszyny parowej w komunikacji lądowej.5 min ton.8 min ton.początku XIX w. 60% wszystkich statków oceanicznych należało do Wielkiej Brytanii. pierwsza na świecie linia kolejowa do użytku ogólnego. w 1859 r. lecz Jego wynalazek nie znalazł większego zainteresowania. prymitywny wytop surówki żelaza na węglu drzewnym. a w 1825 r. Udało mu się zbudować jeszcze kilka parowozów. Zaczęto budować statki z żelaza. zbudowane również przez Stephensona. dzięki J. Ziemia skoncentrowana była podówczas w ręku nielicznych właścicieli.— 3. zbudował on swój pierwszy parowóz. a w 1871 r. Pierwszych prób wykorzystania siły parowej przy orce dokonano wprawdzie jeszcze na początku XIX w. który na samym początku XIX w. Rozwój górnictwa metalowego i hutnictwa był warunkiem szybkiej rozbudowy floty brytyjskiej. Pierwszą linią kolejową z parową siłą pociągową oddaną do użytku ogólnego było połączenie między Manchesterem i Liverpoolem. ton.. in. W 1814 r. tokarki. która osiągnęła w pierwszej połowie XIX w. Posługiwanie się szynami w trakcji kołowej znane było już w XVI w. silnik parowy. ok. ale pierwszy parowóz powstał dopiero w 1797 r. frezerki i inne warsztaty. W 1830 r. znajdując praktyczne zastosowanie w rolnictwie. w ślad . a pierwszy tego rodzaju większy okręt powstał w Anglii w 1843 r. zapewniające większą szybkość i dokładność przy obróbce. — 6. co najlepiej ukazuje tempo rozwoju hutnictwa angielskiego. syn robotnika angielskiego. stworzył pierwszy na świecie parowóz na fabrycznej konnej drodze szynowej w Walii. na rynki europejskie znaczne ilości swoich wyrobów przemysłowych. nagromadzonych w czasie blokady kontynentalnej. dużą rolę w gospodarce angielskiej. Mimo szybkiego rozwoju przemysłu. Następstwem tego kroku oraz powojennej depresji ekonomicznej. toteż przed zniesieniem ceł zbożowych w 1846 r. prawa zbożowe (Corn Laws). że państwa europejskie nie były w stanie spłacić swych długów wojennych. górnictwa i handlu zagranicznego Wielka Brytania przeżywała bezpośrednio po zakończeniu ery wojen napoleońskich poważny kryzys ekonomiczny. najwięksi poeci Anglii epoki romantyzmu — Byron i Shelley. in. głównie włókiennicze. Wywołało to zahamowanie produkcji i kryzys w Anglii tym przykrzejszy. wzrostu bezrobocia i dalszego pogarszania się sytuacji mas ludowych było ogromne wzburzenie wśród klas niższych i nasilenie ruchów ludowych. czyli 28% ogółu ludności angielskiej. zatrudniało około 4. W 1815 r. w Szkocji rozwijał się przemysł okrętowy. pogłębiając jednocześnie niedolę ludu.5 min osób. Dawało ono około jednej trzeciej narodowego dochodu. W pierwszej połowie XIX w.4 min osób w 1851 r. do 27. Należy dodać. Coraz większa też część ludności mieszkała w miastach. że w okresie tym wyemigrowało z Anglii głównie do kolonii i Stanów Zjednoczonych około 2 min osób. a po stronie mas stanęli m. W hrabstwach północnych rozwijały się miasta i okręgi przemysłowe. co znacznie zwiększyło jego cenę. W 1830 r. a nawet strajki związane z obniżaniem zarobków oraz bunty robotników protestujących przeciwko wprowadzaniu maszyn. poważnie wzrosła ludność Zjednoczonego Królestwa. że od 1814 r. ziemiaństwo w dużym stopniu . wysokie cła prohibicyjne na importowane zboże. a w połowie XIX w.5 min i był największym światowym centrum handlu i operacji finansowych. w centrum Anglii powstał okręg produkcji hutniczej. Wykorzystując swe zwycięstwo nad Francją rzuciła Wielka Brytania w 1815 r.za zanikaniem drobnego chłopstwa szybko też malała liczba drobnych dzierżawców. Szczególną cechą struktury ludnościowej kraju był szybki wzrost pracowników zatrudnionych w przemyśle przy równoczesnym spadku liczby ludności rolniczej. Problem nabrał znaczenia ogólnego. W interesie właścicieli ziemskich rząd torysów przeprowadził w Parlamencie tzw. zaciągniętych w Wielkiej Brytanii przed 1815 r. Zbiedzona wojnami Europa nie była jednak w stanie płacić za te wyroby. powodując tu spadek ceny zboża o przeszło połowę. Na domiar złego rok 1816 był nieurodzajny i w różnych częściach Anglii miały miejsce wystąpienia przeciw drożyźnie. W ciągu wojen wzrósł też aż czterokrotnie dług państwowy Anglii. już około 2. Wojny z Francją wzbogaciły wyższe warstwy. Rolnictwo nadal odgrywało w pierwszej połowie XIX w. Sytuację pogarszał fakt. który dotknął przede wszystkim klasy niższe. w Walii południowej okręgi górnicze i hutnicze.9 min w 1811 r. a ponadto zaczęła się bronić przed nimi za pomocą ceł ochronnych. co w sumie sprzyjało szybszemu wprowadzaniu na większą skalę kosztownych nieraz form i metod bardziej postępowego rolnictwa. do Anglii zaczęło masami napływać tanie zboże amerykańskie i rosyjskie. Londyn liczył nieco ponad l min mieszkańców. z 17. W 1836 r. Tempo wzrostu produkcji przemysłu lekkiego w Stanach Zjednoczonych zaczęło prawie dorównywać Anglii. około 10 min funtów. Utrzymujący się od czasów kompromisu z 1688 r. Rosło też stopniowo znaczenie rynków europejskich dla eksportu angielskiego: w połowie XIX w. W początkach lat dwudziestych XIX w. Równocześnie z uznaniem przez Anglię państw południowoamerykańskich w dwudziestych latach XIX w. Szybki wzrost produkcji przemysłowej (np.. poprzedzony znowu wielkim rozkwitem gospodarczym. w Parlamencie. Wielcy posiadacze ziemscy dominowali w pierwszej połowie XIX w. wzrost cen surowców i poważne zwiększenie ich importu doprowadziły do nadmiaru zgromadzonych surowców. co się stało jednym z istotnych czynników sprzyjających rozwojowi przemysłu w USA. wynosząc: w 1815 r.). wojsku i kościele. Kryzys doprowadził w latach 1825—1826 do bankructwa kilku tysięcy firm. a 55% do Ameryki. W związku ze wzrostem ekspansji i handlu zagranicznego znacznie podniosły się inwestycje zagraniczne kapitału brytyjskiego. W okresie 1815—1850 wywóz angielski wzrosło około 300%. już 100 min. w 1825 r. W latach 1824— 1825 Wielka Brytania udzieliła krajom Ameryki Łacińskiej olbrzymich pożyczek na sumę ponad 20 min funtów. osiągnęły one zawrotną sumę 1000 min funtów. wynika. wykorzystując toczącą się tam od 1810 r. Ponadto nastąpiło przepełnienie rynków zagranicznych towarami angielskimi. była ona o 37% większa niż w 1819 r. rządzie. co tłumaczy nasilenie walki Wielkiej Brytanii o nowe rynki i poruszony niżej problem jej ekspansji kolonialnej. dokąd płynęły również kapitały brytyjskie w formie pożyczek. wskaźnik produkcji przedmiotów konsumpcyjnych był o 74% wyższy niż w 1826 r. Azji i Afryki. Australii i Kanady. Do 1850 r. że połowa powierzchni Anglii znajdowała się w ręku około 8 tyś. później przede wszystkim do Indii (np. co spowodowało przejściowe zmniejszenie eksportu. a 50 min funtów w 20 lat później. inwestycje szły głównie do Europy. Zwiększył się eksport towarów angielskich. zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych. Ziemia była skupiona w ręku niewielkiej stosunkowo liczby arystokracji. gospodarka angielska przeżywała nowy kryzys. kapitał angielski opanował ekonomicznie nowo powstałe państwa Ameryki Łacińskiej. Ten pierwszy ogólny kryzys nadprodukcji zubożył klasę robotniczą i spowodował masowe bezrobocie. Z danych dla 1874 r. W 1875 r. landlordów. a w 1870 r. walkę kolonii hiszpańskich o niepodległość. popłynęły tam kapitały i towary brytyjskie. kryzys pieniężny i spadek akcji oraz zmniejszenie produkcji we wszystkich niemal gałęziach przemysłu. aż 700 min funtów szterlingów. na budowę kolei). system polityczny zapewniał ziemiań-stwu angielskiemu zdecydowaną przewagę w administracji lokalnej i w Izbie Gmin. poważnie również wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego. . 45% towarów szło z Anglii do Europy. Nastąpił spadek cen i zapasów złota Banku Anglii. w 1825 r.wywierało wpływ na politykę rządu. z ogromną zresztą dla siebie korzyścią. Czysty zysk z tych inwestycji wyniósł 12 min funtów rocznie na początku pięćdziesiątych lat XIX w. Również w 1836 r.. Angielski kryzys rozpoczęty w 1836 r. Zwycięska flota i armia angielska podyktowała Chinom w 1842 r. ostra walka rządu chińskiego z angielskim przemytem opium. ale zarazem w kierowaniu procesem kształtowania się modelu gospodarki światowej. zwłaszcza w przemyśle włókienniczym (lniany. W wyniku powyższej polityki poważnie zwiększył się brytyjski eksport do Azji i Afryki. Anglia wraz z całym swym Imperium spełniała czołową rolę nie tylko w potencjale gospodarczym ówczesnego świata.. rząd angielski narzucił podobny układ Persji. Sposobem na zwalczenie kryzysu miało być obniżanie cen towarów przez zmniejszenie kosztów produkcji. bawełniany. W latach 1842-1846 zmniejszono w Anglii znacznie cła importowe od surowców i zboża. Syrię. oddający Anglii w wieczyste posiadanie wyspę Hon-kong i przyznający jej ulgowe cła i korzystne warunki handlowe. Kolejny kryzys miał w Anglii miejsce w 1847 r. Inną formą prowadzącą do zwiększenia możliwości eksportowych stała się walka o wolność handlu i zniesienie opłat celnych. Ponadto nieurodzaje.doprowadzając w końcu do zahamowania importu z Wielkiej Brytanii i spadku cen wielu towarów. Trzecią wreszcie drogą do zwiększenia eksportu była walka o terytorialne rozszerzenie rynków zbytu. została rozciągnięta na Egipt. Sudan i Arabię. Dominacja finansowa Anglii w świecie rozszerzała supremację funta szteriinga w rozliczeniach międzynarodowych. wprowadzanie coraz to nowych i wydajniejszych maszyn i obniżanie płacy roboczej. do czego pretekstem stała się rozpoczęta w 1840 r. trwał w istocie aż do 1842 r. przemysłowcom angielskim udało się częściowo ten cel osiągnąć. w której ustalono niskie opłaty celne od towarów przywożonych do Turcji. dzięki czemu wyroby angielskie opanowały tamtejsze rynki. w nadprodukcji towarów oraz dysproporcji między szybko rosnącą produkcją i nienadążaniem wzrostu eksportu zagranicznego. co umacniało finansową pozycję londyńskiej City i znaczenie Londynu jako finansowego centrum ówczesnego świata. a także zniesiono wszelkie ograniczenia i opłaty obciążające dotąd eksport wyrobów krajowych. m. Przykładem politycznej i ekonomicznej ekspansji Anglii były próby brytyjskie zdobycia rynku chińskiego. dodatkowo ograniczyły rynki zbytu dla towarów angielskich. W XIX w. Konwencja ta. Anglia . w budownictwie kolejowym i in. Anglia zmusiła Turcję do podpisania korzystnej dla siebie konwencji handlowej. W krajach kolonialnych ulokowała Wielka Brytania ok. korzystny dla Wielkiej Brytanii układ. zezwalając kupcom angielskim na wolny handel wewnętrzny w imperium ottomańskim. Podobnie w 1832 r. W 1841 r. po zmuszeniu do uległości władcę Egiptu w 1840 r. Mimo tak wielkiego poszerzenia się rynków zbytu popyt na towary brytyjskie nie nadążał w wielu dziedzinach za niebywale szybko rosnącą produkcją. i dotknął szersze masy społeczeństwa niż kryzys poprzedni. zwłaszcza w Azji i Afryce. 30% całego swego wywozu (eksport z Anglii do Australii wzrósł w latach 1846— 1853 ponad dziesięciokrotnie). które dotknęły wiele krajów europejskich w latach 1846—1847. jedwabniczy. wełniany). i znowu posiadał swe źródła m. Obawiała się Anglia usadowienia się Rosjan nad Bosforem oraz wzmocnienia państwa tureckiego. Funt pod wieloma względami stawał się w praktyce ówczesnych rozliczeń międzynarodowych równorzędnym. które najdłużej i najwytrwalej mobilizowało siły koalicji europejskich do walki z Bonapartem i zadało mu decydujący cios pod Water-loo. a z drugiej strony przeciwdziałała polityce Rosji w Europie i Azji. a rozwój jej floty wysunął ją na pierwsze miejsce w świecie. Mocarstwa kontynentalne musiały się odtąd bardzo poważnie liczyć z Wielką Brytanią we wszystkich ważniejszych sprawach polityki międzynarodowej. stanowiącej od dawna skuteczną zasadę jej polityki zagranicznej. strzegąc równowagi bilansu płatniczego. Konieczność stałych rozliczeń z Anglią z tytułu transakcji handlowych. Z drugiej strony Anglia chcąc utrzymać swoją przewagę i zapewnić sobie bezpieczeństwo dążyła konsekwentnie do utrzymywania w Europie równowagi sił. Wielka Brytania dążyła do utrzymania równowagi między Austrią a Prusami w krajach niemieckich. Istotnie przez blisko sto lat (1821—1914) Anglia zdołała zachować trwałość funta. frachtowych. między wpływami Austrii i Francji we Włoszech. rozmiary nowych inwestycji za granicą. ośrodek obrotów handlowych i finansowych. a nawet uprzywilejowanym partnerem złota.spełniała dalej przemożną rolę jako pośrednik w handlu międzynarodowym. transferów związanych z zadłużeniem skłaniała wszystkie dłużnicze kraje zamorskie do utrzymywania rezerw funtowych w bankach londyńskich. od którego w poważnej mierze zależało finansowanie wszystkich większych przedsięwzięć inwestycyjnych na całym świecie. procentów i dywidend przewyższały Już w drugiej połowie XIX w. wojskowych i materialnych podniosło bardzo wysoko pozycję Anglii na arenie międzynarodowej. Zwycięskie zakończenie długoletnich wysiłków dyplomatycznych. Dążenie do dysponowania poszukiwaną dewizą funtową oraz wysokie zaufanie do funta stanowiły dodatkowe źródło koncentracji operacji pieniężnych w Londynie. Londyn był najpoważniejszym rynkiem kredytowym. W okresie rozkładu imperium tureckiego i dążenia Rosji do opanowania Konstantynopola i . POLITYKA ZAGRANICZNA I EKSPANSJA KOLONIALNA Wielka Brytania wychodziła z długiego okresu wojen napoleońskich jako zwycięzca i mocarstwo. W wyniku długoletniej działalności kredytowej i inwestycyjnej na zewnątrz kraju bieżące wpływy Anglii z tytułu zysków. Konsekwencją wymienionej zasady były zabiegi rządu angielskiego o niedopuszczenie do odzyskania przez Francję dawnego jej znaczenia. Rachunki wystawiane w Londynie budziły duże zaufanie i były wszędzie akceptowane. Tak powszechne zaufanie do funta opierało się na doświadczeniu długotrwałej stałości jego wartości w złocie i na przekonaniu o nienaruszalności w Wielkiej Brytanii zasady klasycznego systemu waluty złotej. rozgromili resztki konfederacji marackiej. Zgodnie z głównymi zasadami swojej polityki zagranicznej Wielka Brytania wystąpiła w obronie Turcji. które stały się wasalami Kompanii Wschodnioindyjskiej. zapewniał Turcji. która za czasów Mahmuda II (1808—1839) dwukrotnie przegrała wojnę z Rosją i została zmuszona do poważnych ustępstw na rzecz tejże. Poprzez Nepal uzyskała bezpo- . skłaniając sułtana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej. Jamajkę.. Madras. Jeszcze pod koniec XVIII w. Miało to tym większe dla Angin znaczenie. stare imperium kolonialne obejmowało w 1783 r. nad nim zwierzchność. a zawarta w rok później w Londynie konwencja Wielkiej Brytanii. utwierdzała polityczną i gospodarczą hegemonię Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie.. Po 1815 r. uzyskali Anglicy do 1805 r. Anglicy podporządkowali sobie w Indiach Wschodnich Haidarabad i Majsur. To tzw. co ograniczało przede wszystkim ekspansję rosyjską w tym rejonie. kończącym erę napoleońską. a rewolucja amerykańska i powstanie Stanów Zjednoczonych zamknęły pierwszą erę jego dziejów. w wojnie 1816—1818 r. Bombaj). Nieco później doszła Australia oraz część wysp polinezyjskich. W latach 1824—1826 Wielka Brytania anektowała większą część Burmy. zaczął się nowy rozdział w dziejach Imperium Brytyjskiego. W 1838 r. wzrastającego szybko po zdystansowaniu przez Wielką Brytanię jej najgroźniejszych rywali — Francji i Hiszpanii.cieśnin sprawą pierwszorzędnej wagi było dla Wielkiej Brytanii bezpieczeństwo jej szlaku komunikacyjnego z Indiami. a inne uzależniając bezpośrednio od siebie. Haidarabad) i rozrzucone punkty oparcia na ich wybrzeżu (np. Turcja zawarła z Wielką Brytanią traktat handlowy. Zręby Imperium Brytyjskiego zaczęły powstawać jeszcze w XVII w. kontynuowali podbój Indii. wcielając część zdobyczy do obszarów należących do Kompanii Wschodnioindyjskiej. w łonie bardziej centralnie położonej rozległej konfederacji państwa Marathów. Austrii i Prus oraz Francji i Turcji przyniosła świetny sukces polityki Palmerstona. wyspy Bermudy. Na jej podstawie zostały na zawsze zamknięte dla wszystkich statków wojennych Bosfor i Dardanele. zagarnęli księstwo Nepalu. część Hondurasu. Traktat londyński z 1840 r. że po utracie kolonii amerykańskich Indie Wschodnie stały się najważniejszym zamorskim terytorium należącym do jej imperium. posiadłości w Indiach Wschodnich (Bengal. jej dotychczasowy stan posiadania. w wyniku skutecznych zabiegów Palmerstona. kilka wysp należących do Małych Antyli. w okresie pokoju paryskiego: część Kanady. Wykorzystując wybuch wojny domowej w 1802 r. Palmerston (1784— 1865) umiejętnie osłabiał wpływy rosyjskie nad Bosforem. Po kongresie wiedeńskim. niewielkie punkty oparcia w Afryce. w latach 1843—1849 zajęła Sind. J. Rosji. Brytyjski minister spraw zagranicznych H. Kaszmir i Pendżab. Ponadto silne w Turcji polityczne i handlowe wpływy Rosji mogły zagrażać coraz żywiej rozwijającemu się handlowi brytyjskiemu na Wschodzie. T. ograniczający do minimum cła przywozowe na towary angielskie i pozwalający Anglikom na handel wewnętrzny w Turcji. Konwencja londyńska z 1841 r. należy wymienić Nową Zelandię (1839— — 1840). z wielkimi stratami w ludziach. z wyjątkiem niewielkich terenów podbitych dawniej przez Francję i Portugalię. Anglicy rozszerzyli też w latach czterdziestych XIX w. Wykorzystując spory i walki władców lokalnych niewielka stosunkowo liczba Anglików (ok. 100 tyś. w celu rozciągnięcia na ten kraj brytyjskiego zwierzchnictwa. Burowie. ludzi) potrafiła rządzić Indiami. Ucisk miejscowej ludności przez Burów dał Anglikom pretekst do wmieszania się w wewnętrzne sprawy Natalu. Indie stały się perłą Korony brytyjskiej. Wśród licznych nowych posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii uzyskanych w pierwszej połowie XIX w. na północ osadnicy holenderscy. a większa część Burów przeniosła się na zachód. stopniowo swoje posiadłości w Afryce Południowej po opanowaniu Kraju Przylądka. gdzie utworzyli samodzielne republiki. były przeprowadzone tam przez kolonizatorów reformy obyczajowe i administracyjne. W 1843 r. którą zaczęli opanowywać jeszcze w 1788 r. skąd wycofali się w 1837 r. stosunkowo niewiele otrzymując w zamian za zabierane z nich przez Anglików skarby i bogactwa ich kraju. Od 1815 r. Powstanie ludności zmusiło jednak Anglików do wycofania się w 1841 r. W 1848 r. a w 1840 r. Niezadowoleni ze zniesienia przez Anglików niewolnictwa Burowie przenieśli się za rzekę Vaal i Oranie. Natomiast w 1839 r. gdy oficerowi brytyjskiemu Mac Arthurowi udało się wyhodować dający bardzo wartościową wełnę gatunek owiec. zakładając republikę Oranie. co w sumie było jednak bardzo niewielką rekompensatą za eksploatację Indii "przez tak długi okres. krajem o blisko 200 min mieszkańców. w którym głodowały dziesiątki milionów ludzi i dochodziło do częstych rozruchów głodowych. anektowali Natal. Dodatnią stroną władztwa brytyjskiego w Indiach. uwieńczone pomyślnym skutkiem w 1819 r. i ten obszar dostał się w ręce brytyjskie. Od czasu. bogaciły Anglię w stopniu niebywałym. Anglicy wzmogli kolonizację Australii. Australia stała się jednym z najważniejszych eksporterów wełny. podlegających od 1833 r.średnią granicę z podległym Chinom Tybetem i w istocie opanowała całe Indie Wschodnie. a Burowie wycofali się na północ. już bardziej bezpośrednio rządowi angielskiemu (ograniczono wówczas zakres uprawnień Kompanii Wschodnioindyjskiej). Miejsce wysyłanych tam dawniej zesłańców i galerników zajęli koloniści i osadnicy. . Obawy przed ekspansją rosyjską w kierunku Indii skłoniły rząd brytyjski i gubernatora angielskiego w Indiach do podjęcia zbrojnej wyprawy do Afganistanu w 1839 r. zakładając republikę Transwal.. Anglicy zagarnęli inną odtąd ważną bazę — Aden. Honkong. a później i pszenicy. panowanie Anglików uniemożliwiało na ogól dostateczny rozwój przemysłowy kraju. Większym powodzeniem zakończyły się starania Kompanii Wschodnioindyjskiej o nabycie Singapuru. Rozwój gospodarczy i kulturalny Indii został w poważnym stopniu zahamowany. tworząc swoją republikę Natal. rozbudowa sieci komunikacyjnej itp. realizowanej w praktyce nawet w okresach formalnie głoszonej zasady wolnego handlu. Gujanę. dla których XIX w. że panująca na morzach i najbardziej zaawansowana pod względem gospodarczym Wielka Brytania nie obawiała się konkurencji. był prawdziwym złotym wiekiem. tzw. Zniesienie przez rząd Russella w 1849 r. Władza gubernatora była szczególnie silna. Przy gubernatorach obu prowincji utworzono zgromadzenia narodowe. Naruszanie przez gubernatorów decyzji politycznych reprezentacji kanadyjskich. miał on nawet prawo unieważniania decyzji obu wymienionych organów. ograniczanie praw ludności francuskiej itp. Prowadzone przez Anglię wojny handlowe przyczyniały się bezpośrednio głownie do dojrzewania kapitalizmu w samej Anglii. popieranie przez nich arystokracji. mając dostatecznie zabezpieczoną swoją przewagę i hegemonię w handlu i żegludze światowej. Od 1854 r. Dzięki eksploatacji kolonii nastąpił w XIX w. W 1854 r. było nie tylko uznaniem swobody handlu międzynarodowego. zakazujących obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi. część Antyli. oraz Górną Kanadę o przewadze ludności angielskiej ze stolicą w Toronto. dwie prowincje: Dolną Kanadę ze stolicą w Quebec. ogromny rozkwit przemysłu i handlu angielskiego. została przeprowadzona w Kanadzie sekularyzacja majątków kleru anglikańskiego i zniesiono przywileje wielkich właścicieli ziemskich. z gubernatorem i Parlamentem na czele. których członków wybierała zamożniejsza ludność. Wzrastał dobrobyt angielskiej burżuazji i ziemiaństwa. wiele stacji handlowych i punktów oparcia w Afryce. obydwie kanadyjskie prowincje w jedną. Zostało ono krwawo stłumione. oraz rady prawodawcze. na czele rządu kanadyjskiego stanął premier. Przeciwko torysom występowała partia wigowska. ale równocześnie dowodem. ekspansja ta przebiegała przy aktywnie jej sprzyjającej brytyjskiej polityce kolonialnej. w której przeważała ludność francuska. powoływane w większości przez brytyjskich gubernatorów spośród arystokracji. a w celu wzmocnienia kontroli nad Kanadą połączył rząd brytyjski w 1840 r.. Powstałe w ich wyniku najpotężniejsze w świecie imperium kolonialne stało się następnie najdogodniejszym terenem zamorskiej ekspansji rozwiniętego brytyjskiego kapitalizmu. aktów nawigacyjnych z XVII w. a gubernator zachował podrzędne już stanowisko. zwłaszcza jej lewica (przybierająca stopniowo nazwę partii . zmusiła rząd brytyjski do zmiany systemu kolonialnego w Kanadzie. wywołały opozycję i doprowadziły do powstania w 1837 r. by Kanada nie chciała pójść śladami Stanów Zjednoczonych. WALKA O REFORMĘ WYBORCZĄ I KONFLIKTY SPOŁECZNE Po zwycięstwie nad Napoleonem przybrała w Anglii na sile reakcja torysowska. Oprócz wymienionych najważniejszych kolonii Wielka Brytania posiadała jeszcze liczne wyspy na Oceanie Spokojnym. a jej czołowymi przedstawicielami byli: lord Liverpool (premier rządu w stach 1812—1827) i ks. Obawa przed tym. Wellington.W Kanadzie Brytyjczycy utworzyli w 1791 r. Bardzo ostro w licznych pamfietach wystąpił William Cobbett (1762—1835). przyczynił się mimo woli do ich porozumienia z klasami średnimi. Na początku XIX w. Na początku XIX w. dopiero w epoce średniowiktoriańskiej za czasów Gladstone'a i Disraelego wypracowały sobie wyraźne formy organizacyjne i bardziej określone programy. Walcząc o reformę tego systemu politycznego wysuwały koła liberalne również swój program ekonomiczny. wywierających duży wpływ na rządy w Anglii za dwóch pierwszych przedstawicieli dynastii Hanowerskiej. pragnąc zwalczyć opozycję wielkich rodów ziemiańskich w rodzaju Newcastle. Bogaci i średni kupcy. Żądanie reformy Parlamentu odgrywało ważną rolę w ówczesnych bardziej radykalnych ruchach ludowych. W okresie rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich wykazały znaczną chwiejność poglądów i zasad. które podwyższały cenę chleba w Anglii i utrudniały wywóz wyrobów przemysłowych. w którym krytykował system własności wielkich posiadaczy i ustrój polityczny Anglii. domagający się zniesienia monopoli (np. Szerokie masy wiązały z reformą tą nadzieję na polepszenie swej sytuacji. Przede wszystkim szło im o zmniejszenie znaczenia i roli arystokracji ziemiańskiej. rządzonego za pomocą tradycyjnych metod i zasad politycznych.liberalnej). ujawniają. finansowej i handlowej polityki rządu i systemu prawnego. strach przed postępowymi ideami społecznymi i politycznymi rewolucji francuskiej. wysuwająca program reformy parlamentarnej i zmiany ordynacji wyborczej. redaktor pisma „Political Register". W tej sprawie organizowane były mityngi i publiczne wystąpienia. Cobbett wysuwał program owiany . Angielskie partie polityczne nie posiadały ówcześnie jeszcze wyraźnie określonej organizacji i ideologii. politykę torysów itp. Liberalna burżuazja szukała oparcia wśród mas pracujących. Była ona rzecznikiem hierarchicznej i arystokratycznej koncepcji społeczeństwa. radykał i przywódca robotników. domagający się też zniesienia praw zbożowych. Jerzy III. Dążenia króla do wzmocnienia władzy Korony natrafiły na zdecydowany opór opozycji wigowskiej. niezadowolonych ze swego upośledzenia politycznego i ekonomicznego. przemysłowcy i bankierzy wiązali z ruchem wigowskim nadzieje na stopniową reformę systemu parlamentarnego. w handlu kolonialnym) oraz cel przywozowych na zboże. Wiele inicjatywy w tej walce okazywał Henry Hunt (1773—1835). a z drugiej strony nonkonformiści. torysów łączyło niewiele więcej niż antyjakobinizm. w sojuszu z kościołem anglikańskim. partia torysowska była identyfikowana z opozycją w stosunku do reform politycznych i radykalizmu społecznego. Pod tym względem ważną rolę odegrały w rozwoju angielskiego konserwatyzmu pisma wspomnianego już Edmunda Burke'a. wydawano pisma i pamfiety polityczne. że 267 arystokratów sprawowało wówczas faktyczną kontrolę nad 487 mandatami poselskimi). Rockingham czy Tempie. która dotychczas zapewniała z reguły wybór do Izby Gmin tylko posiadaczom wysokiego cenzusu majątkowego (dane z 1820 r. Oparcie dla wigów stanowiła bogacąca się burżuazja. Jeremy Bentham (1748—1832). że rozumne dążenie do szczęścia osobistego. Uważał. która jego zdaniem miała dawać społeczeństwu w efekcie powszechną pomyślność i harmonię interesów. filozof i ekonomista. prawodawstwa i polityki społeczno-ekonomicznej. stopniowo coraz większe nadzieje pokładał w klasie robotniczej.radykałów filozoficznych". nauce i kulturze od początków XIX w.. że nie ma dobra społecznego niezależnie od dobra poszczególnych ludzi. Ze swym systemem etycznym wiązał Bentham postulat laicyzacji etyki i przeprowadził krytykę religii z pozycji racjonalizmu i hedonizmu. ginący na skutek rozwoju przemysłu. Będąc zwolennikiem demokracji politycznej. był liberalizm. w której punktem wyjścia była autonomia człowieka w stosunku do otaczającego go ustroju politycznego. Mili. Ideologią dominującą w angielskim życiu społecznym. Twierdził. Angielski radykalizm czerpał też swoje natchnienie z systemu filozoficznego liberalizmu i utylitaryzmu oraz idei socjalistycznych. Malthus. wesołej Anglii".: A. Najwybitniejszym może reprezentantem ideologii burżuazyjnej tego okresu był wspomniany David Ricardo (1772—1823). w których przeważała drobna produkcja. zapatrzony w obraz dawnej . dążąc do opracowania podstaw etyki. T. działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia pomyślności ogółu. a później H. prawnik. Wychodząc z przesłanek liberalizmu ograniczał działalność państwa do utrzymania porządku publicznego i łagodzenia jaskrawych różnic społecznych. Bentham w poglądach swoich nawiązywał do tradycji angielskiego empiryzmu i asocjacjonizmu. że czyny i stosunki ludzkie winny być oceniane moralnie ze względu na pożytek realny. jaki przynoszą społeczeństwu i Jednostce. Ricardo. pragnął Cobbett przywrócić w dziedzinie ekonomicznej i społecznej minione stosunki. do której należeli również J. wyżej). Smith (por. Szczególną rolę w rozwoju ideologii burżuazyjnej tego okresu odegrali uczeni angielscy z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. był reakcją burżuazji w imię haseł Oświecenia przeciwko ancien regime'owi w celu uwolnienia jednostki z krępujących jej swobodę więzów tradycji stanowej i absolutyzmu monarszego. S. Wysuwał żądania demokratycznej reformy prawa wyborczego. Bentham.. D. Opierając się na racjonalistycznej i indywidualistycznej koncepcji człowieka.szczęśliwej. którego normę naczelną nazwał „zasadą użyteczności". Był zwolennikiem nieograniczonej wolnej konkurencji. Od 1786 r. D. Liberalizm stanowił zarazem ideologię. społecznego i gospodarczego.romantycznymi i często nierealnymi ideami. J. Spencer. Występował w obronie rujnowanego chłopstwa. był duchowym przywódcą grupy. Na tych założeniach zbudował Bentham system etyki utylistycznej. . Ricardo. był jednym z czołowych przedstawicieli wczesnego liberalizmu oraz twórcą angielskiego utylitaryzmu. że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu we wszystkich dziedzinach życia społecznego. liberalizm głosił. Mili. J. Wywodząc się z Oświecenia. wybitny angielski ekonomista. Stojąc na stanowisku atomizmu społecznego twierdził. Pod wpływem Comte'a sformułował później angielską wersję pozytywizmu i rozwinął pozytywistyczną teorię nauki. że walka o byt stanowi poważny bodziec do pracy. jak Adam Smith. filozof i wysoki urzędnik Kompanii Wschodnioindyjskiej. Mili wniósł do ekonomicznego liberalizmu utylitarną filozofię Benthama z jej postulatem jak największego dobra dla jak największej liczby ludzi. Najpoważniejszym jego osiągnięciem była metodologia i teoria indukcji eliminacyjnej. atakował politykę celną i wspomniane prawa zbożowe wydane w interesie ziemiaństwa. Był on filozofem. Natomiast właściciele gruntów. upraszczając je niekiedy i wulgaryzując. Duży rozgłos zdobył sobie ówcześnie inny przedstawiciel wspomnianej wyżej grupy . W poglądach na społeczeństwo był zwolennikiem indywidualizmu metodologicznego. jednym z głównych przedstawicieli empiryzmu. i do jego poglądów nawiązał później m. W poglądach społecznych rozwijał zasady liberalizmu. robotnicy i kapitaliści. Ricardo.współtwórca klasycznej burżuazyjnej ekonomii politycznej i rzecznik liberalizmu gospodarczego. Wulgaryzując teorię Adama Smitha starał się wskazać. twórca znanej teorii ludnościowej. głoszącej. in. . czyli kapitał. W psychologii stal na stanowisku asocjacjonizmu i starał się wyjaśnić bieg życia psychicznego prawami kojarzenia. Wierzył. że dwie klasy społeczne. Kontynuując badania Adama Smitha pragnął ustalić prawa wyznaczające podział produktu między klasy społeczne. był zdania. Thomas Robert Malthus (1766— —1834). W jego ujęciu logika przedmatematyczna znalazła najbardziej dojrzały kształt. że realizacja wartości i zysku w systemie kapitalistycznym nie jest możliwa bez istnienia specjalnej grupy ludności konsumującej. Nawiązując do Smitha widział Ricardo w pracy jedyną miarę wartości. że występuje stała tendencja do nadmiernego przyrostu ludności w stosunku do istniejących możliwości Jej utrzymania i wyżywienia. pobierający tylko rentę. logikiem i ekonomistą. jak i „nagromadzona praca". jako członek Izby Gmin występował w obronie postulatów robotników i na rzecz równouprawnienia kobiet. są według niego elementem nieproduktywnym i ciążącym na produkcji.radykałów filozoficznych". że cel ten jest osiągalny poprzez działanie zasad ekonomicznego liberalizmu. James Mill (1773—1836). współdziałające w procesie produkcyjnym. występował przeciwko ingerencji państwa w dziedzinę produkcji. tworzą bogactwo narodowe. ekonomista. Ponieważ jednak w tworzeniu produkcji bierze udział zarówno praca pracownika. W działalności społecznej reprezentował interesy radykalnej burżuazjiwjej walce o reformy polityczne. Interesował się ideologią i ruchami społecznymi. W poglądach filozoficznych nawiązywał do empiryzmu i asocjacjonizmu. John Stuart Mill (1806—1873). Poglądy Ricarda szeroko rozpowszechnił. którego już tutaj wspominaliśmy ze względu na jego związek z liberalizmem. w etyce — utylitaryzmu. a nie produkującej. czołowy przedstawiciel angielskiego liberalizmu i "radykalizmu filozoficznego". Poważne znaczenie w nauce europejskiej osiągnął w późniejszym już okresie syn Jamesa Milla.. ekonomista i duchowny anglikański. Malthus dostrzegał. a drogę do tego widział nie w walce klas. dla robotników zatrudnionych w tych zakładach budował domy. że ludzkość powinna uwolnić się od wszelkich form rządów państwowych i oprzeć się całkowicie na wolnym działaniu jednostek. kształtującego swoje poglądy pod wpływem idei francuskiego Oświecenia. zyskała we współczesnej nauce na Zachodzie nowych zwolenników. że człowiek jest wytworem swego środowiska i można go zmienić i podnieść moralnie przez zreformowanie warunków życia i pracy.Darwin. w której widział źródło zacieśniające horyzonty myślowe. Wymienić tu wypada teścia poety Shelleya. Głosił też konieczność uspołecznienia ziemi oraz tezę. krytycznie dawniej przyjmowana. angielski socjalista utopijny. którzy propagowali ustawodawstwo fabryczne. pisarz. opartymi na naturalnych stosunkach sąsiedzkich. jednego z pierwszych teoretyków anarchizmu. Nakłaniał władze do stworzenia „wsi kooperacji" celem osiedlenia w nich bezrobotnych. Po latach nieudanych zmagań wyjechał Owen do Stanów Zjednoczonych. którzy następnie produkując potrzebne dla siebie artykuły i wymieniając między sobą nadwyżki produkcji staliby się samodzielnymi. Opowiadał się za małymi komunami lokalnymi. że środowisko społeczne sprawia. Teza Malthusa o arytmetycznym przyroście środków żywności i geometrycznym przyroście zaludnienia. Usiłował tu praktycznie rozwijać swe idee w założonej przez siebie osadzie New Harmony (w stanie Indiana). W swoich zakładach bawełnianych w Szkocji wprowadził daleko idące reformy. współdziałał przy projekcie ustawy ograniczającej wiek zatrudnienia dzieci. Krytykując współczesne stosunki głosił. Poglądy Godwina wywarły wpływ na różne odłamy anarchizmu oraz socjalizmu utopijnego. chociaż zrzeszonymi producentami. Był jednym z pierwszych. działacz polityczny i pionier ruchu spółdzielczego. uczonych traktatach. iż walka o szczęście w istniejących warunkach prowadzi do zapewnienia szczęścia kosztem innych. a równocześnie komunisty utopijnego. Po niepowodzeniach powrócił do Anglii. dobrą wolą i poczuciem sprawiedliwości. gdzie wzrastały nastroje rewolucyjne wśród robotników. że własność indywidualna człowieka powinna wyłącznie pochodzić z jego pracy. ale również inspirowała pisarzy i działaczy w kierunku nie zawsze zresztą realnych wizji przyszłości. zwłaszcza na Owena. lecz w wychowaniu robotników i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych i spółdzielni. place do gier itp. kierujących się rozumem. konfliktach klasowych i wystąpieniach mas ludowych. Głosił. szkoły. Aż do śmierci Owen propagował swe pomysły socjalistyczne oraz walkę z religią. Robert Owen (1771—1858). opowiadał się za zniesieniem własności prywatnej. Problematyka społeczna znajdowała swój wyraz na początku XIX w. nie tylko w dyskusjach parlamentarnych. uważając odmiennie od Benthama. Ograniczył czas pracy i wypłacał wyższe niż w innych fabrykach zarobki. . W swych koncepcjach filozoficznych zbliżał się Owen do poglądów francuskich materialistów XVIII w. Williama Godwina (1756—1836). Koncepcję szczęścia ludzkiego opierał na utylitaryzmie. wolnymi od ograniczeń systemu fabrycznego. że pod wpływem idei Owena działała w Anglii grupa teoretyków ekonomii politycznej. prasę obłożono opłatami stemplowymi. Gdy mimo to 16 sierpnia 1819 r. Przeciwko uchwałom „kneblującym" wybuchły spiski i protesty. Nasilenie fali ruchów ludowych uwidoczniło się w Anglii już w latach 1816— 1817. wyciągali wniosek. John Grey i in. Przed wyruszeniem demonstrantów z Manchesteru do Londynu pochód został wprawdzie rozproszony. starająca się wyprowadzać z nauki Smitha i Ricarda socjalistyczne wnioski (William Thompson. co stało się dla rządu pretekstem do zawieszenia niektórych praw ze słynnym Habeas Corpus Act na czele. które wyposażyły władze administracyjne i sądowe w większe uprawnienia na wypadek demonstracji. Thomas Hodgskin. którzy stopniowo . Rozmiary tego ruchu były tak znaczne. w Glasgow zaś strajk generalny. że nawet w łonie partii torysowskiej zaczęli coraz bardziej dochodzić do głosu młodzi umiarkowani politycy. w wyniku czego 10 osób zostało zabitych. pierwszy w historii marsz głodowy. Bezrobotni północnej Anglii zorganizowali w 1817 r. Piotra koło Manchesteru odbyła się olbrzymia demonstracja z udziałem około 50 tyś. zwanych „kneblującymi". późniejszego Jerzego IV. Zakazano zebrań z udziałem więcej niż 50 osób. że praca jest źródłem wartości. wygranej przez zasiadającego w 1819 r. W odpowiedzi na wystąpienia ludowe rząd zaostrzył represje przeprowadzając wydanie 6 praw (Six Acts). iż robotnicy powinni otrzymywać pełny produkt pracy. ludzi. Całą Anglię ogarnęła fala protestów i zaostrzyła się opozycja przeciwko rządowi. Z założeń klasycznej ekonomii. a około 600 rannych. na polach św. zakazano noszenia broni bez zezwolenia władz itp. co było ironiczną aluzją do bitwy pod Waterloo. rząd do ich rozpędzenia użył policji. w gabinecie angielskim ks. przede wszystkim hasło reformy Parlamentu.Warto dodać. Wydarzenia te zostały nazwane „bitwą pod Peterloo". ale akcja ta wywołała niepokój sfer rządowych. Równocześnie w Londynie demonstranci zaatakowali księcia regenta. Wellingtona. nawet w swych bardziej radykalnych sformułowaniach.). Wystąpienia mas ludowych nie posiadały w tym okresie jeszcze określonego programu działania i wysuwały głównie. Również Henry John Palmerston (1784—1865). Wypowiadał się Canning za niepodległością Grecji i sprzyjał idei równouprawnienia katolików oraz Irlandczyków. przeciwnik Świętego Przymierza. Jerzy IV od 1788 r. wspomnianego już Castlereagha. gorący zwolennik wolnego handlu. minister handlu od 1823 r. Obok Peela do grupy liberalnych polityków torysowskich na początku lat dwudziestych XIX w. Umiarkowani torysi weszli w skład rządu i poczęli wywierać coraz większy wpływ na jego politykę już w okresie panowania Jerzego IV (1820—1830).Robert Peel weszli do gabinetu lorda Liverpoola. zwolennika ustawodawstwa represyjnego wobec ruchów ludowych w okresie Peterloo. stanowisko ministra spraw wewnętrznych ł reprezentujący liberalne tendencje w partii rządzącej. należał również George Canning (1770—1827). sprawujący od 1822 r. Do Peela i Canninga zbliżał się poglądami również William Huskisson (1770—1830). reprezentował początkowo poglądy zbliżone do Peela i innych młodych torysów. na skutek choroby umysłowej nie sprawował faktycznie rządów. w latach 1822—1827 minister spraw zagranicznych Anglii. późniejszy przywódca liberałów i słynny wiktoriański minister spraw zagranicznych. zanim zajął stanowisko opozycyjne wobec reformy wyborczej z 1832 r. który od 1811 r. przedstawiciela najbardziej reakcyjnego kierunku w obozie torysów. i minister kolonii od 1827 r.. (w latach 1834—1835 i 1841— —1846 był Peet premierem). Później nazywano tę grupę peelitami. zwolennik niemieszania się w wewnętrzne sprawy państw niezależnych. syna i następcy Jerzego III. z przerwami. a od 1811 r. canningitami lub liberalnymi torysami. W . Znalazł się wśród nich Robert Peel (1788—1850). Działalność Canninga stanowiła swego rodzaju kontrast z polityką jego poprzednika w rządzie i przeciwnika. dissenters) z anglikanami. Od czasu unii z Anglią z 1801 r. a w 1830 r. stworzyły pomyślną atmosferę dla reform politycznych w Anglii. kryzys gospodarczy 1829 r. ostatniego rządu torysów. W tej pomyślnej sytuacji została przeprowadzona. Dopiero w 1854 i 1856 r. reforma wyborcza 1832 r. REFORMA WYBORCZA 1832 R. popierając po dojściu do władzy politykę skrajnych torysów. obniżenie ceł przywozowych. Mimo oporu rząd angielski ostatecznie przeprowadził w 1828 r. po złamaniu oporu króla i opozycji Izby Lordów. Po śmierci Jerzego IV tron objął jego brat Wilhelm IV (1830—1837). złagodzenie prawa karnego. Warto dodać.sposób ciągły przejął regencję. in. którzy zostali całkowicie zrównani w prawach w uczelniach angielskich z anglikanami w 1877 r. ogólnokrajowy związek robotników różnych zawodów. Do władzy doszli wigowie pod przywództwem premiera lorda Greya (1764—1845). stanowiąca pierwszy ważny . bardziej liberalne tendencje zaznaczyły się również w polityce wyznaniowej oraz irlandzkiej rządu torysów. znosząc ustawę zakazującą tworzenia robotniczych związków zawodowych. wydane zostało prawo (Universities Test Act) rozszerzające znacznie przywileje uniwersyteckie nonkonformistów. Na czele jednej z nich stanął doskonały mówca Daniel 0'Connet (1775—1847). prawo o emancypacji katolików. zasadę równouprawnienia nonkonformistów (tzw. W latach 1825— — 1832 związki zawodowe poczęły się łączyć. do czego zwłaszcza nawoływał John Doherty. Utworzył on ogólnobrytyjski związek robotników przędzalniczych. zwolennika polityki liberalnej i tolerancji. złagodzenie cenzury i ustawy prasowej. że mimo tych zmian przez następne jeszcze pokolenie anglikanizm zapewnił sobie monopol w uniwersytetach Zjednoczonego Królestwa. Mimo to. ale zostali pozbawieni możliwości uzyskiwania tam tytułów naukowych. pod wpływem umiarkowanych tendencji w łonie partii torysów oraz wystąpień mas ludowych. którzy utrzymywali się u steru rządów od 1761 r. dissenters dopuszczono do Oksfordu i Cambridge. dostępu do profesury i innych stanowisk uniwersyteckich. rząd musiał wprowadzić w latach dwudziestych XIX w. a w 1829 r. m.. Dopiero w 1871 r. którzy wreszcie zostali dopuszczeni do wszystkich niemal urzędów państwowych. z wyjątkiem kilku najważniejszych. ale jego poszczególne organizacje działały znacznie dłużej. reorganizację policji (dwa ostatnie posunięcia pod wpływem Peela). wzmagały się w Irlandii nastroje niezadowolenia oraz przybierała na sile działalność różnych tajnych ijawnych organizacji. oraz nasilenie powstań i walk robotników w 1830 r. Szczególnie ważną uchwałę podjęła Izba Gmin w 1824 r. a nowe wybory do Izby Gmin doprowadziły do upadku gabinetu Wellingtona. Do poczynań Peela i Canninga odnosił się z największą niechęcią.. Przetrwał on wprawdzie tylko do 1832 r. W latach dwudziestych XIX w. we Francji i Belgii. RUCH CZARTYSTÓW Tendencje liberalne oraz hasła rewolucji 1830 r. widzących drogę do zmian na lepsze nie w walce klasowej. dawne prawo ograniczające pracę dzieci w przemyśle tekstylnym i zakazujące zatrudniać je w nocy. Rząd lorda Greya zajął się w 1834 r. powszechnego i demokratycznego głosowania oraz corocznych wyborów do Parlamentu. dzieci w wieku od 5 do 15 lat. Ustanawiając tak wysoki cenzus reforma 1832 r. o tyle obecnie wprowadzono specjalne domy pracy jako jedyne instytucje mające dawać . tyleż mandatów dostały dodatkowo okręgi wiejskie. Na wsi prawo wyborcze posiadane dotąd przez właścicieli ziemi rozszerzono na bogatszych dzierżawców. nie mówiąc Już o robotnikach. do założenia w 1833 r. Prawo głosu w miastach uzy-skali właściciele lub najemcy domów o rocznej wartości czynszowej przynajmniej 10 funtów. Nowa ustawa wyborcza znacznie zwiększyła ogólną liczbę wyborców. Owen przyczynił się m. Ruch ten posiadał już np. około 50 tyś. tak zdecydowanie faworyzującym klasy najzamożniejsze. wykluczała od udziału w wyborach drobnych kupców i rzemieślników. Otrzymały one 65 mandatów. sprawą ludności najbiedniejszej. którzy nie widzieli Już potrzeby popierania ruchu robotniczego. Ponadto przyznano dodatkowych 13 mandatów Szkocji i Irlandii. nie przyznawała prawa głosowania chłopom dzierżawcom. a w swym podziale uwzględniała nowo powstałe okręgi przemysłowe. bezrolnym. spełniła główne postulaty angielskich radykałów. lecz uchwalone przez Parlament prawo o ubogich niczego nie rozwiązywało. miała charakter ograniczony. W sumie około 20% głów rodzin w Anglii miało obecnie prawo głosowania. znosiła 56 „zgniłych" okręgów wyborczych. ale w wychowaniu robotników i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych. zapewniając Jej w ten sposób korzystniejszą pozycję wobec Izby Lordów. Wstrząsający obraz nędzy i wyzysku ówczesnego proletariatu zawiera klasyczne dzieło przebywającego wówczas w Anglii F. który wysuwał żądania 8godzinnego dnia pracy. jednak mimo to w manufakturach. masom pracującym w miastach. Engelsa pt. in. Położenie klasy robotniczej w Anglii. Oznaczała kompromis.wyłom w dotychczasowym angielskim systemie parlamentarnym. do 16 godzin na dobę. którzy nadal pozostali pozbawieni prawa wyborczego. Umożliwiała burżuazji osiągnięcie wpływu na władzę. O ile dawniej opieka nad biedakami należała do gmin wiejskich. aby jednak zrównoważyć wzmocnienie burżuazji przemysłowej. a Izbie Gmin dawała szerszą podstawę społeczną. Reforma z 1832 r. fabrykach i kopalniach angielskich pracowało w 1834 r. Reforma wyborcza z 1832 r. a więc ogromnej większości narodu angielskiego. pomniejszała nieco decydującą dotąd rolę właścicieli ziemskich oraz otwierała drogę do dalszych reform ustrojowych. Rząd angielski przywrócił w 1833 r. w osobach Johna Doherty czy Roberta Owena swoich przywódców. Ogólnokrajowego Związku Związków Zawodowych (National Trades Union). Kobiety pracowały jeszcze dłużej. ale mimo to miała dla dalszych dziejów Anglii ogromne znaczenie. nie posiadające dotąd przedstawicielstwa w Parlamencie. w najbardziej nieodpowiednich warunkach. od godziny 6 rano do 9 wieczór. ograniczających demokratyczną prasę w sposób dotkliwy. Zawierał on postulat stworzenia równych okręgów wyborczych. że powszechne prawo wyborcze zapewni im większość w Parlamencie. na której mocy prawo wyborcze w miastach. przeprowadzono reformę municypalną. stronnik 0'Connella z okresu reformy wyborczej 1832 r. opierająca się na zamożniejszych grupach robotników i rzemieślników. powstało Londyńskie Stowarzyszenie Robotnicze (London Working Men Association). stała na stanowisku walki legalnej (petycje. akcja propagandowa). corocznych wyborów do Parlamentu. Mniejszość pod przywództwem 0'Connora była zwolenniczką metod bardziej radykalnych. tajnego głosowania i diet poselskich. toteż robotnicy ich unikali. Uważali oni. Petycję tę nazwano Kartą ludu (People's Charter) i stąd ruch ten nazwano czartyzmem. W 1836 r. w którym walczył o sprawę robotniczą.). redaktor założonego przez siebie czasopisma „The Northern Star". Nie poparły natomiast w zasadzie czartyzmu robotnicze związki zawodowe. rządzonych dotąd przez ciasne oligarchiczne korporacje lub arystokratycznych właścicieli ziemskich. Podczas kryzysu ekonomicznego w Anglii w latach 1836—1839 ożywił się ruch robotniczy. Oba stowarzyszenia londyńskie odegrały szczególnie ważną rolę w powstaniu ruchu czartystów. powstania). a jego uczestników czartystami. kiedy to Lovett opracował program ujęty w 6 punktów. W tym samym czasie robotnicy londyńscy wystąpili o wolność prasy i zniesienie opłat stemplowych. W 1833 r. do użycia siły włącznie (strajki. Opierała się ona na zubożałych rzemieślnikach i robotnikach niewykwalifikowanych. Jeśli idzie o metody działania. Powstanie ruchu czartystów datuje się na 1837 r.wsparcie i schronienie nędzarzom. a nawet stamtąd uciekali. który przekształciłby ustrój Anglii w interesie klasy robotniczej. Rząd wigów. zniesienia cenzusu majątkowego w stosunku do kandydatów na posłów. wydał jeszcze kilka innych aktów świadczących o bardziej liberalnej polityce Anglii w tym okresie. wysuwający sprawę reprezentacji robotniczej w Parlamencie i nowej reformy prawa wyborczego. a tym samym decydujący wpływ na formowanie rządu. stojące na . który doszedł do władzy w 1830 r. Należy dalej wspomnieć. Wysunęło ono żądanie reformy wyborczej i nawiązało łączność z robotnikami północnej Anglii. że w 1835 r. wyprzedzając pod tym względem Stany Zjednoczone o 30 lat (handel niewolnikami został w Imperium Brytyjskim zakazany jeszcze w 1807 r. powszechnego prawa głosowania dla wszystkich dorosłych mężczyzn. Obok tego umiarkowanego raczej stowarzyszenia powstało radykalne Londyńskie Towarzystwo Demokratyczne. a dalej adwokat irlandzki Feargus 0'Connor (1794—1855).. (z małą przerwą). na którego czele stanął stolarz William Lovett. Ważną rolę w nim odegrał George Julian Harney. zniósł niewolnictwo w koloniach brytyjskich. i sprawował ją do 1841 r. zostało przyznane wszystkim podatnikom zamieszkującym miasta. praca bezmyślna.. Warunki pobytu w tych domach były złe. pierwszego masowo zorganizowanego ruchu proletariatu w Anglii. większość czartystów z Lovettem na czele. a więc również średniej i drobnej burżuazji. chociaż w związku ze specyfiką rozwoju gospodarczo-społecznego Anglii i w tej dziedzinie zaznaczyły się tam odmienne tendencje. a rząd wigowski lorda Melbourne'a (był on premierem w latach 1834 i 1835—1841) aresztował wielu strajkujących robotników i ich przywódców. Było to jedno ze źródeł słabości ruchu czartystów. Narodowe Stowarzyszenie Czartystów rozwiązało się. dzięki agitacji czartystów. a liczba jego członków spadla z 50 tyś. a petycja została w 1848 r. W okresie ożywienia czartyzmu w czasie Wiosny Ludów w latach 1847—1848 O'Connor opracował projekt konstytucji republikańskiej. której wręczenie miał poprzedzić masowy pochód robotników do Parlamentu. drugiej petycji czartystów wywołało strajk generalny w przemysłowych hrabstwach północnej Anglii. Na skutek wewnętrznych tarć w łonie czartyzmu kierownictwo ruchu przeszło z rąk Lovetta do 0'Connora. Nasilenie ruchu czartystów w Anglii w 1848 r. petycję czartystów.). Wiadomość o wybuchu rewolucji lutowej w Paryżu wywarła w Anglii silne wrażenie i zaniepokoiła ziemiaństwo i burżuazję brytyjską przeświadczonych na ogół. w Anglii natomiast burżuazja nie musiała już walczyć o swoje prawa polityczne. Odrzucenie przez Parlament w 1842 r. w okresie katastrofy głodowej w Irlandii powstała radykalna organizacja bojowa . że walka polityczna nie jest ich celem. Do osłabienia jego przyczynił się również brak jednolitej i zdecydowanej polityki wśród przywódców tego ruchu. Wzrost nastrojów rewolucyjnych na kontynencie oraz ruchu czartystów w Anglii zaktywizował działalność rewolucjonistów irlandzkich. przystąpiono też do zbierania podpisów pod trzecią petycją. Dążyła tylko do rozszerzenia swych przywilejów ekonomicznych. Wobec groźby starć z policją manifestacja się nie udała. Próba powstania górników w Walii została krwawo przez wojsko stłumiona i nastąpiły masowe aresztowania. a w 1854 r. zagwarantowane już w Anglii w poprzednim okresie. Jeszcze w 1847 r. Czartyści przyczynili się do powstania obfitej literatury zajmującej się problemami Proletariatu. Natomiast ożywiła Wiosna Ludów nadzieje proletariatu angielskiego i zaznaczyła się wielkimi manifestacjami bezrobotnych i nasileniem agitacji czartystów. m. Parlament odrzucił w 1839 r. do 4 tyś. który w 1840 r. gdyż zdobyła je znacznie wcześniej. było w pewnym stopniu brytyjskim odpowiednikiem Wiosny Ludów. in. zreorganizował zwolenników ruchu w jednolite i radykalne Narodowe Stowarzyszenie Czartystów (National Charter Association).błędnym stanowisku. przez Parlament odrzucona. Ponowne ożywienie czartyzmu przypadło na okres Wiosny Ludów. Po załamaniu się strajku ruch czartystów zaczął upadać. Specyfika sytuacji Anglii w okresie Wiosny Ludów polegała przede wszystkim na tym. że walka na kontynencie toczy się jedynie o wolności konstytucyjne i prawa wyborcze. uzyskali robotnicy zakaz pracy podziemią kbiet i dzieci do 7 lat (1842 r. Już czesniej.) i in. że na kontynencie klasą rewolucyjną była burżuazja. przyjęcie 10-godzinnego dnia pracy jako maksimum dla kobiet i młodzieży w przemyśle tekstylnym (1847 r. Ruch czartystów zaczął od tego czasu stopniowo upadać. z drugiej strony wywołało niezadowolenie wśród posiadaczy ziemskich i doprowadziło do rozłamu w partii torysów. Zniesienie ceł zbożowych ulżyło doli robotników i biedniejszej ludności. Czasy jej rządów stały się synonimem dobrobytu i postępu ekonomicznego. w której Wielka Brytania osiągnęła swą największą potęgę. W 1844 r.„młodoirlandczyków". upadku jej gabinetu i dojściu do władzy rządu wigów pod przewodnictwem premiera Johna Russella (1792—1878). którą zreorganizował i nazwał konserwatywną. Okazał się on jednym z najzręczniejszych polityków partii torysów. Ustawa z 1844 r. 64-letniego panowania królowej Wiktorii (1837—1901). Dysponując dużymi kapitałami i środkami agitacyjnymi w całym kraju Liga zwracała uwagę publiczną na konieczność walki z cłami zbożowymi. która trwała od 1842 do 1846 r. W 1841 r. Konfederacja nawiązała kontakty z czartystami i francuskimi rewolucjonistami. Już w 1838 r. przyczyniła się również katastrofalna sytuacja głodowa w Irlandii oraz nieurodzaj w Anglii. która przybrała nazwę Konfederacja Irlandzka. Peel przeprowadził reformę Banku Anglii. Kentu. od lat stanowiące przedmiot ataku i szerokiej krytyki. stając się pierwszym mocarstwem na świecie. przy poparciu wigów cła zbożowe. córki brata Wilhelma IV. Wszystkie omówione ostatnio wyżej wydarzenia przypadły już na początek „ery wiktoriańskiej". a przede wszystkim epoką. Umocnił swą partię przez obronę interesów ziemiaństwa i popieranie burżuazji przemysłowej. którą starał się pozyskać zwalczaniem ruchu robotniczego i polityką celną (byt zwolennikiem wolnego handlu). Rządy Peela przypadły na lata szybkiego rozwoju gospodarczego i koniunktury przemysłowej. Do zniesienia cel zbożowych w 1846 r. organizowała petycje itp. ograniczając możliwości emisji banknotów i stwarzając tym samym silną podstawę kredytową dla ekspansji kapitału. umożliwiająca zakładanie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością prowadziła do większej mobilizacji i łączenia kapitałów. . Edwarda ks. który będzie dzierżyć ster rządów w swym ręku wiatach 1846—1852. na pierwsze lata długiego. na czele której stanęli: ekonomista i polityk liberalny Richard Cobden i parlamentarzysta oraz polityk radykalny John Bright. wzrostu przywiązania do dawnych tradycji. Osłabiony masową emigracją i wycieńczony głodem naród irlandzki nie był w stanie zorganizować powstania przeciwko Anglii. Na jej czele stanął John Mitchel. po wigowskim gabinecie lorda Melbourne'a do steru rządów doszli ponownie torysi z Robertem Peelem jako premierem na czele. Torysowski rząd Peela zniósł w 1846 r. a brak zdecydowanych przywódców ułatwił władzom angielskim represje i aresztowania. oraz księżnej koburskiej Wiktorii. powstała w Anglii Liga do walki przeciw ustawom zbożowym. Dynamikę rozwoju zaludnienia w poszczególnych częściach Zjednoczonego Królestwa w XIX w. ERA ŚREDNIOWIKTORIANSKA (1851—1874) KRAJ I JEGO GOSPODARKA W PIERWSZYCH dziesięcioleciach drugiej połowy XIX w.XII.9 24.4 5.2 12.6 5.1 22.2 6.4 2. Natomiast w Irlandii zachodził proces depopulacji.9 31.8 2.2 15.4 3.9 15. (w min) Rok Anglia i Walia Szkocja Irlandia Zjednoczone Królestwo (razem) 1801 1811 1821 1831 1841 1851 1861 1871 1881 8.7 27.7 26.9 6. Irlandia posiadająca około jednej trzeciej ludności państwa brytyjskiego w momencie unii z Wielką Brytanią w 1801 r.1 3.5 34.9 17. wzrost ludności Anglii utrzymał swe dotychczasowe tempo.7 5. zmniejszyła w ciągu kilku dziesięcioleci swój udział do jednej szóstej.1 2. obrazuje poniższe zestawienie: Ludność Zjednoczonego Królestwa w XIX w. bardzo wyraźny od lat czterdziestych XIX w.0 26.6 1.9 10.8 8.0 13.9 3.0 1.4 28.6 2. głównie na skutek odpływu i emigracji zagłodzonej i zbuntowanej ludności do Stanów Zjednoczonych i kolonii zamorskich.9 20. jak i do Anglii.9 .9 17.8 5.8 7.4 5. a nawet nieco się wzmógł.9 20. 358 tyś.) i Sheffieid (185 tyś. 200 tyś. 1861 r. Londyn był nie tylko szybko rozwijającą się stolicą największego imperium. przeżywało lata prosperity.3 min mieszkańców). handlu i żeglugi. Powodowało to ogromną koncentrację ludności w miastach i w zawodach nierolniczych w stopniu nie znanym w żadnym innym kraju na świecie. W północnej Anglii najbardziej zaludnionym hrabstwem było Lancashire. Powyższe liczby odnoszą się do tzw. wielkiego Londynu.8 min. rolnictwo angielskie wkroczyło w okres szybkiego rozwoju i od połowy XIX w. wśród nich Leeds (ok. ale całkowicie zintegrowany politycznie z Anglią i razem z nią uwzględniany w statystykach. Manchester.1 min mieszkańców). Aby sprostać konkurencji zagranicznej. Znajdowała w nim zatrudnienie i utrzymanie znaczna większość ludności.1 min mieszkańców). Wreszcie czwarty region to Anglia Północna (6. równoznacznego z obszarem policji metropolitalnej. z pewnymi ośrodkami przemysłu. rolnictwo angielskie wprowadzało lepszą technikę. a może przede wszystkim. Drugi region to Anglia południowa i wschodnia (6. mieszkańców. Obszarem miejskim w czystej postaci był Londyn. Era średniowiktoriańska to również. liczący wówczas 2. a stolica przemysłu włókienniczego. najludniejsze miasta przemysłowe i ważne porty. — 2. Trzeci region stanowiła Anglia środkowa (3.0 min ludności.0 4. W niewielkim oddaleniu od Manchester znajdowało się około 8 znacznych miast liczących 35—100 tyś.7 min mieszkańców). obejmująca największe okręgi górnictwa i przemysłu.7 Anglię na początku drugiej połowy XIX w. obszar o charakterze mieszanym. kraj odrębny pod względem etniczno-narodowym. 444 tyś. z dużymi ośrodkami przemysłu i górnictwa. co stanowiło ponad 12% ogółu mieszkańców Wielkiej Brytanii. Szybki rozwój ludnościowy obu wymienionych hrabstw był wynikiem przesuwania się demograficznego punktu ciężkości z rolniczych obszarów południowych i wschodnich ku górniczoprzemysłowym ośrodkom w Anglii północnej i środkowej oraz ku metropolii kraju. — 1. można podzielić na cztery wielkie regiony geograficzno-gospodarcze. okres nie- . finansów i transportu. utworzonej przez Roberta Peela w 1829 r.). Po zniesieniu ceł zbożowych w 1846 r.8 min mieszkańców.1891 29. Liverpool. Anglia epoki średniowiktoriańskiej stanowiła państwo.7 37. 1866 r. mieszkańców. O ogromnie szybkim tempie wzrostu jego ludności najlepiej świadczą następujące liczby: 1841 r. Osobny region stanowiła Walia (l . drugi po Londynie port angielski.0 4. liczył w 1861 r. obszar wybitnie rolniczy.3 min ludności. w którym dominował przemysł. Dzielił się na rolniczą część północną i górniczo-przemysłową południową. Inne wielkie centrum ludności stanowiło hrabstwo Yorkshire z pięcioma wielkimi miastami przemysłowymi. lecz również centrum światowego handlu. Leżały tam dwa najludniejsze poza stolicą kraju miasta: Liverpool i Manchester. — 3. do połowy lat siedemdziesiątych XIX w. W 1864 r. cła na surowce i półfabrykaty. Szybkiemu rozwojowi angielskiego handlu zagranicznego sprzyjało zniesienie ograniczeń w eksporcie i imporcie. można ogólnie podzielić na dwie zasadnicze i antagonistyczne klasy: l. Londyn był najważniejszym w Europie ośrodkiem finansowym i handlowym. polityka wolnego handlu. udział Anglii w światowej fabrycznej produkcji przemysłowej wynosił ok. 100 min do 300 min funtów. Tonaż statków angielskich w tym czasie wzrósł czterokrotnie. Akt nawigacyjny. W latach 1847—1880 czterokrotnie wzrosła angielska żegluga morska. ponad połowę całego światowego tonażu stanowiły statki brytyjskie. operacji bankowych i usług ubezpieczeniowych. surówki z 2. wydobycie węgla podniosło się w ciągu lat 1850—1870 z 49 min ton do 110 min ton.2 min ton do 6 min ton. Różnicę między wysokością eksportu i importu wyrównywały z nadwyżką zyski płynące z pośrednictwa w zakresie transportu morskiego. w 1860 r. ziemiaństwo i ..zwykle bujnego rozwoju przemysłu. stanowiło dodatkowy korzystny moment dla rozwoju angielskiej żeglugi światowej. Ogromnie szybki był również w tym czasie wzrost produkcji zakładów bawełnianych i rozwój floty. Wyraźnym przeobrażeniom uległa w epoce średniowiktoriańskiej struktura angielskich zakładów przemysłowych. Eksport angielski do Australii zwiększył się sześciokrotnie w latach 1852— 1861 w porównaniu z okresem poprzednim. osiągając około 60 min ton w 1880 r. Eksport towarów brytyjskich w latach 1850—1859 przewyższał o 44% wysokość z poprzedniego dziesięciolecia. STRUKTURA SPOŁECZNA Pod względem struktury społecznej Anglię drugiej połowy XIX w. a następnie zakupienie jego akcji przez Anglię w 1874 r. opartych na organizacji spółek i towarzystw akcyjnych. zarejestrowano w Anglii 975 nowych spółek z łącznym kapitałem 235 min funtów. w 1865 r. Funt szterling stawał się międzynarodowym standardem systemu wymiany. który — zwłaszcza przemysł ciężki — nie napotykał na rynkach światowych jeszcze większej konkurencji i mógł dyktować swoje warunki. a w światowym eksporcie przemysłowym 40%. zerwano ostatecznie z systemem ceł protekcyjnych. Duże znaczenie dla rozwoju handlu angielskiego miało odkrycie bogatych złóż złota w Kalifornii i Australii w połowie XIX w. W 1846 r. import zaś z ok. w 1849 r. zostały zniesione cła na zboże. liczba ich przekroczyła już tysiąc. Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX w. Koncentracja kapitału prowadziła do tworzenia większych firm. w 1852 r. Po upadku Paryża w 1870 r. Otwarcie Kanału Sueskiego w 1869 r. W dwudziestoleciu 1850—1870 wzrósł on z 71 min do 200 min funtów szterlingów. 50%. wywierająca poważny wpływ na cały handel światowy.. W połowie XIX w. W stosunku do lat 1843—1849 produkcja przemysłu i górnictwa brytyjskiego wzrosła w latach 1859— 1868 o 36%. Centrum kontrolującym cały system operacji finansowych i handlowych Zjednoczonego Królestwa była londyńska dzielnica City. szczytów wolnych zawodów i hierarchii urzędniczej. 1848 r. Na szczycie hierarchii społecznej Anglii stała wprawdzie nadal tradycyjnie arystokracja. służbą . robotników rolnych. zasiadała w dyrekcjach i organach nadzorczych banków i różnych spółek. proletariat. Pozycję jej utrwalał cały system oświatowy. bogatej i średniej burżuazji. — 814 min funtów. z zysków od interesów lub z odsetek od kapitałów. do ziemiaństwa. Do drugiej kategorii ludności należało około 16 min osób pracujących fizycznie. górników. Arystokracja inwestowała też poważne sumy w przemyśle. sądownictwie. Z tego około 600 tyś. — 510 min. górnictwie i budownictwie. — 230 min funtów. nauką w tych samych ekskluzywnych szkołach w Eton czy Harrow. Blisko 70% całej masy robotników najemnych oraz ich rodzin utrzymywało się z pracy w przemyśle. pracowników niewykwalifikowanych. wpajający przez ekskluzywne szkoły (public schools) arystokratyczny model wychowania gentlemana. wojsko. Dominującą pozycję arystokracji zapewniały jednak przede wszystkim czynniki polityczne i społeczne. które mimo zniesienia w 1846 r. osób należało do klas bogatych. który utrzymywał się od przewrotu 1688 r. będącym również właścicielami położonych na ich gruntach kopalń.9 min osób to tzw. handlu i transporcie. Do pierwszej należeli ludzie utrzymujący się z dochodów z własności. Pozostałe 4. że 3% ludności należące do klas najbogatszych skupiało w swym ręku aż 40% całego dochodu narodowego. Dwie trzecie całego społeczeństwa angielskiego epoki średniowiktoriańskiej stanowiła klasa szeroko rozumianego proletariatu. niższe klasy średnie. kiedy zaznaczyła się ostra konkurencja rolnictwa zagranicznego.5 min osób. które przynosiły im wysokie i średnie stanowiska i godności. Do lat osiemdziesiątych XIX w. Przynosiły one poważne zyski wielkim i średnim właścicielom ziemskim. kościelnej i wojskowej. cel zbożowych utrzymało wysoki standard.. Arystokracja angielska stanowiła zwartą i zintegrowaną dosyć klasę. arystokracja i gentry przeżywały okres prosperity. W całym tym okresie wzrastała cena ziemi. powiązaną więzami pokrewieństwa i interesów. z renty ziemskiej. Do grupy tej wchodziło wraz z rodzinami około 5. zanikającym rzemiośle. którego wzrost ukazują następujące liczby: 1800 r. nawozy). w rządzie i samorządzie. Wśród nich 14. Arystokracja stanowiła podstawę tego systemu władzy politycznej w Anglii. korzystając ze wzrastającego popytu na płody rolne. 1867 r. a wraz z nią wartość czynszów dzierżawnych. Wśród robotników najemnych można wyróżnić różne grupy robotników wykwalifikowanych. Ze szczegółowych wyliczeń wynika. służbę domową itd. z dochodów. pozostałe zaś grupy to najubożsi rolnicy z rodzinami. ale jej pozycja była podważana i osłabiana przez rozwój kapitalizmu przemysłowego oraz wzrost dochodów wielkiej i średniej burżuazji. Na zachowanie przez arystokrację nadal dużej części jej dawnej pozycji wpływał rozwój rolnictwa angielskiego. albo z pracy umysłowej. policja. wprowadzało najwartościowsze osiągnięcia techniki (maszyny. kościele i wojsku.burżuazja oraz 2.5 min osób to robotnicy najemni. oparte na zagarniętych przez ich przodków dobrach klasztornych w czasach reformacji. Jeszcze niżej w strukturze burżuazji stało drobnomieszczaństwo i uboższa część pracowników umysłowych. z którego wywodzili się książęta Northumberland. które w Anglii dziedziczyli tylko najstarsi synowie. fortuny burżuazyjne powstawały w ciągu krótkiego nieraz czasu. Do najstarszych rodów arystokratycznych należał ród Percych. najpotężniejszy od wieków dom książęcy w północnej Anglii. że wielka burżuazja wraz z najbogatszymi rodzinami wolnych zawodów obejmowała około 100 tyś. wicehrabia (viscount) i baron. wzbogacony w XIX w. sięgająca swym pochodzeniem do czasów Edwarda III. właściciele domów czynszowych. Dominującą cechą stosunków społecznych w Anglii średniowiktoriańskiej było umacnianie się burżuazji. bankierzy. mieszkających we wszystkich hrabstwach Anglii oraz Walii. średnia burżuazja łącznie z zamożnymi lekarzami i adwokatami około 350 tyś. W przeciwieństwie do rodów arystokratycznych. Były to: książę (duke)„ markiz (marquis)„ hrabia (eari). Poniżej tej najbogatszej burżuazji znajdowała się znacznie liczniejsza warstwa średniej burżuazji. Odrębną kategorię stanowili farmerzy i hodowcy bydła. utrwaloną za pomocą całego systemu tytułów. Rozwój Londynu.wojskową w tych samych najstarszych pułkach i gwardii królewskiej i wywierającą nadal potężny wpływ na życie polityczne oraz oblicze kultury angielskiej. Oblicza się. rentierzy. Mimo ogromnych bogactw kilkudziesięciu najbogatszych rodzin arystokratycznych Anglii burżuazja przewyższała arystokrację majątkiem i dochodami. Droga do tych tytułów prowadziła przez tytuły rycerskie: sir i baronet. osób. Wybijające się w niektórych miastach . średniozamożni fabrykanci. pośrednicy. zawdzięczając swoją pozycję rozwojowi handlu i przemysłu w tym tak pomyślnym dla Anglii okresie. których pozycja i majątek opierały się zwykle na długiej tradycji i starej genealogii. Liczniejsze były rody pochodzące z epoki Tudorów. właściciele plantacji w koloniach. kupcy. burżuazji. Tylko niewiele spośród owych 300 rodów arystokratycznych sięgało swymi początkami wieków średnich. Rywalizacja między poszczególnymi rodami łagodzona była pewną ustaloną hierarchią. leżącego na terenach rodu Grosvenor. powiększała swój krąg przez przyjmowanie do swego grona zasłużonych przedstawicieli ziemiaństwa. Inna potężna rodzina Stanleyów (Derbych). a ich właściciele rekrutowali się niejednokrotnie z nizin społecznych. Czasów Tudorów sięgały fortuny rodu Cavendish i wywodzących się z nich książąt Devonshire. odkryciami wielkich złóż węgla na jego ziemi. Arystokracja epoki średniowiktoriańskiej składała się z około 300 rodzin. przyczynił się do bogactwa tej właśnie rodziny. dowódców wojskowych i in. armatorzy. Arystokracja angielska posiadała charakter otwarty. który wydał kilku znanych polityków w XIX w. wielcy kupcy. osób. pomnożyła swój majątek dzięki rozwojowi Liverpoolu. najwięcej jednak nadań pochodziło z czasów późniejszych. wybitnych polityków. Należeli do niej naj zamożniejsi fabrykanci. Podobne były źródła bogactwa rodu Russell. by złagodzić najjaskrawsze fakty nędzy klasy robotniczej. a on sam kształcił się już w Eton i Christ Church w Oksfordzie. własną pracą i przedsiębiorczością dorobił się kilku fabryk. brak ustaw ubezpieczeniowych itp. Engelsa.rodziny wielkiej burżuazji zdobywały uznanie i autorytet nie tylko dzięki swemu majątkowi. W okresie średniowiktoriańskim panował w Anglii dosyć powszechnie. polityk radykalny i parlamentarzysta. Klasa robotnicza liczyła —jak wspomniano — w tym czasie wraz z rodzinami około 14. Dziadek jego był jeszcze skromnym kupcem zbożowym. ugruntowało się nawet wśród pewnej części kapitalistów przekonanie. Założyciel ich angielskiej gałęzi był bankierem i finansował wojny przeciwko Napoleonowi. Przykładem szybkiej kariery kupców obecnego pochodzenia są losy żydowskiego rodu Rotschildów w Anglii. następnie studiował w ekskluzywnym kolegium w Oksfordzie (Christ Church).5 min ludzi żyjących z fizycznej pracy najemnej. był członkiem Izby Gmin i uzyskał tytuł baroneta. Jeden z jego synów osiadł pod koniec XVIII w. z zawodu księgowy.: znany nam już Robert Peel oraz William Gladstone. Szczególnie dobrze znana jest sytuacja angielskiej klasy robotniczej w epoce średniowiktoriańskiej ze względu na znaczenie Anglii w rozwoju przemysłu kapitalistycznego. stosować działalność filantropijną. lecz do pewnych jej grup.. tak plastycznie —jak wspominaliśmy — opisanym przez F. wychodząc od skromnych początków. odziedziczając majątek. którego ojciec. Przedstawicielami elity burżuazyjnej byli też dwaj inni wielcy politycy angielscy XIX w. Ciążył ku arystokracji. Pewne analogie wykazuje kariera W. że we własnym interesie należy zapewnić robotnikowi lepsze warunki. prowadzące do masowych wypowiedzeń pracy w pewnych okresach. uzyskał mandat do Izby Gmin i tytuł baroneta. pod koniec XVIII w. zwłaszcza do robotników wykwalifikowanych i fabrycznych. częste wahania koniunktury. Syn jego zajmował się też polityką. ojciec dorobił się na handlu poważnej fortuny. tytuł baroneta i widoczne już u ojca polityczne ambicje. zwłaszcza w przemyśle. zwłaszcza w górnictwie i przemyśle. a w 1859 r. Ogólnie biorąc w okresie tym pewnej poprawie uległa sytuacja robotników w porównaniu z bardzo ciężkim ich losem w pierwszej połowie XIX w. wielokrotnego ministra i premiera. dorobił się wielkiej fabryki. robotnicy budowlani jako pierwsi podjęli walkę o skrócenie pracy dziennej do 9 godzin. Gladstone^ (1809—1898). Przykładem tego może być John Bright (1811—1889). Ojciec Roberta Peela. Robert Peel kształcił się już w jednej z najbardziej elitarnych szkół — w Harrow. 10½-godzinny dzień pracy. kupował majątki ziemskie. Wzrost stopy życiowej odnosił się jednak nie do całej klasy robotniczej. stając się jednym z największych mężów stanu epoki wiktoriańskiej. przywódcy angielskich liberałów. Z tego 7 min osób należało do proletariatu przemysłowego. . ale i cechom osobistym oraz działalności publicznej swych członków. w Londynie i grając zręcznie na giełdzie w dniu bitwy pod Waterloo zdobył duży majątek. W trzeciej ćwierci XIX w. Stopę życiową robotnika obniżała niepewność sytuacji zarobkowej. Jeszcze niżej. Broniły warunków pracy i płacy. i Act of Settlement z 1701 r. nie mający pieniędzy na płacenie stosunkowo wysokich stawek związkowych. PARTIE. lecz oparte na ścisłych zasadach organizacyjnych i finansowych. rozproszona i nie stanowiąca jakiejkolwiek zintegrowanej siły społecznej. reforma wyborcza przyczyniła się do dalszego rzeczywistego ograniczenia prerogatyw i wpływów Korony.. osób pobierających takie zasiłki lub przebywających w domach pracy. których przede wszystkim dotyczyło ustawodawstwo socjalne. Poprawa położenia robotników w epoce średniowiktoriańskiej odnosiła się słownie do pracowników fabrycznych. znajdowali się ubodzy. sięgając tylko w ostateczności do broni strajkowej. W 1851 r. paupers. RZĄD System władzy politycznej w Anglii w połowie XIX w. W 1867 r. Utrzymywał się on bez większych zmian od czasów przewrotu z lat 1688—1689. Do najniższych warstw klasy robotniczej należała służba domowa. które całkowicie lub częściowo utrzymywały się z pomocy publicznej. dawał korzyści również i pracującym w nim robotnikom. SYSTEM POLITYCZNY. Nie należeli do związków robotnicy nisko wykwalifikowani. Bill of Rights z 1689 r. jako szczebel do właściwego lumpenproletariatu. cieszących się lepszą sytuacją materialną. powstało Połączone Towarzystwo Mechaników i od roku tego datuje się historia nowego ruchu związkowego. a dalej chałupnicy i proletariat rolny. a objęcie tronu przez dynastię Hanowerską Jeszcze bardziej przyczyniło się do zmniejszenia władzy króla i zwiększenia uprawnień Parlamentu i ministrów. a później nawet co piąta głowa rodziny była obdarzona prawem wyborczym. tzw. W przemyśle bawełnianym płace realne wzrosły w latach 1859—1868 o około 25% w stosunku do okresu wcześniejszego. którzy przeważnie mieszkali w dzielnicach nie skanalizowanych. opierając się na tych samych grupach społecznych co pod koniec XVII w. Związków Nowego Wzoru.Bardzo niepomyślnie przedstawiały się warunki mieszkaniowe robotników. Poprawiło się zwłaszcza położenie robotników wykwalifikowanych w budownictwie. grupy pracowników fizycznych. osoby. Władza Parlamentu spoczęła na szerszej podstawie. tzw. czyniące z Anglii monarchię ograniczoną. Obejmowały one jednak w istocie tworzącą się arystokrację robotniczą. co szósta bowiem. co łącznie z niedożywieniem decydowało o wysokiej wśród nich śmiertelności. Związki te spełniały też funkcje ubezpieczeniowe i samopomocowe. Były to organizacje stosunkowo nieliczne. walczyły o ich poprawę. do czego przyczyniło się w dużej mierze zorganizowanie się tej części klasy robotniczej w związki zawodowe. W nowych fabrykach polepszyły się warunki zdrowotne. było w całej Anglii około 900 tyś. Przeprowadzona w 1832 r. Rozwój przemysłu fabrycznego. zagwarantowały przewagę Parlamentu. PARLAMENT. zwłaszcza tekstylnego. odznaczał się niezwykłą trwałością i żywotnością w porównaniu ze stosunkami w wielu innych wielkich państwach europejskich. W miarę wzrostu pozycji burżuazji coraz . W momencie jej koronacji rząd obsadził swoimi stronnikami stanowiska rządowe i nadał swoim zwolennikom godności związane z urzędem i ceremoniałem królewskim. lecz opór jej miał coraz mniejsze znaczenie i nie wpływał już poważniej na bieg życia politycznego. w tym 500 z Anglii i Walii. Izba Lordów zrezygnowała po reformie z 1832 r. Yorkshire i in. usunęła tylko najbardziej jaskrawe paradoksy. a traciła Korona i Izba Lordów. w wyniku czego najbardziej ludne i rozwinięte gospodarczo okręgi nie miały odpowiedniej do ich ludności i znaczenia reprezentacji w Izbie Gmin (zwłaszcza Londyn. stosowała niejednokrotnie taktykę sprzeciwu i opóźniania decyzji.). 16 parów szkockich (od 1707 r. że wśród 193 osobistości. W Izbie Gmin zasiadało w epoce średniowiktoriańskiej 658 posłów. które zasiadały w rządzie w okresie między 1886 a 1935 r. ponad jedną trzecią stanowili jeszcze arystokraci. lecz nie zmieniła zasadniczego układu sił społecznych w Parlamencie. wicehrabiowie i baronowie. Prawo wyborcze obejmowało w latach sześćdziesiątych ponad 20% ludności. uregulowane na podstawie całego mechanizmu politycznego. . Ewolucja Parlamentu brytyjskiego doprowadziła do zdecydowanej przewagi Izby Gmin.bardziej na znaczeniu zyskiwała Izba Gmin. hrabiowie. Panowanie Wiktorii jeszcze bardziej utrwaliło ten stan rzeczy. 105 z Irlandii i 53 ze Szkocji. W okręgach miejskich decydowała w istocie o wyborach wielka i średnia burżuazja (zwłaszcza w miastach przemysłowych i handlowych). O długotrwałym utrzymywaniu się wpływów arystokracji na rządy w Anglii świadczy wymownie fakt. Środek ciężkości w mechanizmie władzy politycznej w Anglii stanowiła Izba Gmin. ogółem 400 lordów. a z niechęcią odnosiła się do Gladstone'a czy Palmerstona). Oprócz nich wchodziło 28 biskupów. Mimo iż popularna i rozsądna królowa Wiktoria posiadała swoje bardzo określone empatie i antypatie osobiste (np. zwłaszcza w kwestiach natury religijnej. co mniej więcej układało się w sposób proporcjonalny do ludności poszczególnych części Zjednoczonego Królestwa. któremu podlegali kandydaci na posłów. Reforma z 1832 r. W Anglii obowiązywał cenzus majątkowy.). Lancashire. Wynosił on 300 funtów majątku w miastach i 600 funtów w hrabstwach. Do Izby Lordów wchodzili w ustalony zwyczajem i tradycją sposób świeccy parowie Anglii. Brak tu było zastosowania zasady proporcjonalności.. między ludnością w okręgach a ich reprezentacją. Tak więc w rezultacie o obliczu Izby Gmin decydowały bardziej wiejsko-arystokratyczne sfery Anglii niż burżuazyjno-przemysłowe. Jawność wyborów sprzyjała wyraźnie sytuacji elity społecznej i jej grup nacisku. markizowie.) oraz 28 parów irlandzkich (od 1801 r. nie miało to wpływu na nominacje premierów i ministrów. faworyzowała lorda Melbourne'a i Disraelego. a więc osoby posiadające tytuły artystokratyczne: książęta. w hrabstwach zaś arystokracja. Dysproporcje zaznaczyły się w podziale Anglii na okręgi wyborcze. z ambicji rywalizowania z Izbą Gmin. jednak poszczególne klasy w nierównym stopniu były nim objęte (robotnicy stanowili zaledwie 10% wszystkich wyborców). Wierzyli. określający siebie mianem radykałów. powstała na skutek rozłamu w . Orientacja radykalna miała swych przedstawicieli już pod koniec XVIII w. Obraz J. sprawnego rządu.Cenzus ten był przedmiotem stałej krytyki. że wszystkie te problemy można będzie rozwiązać dzięki zwycięstwu wolnego handlu i wolnej konkurencji. Hunt. Wśród jej posłów byli silnie reprezentowani arystokraci oraz zbliżeni do nich gentlemeni wiejscy. B. został zniesiony bierny cenzus wyborczy. nie była jednolita i wewnętrznie zjednoczona. w jej łonie istniało wiele różnych grup i orientacji. Młodsi przedstawiciele tego kierunku wysuwali także hasła reformy społecznej. żądali redukcji podatków. James Mili). Pod względem partyjnym Izba Gmin podzielona była w tym czasie raczej na dwa luźne obozy niż na partie w ściślejszym znaczeniu. nazywająca się już coraz powszechniej partią liberalną. Beaconsfield. Bentham. Wybitnym radykałem był bohater słynnego mityngu Peterloo z 1819 r. co nie miało jednak większego znaczenia. reprezentujących utylitaryzm (m. Niemałą tu rolę odgrywali posłowie. W 1858 r. E. przedstawiciele jej zasiadali w Izbie Gmin. minimalnego budżetu wojskowego. Disraeli. in. H. a czartyści domagali się jego zniesienia. a przed reformą z 1832 r. reformy administracji itp. jak i ludzie pochodzący ze skromniejszych rodzin.. hr. Millaisa Obok wigów i liberałów oraz radykałów po tej samej stronie Izby Gmin zasiadała również frakcja zwolenników Peela. Wysuwali hasła pacyfizmu i zaniechania ekspansji kolonialnej. W latach dwudziestych radykalizm polityczny poparty został przez omówionych wyżej radykałów filozoficznych. Radykałowie dążyli do wyparcia arystokracji z jej monopolistycznych pozycji. ponieważ nadal wybierani byli w ogromnej większości ludzie majętni. Partia wigów. człowiek o szerokich horyzontach. w White's Club. Gladstone. kształtowały opinie polityczne i formy działania. Mniej zróżnicowana wewnętrznie była partia konserwatywna. a nie na . która po dokonanych w niej rozłamach prezentowała się też bardziej jednolicie pod względem ideologicznym. angielskiej gentry i innych uprzywilejowanych grup społecznych. Torysi skupiali się przed 1832 r. wigowie w Brooks's Club. stronnictwo Korony i kościoła. rodzaj „giełdy wyborczej". Pozycja gabinetu opierała się na poparciu większości w Izbie Gmin. Do klubów oprócz posłów i parów należały również osoby nie zasiadające w żadnej z Izb Parlamentu. Roberta Peela. funkcje klubów zaczęły przejmować biura partyjne. co —jak wiele instytucji i zasad konstytucyjnych w Anglii — opierało się na zwyczaju i tradycji. dopóki cieszyli się poparciem większości w Izbie Gmin.partii konserwatywnej w związku ze sprawą ceł zbożowych. Doprowadził do usunięcia z kierownictwa partii w 1846 r. Kluby stanowiły sztaby partii. Stała na straży tradycji i dawnych praw. Wybitnym przywódcą partii konserwatywnej był w tym okresie Benjamin Disraeli (1804—1881). poza lojalnością dla leaderów. torysi założyli Cariton Club. z czym łączyło się występowanie w coraz większej liczbie zawodowych polityków i agentów partyjnych. Pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX w. londyńskiej City oraz innych grup oligarchicznych w miastach angielskich. Głównymi ośrodkami partii stawały się kluby. wnuk żydowskiego emigranta z Włoch i syn literata. powstał Reform Club. był Disraeli rzecznikiem przeprowadzenia przez konserwatystów tych reform. stał się Disraeli czołową postacią wśród konserwatystów. czego przykładem może być Palmerston. Świetny polityk. najpierw torys. W 1831 r. a później wig. Partią stanowiła wówczas. a później przywódca liberałów. różnice między torysami i wigami byty dosyć wyraźne. Różnice i kontrasty pomiędzy obu partiami zatarły się dosyć poważnie w epoce średniowiktoriańskiej. a stanowiska skrajne były w niej reprezentowane przez niewielką liczbę osób. i inni. Na początku drugiej połowy XIX w. Najwyższa władza wykonawcza znajdowała się w rękach gabinetu z premierem na czele. które były konieczne i nieuniknione. Premier i gabinet stanowili naczelną rzeczywistą władzę w państwie dopóty. W istocie jednak u podstaw angielskiego życia politycznego leżał system dwupartyjny. Obejmowała ona stosunkowo więcej właścicieli ziemskich niż partia liberalna. mówca i pisarz. W krótkim czasie po swym pierwszym nieudanym wystąpieniu w Izbie Gmin w 1837 r. Wigowie natomiast byli partią wielkich rodów arystokratycznych. czasem gabinet utrzymywał się dzięki koalicji międzypartyjnej. przy równoczesnym wzroście tarć i napięć wewnątrz partii wigowsko-liberalnej. Dosyć powszechne było przechodzenie z jednej partii do drugiej. partią tolerancji religijnej i umiarkowanych reform. a w latach 1868 oraz 1874—1880 był premierem. Partie w Parlamencie nie posiadały jeszcze żadnej formalnej więzi. zasiadających w pierwszych ławach obu Izb. najpierw konserwatysta. a w 1836 r. jak o tym była już mowa. komisji porozumiewawczej związków pod nazwą Londyńskiej Rady Związków Zawodowych. zwłaszcza w odniesieniu do jej górnej warstwy. uznawała prawo przedsiębiorców do lokautów. prawie całą północną Anglię z takimi przemysłowymi ośrodkami. że komisja królewska poleciła zalegalizować związki zawodowe pod warunkiem. Nic więc dziwnego. ugruntowanie się prawodawstwa socjalnego. Londyńska Rada mogła odtąd wpływać na cały ruch związkowy i decydować o wspólnej polityce związkowej. W angielskim ruchu robotniczym w szóstym i siódmym dziesięcioleciu XIX w.prawie pisanym. a w wyniku następnych strajków robotnicy uzyskali podwyżkę płac o 10%.. Do głosu doszły organizacje ściśle zawodowe. którzy byli w stanie opłacić dosyć wysoką stawkę członkowską. że nie dopuszczą się one naruszenia zawartych umów. pewna poprawa położenia klasy robotniczej. podniesienie potęgi imperialnej Anglii.. Strajki objęły w 1853 r. Na konferencji w Manchesterze w . Liverpool. RUCH ROBOTNICZY I WALKA O REFORMĘ WYBORCZĄ Układ sił wewnętrznych. W tym kierunku działała też stosowana przez fabrykantów polityka pozyskiwania sobie robotników kwalifikowanych proponując im lepsze warunki materialne. Jak Manchester. wyrzekną się prawa do strajków i walki z łamistrajkami. prosperity gospodarcza i tradycje przemawiały za ewolucyjnym rozwojem stosunków społecznych w Anglii wiktoriańskiej. nawet wśród torysów przewagę zdobyli zwolennicy metod rządzenia za pomocą perswazji. robotnicy angielscy podjęli kampanię podwyżkę zarobków. Nowa fata strajkowa objęła znaczną część Anglii w 1857 r. jej handlu i żeglugi. skrócenie dnia pracy do 10 godzin itp. biorących w nim udział robotników. które wstrząsnęły opinią publiczną. Boston. Bez przeszkód na ogół ze strony władz odbywały się mityngi i publiczne zgromadzenia. Na początku drugiej połowy XIX w. panował zastój. Przeciwnicy nazwali ją później „kliką". miejsce rewolucyjnego czartyzmu zajął ruch związkowy — trade-unionizm. W ten sposób wyodrębniały się warstwy wykwalifikowanych oraz lepiej opłacanych robotników. Jednak większość robotników niewykwalifikowanych żyła w nędznych warunkach i ona też stanowiła główną nodstawę wystąpień robotników w trzeciej ćwierci XIX w. zorganizowane branżowo i przyjmujące tylko tych robotników. Przyczyniał się do tego wzrost bogactwa i dochodów. co prowadziło do rozbicia ruchu robotniczego. Nottingham na czele. szerzej zaś przyjęła się dla niej nazwa „Junta" (po hiszpańsku wyraz ten oznacza „radę"). co w sumie łagodziło napięcie konfliktów społecznych i nie skłaniało do stosowania przemocy. Strajk nie przyniósł jednak korzystnych rezultatów dla 65 tyś. „Klika" (Clique) okazywała zresztą uległość. zwłaszcza od czasu wydarzeń związanych z Peterloo. Konieczność koordynacji działalności różnych związków zawodowych doprowadziła do powstania w Londynie w 1860 r. zwalczała bardziej bojową inicjatywę w ruchu zawodowym. gdyż Anglia nie chciała ryzykować wojny z caratem. in. Karol Marks znalazł się wraz z rodziną w Londynie.. Coraz powszechniej też domagali się skrócenia czasu pracy do 9 godzin dziennie. a następnie z Francji w 1849 r. Robotnicy angielscy stanęli też całym sercem po stronie powstania styczniowego w Polsce. Inicjatorem walki o reformę wyborczą były związki . doszło do rozłamu. Od dosyć już dawna robotnicy angielscy prowadzili walkę o powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn. co udaremniło podjęcie przez rząd Palmerstona w latach 1861 — 1863 interwencji po stronie Południa w okresie wojny domowej w USA. w duchu walki politycznej widział Marks jedno z ważniejszych zadań tej I Międzynarodówki. Angielscy działacze związkowi wzięli udział w założeniu i kierownictwie Międzynarodowego Zrzeszenia Robotniczego — Pierwszej Międzynarodówki. W latach sześćdziesiątych nastąpiło ożywienie aktywności politycznej angielskiej klasy robotniczej. gdzie odtąd zamieszkał na stałe. a nacisk sympatyzującej z narodem polskim opinii publicznej był w Anglii tak silny. że po wydaleniu z Niemiec. 20 lat). badając tam położenie klasy robotniczej. Wizyta Garibaldiego w Anglii w 1864 r. tajne głosowanie i 3-letnią kadencje Parlamentu. Robotnicy londyńscy zaczęli organizować wiece i mityngi w Hyde Parku.. m. na której powstał Kongres Brytyjskich Związków Zawodowych (TradesUnion Congress). Warto dodać. Kongresu Związków Zawodowych. W Anglii też spędził wiele lat Fryderyk Engels (jego ojciec był współwłaścicielem fabryki włókienniczej w Manchesterze). pracując naukowo i współdziałając z angielskim czartyzmem i ruchem robotniczym (Engels spędził w Manchesterze ok. a następnie podporządkowania „Juncie" w 1871 r. co nie miało jednak żadnych efektywnych skutków. W wychowaniu robotników angielskich w duchu klasowym. spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem ludu angielskiego. biorąc udział w angielskim ruchu robotniczym i pisząc w stolicy Anglii większość swych dzieł z Kapitałem na czele. w celu poparcia walki narodu włoskiego o wolność. Robotnicy angielscy agitowali też na licznych wiecach przeciwko broniącej niewolnictwa południowej części Stanów Zjednoczonych.1868 r. że rząd Palmerstona czuł się zmuszony do pozorowania akcji dyplomatycznej na rzecz Polski. która znacznie rozszerzała prawo wyborcze w Anglii. od 1846 r. rozpowszechniali literaturę ulotną itp. We władzach Ligi Reformy znaleźli się przeważnie działacze robotniczy z ruchu związkowego (m. znany ze swych poloniofilskich przekonań. W dużym stopniu podjej naciskiem uchwalił Parlament w 1867 r. E. 1859—1866). powstała w Londynie Liga Reformy. Howell.. administrator finansowy i wieloletni kanclerz skarbu (1852—1856. która stała się kierowniczą organizacją w tej walce. R. Potter. W późniejszych latach był kilkakrotnie premierem rządów liberalnych (1868—1874. stał się Beales przy boku lorda Dunieya Stuarta jednym z naj czynniej szych brytyjskich działaczy na rzecz Polski. Przewodniczącym Ligi Reformy był adwokat Edmund Beales. a następnie w latach 1859—1865. Odger. Gladstone zawodowe. radykał. .W. którzy organizowali wiece i pochody. tzw. jeden z czołowych członków grupy Roberta Peela. zwłaszcza w południowych i środkowych hrabstwach Anglii. Cremer. Uchwalenie reformy przypadło na okres rządów konserwatywnego gabinetu lorda Derby (1866— — 1868). G. sprawujący urząd premiera w 1855 r. in. Hart-well). drugą reformę wyborczą. R. Również w okresie powstania styczniowego działał on w organizacjach mobilizujących przychylne w Anglii nastroje na rzecz walczących Polaków. Przeciwko reformie wyborczej wystąpił zdecydowanie Palmerston. W latach 1866—1867 Liga posiadała ponad 100 oddziałów w Londynie i około 450 na prowincji. G. Wsławił się jako rzecznik polityki wolnohandlowej. zasłynął Gladstone jako świetny mówca parlamentarny. William Gladstone. przeciwny jej był też gabinet liberalny lorda Russella (1865—1866). w którym na pierwsze miejsce wysunął się wybitny dyplomata i polityk Disraeli. ukonstytuowało się w Anglii Literackie Towarzystwo Przyjaciół Polski. W 1865 r. Wybitnym orędownikiem reformy był wybijający się przywódca liberałów. Gdy w 1832 r. W. Dawny konserwatysta. G. który — podobnie Jak i Gladstone — wysuwał znacznie bardziej umiarkowane w tej kwestii postulaty niż Liga Reformy. które są konieczne i nieuniknione. płacący czynsze w wysokości co najmniej 10 funtów rocznie i mieszkający w danym miejscu nie krócej niż rok. umożliwiający proces demokratyzacji. Opracowany przez Gladstone'a i wysunięty w 1866 r. Powszechna krytyka projektu liberałów skłoniła wybrany w czerwcu 1866 r. Widząc. złożona z bogatych fabrykantów. w którym nie było ani jednego robotnika.1892— 1894). wśród których. Zwiększyła liczbę wyborców z 1366 tyś. zwalniając je od odpowiedzialności materialnej za straty wyrządzone fabrykantom na skutek strajków. Wraz z Gladstone'em walczył o reformę radykalny polityk i mówca parlamentarny John Bright. w którym zasiadała większość rekrutująca się z arystokratów i wiejskich gentlemenów oraz mniejszość. Robotnicy zdobyli też w 1867 r. kupców i bankierów. że bezwzględną większość wyborców stanowili odtąd robotnicy. obok walki dwóch partii parlamentarnych. konserwatywny rząd do opowiedzenia się za reformą. konserwatyści doprowadzili do jej uchwalenia. a więc stanowiła poważny krok w kierunku demokratyzacji Anglii. Na wsi prawo głosu otrzymali dzierżawcy. wywodzącej się z dawnej Ligi Zbożowej. lecz należy podkreślić. nie wprowadzała jednak zasady równouprawnienia politycznego.1880—1885. Pierwszy rząd Gladstone'a wprowadził w 1870 r. W miastach prawo wyborcze uzyskali wszyscy najemcy lokali mieszkalnych. należy wymienić wydarzenia związane z walką o reformę prowadzoną od dawna przez akcje ludowe kierowane przez organizacje powołane przez przywódców robotniczych. odtąd formalnie pracodawca i robotnik byli równi wobec prawa. aby zdobyć sobie głosy wyborcze robotników. projekt zawierał postulaty bardzo umiarkowane. Jako zwolennik reformy uzyskał Gladstone poparcie grupy radykałów. Wprawdzie w wyniku reformy tylko co trzeci mężczyzna uzyskał prawo wyborcze. że konserwatyści muszą podejmować reformy. Reforma wyborcza z 1867 r. rozszerzała prawa wyborcze robotników w miastach. lecz przeprowadzać je w sposób ewolucyjny. wprowadzała częściowo nowy podział okręgów wyborczych. Myśleli oni o dopuszczeniu górnej części klasy robotniczej do wyborów i zdobyciu w ten sposób nowych głosów dla partii liberalnej. płacący czynsz w wysokości co najmniej 12 funtów rocznie. Rzecznikiem reformy był przede wszystkim coraz bardziej wysuwający się na przywódcę konserwatystów Benjamin Disraeli. zniesienie ustawy o pracodawcach i sługach. ale przeprowadziła Anglię przez próg ustrojowy. oraz rolnicy. zwolennik zasady. Reforma wyborcza z 1867 r. że reformy nie da się uniknąć. nie stanowiła jeszcze oczywiście o pełnym zwycięstwie zasad demokracji. których roczny dochód wynosił powyżej 5 funtów. do ponad 2 min. a ich mandaty rozdzieliła między miasta przemysłowe. Reformę tę uchwalił przy tym Parlament. Odbierała prawo wysyłania deputowanych do Parlamentu 46 „zgniłym" miasteczkom. tajne głosowanie i przyznał związkom zawodowym osobowość prawną. Korzystna dla robotników była też ustawa z . Na uchwalenie tej reformy wywarło wpływ wiele przyczyn. dążącej do uniezależnienia Irlandii od Anglii i do odrodzenia kultury irlandzkiej. gdzie powstał ich ośrodek organizacyjny ł organ . Lalora wokół tygodnika „Nation". WALKA IRLANDII O NIEPODLEGŁOŚĆ Na początku drugiej połowy XIX w.1870 r. był pozbawiony odpowiedniego kierownictwa. Ponadto właściciele ziemscy wprowadzali w miejsce stałego czynszu dzierżawnego świadczenia zmieniające się z roku na rok według uznania właściciela. O rozwiązanie unii z Anglią walczył przez całe życie Daniel 0'Connell. corocznie opuszczały Irlandię dziesiątki tysięcy ludzi nie mogących wyżyć w tym ubogim i pozbawionym wolności kraju. Po 1848 r. Tak powstało w USA około 1857 r. Należy dodać. Ruch Młodej Irlandii. Zniesienie ustaw zbożowych przyczyniło się w poważnym stopniu do kryzysu rolnictwa irlandzkiego. brak było w Irlandii masowego ruchu politycznego. F. S. W tej sytuacji irlandzcy właściciele ziemscy poczęli przestawiać swoje gospodarstwa na produkcję mięsa i wełny. co doprowadzało do powszechnego rugowania z ziemi dzierżawców irlandzkich. powstały zinspiracji J. Fenia-nie głosili hasło oderwania Irlandii od Anglii drogą powstania zbrojnego. 0'Briena. Duchowieństwo irlandzkie również reprezentowało politykę zachowawczą. przybrał charakter rewolucyjno-niepodległościowy i usiłował wywołać w 1848 r. począł się rozwijać ruch Młodej Irlandii. a dosyć intensywny ruch chłopstwa irlandzkiego. Bractwo Fenian. Burżuazja tamtejsza wyrażała interesy kapitalistycznego farmerstwa i była ekonomicznie zależna od rynku angielskiego. Duffy'ego. a następnie usiłowała przenieść swą działalność na teren Irlandii. o obowiązkowym elementarnym nauczaniu dzieci w wieku od 5 do 12 lat. opierającego się na posiadanym monopolu w dziedzinie dostaw zboża do Anglii. Johna Mitchella i C. a od 1842 r. powstanie narodowe. że w Irlandii dawała się też odczuć konkurencja angielskiego przemysłu włókienniczego. mający na celu walkę o stałość dzierżawy i poprawę warunków ekonomicznych. tajna organizacja. W powyższej sytuacji nie w Irlandii. a ponad l min emigrowało. utworzona głównie z inicjatywy byłych członków Młodej Irlandii. grupy patriotycznej pod wodzą W. Na początku drugiej połowy XIX w. doprowadzająca do ruiny irlandzkie warsztaty rzemieślnicze i manufaktury. Większość z nich brała udział w wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych po stronie Północy w oddzielnej brygadzie irlandzkiej. ludzi. zaostrzyła się kwestia irlandzka i przybrały na sile walki o niepodległość Irlandii. Powstanie poprzedził wspomniany już wielki głód (1846— — 1848). stłumione jednak w zarodku przez Anglików. na skutek którego zginęło w Irlandii około 800 tyś. lecz na emigracji w Stanach Zjednoczonych i we Francji poczęły się tworzyć wśród emigrantów irlandzkich radykalne organizacje patriotyczne. . Irlandczyków. które miały rozpocząć powstanie. Liberalny rząd Gladstone'a próbował półśrodkami rozwiązać kwestię irlandzką. a w 1866 r. która objęła również uwięzionych fenian. Organizacja fenian liczyła około 200 tyś. lecz rząd angielski skutecznie i w porę zapobiegł temu przez aresztowanie wielu członków organizacji oraz jej przywódców. stosując nie mniej surowe represje niż poprzedni rząd konserwatywny. który kontynuować będzie walkę w następnych dziesięcioleciach. POLITYKA ZAGRANICZNA I KOLONIALNA W okresie średniowiktoriańskim toczyło się w Europie wiele wojen i konfliktów. Te niewielkie ustępstwa znacznie odbiegały od istotnych dążeń i potrzeb narodu irlandzkiego. w których Anglia brała tylko pośredni udział. Obraz. Stanów Zjednoczonych i Francji. do przygotowania oddziałów zbrojnych. Gladstone przeprowadził oddzielenie w Irlandii kościoła od państwa. Początkowo nowy gabinet Królowa Wiktoria. na skutek czego kościół anglikański utracił swoje uprzywilejowane stanowisko i część dochodów. W 1871 r. Podejmowane później przez fenian zamachy terrorystyczne były przez Anglików wykorzystywane przeciwko Irlandczykom. angażując się bezpośred- . rekrutujących się z Irlandii. uchwalono amnestię. Plan fenian wyzwolenia Irlandii sprowadzał się do konspiracyjnego szkolenia militarnego członków organizacji. Z inicjatywy fenian zebrał się w 1865 r. Wybuch powstania przygotowali fenianie na 5 marca 1867 r. H. oddział złożony z 800 Irlandczyków dokonał nieudanej próby inwazji na Kanadę. w Ameryce sejm konstytucyjny przyszłej wolnej Irlandii. W 1869 r. Angelego nadal zwalczał irlandzki ruch narodowy.prasowy „Irish People". Rząd angielski przedłożył wówczas Grecji ultimatum. nie liczącą się z opinią królowej Wiktorii czy kolegów w gabinecie. pogląd. W kraju tym ścierały się wpływy Anglii. W odpowiedzi Palmerstona na zarzuty wystąpiło w pełni przekonanie o hegemonii Wielkiej Brytanii w świecie. a statki angielskie zablokowały Pireus i wzięły w sekwestr greckie statki handlowe. że Pax Britannica zastąpił dawną Pax Romana. Pretekstem do tego stała się sprawa obywatela brytyjskiego. tym bardziej że wpływy rosyjskie rozciągały się także na Persję i Afganistan. Była to ulubiona metoda polityki Palmerstona. Ponadto obawiano się w Anglii. starało się uzależnić ten kraj od siebie i nie dopuścić tam wpływów innych państw. wieloletniego ministra spraw zagranicznych i dwukrotnego premiera z ramienia partii liberalnej. ale i coraz poważniejszą tam ekspansję rosyjską. Turcji czy na ziemiach polskich. jak Rosja. Dla Anglii poważny problem stwarzała konkurencja rosyjskiego handlu czarnomorskiego w Turcji i Persji. że obywatel brytyjski znajduje się na całym świecie pod ochroną potęgi Anglii. Rosji i Francji.nio jedynie w wojnie krymskiej. nad którymi Rosja posiadała protektorat. Jednym z pretekstów do ingerowania w sprawy różnych państw europejskich było dla liberalnej Anglii występowanie przeciwko uciskowi politycznemu we Włoszech. . Sytuację na Bliskim Wschodzie komplikowała jeszcze tocząca się walka o panowanie nad Grecją. chociaż w swym kraju był w gruncie rzeczy przekonań konserwatywnych i aż do śmierci zwalczał np. Palmerston obawiał się. którego dom w Atenach został obrabowany. Palmerston prowadził politykę samodzielną. którego naczelną dewizą było utrzymanie równowagi sił w Europie w celu zapewnienia Anglii czołowej pozycji politycznej i ekonomicznej. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii tego okresu kształtowała się pod osobistym wpływem Palmerstona. reformy wyborcze. Obszarem budzącym szczególne zainteresowanie angielskiej polityki zagranicznej był Bliski Wschód. Spowodowało to zaostrzenie stosunków brytyjsko-francuskich oraz krytykę polityki Palmerstona w Parlamencie. a rząd brytyjski za wszelką cenę starał się podważyć tam wpływy rosyjskie i podporządkować Grecję swojej polityce. Francja czy Austria. że silne na Bliskim Wschodzie polityczne i handlowe wpływy rosyjskie mogły zagrozić coraz żywiej rozwijającemu się handlowi Wielkiej Brytanii ze Wschodem. toteż każde z mocarstw mających z nią bliższe stosunki. Uchodził za patrona ruchów liberalnych i rewolucyjnych. Anglia była więc zdecydowana nie dopuścić do ekonomicznego opanowania Turcji przez Rosję i starała się paraliżować wpływy rosyjskie nad Bosforem. Wojna turecko-egipska z lat 1839—1840 wykazała ogromną słabość polityczną Turcji. a dalej utrudnienia stwarzane przez Rosję dla eksportu zboża do Anglii z Mołdawii i Wołoszczyzny. Wielka Brytania. nie tylko ze względu na drogę do Indii Wschodnich. które nie chciały przekształcenia Grecji w brytyjskiego satelitę. często samowolną. Pod naciskiem Francji i Rosji. Palmerston musiał jednak pójść na pewne ustępstwa. że handel rosyjski może sięgnąć i do wschodniej części Morza Śródziemnego i stworzyć niebezpieczeństwo dla handlu brytyjskiego. bankiera Don Pacifico. który mimo bohaterskiej obrony rosyjskiej padł po roku walki. Wielka . W 1865 r. zajęła Wyspy Alandzkie i Cieśninę Botnicką. W ten sposób Rosja traciła wszelkie korzyści polityczne. by tereny Azji Środkowej dostały się w angielską strefę wpływów. ale również Iran. Z dużym poświęceniem zorganizowała w czasie krwawych walk pod Sewastopolem opiekę pielęgniarską nad rannymi żołnierzami angielskimi. Właściwym zwycięzcą w wojnie krymskiej została Wielka Brytania. Wielka Brytania usiłowała podporządkować swoim wpływom nie tylko imperium osmańskie. Wcześniej wojska angielskie zbombardowały Kanton i zdobyły oraz zburzyły rezydencje cesarskie pod Pekinem. dostęp do kilku portów japońskich oraz przywileje dla swoich obywateli w tym kraju. Zwycięstwo w wojnie krymskiej umożliwiło Anglii i Francji rozpętanie nowych wojen we wschodniej Azji. Flota angielsko-francuska opanowała Morze Czarne od południa i Morze Białe od północy. zabitych i 70 min funtów szterlingów wydatków wojennych. która pod pretekstem sporu o miejsca święte w Palestynie. Rząd carski starał się nie dopuścić. Pozostawiając na uboczu działania wojenne. o Konstantynopol i cieśniny Bosfor i Dardanele. że Anglia przystąpiła do wojny po stronie Turcji w 1854 r. angielska pielęgniarka i działaczka społeczna.. Anglia wzięła poważny udział w zdobyciu siłą wpływów europejskich w Chinach i uzyskała zdecydowaną kontrolę nad handlem zagranicznym Chin. protektoratu nad księstwami naddunajskimi. była w istocie wojną mocarstw zachodnioeuropejskich z caratem o wpływy na Bliskim Wschodzie. Rozbicie przez Anglię powstania narodowego w Indiach Wschodnich w latach 1857—1858 i wojny prowadzone w Chinach w latach 1856—1858 oraz 1860 umocniły jeszcze bardziej przewagę kolonialną Wielkiej Brytanii.Rywalizacja między Rosją a Anglią i Francją na Bliskim Wschodzie doprowadziła do wybuchu wojny krymskiej (1853—1856). uzyskując w 1854 r. W czasie działań wojskowych na Krymie odznaczyła się bohaterstwem Florence Nightingale (1820— —1910). jakie miała dotąd w basenie Morza Czarnego od XVIII w. Wojna krymska kosztowała Anglię około 25 tyś. armie sojusznicze wylądowały na Krymie i rozpoczęły długie oblężenie Sewastopola. toczonego pomiędzy kościołem katolickim i popierającym go Napoleonem III a kościołem prawosławnym i protegującym go carem rosyjskim. W latach 1862—1864 Anglicy i Francuzi wraz z Amerykanami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingów. Na mocy traktatu pokojowego Rosja zrzekła się zdobyczy terytorialnych na Kaukazie. W ekspansji tej napotykała konkurencję rosyjską i na tym tle dochodziło do ostrych nieraz konfliktów. W połowie września 1854 r. bezskutecznie forsując inne próby lądowania. Afganistan i Chiny. a także w ekspansji krajów zachodnich na Japonię. wojna krymska przyniosła klęskę Rosji. zapewniając koalicji antyrosyjskiej całkowitą przewagę na morzu. inicjatorka nowoczesnego pielęgniarstwa. której udało się złamać nacisk rosyjski na Turcję i utwierdzić swe wpływy na Bliskim Wschodzie. wystarczy zaznaczyć. Zakończona pokojem paryskim w 1856 r. prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym. a równocześnie wywożono tam gotowe wyroby przemysłu brytyjskiego.. po uprzednim zbombardowaniu kilku portów japońskich. Zjednoczenie Indii pod władzą angielską zapewniło co prawda większe bezpieczeństwo i pokój w tym skłóconym od wieków kraju. przyłączony został do angielskich posiadłości w Indiach Pendżab. w Indiach stworzyła swoje wielkie imperium mimo różnych trudności i oporu miejscowej ludności. przede wszystkim na tym. co doprowadziło do groźnego powstania (l 857— 1858) sipajów. Dwie trzecie terytorium Indii należało bezpośrednio do Anglii. Palmerston natomiast z zaniepokojeniem spoglądał na rosnącą potęgę Francji. sprawami Dalekiego Wschodu i Afryki. po którego stłumieniu wprowadzili wiele zmian do administracji Indii. reszta podlegała rodzimym książętom. tj. aneksję Sabaudii i Nicei. a przede wszystkim aktywność Francji w polityce kolonialnej. które powodowały ruinę indyjskiej wytwórczości rzemieślniczej i chałupniczej. zajęta tłumieniem powstania w Indiach. Po stuleciu podbojów Indie znalazły się na początku XIX w. a niekiedy europejskiej (np. Południe natomiast zaopatrywało ją w bawełnę. pod panowaniem angielskim. że czerpano stamtąd tani surowiec dla przemysłu. wystąpień w polityce azjatyckiej. Władzę nad Indiami posiadał brytyjski gubernator generalny jako wicekról. zaś cała Birma zachodnia. Znaczenie Indii dla Anglii polegało w XIX w. unifikację administracji i sądownictwa. zaniechali polityki aneksji i konfiskat ziem miejscowych władców. W połowie XIX w. Mimo wspólnej walki w wojnie krymskiej. Kompania Wschodnioindyjska została rozwiązana. w okresie rządów brytyjskiego gubernatora generalnego lorda Dalhousiego (1847—1856) wzmógł się jednak nacisk angielskiej polityki eksploatacyjnej na ten kraj. w londyńskim zaś rządzie o sprawach indyjskich miał decydować sekretarz stanu dla Indii. Wyrazem większego zainteresowania krajów europejskich Afryką były zrazu liczne misje oraz wyprawy podróżników i eksploratorów. w 1856 r. systemu komunikacyjnego itp. Nagpur i Audh. służących w armii angielskiej żołnierzy hinduskich. na jej wpływy w księstwach naddunaj-skich. Po wojnie krymskiej Anglia odgrywała mniejszą rolę w polityce europejskiej. sprawa polska w czasie powstania styczniowego) i amerykańskiej (w Meksyku). utrwalali w Indiach stosunki feudalne przez wzmacnianie władzy książąt indyjskich. Napoleon III bal się nadmiernego wzmocnienia Anglii i nie chciał zbytnio osłabiać Rosji.Brytania narzuciła Japonii nowy korzystny dla siebie układ handlowy. Anglikom z największym trudem udało się złamać powstanie. będącym wasalami Wielkiej Brytanii. Szczególnie dużą . Anglia i Francja w podobny sposób odniosły się do amerykańskiej wojny secesyjnej. stanowiąc rynek zbytu na broń. O ile w Chinach musiała Anglia dzielić się wpływami z innymi mocarstwami. Anglicy wzmocnili element brytyjski w armii hinduskiej. Północ stanowiła dla Anglii konkurencję w dziedzinie handlu i przemysłu. stając po stronie Południa. Anglia i Francja coraz bardziej odczuwały różnice swoich interesów. konferencja delegatów Dolnej i Górnej Kanady uchwaliła w Quebec. Angielska arystokracja i szlachta posiadały od stuleci swój odrębny system kształcenia dzieci w ekskluzywnych szkołach prywatnych (public schools) oraz w obu starych uczelniach — Oksfordzie i Cambridge. W Afryce utrzymywała Anglia swoje posiadłości i kantory handlowe. Stanieya. odrzucając wszelkie założenia metafizyczne.Za naukowe uważano tylko to. częściowo również materializm. wzmagając swoje zainteresowania Afryką Południową. został odnaleziony przez wysłanego na jego poszukiwanie H. Parlament brytyjski zaaprobował ten akt. OŚWIATA I NAUKA Wraz ze zwycięstwem przemysłu fabrycznego zaczęła się nowa faza w dziejach nauki. gdy odkrycie w 1869 r. uzyskała system rządów parlamentarnych. historiografii. Konflikty narodowe i religijne zamieszkującej Kanadę ludności angielskiej i francuskiej w połączeniu z obawami.sławę zdobył angielski misjonarz. Warto przypomnieć. empirycznie. Podobne stanowisko otrzymały: Australia w 1855 r. stanowiące dominia dzisiejszej Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (por. by Kanadyjczycy nie zaczęli ciążyć ze względów gospodarczych ku Stanom Zjednoczonym. Poważną rolę w rozwoju Imperium Brytyjskiego odegrała też Kanada. dający federacji kanadyjskiej oficjalną nazwę dominium. Wiara ta. M. coraz bardziej przestarzały stawał się tradycyjny angielski system oświaty. Kraj Przylądka w 1872 r. że Kanada będzie konfederacją autonomicznych prowincji. diamentów w Oranii dało początek tendencjom zaborczym Wielkiej Brytanii w stosunku do republik burskich. a proces jego modernizacji nie nadążał za potrzebami wieku. która jeszcze w 1840 r. co daje się stwierdzić pozytywnie. W nauce panującym prądem stał się pozytywizm. filozofii i sztuce epoki średniowiktoriańskiej i końcowych lat XIX w. Nowa Zelandia w 1856 r.. W 1867 r. lekarz i geograf David Livingstone (1813— 1873). W Anglii obok coraz powszechniej wyznawanej idei postępu dochodziła jeszcze do głosu optymistyczna wiara w rozwój i dominujące znaczenie Wielkiej Brytanii w świecie. Zagubiony w dżungli przez dwa lata. z silnym rządem centralnym. zaznaczyła się zwłaszcza w literaturze. który jako pierwszy Europejczyk przeszedł w poprzek południową Afrykę od ujścia Zambezi do fortu Luanda na południe od ujścia Konga i z powrotem (1853—1856).. Uczeni bardziej niż kiedykolwiek przedtem opierali się w swych badaniach tylko na faktach. Celom odkrywczym i badawczym towarzyszyły dążenia handlowe i polityczne. Unia Południowej Afryki w 1909 r. niżej). W 1864 r. zwłaszcza od czasu. przybierająca niekiedy cechy megalomanii narodowej. dokonując wiele ważnych odkryć geograficznych. do czego przyczyniła się także klęska romantyzmu politycznego oraz wzrost roli i kultu nauki jako czynnika postępu. We wszystkich tych elitarnych .. że Kanada była pierwszą posiadłością zamorską Wielkiej Brytanii.. skłoniły Wielką Brytanię do wprowadzenia w Kanadzie ustroju federalnego. W XIX w. W okręgach przemysłowych dzieci pracujące chodziły do szkół fabrycznych o wybitnie zawodowym programie. wśród których na plan pierwszy wysuwała się medycyna. Wprowadzono natomiast wszystkie przedmioty świeckie. greki i kultury klasycznej. a dotowane grammar schools pozostawały na dalszym planie. oba średniowieczne uniwersytety: Oksford i Cambridge.). szkoły prywatne (public schools}. przede wszystkim dysydenckie. istniały prywatne „akademie". istniały w Anglii trzy typy szkół średnich. Uniwersytetu Londyńskiego. Zachowawczy nadal charakter posiadały w XIX w. Winchester. inżynieria. historię. ekonomia polityczna. W szkołach prywatnych uczono przede wszystkim łaciny. Starszym uczniom powierzał zwierzchnictwo nad młodszymi i współudział w administrowaniu szkołą. Jego działalność w szkole w Rugby dała wzór dla reformy całego szkolnictwa w Anglii. posiadających nieraz bardzo stare średniowieczne tradycje (Eton. stał się na początku ery wiktoriańskiej. Przejawem dążeń do modernizacji staroświeckiego systemu uniwersyteckiego było założenie w 1828 r. oparta na studiach klasycznych i matematyce. poważnego wzrostu czytelnictwa (w latach 1831—1S64 roczna sprzedaż egzemplarzy dzienników podniosła się 14-krotnie) istniał wśród klasy robotniczej silny analfabetyzm (ok.). z programu wykładów wykluczono teologię. Mimo dosyć znacznej rozbudowy szkół. Westminster i in. Reformatorem szkół prywatnych. 30% w 1864 r. matematyka. Na początku XIX w. dyrektor słynnej szkoły w Rugby. Dysydenckie „akademie" stopniowo przestały istnieć. przyjmujących stopniowo coraz szerzej w swoje mury również synów wolnych zawodów i przemysłowców. Udzielana przez nie edukacja. mimo swego społecznego zacofania. Thomas Arnold (1795—1842).szkołach panował staroświecki i tradycyjny system wychowania. otwierała drogę do kariery politycznej. prawo. Obok wspomnianych ekskluzywnych public schools. opartego poprzednio na łacinie. geografię i przyrodoznawstwo. obowiązujących wśród gentlemenów. manier. . Do programu nauczania. wprowadził Języki nowożytne. którego celem było przyswojenie dzieciom i młodzieży klas wyższych tradycyjnego zasobu obyczajów. Szkoły wyznaniowe i niedzielne uzupełniały ten wyraźnie klasowy system oświaty w Anglii wiktoriańskiej. a wreszcie kształcące dzieci klas średnich szkoły gramatyczne (grammar schools). grece i matematyce. wiedzy i schematów myślowych. opartego całkowicie na zasadach świeckich i zorganizowanego według najlepszych wzorów kontynentalnych. Od jego studentów nie wolno było żądać Wyznania wiary. kościelnej czy literackiej. o bardziej nowoczesnym programie i większej dyscyplinie. zwłaszcza w zakresie dyscypliny i lepszego zorganizowania życia uczniów. Na początku ery wiktoriańskiej rozwijały się głównie. Harrow. będące ówcześnie na dosyć niskim poziomie. języki nowożytne i nowszą historię. w znacznie natomiast mniejszym stopniu kładziono nacisk na matematykę. Nie ograniczali się oni przy tym do teoretycznych rozważań. którzy zorganizowali w Londynie Kolegium Królewskie. W latach tych poprawił się poziom prywatnych szkół dla dziewcząt.nasze wyzwolenie zależy od stopnia upowszechnienia wiedzy wśród robotników całego kraju". zniesiono tam ograniczenia religijne przy przyjmowaniu studentów i przyznawaniu stanowisk uniwersyteckich. Zgodnie z tym ruch czartystów snuł projekty stworzenia nowego systemu oświaty ludowej. Senate House astronomia. w Oksfordzie i Cambridge nastąpiły. Od 1870 r. W 1871 r. unowocześnienie programu studiów i swobodne dopuszczanie do wszystkich stanowisk kandydatów jedynie na podstawie kwalifikacji intelektualnych i zawodowych. ale starali się realizować swoje postulaty w praktyce przez organizowanie własnych szkół z nowymi programami. że . nauki przyrodnicze zaczęły zajmować szybko coraz bardziej poczesne miejsce obok studiów klasycznych. ale i najskuteczniejszym orężem w walce o zdobycie praw politycznych.. zoologia. kładące nacisk na nauczanie religii.Uniwersytet w Londynie. Walkę o powszechny system nauczania prowadzili już czartyści. że wiedza jest nie tylko drogą do podwyższenia kwalifikacji zawodowych. chemia.. poważne zmiany na lepsze. opartego na zasadzie powszechnego prawa każdego człowieka do wiedzy. którzy głosili. mimo opozycji elementów konserwatywnych. botanika oraz języki nowożytne. egzaminy konkursowe stały się warunkiem dopuszczenia do służby państwowej i w tymże roku wprowadzono obowiązek kształcenia podstawowego. Wśród robotników angielskich dosyć powszechne było przekonanie. dyskusji i walki o reformę angielskiego systemu oświatowego. Pod wpływem nowych tendencji. po przełamaniu opozycji konserwatystów i sfer anglikańskich. Zwłaszcza energiczne zabiegi Williama Lovetta doprowadziły do zorganizowania w latach czterdziestych XIX w. . Uniwersytet Londyński otrzymał prawo nadawania stopni naukowych w 1836 r. agitująca na rzecz szkolnictwa wyznaniowego. szczególnie Herbert Spencer. partia liberalna postanowiła rozpocząć pracę nad reformą oświatową. Ostatecznie w 1870 r. wysuwając postulat daleko idącej modernizacji programów szkolnych z bezwzględną przewagą przedmiotów przyrodniczych i matematyczno-fizycznych. Kampanię polityczno-propagandową na rzecz realizacji robotniczych dążeń oświatowych przeprowadziła zorganizowana w 1869 r. Arnolda. zorganizowana przez radykalnego przemysłowca J. Chamberlaina.Joseph Chamberlain we wszystkich większych ośrodkach robotniczych klubów dyskusyjnych. ustawy szkolnej (Elementary Education Act). miał . Projekt Forstera. który przeprowadził surową krytykę systemu dydaktycznego szkoły klasycznej. Liga objęła swymi wpływami cały kraj. liberalnego posła i zięcia wspomnianego T. Wśród postulatów Ligi znajdowało się żądanie zorganizowania i utrzymywania przez władze lokalne odpowiedniej liczby szkól bezpłatnych i bezwyznaniowych dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Przeciwko postulatom Ligi wystąpiła klerykalna Unia Wychowania Narodowego. bibliotek oraz specjalnych szkół dla dorosłych o programie zawodowym. który stał się z pewnymi poprawkami podstawą uchwalonej przez Parlament w 1870 r. w Birmingham Narodowa Liga Wychowania. a jej pierwszym etapem stał się projekt przygotowany przez Williama Forstera (1818—1886). Niemałą też rolę w torowaniu w Anglii drogi idei unowocześnienia systemu nauczania odegrali myśliciele i pisarze. posiadała 141 oddziałów i cieszyła się poparciem 20 związków zawodowych i wielu innych organizacji robotniczych. powierzając troskę o utrzymanie szkół podstawowych i średnich wybieralnym radom hrabstw oraz radom niektórych dużych miast. zapewniała każdemu dziecku dostęp do szkoły.charakter kompromisowy. Wprowadzał podział całego kraju na okręgi szkolne. Uczeni coraz energiczniej upominali się o tworzenie laboratoriów doświadczalnych. że specjalistyczne . Mimo swego kompromisowego charakteru ustawa szkolna z 1870 r. o regularne wypłacanie poborów asystentom. Pierwszym kierownikiem tego laboratorium był wielki uczony James Clerk Maxwell. przyjmowała. Przyczyniła się też do zeświecczenia atmosfery wychowawczej w ekskluzywnych public schools. udoskonaliła ustawa Balfoura z 1902 r. zachowywał prywatne szkoły religijne. pokrywające się z okręgami wyborczymi w miastach i z parafiami po wsiach. W latach 1871—1873 powstało w Cambridge słynne laboratorium Cavendisha. Rozwój Królewskiego Towarzystwa (liczyło ono wówczas ok. znajdując oparcie w różnych towarzystwach i organizacjach naukowych z Królewskim Towarzystwem (Royal Society) na czele. Ze szkól państwowych usunięto nauczanie religii przez duchownych. opartym na subwencjach władz lokalnych. obalała wielowiekowy monopol kleru na wychowanie. co odbiło się też korzystnie na jego poziomie-. reformy szkolnej wydatnie poprawiły się materialne warunki szkół. powstały dalsze nowe uniwersytety w Liverpoolu. W ślad za wprowadzeniem w życie w 1870 r. o biblioteki specjalistyczne. że w żadnej szkole utrzymywanej z funduszów publicznych nie wolno uczyć żadnych dogmatów jakiegokolwiek wyznania. ale w sposób nie godzący w zasady żadnej innej religii czy sekty. utrzymywanego z podatków. nazwane tak na cześć słynnego angielskiego fizyka i chemika.). W ten sposób szkolnictwo średnie po raz pierwszy uzyskało stałe poparcie finansowe. zapoczątkowywała świecki. Bristolu i Reading. Zaznaczył się też szybki proces ich sekularyzacji. Projekt ograniczał się tylko do szkolnictwa elementarnego i nie wprowadzał powszechnego obowiązku szkolnego. Sheffieid. przełamywała uprzedzenia angielskiej opinii do szkolnictwa publicznego. Birmingham.5 min i podwoiły się wydatki na nauczanie. a więc w regionach najbardziej uprzemysłowionych (Manchester i Durham otrzymały swoje uniwersytety jeszcze w XIX w. Pomiędzy latami 1870—1890 liczba dzieci w szkołach wzrosła z 1. Na początku XX w. Ustawa szkolna z 1870 r.. Mimo dosyć dużego zacofania Oksfordu i Cambridge w owych tatach nauki ścisłe nadal rozwijały się w Anglii w szybkim tempie. uwzględniał częściowo tylko postulaty Narodowej Ligi Wychowania. państwowy system nauczania. świeccy nauczyciele mogli poruszać problemy religijne. uchwalonego dopiero w 1876 r. Warto przy tej okazji wspomnieć. uzależniać przyjęcia dziecka do szkoły subwencjonowanej przez kościół od jego pobożności i gorliwości w wykonywaniu obowiązków religijnych. Ustawę z 1870 r. wprowadzając sporo sugestii klerykalnej Unii Wychowania Narodowego. Nie uwzględniał postulatu Ligi o bezpłatnym nauczaniu elementarnym. Leeds. 500 członków) wywarł szczególnie korzystny wpływ na los nauk ścisłych w Anglii.2 do 4. fizjolog i filozof w jednej osobie Thomas Henry Huxley (1825—1895). opierające się na osiągnięciach nauk przyrodniczych i poglądach biologicznych zawartych w dziełach uczonych angielskich Jak Malthus czy Charles Darwin. byt według Spencera zjawiskiem powszechnym. Spencer uczynił z idei ewolucji naczelne pojęcie swego systemu. Spencer wykroczył poza poglądy Darwina. Towarzystwo Chemiczne w Edynburgu w 1785 r. lecz i na sposób myślenia postępowych kół europejskich drugiej połowy XIX w.) teorię ewolucji organizmów i postawił problem ewolucji człowieka. Jako zwolennik i obrońca teorii Darwina podkreślał Huxley. Głosząc. Stanowisko pozytywistyczne.towarzystwa naukowe zaczęły powstawać w Wielkiej Brytanii jeszcze pod koniec XVIII w. zoolog. 1859 r. itd. stwarzała możliwość czysto przyczynowego rozumienia świata i przełamywała dualizm między człowiekiem i światem. angielski przyrodnik wykształcony w Edynburgu i Cambridge. Głosił agnostycyzm. utrwalił swym słynnym dziełem O powstawaniu gatunków (wyd.. tylko do nazwisk najświetniejszych. Przeprowadził empiryczny dowód powstawania nowych gatunków i sformułował hipotezę tłumaczącą ich powstawanie. że rozwój jest powszechnym prawem i obejmuje wszystkie dziedziny świata. dominowało w stworzonym przez Herberta Spencera (1820—1903) systemie filozoficznym. polegający na przechodzeniu od stanu luźniej związanego do powiązanego ściślej i uporządkowanego. że proces ewolucji dotyczy również człowieka. Należał do nich znakomity fizyk John Tyndall (1820—1893). pełnym systemem filozofii zbudowanym na pozytywistycznych podstawach. Towarzystwo Entomologiczne założone zostało w Londynie w 1782 r. który pod wpływem Augusta Comte'a sformułował angielską wersję pozytywizmu i rozwinął pozytywistyczną teorię nauki. a szczególną rolę w jej powstaniu odegrały odkrycia i poglądy Darwina. społeczeństwa i kultury. podkreślał znaczenie praw przyrodniczych w zjawiskach psychicznych i etyce. Wywarł przemożny wpływ nie tylko na rozwój nauki. Wyrastał z dawnej angielskiej tradycji i zespalał w systematyczną całość poszczególne dyscypliny filozoficzne. Teoria jego otworzyła nową epokę nie tylko w biologii. Rozwój. w badaniach naukowych stawał . Ewolucjonizm znalazł wielu zwolenników wśród uczonych angielskich. Filozofia syntetyczna (1862—1892). W przeciwieństwie do innych krajów pozytywistyczna filozofia była w Anglii przede wszystkim filozofią nauk przyrodniczych (we Francji raczej humanistycznych). Koncepcję ewolucji opierał na zasadach mechaniki. wyłożonego w 10-tomowym dziele pt. należy zaczynając od filozofów przypomnieć znaczenie Johna Stuarta Milla (była już o nim wcześniej mowa). Ewolucjonizm angielski był jedynym w światowej nauce XIX w. obejmującym wszechświat i organizmy. Charles Darwin (1809—1882). ale i filozofii. paleontolog. Taki rozwój był dla Spencera zarazem postępem. Ograniczając przegląd wybitnych uczonych angielskich drugiej połowy XIX w. historyk filozofii George Henry Lewes (1817—1878) czy wybitny biolog. lecz ciągłego rozwoju ziemi. W swojej Gramatyce nauki z 1892 r. zakładał zależność rozwoju społecznego z jednej strony od środowiska geograficznego (klimat. materializmu i ewolucjonizmu przyczyniły się do powstania pewnego przeciętnego poglądu.. znanego lepiej pod imieniem lorda Kelvina (1824— 1907). elementy pozytywizmu. dotyczące elektromagnetyzmu. determinizm i utylitaryzm. należy do jednego wszechświata i podlega wspólnym prawom. mechaniki i teorii sprężystości. Jego prace. Był zdania. a dalej Alexander Bain (1818—1903). gleby. że wszystko w świecie jest w gruncie rzeczy zrozumiałe i bez tajemnic. Wymienione cechy poglądów Baina wystąpiły w zmodernizowanej postaci u najwybitniejszego przedstawiciela angielskiego scjentyzmu — Karola Pearsona (1857— — 1936). empiryzm. fauna. Był to scjentyzm. a również astronomii. członek Royal Society i uczeń Daltona. Poprzednikami tego ruchu byli empiryści angielscy. W dziedzinie fizyki szczególną rolę odegrał kontynuator badań Faradaya — Jarnes Clerk Maxwell (1831—1879). głównie w późniejszych . in. Do ustalenia mechanicznego równoważnika ciepła przyczynili się m. a dalej William Robert Grove (1811— 1896). profesora matematyki i filozofii w Londynie. empiryzmu. podkreślał znaczenie nauk przyrodniczych jako jedynej podstawy i kryterium prawdziwości naszej wiedzy. Poważną rolę w rozwoju termodynamiki odegrały prace Williama Thomsona. który jako jeden z pierwszych sformułował teorię liczb zespolonych. był matematyk irlandzki William Rowan Hamilton (1805—1865). typowego dla ludzi tej epoki. Nawiązując do teorii Comte'a głosił program stosowania indukcji przyrodniczej w badaniach historycznych. przy trzeźwym. fizyki molekularnej. Dążąc do ustalenia obiektywnych praw dziejowych. zwłaszcza we wcześniejszych etapach rozwoju społecznego. że wszystko ma jedną naturę. stanowią ważny etap w rozwoju nowoczesnej nauki. z drugiej zaś od stopnia intelektualnego rozwoju społeczeństwa. psycholog i filozof szkocki. W dziedzinie geologii i paleontologii rozwinął Charles Lyell (1797—1875) teorię powolnego. optyki. zwłaszcza obaj Millowie. Jednym z twórców analizy wektorowej. polegający na zaufaniu do nauki.). odbywającego się zgodnie z niezmiennymi prawami przyrody. zasady ewolucjonizmu. głoszący agnostycyzm. mającej tak duże znaczenie dla rozwoju fizyki matematycznej i dla zastosowania matematyki w mechanice. W dziełach Lyella do głosu doszły szeroko wywierające wpływ na naukę angielską drugiej połowy XIX w. flora itp.na stanowisku materialistycznym. lecz nieraz wąskim jej rozumieniu. Metody przyrodnicze starał się zastosować do historii Henry Thomas Buc-kle (1821—1862) w swej Historii cywilizacji w Anglii. Uważał. bezkrytycznie zafascynowanych ideą nieograniczonego niemal postępu. Zdobycze nauk specjalistycznych drugiej połowy XIX w. angielscy uczeni: James Prescott Joule (1818—1889). że praktycznym zadaniem nauki jest jej rola w przystosowaniu się człowieka do otoczenia jako narzędzia w walce człowieka o byt. przez co odrzucona została teoria katastroficzna. W swych pracach. ogromny wpływ wywarli przede wszystkim dwaj historycy. a słabsze narody — silniejszym (przedstawiał np. Spotkało się natomiast z ostrą krytyką historyków zawodowych. reprezentujący w historiografii angielskiej filozoficzny indywidualizm. opartych na bogatych materiałach źródłowych. W środowisku oksfordzkim do najwybitniejszych historyków drugiej połowy XIX w. należał William Stubbs (1825—1901). Uzyskał też dużą popularność jako autor kilku tomów szkiców historycznych. Wyrażał się on w poglądzie. Popularne pod koniec XIX w. rozbiory Polski jako akt „boskiej sprawiedliwości"). którzy ją tworzą. wielkich wodzów i mężów stanu. Innego rodzaju historykiem był Thomas Carlyle (1795—1881). Znacznie wybitniejszym. których dzieła naukowe były zarazem arcydziełami literatury: Macaulay i Carlyle. Olivera Cromwella (1845 r. liberalizmowi i parlamentaryzmowi. Twierdził.). tam zwłaszcza. historyk liberalny repre- . a więc panujących. W jego ujęciu historia jest w swej istocie ścieraniem się dążeń wybitnych indywidualności — bohaterów.). (Historia Anglii od upadku kardynała Wolseya do klęski hiszpańskiej Armady. 12 tomów wydanych w latach 1856—1870). usiłując dokumentować je w pracach na temat rewolucji we Francji (1837 r. Pozostawał pod wpływem Carlyle'a i był autorem jego biografii. Później jednak odnosił się negatywnie do ruchu robotniczego. czy John Richard Green (1837—1883). Poglądy swe rozwinął w pracy Bohaterowie. specjalista od historii Anglii w okresie podboju normandzkiego.). że historia jest dziełem wybitnych jednostek. autor znakomitej syntezy dziejów narodu angielskiego. że zwycięstwo jest równoznaczne ze słusznością. gdzie przyjmowano determinizm geograficzny. świetny znawca dziejów Anglii w XVI w. Ze skrajnym indywidualizmem łączył się u niego pogląd moralny.. pokonując dzięki swej energii i aktywności opór mas. Gloryfikując pokojowy przewrót z 1688—1689 r. W poglądach społecznopolitycznych występował Carlyle przeciwko kapitalistycznemu systemowi produkcji. a zwłaszcza Fryderyka Wielkiego (1858—1865). świetny znawca zagadnień ustrojowych. profesor Oksfordu. chociaż nie tak popularnym historykiem był James Anthony Froude (1818—1894). Thomas Babington Macaulay (1800—1859) wsławił się jako autor 5-tomowych Dziejów Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II. Na rozwój historiografii angielskiej w drugiej połowie XIX w. a dalej Edward Augustus Freeman (1823—1892). przeciwstawiał go angielskiej rewolucji z połowy XVII w. że reformacja w dużym stopniu przyczyniła się do rozwoju ekspansji świata anglosaskiego. przeciwstawiając im —jako ideał społeczny — średniowieczny ustrój stanowy. cześć dla bohaterów i pierwiastki bohaterskie w historii (1841 r. Antykapitalistyczne nastawienie Carlyle'a wywołało początkowo jego sympatie dla czartyzmu. W Cambridge czołową postacią byt lord Acton (1834—1902).fazach jego rozwoju. że ludzie słabsi winni ustępować silniejszym. kiedy wyzwala się ono spod władzy natury. dowodził Froude. przedstawiających historię Anglii w latach 1685— 1702 z pozycji wigowskiego liberalizmu. dzieło Buckle'a wywarło wpływ na rozwój socjologii i teorii kultury. Meredith) i silnym niejednokrotnie protestem przeciwko społecznej niesprawiedliwości (Ch. Klub Pickwicka i in. Thackeray. Kingsley. in. Ch. Dombey i Syn. wynikająca z pobudek humanistycznych. Powieści jego (m. Targowisko próżności. Gaskell. G.. nie starał się stawiać problemów. apoteozowała nieskrępowane uczucie i swoisty mistycyzm.) dają realistyczny i krytyczny obraz Anglii z połowy XIX w. zabarwionemu często satyrą i dążnościami moralizatorskimi (Ch. pisał również . wcześnie zetknął się z nędzą i ciężką pracą zarobkową. Emiły Jane Bronte (1818—1848). rozwój prasy i czytelnictwa. idee pozytywistyczne. w porównaniu z Dickensem stworzone przez niego postacie obejmują znacznie mniejszą liczbę typów ludzkich. koncepcji utopijnych i chrześcijańskich. Dawid Copperfield. Nicholas Nickleby. Oddziaływała na nie stabilizacja klas średnich. Thackeray nie był szermierzem żadnej sprawy. M. Charlotte Bronte (1816—1855) ukazywała w swych powieściach kult indywidualizmu. Krytyka stosunków społecznych. jeden z twórców wielotomowej historii powszechnej (Cambridge Modern History). niosąca ze sobą skonwencjonalizowaną moralność i obyczajowość mieszczańską.zentujący kierunek erudycyjno-krytyczny. LITERATURA I SZTUKA. Charies Dickens (1812—1870) pochodził z ubogiej rodziny. przeżycia kobiet samotnie kształtujących swój los. Dickens. Silny oddźwięk znajdował też w literaturze rozwój potęgi imperium brytyjskiego. Anthony Trollope (1815— 1882) kreślił z dużym znawstwem różne środowiska społeczne Anglii wiktoriańskiej.). W powieści romantyczne tendencje reprezentowały początkowo siostry Bronie i E. natomiast George Meredith (1828—1909) obok powieści obyczajowo-psychologicznej. owiana jest nawet w najostrzejszej satyrze wyrozumiałością wobec człowieka i wiarą w jego wrodzoną dobroć. Rodzina Newcomów i in. Twórczość Dickensa wywarła duży wpływ na formowanie się europejskiej literatury realizmu krytycznego i na wielu pisarzy ówczesnych. masowa edukacja. Ciężkie czasy. uczucia i wyobraźni. ukazują życie proletariatu i mieszczaństwa. ferment społeczny idący ze strony ruchów robotniczych. SPRAWY RELIGIJNE Piśmiennictwo angielskie ery wiktoriańskiej rozwijało się pod wpływem bogatej problematyki społecznej. Trollope. z własnego więc życia znał doskonale podstawowe problemy społeczne Anglii swoich czasów. zasilane ewolucyjnymi oraz organicznymi koncepcjami społecznymi. Miejsce romantyzmu zajęły realizm. ujawniają ujemne zjawiska ówczesnego życia społecznego. Oliver Twist. W. Reade). w której z pozycji liberała i zwolennika pozytywizmu atakował angielski konserwatyzm społeczny. politycznej i kulturalnej epoki. Siostra Jej. Martin Chuzzlewit. liberalizm mieszczański. A. Wątki romantyczne rychło ustąpiły jednak miejsca krytycznemu realizmowi społecznemu. krytykiem moralności burżuazyjnej (Księga snobów. William Thackeray (1811—1863) był również wybitnym przedstawicielem powieści realistycznej epoki wiktoriańskiej. ). przez W. Siłas Marner. bractwo pisarzy i artystów angielskich. pozbawionych jednak większej wartości artystycznej. autorka przepięknego cyklu liryków miłosnych. W. dydaktyzmem moralnym i zawiłościami erudycyjnymi. Arnolda. Elizabeth Barrett-Browning (1806—1861). lord Lytton (1803—1873). Dążyła do realistycznego i obiektywnego przedstawienia rzeczywistości. prerafaelici. powieściopisarza i dramaturga. Znaczny wpływ na życie artystyczne i literackie Angin na początku drugiej połowy XIX w. Morris i in. Prozę refleksyjną uprawiała pozytywistka George Eliot (1819—1880). z ważnym udziałem wybitnego teoretyka i krytyka sztuki Johna . Hunta. ukazująca z dużym krytycyzmem i domieszką ironii życie angielskiej prowincji. A. wnikliwie charakteryzując życie psychiczne jednostek i grup społecznych (Młyn nad Flossq. Szczególną uwagę poświęcała problematyce społecznej oraz emancypacji kobiet. Był jednym z największych w literaturze angielskiej liryków. autor Wyspy skarbów czy tak znanej fantastycznej powieści pt. poetą nadwornym po śmierci W. Rienzi). Powieści polityczne i społeczno-obyczajowe pisywał również wybitny angielski mąż stanu Benjamin Disraeli. Millaisa l innych. wywierali tzw. Romola i in. najwybitniejszy obok Tennysona poeta wiktoriański. Wordswortha. Dr Jekyll i MR. opartą na rozległej erudycji humanistycznej. Wyrażał zasady liberalnego chrystianizmu i optymizmu moralnego {Dramatic Lyrics. Rosettiego.wiersze przesycone treściami filozoficznymi. Swinburne. Hyde. Alfred Tennyson (1809—1892) był najbardziej reprezentatywnym i najpopularniejszym poetą Anglii wiktoriańskiej. Idytts ofthe King. z którym związani byli estetyzujący poeci D. mistrzem melodyjnego. twórcą poezji odznaczającej się bogactwem treści. liberał. D. Tennyson. E. G. wykazywał w swym dorobku dominującą problematykę intelektualno-psychologiczną. dramatyzmem i siłą wyrazu uczuciowego. Twórczość Browninga odznaczała się nadmierną pedanterią.). Dramatic Romances. Popularne romanse pisał Edward Bulwer. Browning i A. Poromantyczną poezję refleksyjno-filozoficzną reprezentowali najpełniej R. zwłaszcza w dziedzinie sztuki. Cenioną poetką była też żona poety. autor bardzo poczytnych powieści (np. Ode on the Death of the Duke of WelHngton i in. mistrzem poetyckiej mowy. Robert Browning (1812—1889). Men and Women). H. Ostatnie dni Pompei. G. założone w 1848 r. Krytyka społeczna wystąpiła z większą ostrością w dziełach Charlesa Kingsleya (1819—1875) oraz Charlesa Reade'a (1814—1884). Z powieści fantastycznej i eseju zasłynął Robert Louis Stevenson (1850— 1894). Epoka wiktoriańska była również widownią świetnego rozwoju poezji angielskiej. Przeciwko mieszczańskim gustom epoki wystąpił ruch artystyczny prerafaelitów. dekoracyjnego stylu. Nastroje filozoficznego pesymizmu przeniknęły do liryki M. poetą bardzo narodowym w swej miłości do ziemi i krajobrazów Anglii (In memoriam. Rosetti. a później konserwatysta. J. Pod koniec życia zbliżył się do socjalizmu. W.) i szczególnie dla tej architektury charakterystyczny neogotyk. do gotyku Tudorów jak i do form klasycznych włoskiego renesansu. poeta. Trzeci najwybitniejszy w tej grupie poeta. ballad i tragedii. był równocześnie powieściopisarzem. F. Manchesterze i Liverpoolu. prowadzącej —jego zdaniem — do wulgarnego zmaterializowania życia społecznego. in. William Morris (1834—1896). autor poematów. Mistrzem kunsztownej formy był reprezentujący również grupę prerafaelitów Algernon Charies Swinburne (1837—1909). E. co miało jakoby cechować malarstwo europejskie przed Rafaelem (stąd nazwa ruchu).). Ruch prerafaelicki obejmował głównie malarzy. W malarstwie drugiej połowy . Jego sonety niewiele mają sobie równych w poezji angielskiej. ale znalazł również odbicie w poezji angielskiej. muzea itp. wzniesionych w latach 1840— 1852 (stary gmach spłonął w 1834 r. Wielu angielskich teoretyków sztuki widziało w nawrocie do gotyku drogę do uzdrowienia architektury i środek jej etycznego oddziaływania na społeczeństwo. F. Stevenson. malarzem (jak i Rosetti). współtwórca Banku Anglii oraz twórca wielu budowli w Bristolu. Nawoływali oni do przeciwstawienia się obowiązującym ówcześnie konwencjom artystycznym.Ruskina(1819—1900). Do wybitniejszych przedstawicieli neogotyku należał Charles Robert Cockerell (1788—1863). uprawiali dwaj wpływowi krytycy i pisarze: wspomniany już John Ruskin i Walter Horatio Pater (1839— 1894).in. wyznawca mistycznego kultu piękna. ale i rzeźbie (A. który wsławił się przede wszystkim jako budowniczy gmachów Parlamentu w Londynie. 1860 r. który pojmował idealistycznie. wybitny przedstawiciel krytyki impresjonistycznej. Od początku XIX w. Architekturę angielską epoki wiktoriańskiej cechował eklektyzm. N. W duchu tym działali m. zmierzającą do odnowy estetycznej wrażliwości społeczeństwa w duchu prerafaelitów.). W swej twórczości nawiązywał Barry m. styl ten zaznaczył się w budownictwie kościelnym. Profesorem poezji w Oksfordzie był Matthew Arnold (1822—1888). propagator hasła „sztuka dla sztuki". naśladownictwo stylów historycznych. również w budownictwie publicznym (dworce kolejowe. powrotu do bezpośredniej obserwacji natury. Do najwybitniejszych jego przedstawicieli w tej dziedzinie należał Dante Gabriel Rosetti (1828—1882). duchowego pogłębienia sztuki. Gothic Revival) w dużym stopniu pod wpływem literatury romantycznej.). a od połowy XIX w. jednym z prekursorów modernizmu. W licznych poematach nawiązywał do średniowiecznej epiki rycerskiej. Onslow i in. Podstawę jego eseistyki filozoficznej stanowiło przeświadczenie o kryzysie kulturowym cywilizacji liberalno-mieszczańskiej.Pugin (1812—1852). Obok niego należy wymienić Charlesa Barry'ego (1795— 1860). filozof kultury. Największe znaczenie osiągnął w tym czasie neoklasycyzm (aż do ok. Leighton. Ektektyzm dominował nie tylko w architekturze wiktoriańskiej. Tendencje do odrodzenia gotyku ukształtowały się w Anglii (tzw. Intelektualną eseistykę. dwaj angielscy teoretycy sztuki: John Ruskin i A. krytyk literacki i pedagog. dużą rolę odegrało wspomniane bractwo prerafaelitów. Odrzucając eklektyzm neogo-tyku podkreślał Morris jednocześnie walory architektoniczne gotyku średniowiecznego. 1860 r. że praca powinna być tak zorganizowana. przełom w angielskiej architekturze wiązał się w dużym stopniu z cytowanym już poetą i malarzem. uważał. uważanym za jednego z czołowych reformatorów sztuki nowoczesnej. lecz istotną częścią całego życia społecznego. Głosząc hasło połączenia sztuki i pracy prowadził do emancypacji sztuki stosowanej. Williamem Morrisem. Oskarżał więc burżuazję jako sprawcę wyzysku i winowajcę tego. by mogła być źródłem radości. oddziałał na grafikę i stał się podstawą europejskiego modernizmu. Sztuka nie była dla niego wyodrębnionym rodzajem działalności.XIX w. a więc i sztuki. Wysuwał postulat. Istotną rolę odgrywały w społeczeństwie angielskim epoki wiktoriańskiej sprawy religijne. Morris bardzo silnie podkreślał społeczną koncepcję sztuki i architektury. Jego wpływ zaznaczył się też w rozwoju sztuki dekoracyjnej. Jego Towarzystwo Wystaw Sztuki i Rzemiosła (Arts and Crafts Exhibition Society) zapoczątkowało rozwój prowadzący do współczesnego wzornictwa przemysłowego. której najszerszym wykładnikiem było hasło sztuki dla mas. że położenie klas wytwarzających wyklucza nie tylko radość do pracy. ale i zdolność do wysunięcia własnych postulatów estetycznych. sztuki tworzonej przez masy w toku ich codziennej pracy. organiczność tej architektury. Przeciwstawiał się koncepcji sztuki elitarnej. nadające silne piętno przemianom ideologicznym zachodzącym w Anglii od czasu reformacji Tudorów i wojny domowej XVII w. co nas otacza. Partie polityczne. by w związku z tym całość produkcji społecznej stała się zarazem sztuką. były równocześnie do pewnego stopnia ugrupowaniami religijnymi i wyznaniowymi (puryta-nie. by wszystko. . wyrażające interesy poszczególnych klas i warstw. było piękne. Parlament Datujący się od ok. uchylała przepis z 1753 r. pozwalała na odbywanie ceremonii religijnych w każdym katolickim lub dysydenckim miejscu kultu pod warunkiem. Nadal. Ograniczono bogactwo duchowieństwa katedralnego. by zawarte tam . wynika. ponadto baptyści. unitarianie..prezbiterianie. powiązaną z Koroną i mającą swą reprezentację w Izbie Lordów. nastawionego konserwatywnie w dobie walki o demokratyzację Anglii. wydano w Anglii wiele ustaw. aż 22 duchownych parów oddało swe głosy w Izbie Lordów przeciwko reformie. co wywoływało ostre protesty dysydentów protestanckich i katolików. aby ogarnąć nimi przemysłową ludność na północy Anglii. Uprzywilejowane stanowisko w tym kościele uzyskiwano tylko poprzez powiązania z arystokracją. czego nie uchwyciła wspomniana statystyka z tego względu. a tylko 2 za nią. W istocie jednak anglikanów było znacznie więcej. kler katedralny i osiadły na bogatszych parafiach. Przepisy prawne ograniczały pluralizm.). Walczący z purytanizmem i katolicyzmem oficjalny kościół narodowy (the Church of England) stanowił potężną siłe materialną i polityczną. zmniejszając nieco przepaść między bogatym i ubogim klerem. które usunęły najgorsze nadużycia w rozdziale uposażeń duchownych. prezbiterianie. Pokonany jako siła polityczna purytanizm przetrwał w postaci licznych sekt i silnie przenikał do obyczajowości społeczeństwa. rejestrującego liczbę uczęszczających do różnych kościołów na nabożeństwa. Ustawa o komutacji dziesięcinz 1836r. Ustawa o małżeństwach z 1836r. na którego podstawie można było zawierać legalne małżeństwo tylko wobec proboszcza anglikańskiego. Parafie natomiast byty obsługiwane przez źle płatnych i niedbałych wikarych. kładła kres płaceniu tych niepopularnych świadczeń w naturze na rzecz kościoła (w 1891 r. że w sektach nonkonformistycznych większa była dyscyplina W wypełnianiu obowiązków religijnych. Warto wspomnieć. Pomiędzy 1836 i 1840 r. Odgrywał też roi? w konfliktach społecznych i politycznych epoki rewolucji przemysłowej jako nonkonformizm i dysydentyzm. co wywołało drastyczne nawet ataki na duchowieństwo (usiłowano podpalać pałace biskupów). kwakrzy i inni. independenci itd. Podobnie Jak i w XVIII w. a dalej wywodzący się od skrajnych purytanów kongregacjoniści. że siły kościoła anglikańskiego i sekt protestanckich razem wziętych w zasadzie się równoważyły. Klasę uprzywilejowaną stanowili tam biskupi. podobnie jak jeszcze w XVIII w. pozmieniano granice diecezji i utworzono nowe biskupstwa. Powiązanie kleru z arystokratycznymi ugrupowaniami torysów stanowiło dalsze źródło niepopularności duchowieństwa anglikańskiego. godność duchowna traktowana była jako nagroda za działalność polityczną lub pozycję społeczną. przerzucono je już tylko na właścicieli gruntów).. Ustawa z 1836 r. utrzymywała się w kościele anglikańskim ostra granica między duchowieństwem bogatym i biednym. Z niepełnego wykazu 1851 r. zakazując członkom kapituły posiadania więcej niż jednego beneficjum i należenia do więcej niż jednej kapituły. Najsilniejszym ugrupowaniem wśród sekt dysydenckich byli metodyści. że w trakcie walki o reformę wyborczą z 1832 r.. Jeden z nich popierał w dalszym ciągu sprawę anglokatolicyzmu wewnątrz kościoła państwowego. Newman był znakomitym pisarzem. powstały około 1830 r. duży wpływ na sprawy etyczne i seksualne oraz na mentalność epoki wiktoriańskiej uzyskał purytanizm. generała Ch. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. Katolicy uzyskali stopniowo pełne prawa i zdobyli większe wpływy. katolicyzmu ruch oksfordzki podzielił się na dwa nurty. Wszystkie wymienione reformy zmniejszyły nieco ataki na kościół. Królowa Wiktoria uczyniła swój dwór przykładem surowych zasad. ślubów i zgonów). ich najzagorzalsi zaś przeciwnicy dysydentami lub antyklerykałami. wybitnego filozofa i teologa. nadal jednak zasadnicza linia podziału politycznego i społecznego zachowała związek z podziałami religijnymi. Po przyjęciu przez Newmana w 1845 r. który z duchownego anglikańskiego przeszedł na katolicyzm i mimo pewnych nieporozumień z hierarchią katolicką przywróconą w Anglii w 1850 r. Poważny ferment do życia religijnego Anglii wniósł ruch oksfordzki. w anglikańskim środowisku uniwersyteckim. a życie codzienne jej licznej rodziny stało się wzorowym przykładem dla społeczeństwa angielskiego na długi czas. Gordona czy ministra Gladstone'a. autorem licznych utworów naukowych i literackich. G. Wywarł poważny wpływ na odrodzenie katolicyzmu w Anglii. Johna Henry'ego Newmana (1801—1890). . żeby wymienić tylko badacza Afryki Livingstone'a. Purytańską postawę wobec życia wpajała nie tylko oparta na Biblii religijność ogółu ówczesnego społeczeństwa angielskiego. Praktyka surowej angielskiej niedzieli. Celem ruchu było odrodzenie doktryny i życia religijnego na podstawie tradycji wczesnochrześcijańskiej. czego przykładem była działalność jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu oksfordzkiego. podtrzymywała owe purytańskie cechy angielskiej mentalności. Hasło nawrotu do pierwszych wieków chrześcijaństwa prowadziło w konsekwencji do pewnego zbliżenia do katolicyzmu. drugi pod wodzą samego Newmana przyczynił się do odrodzenia katolicyzmu w Anglii. Wyraźny pierwiastek rygoryzmu religijno-moralnego zaznaczył się w życiu i działalności wielu wybitnych ludzi tej epoki. został przez papieża Leona XIII mianowany kardynałem. ale i wyrosły z ruchu oksfordzkiego anglokatolicyzm. Czołowi konserwatyści byli zwykle zarówno na wsi. tak wyraźnie się zewnętrznie manifestujące w społecznym i politycznym życiu w Anglii wiktoriańskiej.małżeństwo było zgłoszone do rejestru powszechnego (powołano wówczas urząd rejestratorów urodzin. przeznaczonej na uprawianie obowiązków religijnych i czytanie Biblii oraz książek poważnych. jak i w mieście najgorliwszymi członkami kościoła anglikańskiego. doprowadzając do utraty przez Wielką Brytanię prymatu przemysłowego w świecie. ale w istotny sposób wpływał na strukturę popytu zagranicy w zakresie dóbr przemysłowych. stoczniowym i in. nadchodziła era nowego imperializmu. którego głównym przedstawicielem byt Disraeli. Zaczęły wówczas występować konflikty polityczne nowego typu. traktować można jako końcowy etap zapoczątkowanego przez rewolucję przemysłową strukturalnego rozkwitu gospodarki brytyjskiej.XIII. W okresie tym przemysł brytyjski nie tylko przystosowywał szybko swą strukturę do kierunków popytu rynku światowego. Bessemera. a zwłaszcza boom eksportowy lat pięćdziesiątych XIX w. odkrycie złota w Kalifornii i Australii. Szybki w tym okresie rozwój przemysłu i całej gospodarki angielskiej opierał się na nowych dziedzinach produkcji i postępie technologicznym. zwłaszcza w hutnictwie. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaznaczył się boom w przemyśle stoczniowym i górnictwie węglowym. kolejnictwie. wreszcie zaczęły pojawiać się poważne trudności gospodarcze. W latach 1850—1870 struktura gospodarki przemysłowej Anglii osiągnęła najpełniejszą swoją formę. (1875—1914) POCZĄTKI KRYZYSU W EKONOMICE ANGIELSKIEJ LATA 1873—1874 uważać można za koniec epoki średniowiktoriańskiej z trzech przynajmniej powodów. Od końca XIX w. wynalazki angielskiego inżyniera H. Rosnące zapotrzebowanie ze strony produkcji eksportowej na żelazo i stal prowadziło do wynalazczości i postępu technologicznego (np. przemyśle bawełnianym. do przeszłości należał już jednak monopol przemysłowy . a zwłaszcza przez wzrost pożyczek kolejowych Londynu dla kontynentu europejskiego. WIELKA BRYTANIA NA PRZEŁOMIE XIX I XX W.. Szczególny wkład wniosło w ten rozwój ożywienie handlu zagranicznego. Trzecie ćwierćwiecze XIX w. które wywołały przewrót w hutnictwie światowym). wzmożony przez wojnę krymską. W 1892 r. wydajność wielkich pieców angielskich była około 2 razy większa niż amerykańskich czy niemieckich. Ogólnie biorąc. a w okresie 1873—1882 bezwzględny przyrost produkcji przemysłowej w USA był większy niż w Anglii. tempo uprzemysłowienia i wzrostu produkcji przemysłowej w Stanach Zjednoczonych i Niemczech było szybsze niż w Wielkiej Brytanii i od tego czasu zaczął powoli wzrastać udział tych krajów w światowej produkcji przemysłowej. a w wydobyciu węgla od 1882 r. W latach siedemdziesiątych sytuacja zaczęła ulegać już zmianie. łączna produkcja stali Stanów Zjednoczonych Niemiec.. wpływając przez eksport swych kapitałów na rozwój przemysłu w wielu krajach. przodowały już pod względem zużycia bawełny. ustępować młodszym mocarstwom kapitalistycznym także pod względem poziomu technicznego. warto zaznaczyć. będący jednym z głównych twórców postępu technicznego w XVIII i w pierwszej połowie XIX w. Gdy na początku lat siedemdziesiątych XIX w. Belgii i Szwecji). Stany Zjednoczone odebrały Wielkiej Brytanii pozycję pierwszego mocarstwa przemysłowego na świecie. W 1890 r. a w 1890 r. Kraj ten. zaczął pod koniec XIX w.. szczególnie w Stanach Zjednoczonych. o tyle w przededniu I wojny światowej spadł do 14% i Anglia ze zdecydowanego pierwszego miejsca zepchnięta została na trzecią pozycję. W 1886 r. Był to początek jego zmierzchu. moc maszyn parowych zainstalowanych w przemyśle amerykańskim była o 45% większa niż w brytyjskim. za Stanami Zjednoczonymi i Niemcami. Włoch. który zresztą przyspieszyła sama Anglia. Pod sam koniec XIX w. Nadal jednak bezwzględny przyrost ich produkcji i środków wytwarzania pozostawał znacznie w tyle za angielskim. a dystans między tymi krajami a Anglią pod względem poziomu produkcji zwiększał się w dalszym ciągu. Podobna sytuacja wystąpiła w produkcji surówki od 1879 r. w produkcji surówki. Francji i Rosji była większa niż na Wyspach Brytyjskich. Już w 1869 r. który od 1893 r. Francji. w 20 lat później ustępowała o 50% amerykańskim. Najwcześniej utraciła Wielka Brytania prymat w nowej gałęzi przemysłu w stalownictwie.Anglii w świecie.. USA zdobyły prymat w wytopie stali na świecie. w zużyciu bawełny od 1876 r. produkował już więcej stali niż Wielka Brytania. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. że o ile w 1870 r. ale również i pierwsze miejsce. w wydobyciu węgla. Już pod koniec pierwszej połowy XIX w. Równocześnie do poziomu angielskiego zaczął się coraz bardziej zbliżać przemysł niemiecki. Anglia utraciła nie tylko monopol przemysłowy. udział Wielkiej Brytanii w światowej produkcji przemysłowej wynosił 32% i przewyższał łączny udział pięciu głównych wówczas przemysłowych krajów Europy zachodniej (Niemiec. a w 1899 r. ale także prymat we wszystkich prawie ważniejszych dziedzinach przemysłu. W latach następnych Anglia zaczęła tracić nie tylko przewagę w stosunku do łącznej produkcji innych krajów. . W okresie pomyślnej koniunktury lat 1868—1873 Stany Zjednoczone wyprzedziły Anglię pod względem absolutnych rozmiarów budownictwa przemysłowego. 5 19.4 4. 1913 r. Wynosił około połowy całego tonażu światowego. 1900 i 1913 (w min ton) Węgiel Kraj 1870 r.2 0. w trudnościach finansowania i braku bodźców do inwestycji w przemysłach tradycyjnych. (na zagadnienie konkurencji zagranicznej zwrócono już uwagę wyżej).4 8.4 31. proces unowocześniania produkcji.0 0. 1900 r. wyrosłych co najmniej na początku drugiej połowy XIX w.9 1. Podstawę utrzymania dla angielskiego prymatu w handlu stanowiła absolutna przewaga Anglii w dziedzinie żeglugi. Geneza powolnej transformacji przemysłu brytyjskiego tkwiła w osłabieniu w Anglii skłonności do inwestowania w kraju. W żadnej innej dziedzinie przewaga jej nie była tak wyraźna i nie utrzymywała się tak długo.7 1. w niedostatecznym zainteresowaniu inwestycjami w nowych przemysłach oraz braku odpowiedniej polityki gospodarczej państwa. 1870 r. po trzecie.Wydobycie węgla i surówki żelaza w latach 1870. Jeszcze na progu I . Flota angielska zdecydowanie górowała nad flotami wszystkich innych państw i jeszcze w 1900 r. że na przełomie XIX i XX w. Wreszcie.7 2.2 4. W produkcji przemysłowej coraz poważniej zagrażały Anglii Stany Zjednoczone. a jej głównym konkurentem handlowym na rynkach zagranicznych stały się Niemcy. w tradycyjnych gałęziach przemysłu wolniej niż w innych krajach następował od trzeciej ćwierci XIX w. Wielka Brytania Stany Zjednoczone Niemcy Francja Rosja 125 41 42 17 10 185 143 89 26 27 292 517 277 41 54 6. słabnącej dynamiki tradycyjnych gałęzi produkcji nie rekompensował dostatecznie szybki rozwój nowoczesnych działów przemysłu. 1913 r.6 Surówka Szukając ważniejszych przyczyn słabości dynamiki angielskiego przemysłu na przełomie XIX i XX w. jak w przemyśle stoczniowym. chociaż i tutaj rola jej stopniowo malała. Pod koniec XIX w. Pierwszą taką właściwością był szczególny konserwatyzm struktury przemysłu brytyjskiego. tonaż brytyjskich statków morskich był ponad 2 razy większy niż łączny tonaż Stanów Zjednoczonych. Niemiec i Francji. W tym zakresie Anglia przodowała również pod względem nowoczesności statków.3 5. 1. dominacja starych jego gałęzi. Po drugie. wzrost brytyjskich obrotów handlowych był dwukrotnie wyższy niż produkcji przemysłowej. które jeszcze w epoce średniowiktoriańskiej były podstawą supremacji Anglii jako centrum przemysłowego świata. 1900 r. Można powiedzieć.0 9. warto podkreślić trzy charakterystyczne dla struktury ówczesnego przemysłu brytyjskiego właściwości. zniknęły stopniowo te cechy przemysłu angielskiego.7.1 10. W światowym handlu Wielka Brytania zajmowała nadal czołową pozycję. dochód narodowy Wielkiej Brytanii zaledwie się podwoił. i trwał aż do połowy lat dziewięćdziesiątych XIX w. wielka obniżka frachtów morskich doprowadziła do tego. Gdy w drugiej połowie XIX w. ale i przemysłowego. monopolistycznego stadium. Imperium kolonialne stanowiło też główną podstawę utrzymywania się potęgi gospodarczej Wielkiej Brytanii (dawniej był nią monopol przemysłowy). Najdobitniejszym jego wyrazem był spadek cen artykułów rolnych przeciętnie o połowę. zwłaszcza na terenie Afryki.2 mld funtów. elektrowni itp. W tym czasie wzrósł też proces koncentracji farm. będącym zresztą następstwem kryzysu światowego. Ostatnie ćwierćwiecze XIX w. liczne spółki o poważnych kapitałach zdobywały sobie prawa monopolistyczne w dostawach zagranicznych nie tylko do kolonii. Anglia pozostawała też nadal największym bankierem i eksporterem kapitału. towarzystw akcyjnych. do imperializmu. W latach 1870—1890 dotknięta została Anglia głębokim i przewlekłym kryzysem agrarnym. co doprowadziło do ruiny wielu drobnych i średnich farm oraz spadku dochodów ludności rolniczej (przy równoczesnym wzroście realnych płac robotników). opłaty za przewóz pszenicy przez Atlantyk spadły trzykrotnie. Jedynie w latach 1888—1890 powstało w Anglii aż ponad 8 tyś. co w dużym stopniu tłumaczy wskazaną wyżej strukturę angielskiej ekonomiki. mniejszy zaś australijskiego i indyjskiego). w 1870 r. parowozy. powstało w Anglii 365 . Anglia ciągnęła zyski za granicą nie tylko z budownictwa kolejowego. wagony). upadku monopolu przemysłowego Anglii i przewlekłych kryzysów nadprodukcji. To dzięki koloniom mógł Londyn odgrywać nadal rolę handlowego i finansowego centrum świata. że dowóz pszenicy z Ameryki do Anglii kosztował taniej niż przewiezienie go z Królewca do Berlina. a w 1900 r. do 2 mld funtów. lecz także przechodzenie kapitalizmu do nowego. w 1888 r. (duży byt też import zboża rosyjskiego. Rozwój transportu przyczynił się do potanienia Jego kosztów. zysk z inwestycji zagranicznych wzrósł prawie dziewięciokrotnie. zagraniczne inwestycje Wielkiej Brytanii wynosiły około 0. to nie tylko okres kryzysu agrarnego. Okres 1860—1900 przyniósł blisko pięciokrotny wzrost imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii (por. Napływ taniego zboża amerykańskiego stanowił bezpośrednią przyczynę kryzysu agrarnego w Anglii w latach siedemdziesiątych XIX w. który rozpoczął się jednocześnie ze światowym kryzysem nadprodukcji w 1873 r. Np. wyrażająca się w olbrzymim rozpowszechnieniu się kolei żelaznej i statków parowych.wojny światowej zdecydowaną większość statków budowano w Wielkiej Brytanii. Pod koniec XIX w. Gdy w 1840 r. podniosły się do l mld. dzięki koloniom mógł się rozrastać do olbrzymich rozmiarów eksport kapitału angielskiego. wprowadzono nowe metody agrotechniczne i udoskonalono stopień mechanizacji rolnictwa. ale i do Ameryki Łacińskiej (szyny. zwłaszcza z budowy kopalń i hut. niżej). Jednym z czynników spadku cen artykułów rolnych była również rewolucja w zakresie transportu. opowiadała się za większą ingerencją państwa w życie gospodarcze. a jeden z ich działaczy. przez małżeństwo Booth. zwłaszcza pod naciskiem powstałej wśród liberałów frakcji pod nazwą Narodowej Federacji Liberalnej. Z tego jedynie 79 towarzystw z kapitałem 6 min funtów powołano do działalności w samej Anglii. Chamberlaina stanowiła w wielu dziedzinach odejście od tradycyjnego liberalizmu. który bardzo wcześnie zaczął odczuwać ujemne skutki konkurencji niemieckiej. schroniska dla biednych. gwarantującą nietykalność ich przywódców i nienaruszalność kas związkowych w razie strajku. które w istotny sposób przyczyniły się do poprawy sytuacji społeczno-prawnej robotników. Wprowadzona w 1875 r. zwolennik demokratyzacji partii konserwatywnej. gabinet Disraelego przeprowadził kilka ustaw. ustawa o ochronie zdrowia i inne. zabraniająca zatrudniać dzieci poniżej 10 lat. ustawa . uformowana i umundurowana na sposób wojskowy. a zreorganizowanej w 1878 r. Randolph Churchill (l 849— 1895). Lata osiemdziesiąte były okresem wzrostu manifestacji robotniczych. poprawkę o odpowiedzialności karnej za pikietowanie. Inne akty prawne stwarzały podstawę do działania kooperatyw spożywczych i wytwórczych. POLITYKA WEWNĘTRZNA I KONFLIKTY SPOŁECZNE Starając się o zdobycie większego poparcia wśród robotników.. jak i w sprawy robotnicze. Trudnościom ekonomicznym klasy robotniczej i dużemu bezrobociu w niewielkim tylko stopniu mogły zaradzić zakładane wówczas przez burżuazję organizacje filantropijne. ustawa o ochronie pracy dzieci. wielkiego ośrodka przemysłu metalurgicznego. Celem pozostałych firm była eksploatacja bogactw naturalnych Ameryki. a popierana reprezentowana przez Disraelego polityka ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu ochrony handlu i przemysłu brytyjskiego. Liberalny rząd Gladstone'a kontynuował w latach 1880—1885 politykę wewnętrzną Disraelego. która propagowała ideę stworzenia w Imperium Brytyjskim zamkniętego systemu gospodarczego i osłonięcia rynków brytyjskich wysokimi cłami przed obcą . założył Ligę Sprawiedliwego Handlu..o panach i sługach" znosiła karę więzienia za złamanie umowy i pracę przez robotnika.towarzystw górniczo-hutniczych z kapitałem 52 min funtów. w rodzaju Armii Zbawienia. Linię tę popierali też konserwatyści. burmistrzem Birminghamu. związki zawodowe otrzymały osobowość prawną.. powstałej w 1865 r. związanej z Josephem Chamberlainem.o przedsiębiorcach i robotnikach" na miejsce znienawidzonej starej ustawy . Zniesiono więc wprowadzoną w 1871 r. prowadziła przytułki. W kołach przemysłowych odrzucana więc była zasada wolności handlu. Polityka J. który miał być odtąd przy dochodzeniach sądowych traktowany na równi z przedsiębiorcą. Organizacja ta. Wprowadzony też został 57-godzinny tydzień pracy. Afryki i Australii. walczyła z alkoholizmem itp. np. w 1903 r. Zarówno konserwatyści. organizacja powołana do życia w Londynie przez grupę intelektualistów z G. 3 do 5 min. ale również i wiele czasopism prowincjonalnych. późniejszych lordów Northcliffe i Rothermere. utopijnej idei „municypalnego socjalizmu". obejmującego nie tylko prasę centralną. Shawem oraz małżeństwem Webb (Sidney i Beatrice) na czele. W 1884 r. przez J.. fabianie rekrutowali się głównie z warstw drobnomieszczańskich. zwłaszcza założony w 1855 r. a w latach następnych uzyskali większość akcji szacownego starego dziennika angielskiego — „The Times".konkurencją. przez co znacznie poszerzyła się społeczna baza Parlamentu brytyjskiego. z której wydzieliła się uprzywilejowana warstwa arystokracji robotniczej i podporządkowała sobie związki zawodowe.. głosząc potrzebę większej ingerencji państwa. B. byli zwolennikami pokojowych i stopniowych reform społecznych. W wyborach 1874 r. wspomniana wyżej Junta Londyńska uznała starania o reprezentację robotniczą w Izbie Gmin za szczególnie ważne zadanie i w tymże roku założyła Ligę Przedstawicielstwa Robotniczego.).Daily Mail" w cenie pół pensa. Ważnym czynnikiem wyrażającym i formującym opinię publiczną stała się tania prasa. Wśród angielskich doktryn społecznych końca XIX w. Pod koniec XIX w. zostało wprowadzone powszechne prawo wyborcze również i dla kobiet. Liga wystawiła 15 swoich kandydatów i 2 z nich otrzymało mandaty. a liczba wyborców z ok. Stali się oni współtwórcami nowoczesnej prasy brytyjskiej. a nazwę swoją wywodził od taktyki wodza rzymskiego z okresu wojen punickich. w 1877 r. W obu partiach zaznaczyły się tendencje do większej centralizacji i modernizacji. Rozłam wewnątrz klasy robotniczej. własność braci Harmsworth. Waltera i utrzymującego na ogół niezależny. ale i o własne przedstawicielstwo w Parlamencie. która rozszerzyła prawo wyborcze przysługujące głowom samodzielnych domostw na wiejskie okręgi wyborcze. W 1896 r. założyli „Daiły Mirror".Daily Chronicie'" (zał. przybrała na sile walka robotników angielskich nie tylko o poprawienie warunków pracy i skrócenie dnia roboczego. Robotnik rolny i górnik uzyskali nareszcie prawo do głosowania. jak i znaczna część liberałów występowali w tym czasie przeciwko zasadom wolnego handlu. szczególnie wpływowe miejsce zdobyło sobie założone w 1884 r. został założony tani dziennik konserwatywny . Lord Northciiffe stał się twórcą pierwszego angielskiego koncernu prasowego. nie związany ściślej z żadną partią charakter. Towarzystwo Fabian (Fabian Society). Dopiero jednak w 1918 r. uchwalona została przez drugi gabinet Gladstone'a trzecia reforma wyborcza. Liczba posłów do Izby Gmin powiększyła się z 652 do 670. częściowo robotników. założonego w 1785 r. W czasie kongresu związków zawodowych Jeszcze w 1869 r. stanowił jedno ze źródeł mało skutecznej na razie walki proletariatu o własną reprezentację parlamentarną. będącą kontynuatorką Ligi Reformy. Fabianie nie chcieli . Fabiusza Kunktatora. pensowy dziennik konserwatywny „Daily Telegraph" oraz liberalny . było założenie w 1881 r. in. w 1890 r. Dowodzili. in. Eleonora. na prowincji. która w przeciwieństwie do Towarzystwa Fabian nawiązywała do marksizmu. Byli zdania. m. że droga do nowego porządku społecznego wiedzie poprzez reformy typu burżuazyjnego. Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. że społeczeństwo ludzkie jest podobne do żywego organizmu i wszelkie gwałtowne zmiany szkodzą jego naturalnemu rozwojowi. tłumacz Marksa i Engelsa na angielski.nowy trade-unionizm". naprawiania i leczenia niedomagań współczesnego społeczeństwa za pomocą publikacji. powiększanie roli i władzy instytucji municypalnych. Propagowali wśród robotników i inteligencji zasadę „małych spraw". W latach dziewięćdziesiątych XIX w. pomocy państwa dla bezrobotnych. Szczególną jednak wagę przywiązywali fabianie do roli państwa w uregulowaniu stosunków między pracą a kapitałem. że przyjmowały wszystkich robotników danej gałęzi produkcji. Po rozłamie w Federacji wyłoniła się z niej w 1885 r. Te nowe związki różniły się od starych m. i jej mąż Edward Aveling (1851— 1898). tym. wywarli poważny wpływ we władzach miejskich Londynu i przeprowadzili wiele reform w dziedzinie oświaty. zdrowia. zorganizowanych na wezwanie II Międzynarodówki pod hasłem 8-godzinnego dnia pracy.. pisarzy i publicystów. Jednym z jej wspótzałożycieli byt Henry Mayers Hyndman (1842—1921). in. W końcu XIX w. zarządzania przedsiębiorstwami miejskimi itp. Innym przejawem odrodzenia ruchu socjalistycznego w Anglii pod koniec XIX w. odczytów i innych form agitacji. weszło jako autonomiczna jednostka do Partii Pracy. progresywnego podatku dochodowego itp. przyjmowali raczej chrześcijański socjalizm niż marksizm. wywierając silny wpływ na jej kierownictwo i program. . Towarzystwo Fabian liczyło 3 tyś. W toku wielkiego strajku dokerów londyńskich w 1889 r. członków w Londynie i około 40 tyś. jak np.: córka Karola Marksa. Federacja Socjaldemokratyczna). kiedy wzięły one udział w pierwszomajowych demonstracjach w Hyde Parku. Nowym zjawiskiem był też udział trade-unionów w wystąpieniach o charakterze politycznym. Federacji Demokratycznej (od 1884 r. robotników niewykwalifikowanych założyło swoje związki i w ten sposób zaczął się rozwijać . a w jej kierownictwie znaleźli się m. rozszerzanie praw wyborczych. Federacja żądała 8-godzinnego dnia pracy. którzy także zorganizowali się w związkach zawodowych. angielski działacz socjalistyczny. W 1900 r. a nie tylko arystokrację robotniczą. W 1890 r.zmienić społeczeństwa kapitalistycznego w drodze rewolucji. Wciągnięci do niej też zostali robotnicy niewykwalifikowani. nacjonalizacji banków i kolei.. ze względu na poważny udział w jego szeregach wielu wybitnych literatów. Stworzona więc została podstawa do zjednoczenia robotników na zasadzie produkcji. powstał najliczniejszy z pierwszych związków zawodowych robotników niewykwalifikowanych — związek dokerów. któremu nie udało się zakończyć zwycięsko dla Federacji kampanii wyborczej do Parlamentu w 1885 r. przybrała w Anglii na sile akcja strajkowa. już ponad 200 tyś. które miały skłonić klasy posiadające do reform w swoiście pojmowanym przez nich duchu socjalizmu. Liga Socjalistyczna. pod którego przewodnictwem powstała w 1893 r. Hardiego. przybrała nazwę Partii Socjaldemokratycznej. niektórzy z nich jak np. Kwestia robotnicza nabierała coraz większego znaczenia w polityce gabinetów liberalnych na początku XX w. Przywódcy tej partii nie uznawali rewolucyjnego socjalizmu. starły się ze sobą dwie tendencje: rewolucyjna i kompromisowa. uzyskując 29 mandatów. Wyrazem przełomu w ruchu robotniczym było założenie Partii Pracy /Labour Party). był on członkiem Izby Gmin i dał się poznać jako walijski nacjonalista i zwolennik reform społecznych. a w 1900 r. Od 1890 r. Na ustawodawstwo robotnicze rządu liberałów poważny wpływ wywierał David Lloyd George (l 863—1945). powołany został w tym celu Komitet Przedstawicielstwa Robotniczego (Labour Representation Committee). Nie posiadała rewolucyjnego programu Partia Pracy. Wysuwając program socjalistyczny.W wyborach 1892 r. górnicy wywalczyli sobie 8-godzinny dzień pracy oraz ustawę o emeryturach dla starców. W 1909 r. Jego negatywne stanowisko wobec wojny burskiej oraz talenty krasomówcze zjednały mu rychło wielu zwolenników i wysunęły na czoło polityków liberalnych. Snowden. W 1906 r. R. walczyła ona o wybór niezależnych kandydatów robotniczych do Izby Gmin. W angielskim ruchu robotniczym na początku XX w. Parlament uchwalił ustawę o ubezpieczeniu dla robotników na wypadek choroby i bezrobocia. Już w wyborach 1906 r. MacDonald i P. K. robotnicy uzyskali ustawę o odszkodowaniach w razie nieszczęśliwego wypadku. mająca dosyć różnorodny skład i ugodowo nastrojonych przywódców. Już w 1899 r. chociaż polityka tej partii przybierała niejednokrotnie charakter ugodowy wobec liberalnej burżuazji. Na . na kongresie trade-unionów zapadła decyzja zwołania konferencji w celu przedyskutowania możliwości wprowadzenia do Izby Gmin większej liczby posłów robotniczych. z których pierwszy był premierem w latach 1905—1908. znaczne wśród nich wpływy posiadali fabianie. zajęli czołowe stanowiska w jej kierownictwie. przemianowany w 1905 r. a drugi w okresie 1908—1915. Organizacją marksistowską była natomiast Federacja Socjaldemokratyczna. Labour Party odniosła poważny sukces. a wśród nich górnika J. głosząca walkę klasową proletariatu o socjalizm. Niezależna Partia Pracy (Independent Labour Party). robotnicy wprowadzili do Parlamentu trzech swoich przedstawicieli. w 1908 r. Do przeprowadzenia pewnych reform zostały zmuszone pod naciskiem ruchu robotniczego gabinety liberalne Henryka Campbell-Bannermana (1836—1908) i Herberta Henry'ego Asquitha (1858— 1928). na Partię Pracy. W 1911 r. J. która w 1907 r. Powstanie partii Pracy stało się ważnym wydarzeniem w życiu angielskiego ruchu robotniczego. W wyniku tych tendencji powstała Brytyjska Partia Socjalistyczna. radykalne skrzydło Niezależnej Partii Pracy i Partia Socjaldemokratyczna utworzyły Komitet Socjalistycznego Przedstawicielstwa w celu zjednoczenia rewolucyjnych elementów wokół programu socjalistycznego. zwłaszcza w zakresie systemu ubezpieczeń i emerytur. W celu sfinansowania tego programu jak i wzrastających zbrojeń wprowadził podatki obciążające przede wszystkim wielkich właścicieli ziemskich. . powołując się zarówno na argumenty gospodarcze. Odtąd uchwały przyjęte przez Izbę Gmin stawały się prawem niezależnie od veta Izby Lordów. Izba Gmin uchwaliła ustawę o reformie Parlamentu. jeżeli Izba Gmin zaakceptowała je na trzech swoich sesjach. pięciokrotnie pod względem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod względem liczby zamieszkującej je ludności. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii wzrosło w drugiej połowie XIX w. która w 1909 r. Wybory do Parlamentu w 1910 r. demograficzne. zakończył się w 1911 r. a następnie skarbu (1908—1915).stanowisku ministra handlu. przyniosły liberałom nieznaczną prze-wagę. ustalała ponadto pięcioletnią kadencję Parlamentu oraz wprowadzała diety poselskie. W tymże roku zmarł król Edward VII (1901—1910). odmówiła zatwierdzenia przedstawionego przez Lloyda George'a projektu budżetu. w dużym ropniu przyczynił się do wejścia w życie wspomnianych ustaw robotniczych.7 9. ograniczeniem uprawnień Izby Lordów (wysuwano wówczas nawet projekty jej likwidacji). polityczne. który wstąpiwszy na tron po śmierci Wiktorii już jako 60-letni mężczyzna poprzestał głównie na działalności reprezentacyjnej (miał opinię arbitra mody). Terytorium i ludność kolonii angielskich wiatach 1860—1900 Data Terytorium (min km2) Ludność (min) 1860 1880 1890/91 1900 2. Następcą Edwarda VII został jego syn Jerzy V (1910—1936). W maju 1911 r. toteż bardzo istotne dla nich znaczenie miały głosy Partii Pracy i nacjonalistów irlandzkich. Jeszcze w 1867 r. Ustawa odbierała również Izbie Lordów prawo decydowania w kwestiach finansowych. ograniczającą w poważnym stopniu prerogatywy Izby Lordów.5 7.6 145 268 309 345 Angielska ekspansja kolonialna znajdowała dla siebie różnorodną motywację. pisał Charles Diike (1843—1911). jak i cywilizacyjne.3 11. Konflikt na tym tle z Izbą Lordów. WZROST BRYTYJSKIEJ EKSPANSJI KOLONIALNEJ Utracenie przez Wielką Brytanię hegemonii przemysłowej w świecie stało się jednym z powodów nasilenia jej ekspansji kolonialnej w ostatniej ćwierci XIX w. doprowadził Disraeli (od 1876 r. do rewizji dawniejszych niekorzystnych dla Turcji traktatów pokojowych. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1877—1878 rząd angielski od samego początku stanął po stronie sułtana. wojsk rosyjskich do zdobycia Konstantynopola.. wykorzystując trudności finansowe rządu egipskiego. by zabezpieczyć sobie w ten sposób połączenie morskie z Indiami. wojen i podbojów tworzących i rozszerzających Brytyjskie Imperium. wyszła głośna książka Johna Seeleya (1834—1895).angielski polityk i pisarz. co przeprowadził Disraeli na własną rękę. The Expansion of Engłand. .sprawiedliwego handlu". Pod koniec XIX w. twierdząc. pragnąc nie dopuścić do ekspansji rosyjskiej na Bałkanach i Morzu Egejskim. że nie szukają tam oni korzyści. pod przywództwem B. starając się nie dopuścić. Z jego inicjatywy rozpoczęła Anglia umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza Śródziemnego. Beaconsfieid) na kongresie berlińskim w 1878 r. W dalszej konsekwencji dało to okazję do podporządkowania sobie Egiptu w 1882 r. że jedynie posiadając kolonie można zastąpić zasadę „wolności i handlu" zasadą . Szczególną aktywność rozwinęła Wielka Brytania w dziedzinie polityki zagranicznej od momentu objęcia rządu przez konserwatystów w 1874 r. profesora historii w Cambridge i orędownika imperializmu brytyjskiego. propagator imperializmu brytyjskiego. Po zakupieniu od zbankrutowanego kedywa egipskiego posiadanych przez niego 45% akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego nabyła Anglia dodatkowo dalsze akcje od drobnych posiadaczy. Wielka Brytania z powodzeniem potrafiła zresztą wykorzystać trudną sytuację Turcji.zbędnej" ludności. Z pomocą Bismarcka. Apoteozował cywilizacyjną działalność Anglików w koloniach. która mogłaby zabezpieczyć interesy Wielkiej Brytanii przed konkurencją USA i Niemiec. Dalszym przejawem imperialistycznej polityki gabinetu Disraelego było przybranie w 1876 r. hr. za brytyjską ekspansją kolonialną opowiedział się znany pisarz angielski Rudyard Kipling. lecz biorą tylko na siebie „brzemię białego człowieka". że nadają się świetnie do lokowania kapitału na wysoki procent. bez konsultacji z rządem i bez wiedzy Parlamentu (pieniądze pożyczył mu bogaty bankier Rothschild). przejmując w ten sposób kontrolę nad Suezem i zdobywając kluczową pozycję w tym ogromnie ważnym punkcie komunikacyjnym i strategicznym. Dzięki temu też. że historia Anglii to nie dzieje Parlamentu i innych instytucji. lecz historia kolonii. uzyskując od niej w 1878 r. za sumę 4 min funtów posiadane przez Egipt akcje Kanału Sueskiego. że kolonie są potrzebne Anglii do uwolnienia się od . pt. przez królową Wiktorię tytułu cesarzowej Indii.. co mogłoby zagrozić angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu Śródziemnym. bardzo ważny punkt strategiczny we wschodniej części Morza Śródziemnego. za pomocą wysłanej floty i groźby wojny. Cypr. który dążył do umocnienia pozycji Austro-Węgier na Bałkanach. pod pretekstem zabezpieczenia porządku w rejonie Kanału Sueskiego. nabyła w 1875 r. dostrzegając jednak wartości kulturowe ludów podbitych. W 1883 r. Disraelego. w której rozwijając idee Dilke'a wypowiedział on tezę. W ten sposób w 1889 r. oddział angielski wysłany do Chartumu pod wodzą gen. że rząd Salisbury'ego powrócił do starej i już uprzednio zarzuconej przez Wielką Brytanię praktyki tworzenia kompanii handlowych. Podobny los spotkał w 1885r. Gordona. którym nadawał prawa wykonywania jurydsykcji nad ludnością. korzystne dla siebie warunki. E. południowowschodniej części Nowej Gwinei oraz Kenii i Tanganiki. Anglia anektowała Transwal. dostała się pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar. po nowej interwencji wojsk angielskich w Afganistanie udało się Anglikom osadzić tam swego protegowanego. Już wcześniej dorobił się . władzę nad terytorium położonym na północ od rzeki Limpopo w Afryce Południowej otrzymała Kompania Południowoafrykańska (British South Africa Company). zarówno na terenie Azji. W 1882 r. w 1888 r. Pod postacią inicjatywy prywatnej kupców i przedsiębiorców. Następnie przyszła kolej na Sudan.Również na terenie Afryki i Azji rozwijał ekspansję kolonialną rząd Disraelego. Została ona jednak rozgromiona przez armię religijno-politycznego przywódcy Arabów — Mahdiego. pod pretekstem ochrony obywateli brytyjskich w tej strefie wojska angielskie stłumiły powstanie narodowe w Egipcie. lecz bardzo kosztowna polityka zagraniczna Disraelego doprowadziła do deficytu budżetu i konieczności podwyższenia podatku dochodowego. założona przez największego kolonizatora angielskiego XIX w. mimo oporu i powstania miejscowej ludności. W 1877 r. Również i dwa kolejne gabinety konserwatywne lorda Salisbury'ego (1885— 1886.. zakończony został podbój Nigerii i Somali. W 1890 r. Szczególnie duże postępy uczynił imperializm brytyjski w najbliższych latach w Afryce. wygodniejszą od bezpośredniej ingerencji. jednak na skutek niepowodzeń w walkach z Burami musiała na pewien czas zrezygnować z ujarzmienia ich republik. eskadra floty angielskiej zbombardowała Aleksandrię. a Egipt został okupowany i faktycznie włączony do terytoriów kontrolowanych przez Imperium Brytyjskie. Warto zwrócić uwagę. rządu liberałów pod przewodnictwem W. W 1878 r. dokąd w 1883 r. Natomiast w 1879 r. Pomyślna dla Anglii. narzucając temu krajowi. Cecila Rhodesa (1853—1902). wyslano ekspedycję wojskową. W 1881 r. a ponadto Anglia uzyskała wówczas protektorat nad Borneo Północnym. rząd Disraelego zorganizował niszczycielską operację przeciwko Zulusom w Afryce Południowej i przeprowadził podbój tego plemienia. Stało się to przyczyną upadku gabinetu konserwatystów i dojścia do władzy w 1880 r. Ten drugi rząd Gladstone'a (1880—1885) kontynuował w polityce zagranicznej kurs wytknięty przez Disraelego. W 1886 r. odstąpiony przez Niemcy w zamian za wyspę Helgoland. jak i Afryki. Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyło dla Anglii dogodne przyczółki do dalszej ekspansji w strefie Kanału Sueskiego. znajdowała się przeważnie inspirująca polityka rządu brytyjskiego. Wielka Brytania rozpoczęła wojnę z Afganistanem. 1886—1892) kontynuowały politykę ekspansji kolonialnej. Gladstone'a. ziemie plemienia Beczuanów. Tym razem przewaga militarna angielskich wojsk gen. o co zabiegał już wcześniej CeciI Rhodes. Po podporządkowaniu Anglii ziem leżących na północ od Limpopo (późniejsza Rodezja Południowa) rozszerzył CeciI Rhodes ekspansję brytyjską za rzekę Zambezi (Rodezja Północna). jaki wybuchł w 1895 r. W 1899 r. o mało nie doszło nawet na tym tle do wojny angielsko-francuskiej. W 1890 r. Trahswalowi i Oranii. Za trzeciej kadencji rządu lorda Salisbury'ego (1895—1902) zostały przyłączone do Kraju Przylądka w 1895 r. Kitchenera doprowadziła w 1898 r. Sudan został podbity i Wielka Brytania umocniła przez to swoje wpływy w Egipcie mimo francuskiej rywalizacji w tej części Afryki. W tej sytuacji rząd francuski polecił Marchandowi wycofać się z zajętego terytorium. Celem jego było stworzenie całego łańcucha posiadłości brytyjskich. Pod koniec XIX w. gdy korpus ekspedycyjny wojsk angielskich spotkał się w pobliżu miejscowości Faszoda (obecnie Kodok) z oddziałem francuskim pod dowództwem Marchanda. a rychło potem zakończyła Anglia podbój Sudanu. Cały ten system posiadłości miał być połączony magistralą kolejową od Capetown do Kalkuty. Tajne porozumienie zawarte wówczas pomiędzy Wielką Brytanią i szejkatem Kuwejtu oddawało Anglii kontrolę nad zagraniczną polityką Kuwejtu. ogłosiła protektorat nad portem Kuwejt i przyległymi do niego obszarami północnej części Zatoki Perskiej. gdzie zazdrośnie strzegły swoich wpływów Stany Zjednoczone. pomiędzy Gujaną Brytyjską a Wenezuelą. został premierem Kraju Przylądka. Wielka Brytania podjęła wysiłki w celu podboju Sudanu. który stał się punktem wyjścia ekspansji brytyjskiej w Południowej i Środkowej Afryce. Natomiast w 1898 r. Wielka Brytania nie mogła wystąpić w tej sytuacji bardziej zdecydowanie w konflikcie. aby Marchand opuścił dorzecze Nilu. Później przyczynił się do połączenia kilku poszukujących diamentów towarzystw w jedną spółkę. ciągnących się od Afryki Południowej ku północy do Egiptu i dalej na wschód do Indii. a po latach studiów w Oksfordzie działał przez wiele lat nad umocnieniem i poszerzeniem władztwa brytyjskiego w Afryce. a rząd angielski zagroził Francji otwartą wojną w razie odmowy spełnienia tego warunku. . Anglia dokonała kolejnej inwazji w Chinach i zajęła port Weihaiwei. Rhodes był ponadto głównym inicjatorem polityki skierowanej przeciwko bogatym w kopalnie złota i diamentów republikom burskim. Mniejsze sukcesy odniosła Anglia w ekspansji kolonialnej na terenie Ameryki Południowej. Dowodzący siłami angielskimi Kitchener zażądał. doprowadzając do wprowadzenia nad nimi protektoratu brytyjskiego jeszcze w 1885 r. W 1898 r. do klęski mahdystów.on fortuny na poszukiwaniu diamentów w Kimberley. Pod koniec XIX w. rząd angielski ogłosił aneksję Transwalu i Oranii. była wojna angielsko-burska. obławach. wyrzynaniu bydła. z wyjątkiem republik burskich: Transwalu i Oranii. Wyrazicielem tendencji zdobywczych był minister kolonii w konserwatywnym gabinecie lorda . rozpoczęta została wojna angielsko-burska (1899—1902). Burowie złożyli wreszcie broń. Anglicy zagarnęli całą południową część kontynentu afrykańskiego. Republiki burskie nie posiadały wprawdzie własnego przemysłu i liczyły zaledwie l . nie zniechęciła Anglii do projektu opanowania tych terytoriów i w 1899 r. wywołujący wśród części społeczeństwa nastroje szowinizmu. za pomocą których była prowadzona. które na całym świecie wywołały słowa potępienia. ponad stutysięczną armię i w wyniku zwycięstw okupowali terytoria obu republik. a nawet wprowadzaniu obozów koncentracyjnych dla ludności cywilnej w celu niedopuszczenia do jej kontaktów z partyzantami. Klęska z 1892 r. Znaczna część Brytyjczyków dobitnie protestowała przeciwko zastosowanym przez wojska angielskie wobec Burów represjom. dysponowały jednak poważną siłą zbrojną. W pierwszym okresie wojny Anglicy zostali dwukrotnie rozbici. dostosowaną dobrze do warunków miejscowych. dawał Anglikom pełną władzę nad całą Afryką Południową.5 min ludności. Na wiosnę 1902 r. polegającym na paleniu farm. potępiające metody. Nie mogąc sobie poradzić z partyzantką burską. Anglicy zastosowali metody. We wrześniu 1900 r. W lecie 1900 r. W okresie wojny burskiej całą swą drapieżność okazał angielski imperializm. ściągnęli jednak do Afryki wielką. która w wielu krajach i w samej Anglii wywołała uwagi krytyczne.Najbardziej drastycznym przejawem brytyjskiej ekspansji kolonialnej na przełomie XIX i XX w. a w samej Anglii podzieliły opinię publiczną na dwa obozy. a pokój zawarty l czerwca 1902 r. a w perspektywie oddanie ziemi na własność uprawiającym ją chłopom. która w latach siedemdziesiątych zaczęła odgrywać coraz większą rolę w życiu politycznym Irlandii. Premierem nowego rządu konserwatywnego został Arthur James Balfour (1848—1930). Wojna ta rzuciła zresztą cień na schyłek długiej i szczęśliwej epoki wiktoriańskiej. Ligę Rolną (Land League). Ideę posłannictwa cywilizacyjnego Anglii w koloniach lansował wspomniany już Rudyard Kipling.) oraz zorganizowaną przez siebie wraz z Michaelem Davittem w 1879 r. W 1880 r. od 1874 r. członków. Również i liberalny polityk lord Rosebery (1847—1929). odpowiedziała bojkotem na rugi dzierżawców. uprzednio wieloletni minister w gabinecie Gladstone'a. minister spraw zagranicznych w rządzie Gtadstone'a. Znaczna jednak część społeczeństwa angielskiego nie dała się uwieść hasłom szowinizmu. palenie gospodarstw. do panowania w koloniach. sprawiedliwy czynsz dzierżawny i in. członek Izby Gmin. Oparła się im zdecydowanie angielska klasa robotnicza. utrzymujący się u władzy od 1895 r. a kongres związków zawodowych z 1900 r. jako rasy wyższej. starając się popularyzować ideał wspólnego wewnątrzimperialnego patriotyzmu. Zamiast wysuwanej przez Irlandczyków autonomii Gladstone zaproponował w 1881 r. Drugi gabinet Gladstone’a (1880—1885) zastosował w kwestii irlandzkiej sporo posunięć represyjnych. został on wybrany do Parlamentu angielskiego i przez 15 lat walczył w Izbie Gmin o autonomię dla Irlandii (Home Rule) oraz przeprowadzenie reformy agrarnej na zasadach sformułowanych leszcze w połowie XIX w.Salisbury'ego — Joseph Chamberlain (1836—1914). (nienaruszalność dzierżaw. a następnie premier w latach 1894—1895. upadł odpowiedzialny za wojnę rząd lorda Salisbury'ego. potępił wojnę burską. „akt rolny". Po rozgromieniu fenian na czoło narodowego ruchu irlandzkiego wysunął się Charles Stewart Parnell (1846—1891).). liczącą około 25 tyś. przewidujący powołanie komisji do przeprowadzenia reorganizacji . Miały wtedy też miejsce akty terroru skierowane przeciwko angielskim posiadaczom ziemskim (niszczenie zasiewów. Pod koniec 1902 r. KWESTIA IRLANDZKA Oddzielnego omówienia wymaga problem Irlandii. przeciwnik autonomii Irlandii. stanowiący jedną z najmniej chlubnych kart brytyjskiej polityki w drugiej połowie XIX w. Na wniosek rządu Parlament uchwalił dwie ustawy wyjątkowe: o zniesieniu aktu Habeas corpus i o prawie policji do dokonywania rewizji u osób podejrzanych o przechowywanie broni. Sam był przeciwnikiem metod gwałtownych w walce politycznej. W 1875 r. Walka Ligi Rolnej miała przyspieszyć oderwanie Irlandii od Anglii. w latach 1887— 1891 minister do spraw Irlandii. działał głównie poprzez stosowaną przez posłów irlandzkich w Parlamencie obstrukcję (od 1877 r.). był zagorzałym orędownikiem brytyjskiego imperializmu i zwolennikiem tezy o powołaniu Anglików. Celem Ligi było obniżenie czynszów. zabijanie bydła itp. Parnell skupił wokół siebie grupę opozycjonistów irlandzkich. stosunków rolnych w Irlandii. w związku z pewnym rozwojem irlandzkiego przemysłu przybrał tam na sile ruch robotniczy. Wprawdzie Gladstone był osobiście zwolennikiem autonomii dla Irlandii. stracony później w 1916 r. Grupa ta. literatury i teatru. Założona w 1883 r. W 1881 r. rzemiosła itp. Odrodzenie zainteresowania językiem celtyckim doprowadziło do odrodzenia celtyckiej muzyki. polegająca na wygłaszaniu przez nich wielogodzinnych przemówień. O ile robotnicy w walce o niepodległość Irlandii oraz reformy społeczne stosowali głównie metody strajkowe.) i w tej sytuacji premier musiał pójść na ustępstwa. miała na celu poruszenie angielskiej opinii na rzecz walki Irlandii o Home Rule. Liga Celtycka rozwinęła ożywioną działalność w kierunku odrodzenia kultury narodowej. nastąpiły aresztowania przywódców i rozwiązanie Ligi. przeciwna nawet ograniczonej autonomii Irlandii. za udział w powstaniu w Dublinie. Aresztowano wówczas i Parnella. przyczynił się do założenia na samym początku XX w. W tej sytuacji upadł trzeci rząd Gladstone'a i partia konserwatywna utworzyła nowy rząd pod przewodnictwem lorda Salisbury'ego. Cavendisha. sztuki. tj. Jeszcze w 1892 r. powstała Irlandzka Partia Socjalistyczna. podjęły żywszą działalność irlandzkie grupy terrorystyczne. lorda namiestnika F. języka. Pod koniec XIX w. zwolenników jedności państwa. zorganizowany w związki zawodowe. W dziedzinie politycznej natomiast przemysłowa część burżuazji irlandzkiej zaczęła wypowiadać się za gospodarczą niezależnością Irlandii. zabito wówczas w Dublinie podsekretarza stanu do spraw Irlandii. po powrocie po raz czwarty Gladstone’a do steru rządu. Dzięki głosom postów irlandzkich doszedł zresztą do władzy trzeci gabinet Gladstone'a (w 1886 r. . wróciła na porządek dzienny sprawa autonomii Irlandii. o tyle burżuazja akcentowała momenty narodowe oraz wysuwała postulat ekonomicznej niezależności Irlandii od Anglii. polityk i dziennikarz. W 1882 r. wnosząc na porządek dzienny projekt Home Rule dla Irlandii.. Na nowe represje policji angielskiej Irlandczycy odpowiedzieli nasileniem akcji terrorystycznej. przybrała miano „unionistów". W 1896 r. W odpowiedzi na tę ustawę irlandzka Liga Rolna podjęła wzmożoną kampanię zastraszania angielskich posiadaczy. które miał według jego planów wprowadzić naród irlandzki po odniesieniu zwycięstwa. wśród liberałów doszło do rozłamu. Chamberlaina). gabinet jego nie był jednak w stanie rozwiązać kwestii irlandzkiej. wysuwał hasło stworzenia niezależnej republiki irlandzkiej i opracował program reform socjalistycznych. który z więzienia kierował dalszą walką chłopów irlandzkich. Przywódca tej grupy Arthur Griffith (1872—1922). Uczynione przez Parnella w 1881 r. Postawiona została jednak tylko taktycznie i demagogicznie bez żanych prób wprowadzenia jej w życie. Zastosowana wówczas przez Parnella oraz posłów irlandzkich obstrukcja. część z nich przyłączyła się do stanowiska konserwatystów w tej sprawie (frakcja pod przywództwem J. ustępstwa w kwestii agrarnej doprowadziły do rozłamu w Irlandii. Parlament odrzucił jednak ten projekt. tańca. Jej przywódca James Connolly. mające oparcie w angielskich właścicielach ziemskich. finansów. zwłaszcza w Afryce i na Bliskim Wschodzie. która stanowiła dla Niemiec główną przeszkodę w ich ekspansji. W Afryce Południowej rozpoczęły walkę z An- . Do decyzji Anglii miały należeć jednak sprawy polityki zagranicznej. a następnie morską i kolonialną. kwestie wojskowe itp. Niemcy wszędzie przeciwstawiały się kolonialnej polityce brytyjskiej. uchwały o autonomii Irlandii. Wybuch I wojny światowej pozwolił rządowi angielskiemu na odłożenie realizacji uchwalonej przez Parlament brytyjski 3 sierpnia 1914 r. OD PIERWSZEJ DO ŚWIATOWEJ . W połowie lat dziewięćdziesiątych XIX w. XIV. Od 1911 r.organizacji niepodległościowej zwanej Sinn Fein (tzn. liczący na poparcie posłów irlandzkich liberalny rząd premiera Asquitha wniósł do Izby Gmin projekt ustawy o samorządzie dla Irlandii. najpierw handlową. powoływanej poprzez powszechne wybory Izby Gmin oraz mianowanej przez króla angielskiego Izby Wyższej (senatu). coraz widoczniej szemu pogorszeniu zaczęły ulegać stosunki między Wielką Brytanią a Niemcami. rynków i kolonii. zaczęły organizować w północnej Irlandii bojówki do walki zbrojnej o utrzymanie Ulsteru w ramach Imperium Brytyjskiego. Od tego też czasu zaczęło wyraźnie wzrastać napięcie w stosunkach pomiędzy Niemcami a Anglią. Projekt przewidywał utworzenie w Irlandii dwuizbowego Parlamentu. elementy protestancko-konserwatywne. W 1912 r. My Sami). handlu zagranicznego. Wielka Brytania w coraz poważniejszym stopniu odczuwała niemiecką konkurencję. (1914—1945) DRUGIEJ WOJNY POLITYKA ZAGRANICZNA WIELKIEJ BRYTANII W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ OD KOŃCA XIX w. którzy domagali się wyłączenia z tego planu najbardziej rozwiniętej gospodarczo północnej części Irlandii — Ulsteru. Nawołując do bojkotu ekonomicznego wobec Anglii organizacja ta walczyła o samodzielny parlament irlandzki i wolność kraju. Mimo tak ograniczonego charakteru projekt ustawy o Home Rule wywołał silną opozycję konserwatystów angielskich. W miarę swego wzrostu imperializm niemiecki coraz natarczywiej domagał się bardziej korzystnego dla siebie podziału wpływów. a stworzenie rozległego imperium kolonialnego stało się jednym z głównych zadań niemieckiej polityki zagranicznej. Wielka Brytania i Japonia zawarły w 1902 r. budowę tej kolei jako środek ekspansji na kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu.glią i jej wpływami w republikach burskich. uznając Egipt za strefę wpływów brytyjskich. tzw. Również i na Bliskim Wschodzie zaczęła pod koniec XIX w. W okresie wojny burskiej Anglia wzięła aktywny udział w akcji tłumienia przez kraje zachodnie ruchu ludowego w Chinach. uzyskać rozległe wpływy w dolinie rzeki Jangtsekiang. wywołała w Anglii oburzenie i została przyjęta jak wyzwanie. W akcji tej znaleźli oni sojusznika w Japonii. W 1904 r. Rząd angielski zaś przyrzekał nie przeszkadzać poczynaniom Francji w Maroku. zagrażać wpływom angielskim penetracja niemiecka. a następnie podjąć wysiłki w celu wyparcia Rosji ze świeżo okupowanej przez nią Mandżurii. mające głównie na celu niedopuszczenie na wypadek wojny japońsko-rosyjskiej do interwencji innych państw (zwłaszcza Francji). wysłana po nieudanym wypadzie Anglików na tę republikę w 1896 r.. Z chwilą gdy Niemcy podjęły usiłowania przeszkodzenia Francji w jej polityce marokańskiej. Wiązała się ona z udzielonym przez sułtana w 1898 r. Wielka Brytania zaproponowała Francji pomoc wojskową. Gratulacyjna depesza cesarza Wilhelma II do prezydenta Transwalu Kriigera. dopóki była ona jeszcze słabsza od brytyjskiej. wykorzystując klęskę sojusznika Francji — Rosji carskiej w wojnie na Dalekim Wschodzie. W obliczu rosnącego niebezpieczeństwa niemieckiego Anglia i Francja poczęły dążyć do porozumienia i łagodzenia wzajemnych zatargów wynikających ze starej rywalizacji. W tym też czasie rząd angielski rozpoczął pertraktacje z Francją w kwestii uregulowania spornych zagadnień kolonialnych. był wyścig zbrojeń morskich. Niemcy starały się wykorzystać prowadzoną od 1903 r. która przez opanowanie Korei i Mandżurii starała się stworzyć dla siebie bazę wypadową do dalszej ekspansji. powstania bokserów w 1900 r. licząc na okazję do zniszczenia floty niemieckiej. doszło do formalnego porozumienia obu państw głównie w sprawach kolonialnych. Również zaangażowanie się Wielkiej Brytanii w przewlekającej się wojnie burskiej zmuszało ją do utrzymywania poprawnych na razie stosunków z Niemcami. Problemem najważniejszym stawała się ekspansja niemieckiego imperializmu.. gdy przystąpiono w Anglii do budowy potężnych pancerników nowego . na którego mocy Francja rezygnowała ze swojej dotychczasowej opozycji wobec angielskiej polityki w Egipcie. Najdobitniejszym przejawem współzawodnictwa angielsko-niemieckiego na początku XX w. Anglikom udało się zająć Szanghaj. zagrażającego w równym stopniu Anglii i Francji. Przybrał on na sile szczególnie od 1905 r. Na razie jednak Anglia starała się unikać starcia z Niemcami ze względu na swą walkę z Rosją na Dalekim Wschodzie i konflikty z Francją w Afryce. Wilhelmowi II w czasie jego podróży do Konstantynopola przyrzeczeniem przyznania Niemcom koncesji na budowę bagdadzkiej kolei żelaznej. co od początku Londyn traktował jako zagrożenie brytyjskich interesów w tamtej części świata. W odpowiedzi na to Niemcy wzmogły nacisk na Francję. wzajemne porozumienie. Ujemne dla Anglii skutki wprowadzenia dreadnoughtów polegały na tym. ale postawiły ją w niekorzystnej wobec floty niemieckiej sytuacji. na- . że Niemcy nie będą w stanie wybudować szybko jednostek tego typu. W 1907 r. Było to w istocie rzeczy posunięcie czysto taktyczne. że główne niebezpieczeństwo dla Wielkiej Brytanii to Niemcy. grożąc Niemcom wojną w razie naruszenia przez nich francuskiego stanu posiadania w Afryce Północnej. nastąpiło zbliżenie między Wielką Brytanią a Rosją. dreadnoughts. doszło do układu angielsko-rosyjskiego. W ten sposób została utworzona — po uprzednich przymierzach Anglii i Francji oraz Francji i Rosji — koncepcja bloku angielsko-rosyjskłego. Austro-Węgry i Włochy). wzbudziła jedynie przypuszczenie rządu niemieckiego co do ugodowego nastawienia Anglii. rozgraniczającego strefy wpływów w Azji (Afganistan i południową Persję uznano za strefę brytyjską. przewyższających dotychczasowe siłą ognia artyleryjskiego i szybkością.typu . Popełnili jednak w swych kalkulacjach błąd. do podjęcia kroków w celu złagodzenia sprzeczności między nią a Niemcami. Niemcy szybko przystąpiły do budowy tego typu pancerników i już w 1908 r. i był uzależniony w coraz poważniejszym stopniu od pożyczek bankierów brytyjskich i francuskich. W 1907 r. Przystępując do budowy tych kolosów Anglicy sądzili. W 1911 r. Persję północną za strefę rosyjską). tzw. prędkość 21. Ponadto carat znalazł się w trudnościach finansowych po klęsce w wojnie z Japonią oraz stłumieniu rewolucji z 1905 r. szło bowiem Anglii o uzyskanie dla siebie roli arbitra między obu wrogimi ugrupowaniami: Ententą (Anglia. stosunek tych statków wynosił tylko 12:9 na korzyść Anglii. gdy natomiast stosunek pancerników dawnego typu przedstawiał się jak 63:26 na korzyść floty brytyjskiej. Wzrost napięcia międzynarodowego i groźby wojny. Miały one wyporność 22 500 ton. Po zacieśnieniu stosunków między Wielką Brytanią a Francją w 1904 r. TróJporozumienie wymienionych państw. Po przegranej wojnie z Japonią Rosja już nie stanowiła dla Anglii poważniejszego rywala. w którego rezultacie nowe pancerniki nie tylko nie wzmocniły brytyjskiej potęgi morskiej. Misja brytyjska pod przewodnictwem angielskiego ministra wojny lorda Haldane’a do Berlina na początku 1912 r.5 węzłów i uzbrojone były w 10 dział 305 mm z pancerzem burtowym o 28 cm. że z chwilą ich zastosowania traciły na wartości okręty starego typu. Anglia zdecydowanie poparła Francję w konflikcie marokańskim. w Londynie coraz powszechniejsze było przekonanie. nie przyniosła jednak żadnych rezultatów. Ostra rywalizacja w dziedzinie zbrojeń morskich pomiędzy Wielką Brytanią a Niemcami znalazła się w centrum konfliktów międzynarodowych w przededniu I wojny światowej i miała poważny związek z jej genezą. Francja i Rosja) i TróJprzymierzem (Niemcy. Dla obu tych krajów pewne niebezpieczeństwo stanowiło uzyskanie przez Niemcy koncesji na budowę kolei bagdadzkiej i wzrost wpływów niemieckich w Turcji. ogromnych zbrojeń niemieckich na lądzie i morzu skłonił Anglię w 1912 r. powstała Ententa. silnie inspirowana przez Wielką Brytanię. 8% całego tonażu światowego (udział Niemiec wynosił 12%). Potężna flota brytyjska od razu odcinała Niemcy od wszystkich mórz. stwarzał dla Ententy niezbędny i nieoceniony warunek mobilizacji i transportu sił i środków. Jednocześnie niemiecki tonaż handlowy. których większość znajdowała się w koloniach. był nawet zdania. Dążyła do zniszczenia swego głównego rywala — Niemiec. precyzującą ich stanowiska na wypadek wojny. Dopiero w . przewidujący Anglicy od samego początku nastawiali się na długotrwałe zmagania. kolonii i rynków. żołnierzy. Armia ta wzięła udział w walkach z ofensywą niemiecką von Klucka. zaopatrzenia oraz rezerw ludzkich. który zapewniał jej przodujące stanowisko. Lord Kitchener (1850—1916). W momencie wybuchu I wojny światowej Wielka Brytania posiadała pod bronią około 250 tyś. Olbrzymi tonaż brytyjskiej floty handlowej. Bezpośredni udział brytyjskich jednostek nie byt wprawdzie jeszcze w pierwszych kampaniach I wojny światowej zbyt duży. obejmujące niemal 1/4 kuli ziemskiej. a rozległe posiadłości zamorskie Wielkiej Brytanii. W listopadzie 1912 r. Anglia i Francja zawarły umowę. wojska zorganizowanego w korpus ekspedycyjny pod dowództwem marszałka Johna Frencha (1852—1925). stanowiącej 47. Potężne środki finansowe Imperium Brytyjskiego stanowiły dalszy podstawowy warunek prowadzenia przez Ententę przewlekłej i coraz bardziej kosztownej wojny. Cały kraj podzielono na okręgi wojskowe. Nadzieje na neutralność Anglii okazały się fałszywe. że Wielka Brytania pozostanie neutralna na wypadek wojny mocarstw centralnych z Francją i Rosją. brytyjski minister wojny od 1914 r. wyróżniła się w bitwie pod Ypres. rozbudowała bazy morskie. Wbrew buńczucznym zapewnieniom propagandy niemieckiej. dowozu żywności i importu towarów. stawał się bezużyteczny i niezdatny do użytku. Na front zachodni mogła rzucić niewiele ponad 100 tyś. że wojna trwać będzie 7 lat i zgodnie z tym podejmował długofalowe przygotowania w dziedzinie wojskowej i ekonomicznej. by miała godzić się na dalszy wzrost potęgi Niemiec. poniosła znaczne straty nad Marną. niemniej fakt przystąpienia Anglii do wojny miał dla Ententy ogromne znaczenie.. a jednocześnie zabezpieczenia i rozszerzenia swych wpływów na Bliskim Wschodzie. tworzyły wielki rezerwuar surowców. W obliczu nadchodzącego konfliktu Wielka Brytania poważnie podniosła wydatki na flotę i armię (wzrosły one trzykrotnie w latach 1904—1914). Nastąpiła też koncentracja floty brytyjskiej na Morzu Północnym. WIELKA BRYTANIA W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914—1918) Przystępując do udziału w I wojnie światowej Wielka Brytania występowała w obronie zagrożonej przez ekspansję niemiecką swojej pozycji w świecie oraz utrzymania takiego układu sił. że wojna będzie trwała krótko. rozwinęła stworzony jeszcze przez Balfoura Komitet Obrony Imperium. przystąpiono do tworzenia znacznych rezerw wojskowych i formowania armii ekspedycyjnej.dzieję. Wielka Brytania w zbyt poważnym stopniu odczuwała groźne skutki imperializmu niemieckiego. zablokowany przez Anglików. Wobec oporu wspartych przez dowódców niemieckich wojsk tureckich operacja dardanelska. zawarty został między Anglią. którą Anglicy zamierzali opanować dla siebie. Po przystąpieniu Turcji do wojny po stronie państw centralnych i powstaniu frontów. Front zachodni we Francji. Zastrzeżenia te umożliwiły zresztą Anglii wycofanie się ze złożonych Rosji obietnic w sprawie Bosforu i Dardaneli. Anglii miały przypaść Akka i Hajfa. gdzie sukcesy armii rosyjskiej w wojnie z Turcją naruszały angielskie wpływy na tym terenie. poparcie dla ich starań o uzyskanie śródziemnomorskiego wybrzeża Azji Mniejszej. widoczne też w dyskutowanych od 1914 r. następcy marszałka Johna Frencha. sięgająca aż do Zatoki Perskiej. że Rosja osłabi działalność na froncie wschodnim i przerzuci swe wojska przeciwko Turcji. za którą był odpowiedzialny ówczesny pierwszy lord Admiralicji. Poważne znaczenie miał dla niej Bliski Wschód. że wojna będzie doprowadzona do zwycięskiego końca i że zostaną osiągnięte cele wojenne Wielkiej Brytanii zarówno w imperium osmańskim. Anglia i Francja przyznały Włochom w 1917 r. W rezultacie Anglia uznała roszczenia Rosji do cieśnin pod warunkiem. na którym walczyło w 1916 r. z której miano utworzyć obszar autonomiczny pod kontrolą międzynarodową. Zaznaczyły się tam zresztą również sprzeczności interesów angielsko-francuskich. W 1916 r. palestyńskiego i dardanelsklego. kaukaskiego. działania wojenne w rejonie Dardaneli w celu opanowania Konstantynopola i cieśnin. Francją i Rosją układ w sprawie podziału Turcji azjatyckiej. a zwłaszcza Anglia. Anglia uznawała prawa Francji do Alzacji i Lotaryngii. Aby temu zapobiec. przez członków Ententy planach podziału Europy. Również bez współudziału Rosji. eskadry angielskich i francuskich statków rozpoczęły wiosną 1915 r. co było dalszym krokiem w kierunku osłabienia Turcji i rosyjskich planów ekspansji na Bliskim . mezopotamskiego. co mogłoby uczynić z Francji pierwsze mocarstwo w Europie i naruszyć zasadę równowagi sił. żywili obawy. co mogłoby grozić wdarciem się wojsk rosyjskich do Mezopotamii. ludzi na południowym krańcu półwyspu Gallipoli i na przeciwległym wybrzeżu Azji Mniejszej. zakończyła się niepowodzeniem. W toku podziału pomiędzy Anglię a Francję nie zorganizowanej jeszcze federacji państw arabskich na Półwyspie Arabskim dostała się Anglii strefa południowa. i ponosiło wielkie straty już około l min Brytyjczyków pod dowództwem marszałka Douglasa Haiga(1861—1928). Po nieudanej próbie sforsowania Dardaneli od strony morza Anglicy i Francuzi wysadzili korpus ekspedycyjny w sile 80 tyś. sojusznicy zachodni. dwa porty Palestyny. Późną jesienią 1915 r. ale stanowczo się sprzeciwiała przyłączeniu do niej Zagłębia Saary i oderwaniu od Niemiec lewego brzegu Renu. Winston Churchill.1916 r. jak i na innych obszarach. Anglicy i Francuzi ewakuowali swoje wojska z półwyspu Gallipoli i użyli je do stworzenia nowego frontu na Bałkanach w rejonie Salonik. nie był jedynym i być może najważniejszym teatrem wojny dla Anglii. wprowadzono w Anglii przymusową służbę wojskową. Wytrwałość. W wojnie z Turcją przez długi zresztą czas wojska angielskie nie mogły poszczycić się żadnymi sukcesami. wypierających handel brytyjski z tych rynków. Palestynę. kampanii łodzi podwodnych. Wybitną rolę w realizowaniu imperialistycznej brytyjskiej polityki wobec świata arabskiego odegrał wówczas T. ograniczonego przez działalność niemieckich łodzi podwodnych. należy jeszcze wspomnieć o podjętej przez Niemcy pod koniec 1915 r. że po wojnie przypadnie ona zgodnie z zawartymi porozumieniami Francji. zakończona wynikiem nie rozstrzygniętym. dowództwo niemieckie doprowadziło do starcia z głównymi siłami morskimi Wielkiej Brytanii w cieśninie Skagerrak u wybrzeży Jutlandii. jest najlepszym dowodem ogromnego znaczenia. który uzyskawszy zaufanie Arabów wpływał w niemałym stopniu na ich korzystne dla Wielkiej Brytanii nastawienie. W ten sposób w ręku Anglików znalazły się najlepsze ziemie byłego imperium tureckiego. Mosul. Z ogromnym nakładem kosztów podbili Anglicy pod koniec I wojny światowej Mezopotamię. O ile w latach 1914—1915 nie została rozegrana na morzach ani jedna większa bitwa morska o poważniejszym znaczeniu. co miało zasadnicze znaczenie dla dalszego jej przebiegu. jakie ten obszar odgrywał w życiu Imperium Brytyjskiego.Wschodzie. pułkownik i agent wywiadu (Intelligence Service). bogate w naftę i inne surowce. Dawała się Anglii we znaki zależność od importu zagranicznego surowców i żywności. chociaż wiadomo było z góry. dostępne obszary i oazy w Arabii. Pod koniec 1917 r. angielski orientalista. musiał on poddać się Turkom na skutek wyczerpania się zapasów broni i żywności. poniósł kilka porażek gen. o tyle pod koniec 1916 r. E. Przeciągająca się wojna spowodowała poważne trudności w gospodarce brytyjskiej. W 1916 r. Rozegrała się tu największa bitwa morska w I wojnie światowej. a flota niemiecka do samego już końca wojny nie podejmowała większych operacji morskich. jednak w ostatecznym rezultacie przyspieszyła tylko przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny. po długich przygotowaniach podjęli Anglicy zwycięską ofensywę. a nawet Syrię. W 1915 r. wkroczyli do Bagdadu i uzyskali szerokie wpływy w Mezopotamii i Palestynie. Dopiero w 1917 r. zdobyli Jafę i Gazę oraz zajęli Jerozolimę. która miała przełamać blokadę morską zastosowaną przez Wielką Brytanię. z jaką Anglicy prowadzili wojnę i polityka na Bliskim Wschodzie. Niszczycielska działalność niemieckich łodzi podwodnych wyrządziła wprawdzie statkom angielskim poważne straty i utrudniła sytuację żywnościową na wyspie. Anglia utrzymała swą hegemonię na morzu. zorganizował on powstanie Arabów przeciwko Turcji. Townshend i fiaskiem zakończyła się brytyjska próba zajęcia Bagdadu. Lawrence (1888—1935). Pomijając z braku miejsca bardziej szczegółowe omawianie udziału Wielkiej Brytanii w walkach na różnych teatrach wojny. Jerycho i inne ważniejsze punkty oporu w Palestynie. w poważnym też stopniu przyczyniła się do kryzysu konkurencja Stanów Zjednoczonych i Japonii. do których nie mógł docierać on na szerszą skalę na skutek ograniczeń . W 1916 r. do którego weszło 13 konserwatystów. Weszło do niego 12 liberałów. u których musiała zaciągać pożyczki wojenne. Zaostrzyła się dzięki . 8 konserwatystów oraz przedstawiciel Partii Pracy Arthur Henderson (1863—1935). stał na czele partii liberalnej. składającego się z 5 osób: Lloyd George. W maju 1915 r. ukazujących konieczność całkowitego pokonania niemieckiego rywala Anglii. zwłaszcza od końca 1916 r.. Mimo wszystko niezbyt udolny Asquith musiał ustąpić pod koniec 1916 r. W latach 1908—1916 na czele rządu brytyjskiego stał Herbert Henry Asquith. in. a kierownictwo sprawami wojny przeszło w ręce gabinetu wojennego. Stanął on na czele gabinetu koalicyjnego. jeden ze współtwórców tej partii. które w czasie wojny mogły utrudniać pełną kontrolę produkcji i osłabiać jej sprawność. później ministrem skarbu. Nie posiadał on odpowiedniego doświadczenia i temperamentu do prowadzenia wojny. późniejszy minister spraw zagranicznych w rządzie laburzystowskim. mimo protestów robotników. domagającym się oddania w ich ręce całej produkcji wojennej i militaryzacji gospodarki narodowej. był ministrem spraw wewnętrznych. Przeciągająca się wojna zaczęła wywoływać. został więc utworzony pod przewodnictwem Asquitha rząd koalicyjny. W porozumieniu z kierownictwem Partii Pracy i związków zawodowych rząd przeprowadził w 1916 r. m. Głosząc konieczność walki aż do rozgromienia Niemiec. Równocześnie traciła Wielka Brytania stanowisko światowego centrum finansowo-kredytowego na rzecz Stanów Zjednoczonych.. Stojąc na czele świeżo utworzonego Ministerstwa Uzbrojenia. Na początku grudnia 1916 r. który jeszcze pod koniec XIX w. W armii angielskiej dawały się zauważyć objawy znużenia. Ich punkt widzenia reprezentowali najbardziej wpływowi konserwatyści oraz część liberałów z Lloydem George'em na czele. in.wojennych. coraz wyraźniejsze oznaki kryzysu. laureat nagrody pokojowej Nobla w 1934 r. premierem został Lioyd George. Energiczna i zdecydowana polityka Lioyda George'a dała o sobie znać m. będący szeroką reprezentacją partii politycznych. Nie zdawał też w tym trudnym dla Anglii czasie egzaminu tradycyjny system rządów jednopartyjnych. Przeciwko tym tendencjom występowały koła przemysłowców i finansistów. Wzrastało niezadowolenie wśród robotników domagających się nacjonalizacji wielkiego przemysłu i ograniczenia zysków kapitalistów. ustawę o powszechnej służbie wojskowej. a od 1908 r. nastroje antywojenne ogarnęły też część inteligencji i drobnomieszczaństwa. na skutek posunięć i intryg Lioyda George'a. już w związku z poparciem udzielonym przez niego przemysłowcom angielskim. laburzysta Henderson i 3 konserwatystów (Bonar Law.. lord Milner i lord Curzon). przeprowadził on militaryzację robotników oraz uchylił na czas wojny różne zdobyte wcześniej przez klasę robotniczą swobody. 12 liberałów i 3 laburzystów z Hendersonem na czele. domagali się oni wprowadzenia w Anglii bardziej zdecydowanych i silnych rządów. Kluczowe stanowiska w rządzie uzyskali konserwatyści. Nastroje antywojenne wzrosły wśród nich zwłaszcza w 1917 r. gdzie poszukiwał pomocy dla swego kraju i usiłował organizować z jeńców irlandzkich przebywających w obozach w Niemczech oddziały powstańcze. cenzura zwalczała nastroje antywojenne. W celu rozładowania fermentu społecznego rząd Lioyda George'a wprowadził różne reformy. co w sumie pozwoliło Anglii na rozwinięcie większego wysiłku wojennego i produkcyjnego. Robotnicy niektórych kategorii otrzymali podwyżkę płac. wprowadzała powszechne głosowanie przy utrzymaniu starej angielskiej zasady związku wyborcy z okręgiem (własne mieszkanie lub przedsiębiorstwo w okręgu przynajmniej od 6 . by całkowicie zatrzeć jej niemieckie pochodzenie. Stracony też został James Connolly. Na wszystkich tych decyzjach i reformach silne piętno wywarła osobowość Lloyda George'a.. m. W czasie powstania wylądował w Irlandii na niemieckiej łodzi podwodnej Roger Casement. W 1917 r. że nawiązano w Anglii do nich w czasie II wojny światowej. utworzono wiele nowych ministerstw. że wiele z posunięć jego gabinetu wojennego odznaczało się tak dużą skutecznością. Ustawa ogłoszona w tej sprawie w 1918 r. W ciągu tygodnia zostało przez wojska angielskie stłumione. mimo iż na jego czele stał socjalista James Connolly. syn Edwarda VII i wnuk Wiktorii. Rządy silnej ręki gabinetu Lloyda George'a były nie tylko wynikiem konieczności wojennych. Dużo taktu i inicjatywy wykazał w czasie wojny król Jerzy V (1910—1936). przebywający od 1914 r. na wieść o rewolucji w Rosji. powstanie. Robotnicy domagali się złagodzenia dyscypliny wojskowej w fabrykach oraz wprowadzenia kontroli państwa nad zyskami bogacących się na wojnie fabrykantów. programu społecznego. Warto przy tym zwrócić uwagę. Był on dosyć zręcznym mediatorem w starciach pomiędzy Lioydem George'em i głównym dowódcą armii angielskiej Douglasem Haigiem. jak i w samej Anglii. a w Parlamencie podjęto debatę nad projektem ustawy o powszechnym prawie wyborczym dla wszystkich mężczyzn powyżej 21 lat oraz dla kobiet powyżej 30 lat życia. wśród której panowało niezadowolenie z polityki wewnętrznej rządu. in. głoszącą hasła pacyfistyczne i solidarność z rewolucją w Rosji. nacjonaliści i socjaliści opanowali w Dublinie gmachy rządowe oraz punkty strategiczne i ogłosili Irlandię republiką. przyjął on dla swej Hanowerskiej dynastii nazwę dynastii Windsorskiej. w Niemczech. W czerwcu 1917 r. Starał się też oddziaływać w kierunku bardziej umiarkowanej i humanitarnej postawy rządu w kwestiach związanych ze sprawami bytowymi ludności robotniczej. W Irlandii wybuchło w kwietniu 1916 r. ale i trudności wewnętrznych zarówno w Irlandii. zebrała się w Leeds konferencja antywojenna zwołana przez przywódców Niezależnej Partii Pracy i Brytyjskiej Partii Socjalistycznej. jeden ze współtwórców ochotniczych irlandzkich oddziałów zbrojnych.temu kontrola rządu nad życiem politycznym i gospodarczym Anglii. Po stłumieniu powstania w Dublinie został on przez Anglików stracony jako zdrajca. przemysł węglowy i stoczniowy oddano pod kontrolę państwa. Powstanie nie posiadało jednak. które po rewolucji rosyjskiej utworzyły Zjednoczoną Radę Socjalistyczną. Anglia nie chciała dopuścić do zbytniego naruszenia równowagi sił i wzmocnienia Francji. Wbrew zabiegom delegacji francuskiej dążącej na początku 1919 r. które ukończyły 30 lat (cenzus wieku u mężczyzn wynosił 21 lat). szczególnie ważną rolę odegrała Emmeline Pankhurst (1858— 1928). wraz ze swymi córkami założyła bojową organizację mającą oddziaływać na opinię społeczną gwałtownymi manifestacjami. W 1874 r. do takiego traktatu pokojowego. o które walczyły one od dawna w różnych organizacjach i za pomocą rozmaitych metod. in. według którego łagodne warunki traktatu pokojowego. przeciwko czemu występował w Paryżu w okresie zawierania traktatu wersalskiego w lecie 1919 r. (18% ogółu ludności) do 21. Wszystkie te obietnice i częściowe ustępstwa doprowadziły istotnie do rozładowania fermentu społecznego i zahamowania dojrzewających nastrojów radykalnych. uzyskały one dostęp do studiów na uniwersytecie w Londynie (Cambridge i Oksford otworzyły swe podwoje dla kobiet dopiero po I wojnie światowej). Lloyd George posiadał dar oceny nastrojów mas. otwarto w Anglii szkołę medyczną dla kobiet (Medical School of Women). demonstracjami publicznymi.miesięcy). w ruchu kobiet o prawa polityczne. Od początku XX w. który zabezpieczałby Europę przed nową groźbą ze strony imperializmu niemieckiego. w tzw. przez ograniczenie żądań Francji i Polski. przewidującej obowiązek powszechnego i bezpłatnego nauczania dzieci do 14 roku życia. kobiety uzyskały w Anglii w wyniku szerokiej akcji petycyjnej prawo wyborcze czynne i bierne do organów samorządowych. zwanym ruchem sufrażystek. Opracowany przez rządową komisję tzw. W 1884 r. in. miały zapobiec rewolucji w Niemczech. Działalność ruchu kobiecego skupiała się początkowo na kształceniu zawodowym kobiet. nie towarzyszyły im praktyczne posunięcia. a Francji zapewniał przodującą rolę na kontynencie europejskim. W związku z tym Lloyd George sprzeciwiał się wysuwanym przez delegację Polski postulatom w sprawie jej granic zachodnich i północnych . m. w czym miała zresztą poparcie Stanów Zjednoczonych.. Lloyd George odegrał czynną rolę w okresie konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. jednak ich walka o pełne prawa polityczne natrafiała na opór Parlamentu. (46%). dokumencie z Fontainebleau. W ten sposób liczba wyborców wzrosła z 8.4 min w 1919 r. Wreszcie po długim okresie walk uzyskały w 1918 r. a po pewnym zrównaniu prawa wyborczego mężczyzn i kobiet w 1928 r.3 min w 1917 r. że trafne nieraz obserwacje i oceny premiera angielskiego często miały jedynie taktyczne i demagogiczne znaczenie. Inna rzecz. W związku z tym Lloyd George był przeciwny nadmiernemu osłabieniu pokonanych Niemiec. która w 1903 r. do 28. prawa wyborcze w Anglii kobiety. Z końcowego okresu wojny pochodzi też projekt innej ustawy. została więc wreszcie załatwiona sprawa praw politycznych kobiet angielskich. plan Whitleya obiecywał nawet robotnikom kontrolę nad produkcją. W 1918 r. kończącymi się nieraz starciami z policją. a ponadto stanowisko swoje wyraził m. a od 1879 r.9 min (60% ogółu). Nowej Zelandii 17 tyś. Niemiecka flota wojenna przestała istnieć. Zdarzały się wypadki protestów. Wojna pociągnęła za sobą dla Wielkiej Brytanii i jej imperium bardzo poważne straty w gospodarce i ludziach. Indii Wschodnich 62 tyś. Warmia). W dalszym ciągu jednak rząd angielski dostarczał pieniędzy i broni Białej Armii. W wyniku zakończenia I wojny światowej i podpisania pokoju wersalskiego Wielka Brytania otrzymała w istocie wszystko to. Utworzono w Anglii komitet narodowy pod hasłem „ręce precz od Rosji". wytworzyła się w Anglii dosyć powszechna opozycja przeciwko wysyłaniu przez rząd Lloyda George'a ekspedycji wojskowej do Archangielska przeciwko rewolucyjnej Rosji. Afryka Zachodnia. do bezpowrotnego końca długoletniej Pax Britannica. niemiecka flota handlowa znajdowała się całkowicie we władzy Anglików. W tej sytuacji w jej planach politycznych nie leżało już dalsze unicestwienie pobitych Niemiec. Wiosną i latem 1918 r. Kanady 57 tyś. 700 tyś. Straty ekonomiczne poniesione przez Wielką Brytanię w latach 1914—1918 w połączeniu ze zmianą układu sił na rynkach świata i rosnącą konkurencją Stanów Zjednoczonych oraz Japonii doprowadziły w wyniku I wojny światowej do dalszego osłabienia znaczenia Wielkiej Brytanii w świecie. Wszystkie kolonie niemieckie w Afryce i na wyspach koło Australii przeszły w ręce Anglików. co w sumie również przyczyniło się do zaniechania interwencji angielskiej .(Górny Śląsk. które stopniowo będą dystansować Wielką Brytanię w różnych dziedzinach życia gospodarczego i politycznego. Premier brytyjski był też Jednym z głównych organizatorów interwencji państw kapitalistycznych w rewolucji w Rosji.. Poza możliwościami brytyjskiego oddziaływania znalazł się jedynie dynamiczny wzrost ekonomiczny i polityczny Stanów Zjednoczonych. Australii 60 tyś. Wielkiej Brytanii przypadła niemiecka Afryka Wschodnia. Anglicy wraz z Amerykanami i Francuzami zajęli przejściowo Archangielsk i Murmańsk. a nawet buntów wśród żołnierzy angielskich kierowanych na ten nowy front oraz wśród oddziałów znajdujących się już w Rosji.. którzy w wyniku traktatu oddali Francuzom tylko Kamerun i większą część Toga. Przegrana Niemiec podkopała ich zagrażającą przedtem Anglii pozycję gospodarczą i w ten sposób Wielka Brytania pozbyła się swego groźnego rywala na morzach i rynkach świata. o co prowadziła wojnę. by w wyniku powstałego na świecie nowego układu sił nie zagroził przodującej pozycji Anglii wzrost Francji czy innego mocarstwa europejskiego. itd.. reszta Kamerunu i Toga. W 1919 r. dochodząc do szczytu w II wojnie światowej. lecz raczej niedopuszczenie. . wyspy Samoa i Nowa Gwinea. Straty Zjednoczonego Królestwa w zabitych wynosiły ok. Z dawnego wierzyciela świata stała się Wielka Brytania dłużnikiem przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. bojąc się nadmiernego wzmocnienia polskiego sojusznika Francji i osłabienia Niemiec. W ręce Anglików wpadła kolej bagdadzka. Gdańsk. Konieczność zmobilizowania ogromnych zasobów finansowych na cele wojny doprowadziła do gigantycznego zadłużenia Anglii wobec USA i proces ten będzie się już odtąd utrzymywać.. W tym samym czasie udział Wielkiej Brytanii w światowym imporcie nie tylko nie malał. Kryzys przemysłowy wywołał poważne bezrobocie. a dane z 1921 r. Eksport brytyjski w 1920 r. . W istocie jednak zjawisko to było łagodzone przez tzw. nawet 21%). Wytop surówki obniżył się w latach wojny o około 60%. lecz wzrastał. a nawet w zniszczonych i objętych już wówczas kryzysem Niemczech o 17%. porozumienie określało rozmiary brytyjskiej potęgi morskiej na równi ze Stanami Zjednoczonymi. samochodowy) nie tylko z USA. Był on słabszy niż w wielu innych krajach. ale nawet z Niemcami. I wojna światowa pozbawiła Anglię jej dawnych pozycji ekonomicznych. Stany Zjednoczone wysunęły się też na pierwsze miejsce jako bankier i mocarstwo handlowe. a jeszcze w 1928 r. wykazują. w Stanach Zjednoczonych i Włoszech o 80%. osłabiła jej dawne kontakty handlowe. która przyczyniła się do wzrostu produkcji tylko w gałęziach przemysłu pracujących na potrzeby armii. zapewniając im jednak przewagę na Dalekim Wschodzie. doprowadzając do spadku eksportu. przede wszystkim Stanów Zjednoczonych (zadłużenie jej w USA wynosiło w 1919 r. Równocześnie realne zarobki ogółu robotników zmniejszyły się o 16% przy uwzględnieniu zasiłków dla bezrobotnych. wzrósł o 53%. Imperium kolonialne ułatwiło również przejście od gospodarki wojennej do pokojowej. usługach ubezpieczeniowych. 850 min funtów). Mimo to Anglia w dotkliwy sposób odczuwała gospodarcze skutki wojny. do 11% w 1929 r. o tyle w Anglii zaledwie zdołał uzyskać tę samą wysokość. dywidend pochodzących z dawniejszych inwestycji zagranicznych. jej produkcja w 1921 r. że około 17% robotników pozostawało wówczas bez pracy (w czerwcu 1921 r. Anglia nie mogła zwycięsko konkurować w nowych szybko rozwijających się gałęziach przemysłu (elektryczny. Wytop stali zmalał do wysokości sprzed 25 lat.PIERWSZE DZIESIĘCIOLECIE MIĘDZYWOJENNE (1919—1929) Po zakończeniu I wojny światowej przeżywała Anglia kryzys ekonomiczny. wykorzystując osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii w wymianie międzynarodowej. Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w 1920 r. udział zaś w całym światowym eksporcie spadł z 13% w 1913 r. wydobycie węgla do poziomu sprzed 40 lat itp. O ile w świecie jako całości poziom produkcji przemysłowej w przed kryzysowym roku 1929 w stosunku do poziomu z 1913 r. nie przekraczał poziomu z 1913 r. spadła do poziomu sprzed 70 lat. Z bankiera i wierzyciela świata stała się Wielka Brytania dłużnikiem. co prowadziło do niekorzystnego bilansu handlowego. zyski płynące z pośrednictwa w transporcie morskim. stanowił tylko 80% wywozu przedwojennego. Zawarte w Waszyngtonie w 1922 r. znajdował się o 5% poniżej poziomu sprzed I wojny. tym bardziej że znaczną część kosztów wojennych przerzuciła Anglia na swoje posiadłości zamorskie. „niewidzialny eksport" angielski. a spadku innych działów produkcji. chemiczny. w Japonii aż o 224%. których brak było w czasie wojny. Utraciła swoją pozycję Partia Liberalna. ołowiu. zwłaszcza w górnictwie i hutnictwie (średnio o 25—33%) oraz duże bezrobocie. połączona z wysokim bezrobociem sięgającym aż do 12% bezrobotnych wśród robotników angielskich. na której czele stal Lioyd George. Lloyd George . Część bogatszej burżuazji opuściła liberałów i przeszła do konserwatystów. Wartość funta szterlinga spadła pod koniec wojny dzięki umowie walutowej Wielkiej Brytanii z USA tylko o około 2% w stosunku do parytetu. Po recesji okresu końca wojny weszła Anglia w połowie 1919 r. strajkowało około 100 tyś. utrzymywała się w Anglii depresja. dokerów. spadek płac robotniczych. trwającej do połowy 1920 r. a więc w stopniu większym niż w okresie wielkiego kryzysu światowego w 1929—1930 r. co ugruntowało pozycję Anglii na rynku światowym i ułatwiło operacje handlowe. wyrobów jedwabnych i in. zwłaszcza produkcja rudy żelaza. W tymże roku powstała Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii w rezultacie połączenia lewego skrzydła Brytyjskiej Partii Socjalistycznej z kilkoma innymi organizacjami robotniczymi. W związku z nasileniem się akcji strajkowej rząd wprowadził w 1920 r. ciesząca się dotąd znacznymi wpływami wśród drobno mieszczaństwa. Już w 1919 r. W wyniku wyborów koalicja ta zdobyła znaczną większość i na początku 1919 r. stali. przemysłu okrętowego. oraz rozszerzaniem się rynku. wywołany przez zwiększony popyt na artykuły konsumpcyjne. Kryzysowi towarzyszyły masowe bankructwa. budowy maszyn) trzecia część robotników była bez pracy. złożonego z konserwatystów. robotnicy zaś i część przedstawicieli klas średnich w coraz większym stopniu zaczęli popierać Partię Pracy. surówki. a nawet części robotników. W niektórych działach przemysłu (np. W latach powojennych przybrał w Anglii na sile ruch robotniczy. Również i w 1920 r. Szczególnie ciężki był kryzys i bezrobocie w 1921 r. ustawę upoważniającą do wysyłania wojska i policji przeciwko strajkującym lub demonstrującym robotnikom. utrzymywała się w Anglii akcja strajkowa. W latach następnych aż do 1926 r. kiedy produkcja przemysłowa Anglii zmalała o około 33%. laburzyści wystąpili z koalicji. W 1919 r. metalowców. Po okresie rządów gabinetu koalicyjnego Lloyda George'a. Pod wpływem żądań Federacji Górników i groźby nowego strajku rząd powołał mieszaną komisję złożoną z przedstawicieli górników i właścicieli kopalń. Wojna spowodowała daleko idące zmiany również w sytuacji politycznej Anglii. pod koniec 1918 r. cynku. a w grudniowych wyborach konserwatyści szli razem z tą częścią Partii Liberalnej.. liberałów i laburzystów. udało się jej zmniejszyć deficyt bilansu handlowego i polepszyć bilans płatniczy. w okres wysokiej koniunktury. stoczniowców i robotników budowlanych domagających się 40-godzinnego tygodnia pracy. która przyjęła uchwałę zalecającą wprowadzenie 7-godzinnego dnia pracy i podwyżkę plac górniczych.. Był to boom spekulacyjny.Stosunkowo szybko udało się Anglii wyjść z pierwszych trudności gospodarczych okresu powojennego. kontynuujących terrorystyczną działalność w ramach związanej z ruchem Sinn Fein tzw. gdzie ukonstytuowali się jako Parlament irlandzki.) William Thomas Cosgrave zastosował surowe represje wobec przeciwników układu z Anglią. które przewidywały poważne nadal wpływy angielskie w Irlandii (m. doradzając Polsce zawarcie pokoju. w skład Zjednoczonego Królestwa. bardziej bowiem radykalne skrzydło tej organizacji pod przywództwem De Valery domagało się pełnej niepodległości Irlandii i odmówiło uznania wspomnianych warunków. a po rozejrme podjęto z inicjatywy rządu Lloyda George'a. Partia Pracy oraz Związki Zawodowe zwołały konferencję. in. W wyniku rozłamu w partii Sinn Fein prezydentem Wolnego Państwa Irlandzkiego został Arthur Griffith. Składało się ono z 26 hrabstw południowych i nie obejmowało 6 hrabstw Irlandii Północnej. której przedstawiciele uzyskali w wyborach grudniowych w 1918 r. w których wyniku 6 grudnia 1921 r. Do złagodzenia walk wewnętrznych przyczyniło się zarządzone przez De Valerę przerwanie tej akcji w 1923 r. Kryzys w tej dziedzinie zaznaczył się również w stosunkach Anglii i Irlandii.powołał nowy rząd. trwały walki partyzanckie z Brytyjczykami. stronnictwa De Valery w Parlamencie. zawierającej akcenty wojenne. Wywołał też rozłam w łonie Sinn Fein. które opowiedziały się za odłączeniem od Wolnego Państwa i jako Irlandia Północna weszły w 1922 r. wojska oraz posiadać kontrolę nad polityką zagraniczną Irlandii). zebrali się w Dublinie w gmachu zarządu miejskiego. a następnie udział od 1927 r. podpisano układ o utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego jako członka Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Osłabienie politycznej i gospodarczej pozycji Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej odbiło się na panowaniu brytyjskim w koloniach. utworzenie samodzielnej Republiki Irlandzkiej z Eamonem De Valerą jako prezydentem. natomiast De Yalera podjął działalność nielegalną. rząd brytyjski podjął kroki w celu zatrzymania kontrofensywy Armii Czerwonej w okresie wojny polsko-rosyjskiej z tegoż roku. protestujący nrzeciwko groźbie nowej wojny. Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Następca Griffitha (od 1922 r. Ostatecznie Llyod George wycofał się z pierwotnego stanowiska. 73 mandaty w brytyjskiej Izbie Gmin. Do maja 1921 r. spotkał się z niezadowoleniem części Irlandczyków jako rozwiązanie połowiczne i niesprawiedliwe. zwolennika Home Rule dla Irlandii. który proklamował 21 stycznia 1919 r. rokowania brytyjskoirlandzkie. Anglia miała utrzymywać tam bazy morskie. .. Układ powyższy zatwierdzony przez obie strony pod koniec 1922 r. a nawet postawienia pod sąd niemieckich mężów stanu z cesarzem Wilhelmem II na czele. W 1920 r. Odmówili oni jednak zajęcia miejsc w Parlamencie angielskim i na początku 1919 r. Dużą popularność zjednały Llydowi George'owi hasła poprawy sytuacji robotników oraz zdecydowanej polityki wobec Niemiec. Na wieść o ostrej nocie Lloyda George'a do Związku Radzieckiego. Premier domagał się zmuszenia Niemiec do zapłacenia wysokich odszkodowań wojennych. Szczególną aktywność w walce o niepodległość Irlandii okazywała nacjonalistyczna partia irlandzka Sinn Fein. na której postanowiono ogłosić strajk powszechny. utworzyli rząd pod przywództwem Bonara Lawa (1858—1923). Nowa Zelandia. ustalała. a od 1909 r. Wybory przyniosły konserwatystom tylko 258 mandatów (strata 86 mandatów). liberałowie 136. skupiona pod koniec wojny i w pierwszych latach po jej zakończeniu wokół osoby Lioyda George'a. Rozpadła się ona w 1922 r. Statucie westmmsterskim z 1931 r. Wspomniana wyżej koalicja konserwatywno-liberalna. Nowa Fundlandia..: konserwatyści 344 mandaty.Również i w innych częściach Imperium Brytyjskiego wystąpiły po I wojnie światowej coraz wyraźniejsze procesy emancypacyjne. zwoływane były w Londynie konferencje kolonialne. nie okazała się trwała. a następnie weszły jako suwerenne państwa do Ligi Narodów. Jeszcze w 1918 r. Dominia angielskie wzięły po I wojnie światowej udział w konferencjach pokojowych. uchwalonym przez Parlament brytyjski i parlamenty dominialne. a Asquitha 60 mandatów). Liberałowie natomiast otrzymali 158 mandatów. Statut podkreślał rolę Korony brytyjskiej jako czynnika łączącego Wspólnotę w jedną całość oraz znaczenie brytyjskich gubernatorów i konferencji imperialnych premierów wszystkich dominiów i premiera angielskiego. Po upadku znaczenia liberałów Partia Pracy stała się drugą główną partią w Parlamencie brytyjskim. Już konferencja imperialna w 1917 r. przez lorda Balfoura raportu będącego zapowiedzią przejścia Imperium Brytyjskiego w Brytyjską Wspólnotę Narodów (British Commonwealth of Nations). która stwierdzała konieczność uregulowania na drodze konstytucyjnej stosunków między Anglią a dominiami (Kanada. imperialne z udziałem przedstawicieli dominiów). laburzyści 142. O rozmiarach klęski liberałów najlepiej świadczą następujące wyniki wyborów z października 1922 r. którzy pod koniec 1922 r. a z kryzysu angielskiego liberalizmu skorzystali konserwatyści. i proklamowała konieczność Przyznania Indiom statusu dominialnego. rozpisanych przez Baldwina po śmierci Bonara Lawa. konserwatyści uzyskali 338 mandatów. minister skarbu w latach 1922—1923. Wzrost Labour Party zaznaczył się jeszcze bardziej wyraźnie w wyborach z końca 1923 r. minister handlu w latach 3921—1922. Ponieważ . ruchy narodowe w Indiach i Egipcie) doprowadziły do opracowania w 1926 r.. Australia. in. W rządzie tym poważną rolę odgrywał Staniey Baldwin (1867—1947). Ostatecznie forma ustrojowa Brytyjskiej Wspólnoty Narodów została określona w tzw. oraz w latach 1924—1929 (z przerwą) i 1935—1937 premier brytyjski. Akcentując niezależność rządów i parlamentów w poszczególnych dominiach. natomiast laburzyści powiększyli swój stan posiadania do 191 (zysk 49 mandatów). po śmierci Bonara Lawa w 1923 r. a laburzyści 57 i porównanie obu tych wyborów na przestrzeni zaledwie 4 lat najlepiej ukazuje tendencje zachodzące w angielskiej opinii publicznej w latach powojennych. liberałowie 117 (w tym zwolennicy Lioyda George'a 57. Unia Południowej Afryki). Występujące w wielu zamorskich posiadłościach brytyjskich tendencje emancypacyjne (m. uchwaliła rezolucję (od 1887 r. że stosunki te powinny opierać się na całkowitej samodzielności. określających zasady polityki Wspólnoty. Poparcie udzielone Partii Pracy przez liberałów wynikało m. rozbudowywał siły zbrojne. Dopiero w 1929 r. zagrożonej przez wysuniętą pod koniec 1923 r. jak A. doszło do uregulowania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Wielką Brytanią a ZSRR oraz podpisania odpowiednich protokołów.. który zabezpieczał zachodnich sąsiadów Niemiec przed ich . wieloletni poseł do Izby Gmin. liberałowie 42). a dalej Philip Snowden (1864—1937). Do prawicowego odłamu Partii Pracy należeli najważniejsi ministrowie gabientu MacDonalda. Anglia zaangażowała się też w tym czasie poważnie w zwalczaniu rewolucji w Chinach w obawie o los swych azjatyckich posiadłości. Zresztą utworzony przez Partię Pracy rząd był w dużym stopniu rządem burżuazyjnym. Campbella. doszło w Anglii po raz pierwszy do utworzenia w 1924 r. a następnie podpisaniu w Londynie w 1925 r. in. Henderson. Wzięła też Wielka Brytania udział w opracowaniu na konferencji w Locarno. z podobnego stosunku do akcentowanej przez obie partie zasady wolnego handlu. poprawy w dziedzinie ubezpieczeń bezrobotnych. R. Anglia nie udzielała poparcia amerykańskiej ekspansji w Chinach. działacz Niezależnej Partii Pracy. Rząd ten. czy James Henry Thomas (1874—1949). starając się poprzez porozumienie z Japonią zabezpieczyć swoje interesy na Dalekim Wschodzie.liberałowie poparli Partię Pracy. aresztowanego za opublikowanie artykułów wzywających żołnierzy angielskich do odmowy walki ze strajkującymi. zwłaszcza na morzu i w powietrzu. do zerwania przez Anglię stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Tocząc zaciętą rywalizację polityczną i gospodarczą ze Stanami Zjednoczonymi. Wzrost lewicowych tendencji w Anglii w połączeniu ze sprawą J. Na początku 1924 r. traktatu. redaktora komunistycznej gazety. w skład jego weszło kilku lordów o przekonaniach konserwatywnych i liberalnych. wykorzystali konserwatyści w kampanii wyborczej pod koniec 1924 r.. dawniejszy działacz związkowy. Na czele rządu konserwatywnego stanął ponownie S. rządu laburzystowskiego pod przywództwem J. odgrywał czynną rolę w montowaniu bloku antyradzieckiego i doprowadził w 1927 r. a w czasie wojny członek rządu koalicyjnego. mając Austena Chamberlaina (1863—1937) jako ministra spraw zagranicznych. W polityce zagranicznej natomiast rząd laburzystowski kontynuował linię konserwatystów. Konserwatyści wybory wygrali. 1929—1935. MacDonalda (1866—1937). Anglia nawiązała stosunki z ZSRR. Krótkotrwałe rządy laburzystowskie MacDonalda wysunęły plan intensywniejszego finansowania budownictwa mieszkaniowego. premiera w latach 1924. działacz związkowy i organizator strajków robotniczych. zdobywając 415 mandatów (Partia Pracy 152. szerząc wieści o rzekomo przygotowywanym powstaniu komunistycznym w Wielkiej Brytanii. R. do czerwca 1929 r. Baldwin. która ich zdaniem miała poprawić sytuację ekonomiczną Wielkiej Brytanii. przez konserwatystów politykę protekcjonizmu. a angielskie i radzieckie związki zawodowe podjęły bezpośrednie kontakty. a Winstona Churchilla (l 874—1965) jako ministra skarbu. utrzymujący się u władzy od końca 1924 r. podwyżki rent starców i inwalidów. socjalistyczny parlamentarzysta. były widownią poważnych trudności wewnętrznych związanych z trudną sytuacją gospodarczą. ogarnął Anglię wielki powszechny strajk ok.. Po stłumieniu strajku został w 1927 r. do 3.5 min w 1932 r. do 5. Laburzyści uzyskali 287 mandatów. W zmienionych i coraz mniej korzystnych dla Anglii warunkach na rynkach świata przeżywał się liberalny postulat swobodnej inicjatywy. metalowców i innych robotników. Odbił się on szczególnie niekorzystnie na budownictwie okrętowym oraz w obrotach handlu zagranicznego. Snowden. poprzedzony rozkwitem ogromnych spekulacji giełdowych. Na początku 1930 r. a nie dając gwarancji dla wschodniej granicy Niemiec kierował niejako odradzający się imperializm niemiecki na wschód. Zapoczątkowały okres polityki pobłażliwości Wielkiej Brytanii i innych mocarstw zachodnich wobec gwałcenia przez Niemcy ograniczeń militarnych. Ogólny spadek produkcji angielskiej w skali rocznej wyniósł w okresie tego wielkiego kryzysu ekonomicznego około 17—24%. do 208 min w 1933 r. że polityka konserwatywnego rządu Baldwina nie cieszyła się szerszym poparciem społeczeństwa. uchwalony przez Parlament zakaz organizowania strajków powszechnych oraz strajków solidarnościowych (Trades Unions Act).6 min ton w 1929 r. weszła Anglia w początkowe stadium kryzysu światowego. Traktaty lokarneńskie stały się krokiem do stworzenia bloku antyradzieckiego z udziałem Niemiec oraz pociągnęły za sobą ich wstąpienie do Ligi Narodów w 1926 r. produkcja stali z 9. który zaczął się rok wcześniej w Stanach Zjednoczonych. ministrem spraw zagranicznych A. podejmując za plecami robotników rozmowy z rządem. miejsce kapitalizmu okresu wolnej konkurencji zajął kapitalizm monopolistyczny. zmianami w sytuacji gospodarczej Anglii. Henderson. Rządy gabinetu premiera Baldwina. przedstawiciela najbardziej agresywnego odłamu ciężkiego przemysłu. odchodząc w tej sytuacji od popieranej dawniej idei wolnego handlu. OD WIELKIEGO KRYZYSU DO II WOJNY ŚWIATOWEJ (1929-1939) Wybory do Parlamentu z końca maja 1929 r. spadając do poziomu sprzed 70 lat. wykazały. która coraz bardziej traciła swą przodującą dawniej rolę w produkcji przemysłowej i handlu światowym. in. Kryzys Partii Liberalnej był spowodowany m.odwetem. nałożonych na nie w wyniku I wojny światowej. Zaniepokojeni rozmiarami i radykalizacją strajku przywódcy związków zawodowych pozostawili robotników bez kierownictwa i wezwali do zakończenia strajku. Kryzys dotknął szczególnie stare gałęzie przemysłu angielskiego: wydobycie węgla spadło z 258 min ton w 1929 r.. a liberałowie tylko 59. transportowców. produkcja surówki z 7. tracąc od okresu I wojny światowej coraz bardziej na znaczeniu. konserwatyści 260. R. Premierem ponownie został J. nadprodukcją w górnictwie i zahamowaniem przez konserwatystów ustawodawstwa mającego na celu poprawę warunków życia robotników.5 min ton w 1929 r.2 min w 1931 r. W 1926 r. a ministrem skarbu P. 6 min górników. MacDonald. Tonaż budowanych okrętów handlowych wyniósł w 1929 . Wraz ze spadkiem produkcji i handlu powstało w Anglii duże bezrobocie. laburzyści tylko 46. 1522 tyś. W 1930 r. Rząd Partii Pracy starał się w sposób połowiczny i kompromisowy znaleźć wyjście z kryzysu gospodarczego. 16. która w czasie I wojny światowej poważnie się rozwinęła w związku z trudnościami w zakresie importu artykułów żywnościowych. w 1931 r. Henderson. rząd MacDonalda redukował wysokość zasiłków dla robotników.8% wszystkich robotników było bez pracy. dzień pracy w kopalniach na 7 i pół godziny. W przemyśle węglowym.1%. premier brytyjski z okresu Monachium. Ponieważ ogromna większość członków Partii Pracy potępiła posunięcie MacDonalda. Spośród liberałów wybitniejszą rolę odgrywał Herbert Samuel (ur. Poważny spadek cen arykułów rolnych w latach 1930—1932 aż o 34% doprowadził do gwałtownego skurczenia się produkcji rolnej. ton. już 23.2%. tylko 133 tyś. 25. 1870 r. zwiększał niektóre podatki. został on wraz z popierającymi go ministrami laburzystowskimi Snowdenem i Thomasem usunięty z szeregów Labour Party i utworzył nową partię. Ponieważ przeciwko dalszym redukcjom zasiłków bezrobotnych opowiedzieli się nie tylko robotnicy. czy Samuel Hoare (1880—1959). Szukając wyjaścia z trudności ekonomicznych narodowy rząd MacDonalda przeprowadził wiele ogromnie niepopularnych reform. ustalając w 1930 r. z całym rządem do dymisji. Szukając wyjścia z trudnej sytuacji i dróg do poprawienia trudności budżetowych.) i lord Reading (1860—1935). Narodową Partię Pracy. jak i robotników. Konserwatyści zdobyli wówczas 472 mandaty. obietnicy przywrócenia odebranego im w 1926 r. obniżył żołd marynarzy. oddającego w ręce konserwatystów najważniejsze wpływy. obniżał płace urzędników państwowych. a . późniejszy minister spraw zagranicznych. powstał kryzys gabinetowy i MacDonald podał się pod koniec sierpnia 1931 r. minister spraw zagranicznych w nowym rządzie MacDonalda. Na czele Labour Party stanął A. zwłaszcza wspomniany już S. W 1932 r. a w 1933 r. liberałowie 72. które zaspokajałoby zarówno interesy burżuazji. ton.r. aż 41% górników pozostawało bez pracy. ale nawet niektórzy członkowie rządu. a w 1932 r. Zredukował zasiłki bezrobotnych o 10%. zabiegał o pożyczki w Stanach Zjednoczonych i Francji. spraw wewnętrznych i pierwszy lord Admiralicji. Wszystko to doprowadziło ostatecznie do klęski Partii Pracy w wyborach pod koniec 1931 r. jednak wobec protestów angielskiej floty atlantyckiej musiał wycofać się z tego ostatniego. tzw. 7-godzinnego dnia pracy. Nie dotrzymał przy tym danej górnikom w okresie kampanii wyborczej w 1929 r. a dalej Neville Chamberlain (1869— 1940). szukając takiego rozwiązania. zmniejszając w tym czasie ogólny tonaż angielskiej marynarki handlowej o około 2 min ton. Baldwin. hutniczym i stoczniowym procent bezrobotnych robotników był jeszcze wyższy. nie znane dotąd w takich rozmiarach. Już następnego dnia utworzył on narodowy rząd koalicyjny z udziałem również konserwatystów i liberałów. W rządzie tym poważną rolę zaczęli odgrywać konserwatyści. W 1934 r. które ustalały kurs swoich walut w zależności od funta angielskiego. a następnie S.Narodowa Partia Pracy 13. Blok szterlingowy umożliwił walucie angielskiej obsługiwanie około 50% światowego obrotu towarowego. a z drugiej strony wobec nasilania się ruchu robotniczego rząd zastosował wiele posunięć represyjnych i policyjnych. poprawie uległa sytuacja ekonomiczna kraju. W 1931 r. Dominia zaś ze swej strony zobowiązały się do redukcji stawek celnych od towarów angielskich. niegdyś konserwatysty. w związku z działalnością angielskich faszystów. w budownictwie mieszkaniowym i zakładach zbrojeniowych w związku z rosnącym napięciem w sytuacji międzynarodowej okresu poprzedzającego wybuch wojny w 1939 r. dzięki czemu towary brytyjskie zyskały większą zdolność konkurencyjną na światowych rynkach. Innym krokiem rządu MacDonalda. W 1934 r. i od tego czasu gopspodarka angielska zaczęła przezwyciężać trudności. nie odgrywał już żadnej roli i znalazł się w całkowitej izolacji społecznej.. wzrastając stopniowo w latach poprzedzających wybuch II wojny światowej. później zaś laburzysty. Polityka wewnętrzna kolejnych narodowych rządów koalicyjnych MacDonalda. co było również podyktowane trudnościami w polityce zagranicznej od czasu dojścia w Niemczech do władzy Hitlera. Premierem koalicyjnego rządu został mimo wszystko MacDonald. Baldwina w latach 1935—1937 oraz N. jak przemysł samochodowy. powstał w Anglii Brytyjski Związek Faszystów pod kierownictwem Oswalda Mosleya (ur. produkcja przemysłowa Anglii osiągnęła już poziom sprzed kryzysu. taryf preferencyjnych Anglia zobowiązywała się nie pobierać cła od towarów ze swoich dominiów. Jednocześnie przez wprowadzenie w 1932 r. powstał blok szterlingowy kilku krajów. ministrem spraw zagranicznych John Simon (1873— 1954). in. Wzrost produkcji zaznaczył się przede wszystkim w nowych gałęziach przemysłu. było wprowadzenie protekcjonizmu i zerwanie z długo bronioną na wyspie zasadą Wolności handlu. W wyniku obniżenia wartości funta szterhnga znalazła się Anglia w handlu zagranicznym w korzystniejszej sytuacji od wielu innych państw. Już w 1932 r. a po 1937 r. Ruch faszystowski nie zdobył sobie nigdy w Anglii większej popularności. wydana . ministrem skarbu zaś konserwatysta Arthur Neville Chamberlain. liberalny parlamentarzysta. M. Już w 1931 r. chemiczny. W nowej sytuacji gospodarczej na świecie protekcjonizm skuteczniej bronił angielskiego rynku przed obcą konkurencją. które jak i USA miały stałą walutę. Anglia zerwała ze standardem złota. członka arystokracji angielskiej. elektromechaniczny i in.). Chamberlaina w okresie lat 1937—1940. 1896 r. Kryzys gospodarczy trwał w Wielkiej Brytanii w zasadzie do połowy 1932 r. ułatwiającym wyjście Anglii z kryzysu ekonomicznego. lotniczy. odznaczała się tendencjami do silniejszej ingerencji w gospodarcze i społeczne sprawy. Wzrost hitleryzmu w Niemczech wywołał aktywną reakcję wśród społeczeństwa angielskiego. inicjatywę udzielenia poparcia niemieckiej i austriackiej klasie robotniczej w walce z faszyzmem. przeciwnik ugodowej polityki wobec Niemiec hitlerowskich. kierująca . a ministrem do spraw Ligi Narodów. Francji i Stanów Zjednoczonych w okresie następującym bezpośrednio po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy ponosi dużą odpowiedzialność za wydarzenia związane z genezą II wojny światowej. w którym mimo niechętnego do niego stosunku Partii Konserwatywnej wzięto udział ponad 11 min osób. skierowana przeciwko propagandzie antywojennej. Partia Pracy 154. gdy niebezpieczeństwo wojny stawało się coraz bliższe. a Narodowa Partia Pracy 8.Anthony Eden została Ustawa o buncie. U podstaw tej polityki leżała nie tylko aprobata dla antywschodnieJ orientacji Hitlera. rząd i premierem został S. w istocie więc drugim ministrem spraw zagranicznych. Nominacja Edena była ustępstwem wobec opinii publicznej. w kolejnych wyborach parlamentarnych konserwatyści zdobyli 387 mandatów.). Policja otrzymała szerokie uprawnienia w prowadzeniu rewizji i konfiskowania literatury antywojennej i rewolucyjnej. ale również angielsko-amerykańska rywalizacja. W 1935 r. liberałowie 33. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii. 1897 r.. Reorganizacji uległ w czerwcu 1935 r. Baldwin. społeczeństwo angielskie zorganizowało plebiscyt pokoju. Większość uczestników plebiscytu głosowała za rozbrojeniem i skutecznymi sankcjami przeciwko państwom prowadzącym agresywną politykę zagraniczną. polityk konserwatywny Anthony Eden (ur. W listopadzie 1935 r. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii podjęła jeszcze w 1933 r. domagającej się ostrzejszego kursu wobec faszyzmu. ministrem spraw zagranicznych Samuel Hoare. zwolennik bezpieczeństwa zbiorowego. Zachęcała je do tego bierność Anglii i innych krajów zachodnich. panujących i w kołach rządowych Anglii.. m. które doprowadzą do wybuchu II wojny światowej. że niewiele pozostawało na rozbudowę brytyjskich sił zbrojnych. ile celem moralnym. przystąpienie Anglii do wojny uzasadniano tam nie tyle potrzebą zniszczenia śmiertelnego niebezpieczeństwa. Francją.wysiłki i zainteresowania Anglii na inne. zafascynowane było wspomnianą propagandą na rzecz rozbrojenia. że Japonia mogła prowadzić wojnę przeciwko Chinom. Głosili oni. Tak więc w latach trzydziestych. Nie bez znaczenia był i fakt. będący pierwszym krokiem w dążeniu do porozumienia się z państwami faszystowskimi przy jednoczesnej izolacji ZSRR. Włochami i Niemcami tzw. ich pobłażliwość w łamaniu przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. podpisane zostało w Londynie angielsko-niemieckie porozumienie morskie. Podobny charakter miały źródła angielskiej i amerykańskiej pobłażliwości wobec ataku Japonii na Chiny w 1937 r. podpisany został między Anglią. że przestanie stanowić ona niebezpieczeństwo dla ich interesów w Azji. rozbudowę niemieckich sił zbrojnych. Ponadto Wielka Brytania i Stany Zjednoczone spodziewały się. angielscy mężowie stanu nawoływali do rozbrojenia. słabo zorientowane w coraz bardziej zagrażającym światu niebezpieczeństwie faszyzmu. gdy gwałtownie wzrastała potęga militarna Niemiec hitlerowskich. angielskie społeczeństwo. Korzystając z nastrojów pacyfistycznych i antyradzieckich. hitlerowskie Niemcy realizowały kolejno wszystkie swoje założenia. W 1935 r. Walka na rynkach światowych ze Stanami Zjednoczonymi do tego stopnia pochłaniała zasoby finansowe Wielkiej Brytanii.oś" faszystowską Niemiec i Włoch w przygotowaniach do wojny przeciwko głównym ich rywalom — Anglii i Francji. W dążeniach Anglii tężała likwidacja . m. w związku z zagarnięciem Nadrenii w 1936 r. zaaprobowany przez USA. Hasła antykomunistyczne stały się wygodnym szyldem dla tworzących . jak i podwodnej. głównie dzięki zakupom surowców strategicznych i uzbrojenia w krajach Wspólnoty Brytyjskiej i w USA. Jeszcze we wrześniu 1939 r. że tego rodzaju wojna na Dalekim Wschodzie do tego stopnia osłabi Japonię. odzyskanie i zdobycie nowych terytoriów. co było też pogwałceniem gwarantowanego przez AngJię porozumienia w Locarno. stanowił jednak swego rodzaju zachętę dla hitleryzmu w realizacji programu zmierzającego do uzyskania przez Niemcy hegemonii w świecie poprzez przekreślanie postanowień traktatu wersalskiego.. zarówno nawodnej. in. na którego podstawie Niemcy otrzymały prawo posiadania znacznej floty wojennej. sprowadzając konflikt do wojny ideologicznej z programem nazistowskim. we włoskiej agresji w Abisynii w 1935 r. grożącego agresją przeciwko ZSRR. ważniejsze wówczas dla niej zagadnienia. że jedynym środkiem mającym zapobiec wojnie i zniweczeniu naszej cywilizacji jest zbiorowe bezpieczeństwo. in. Już w 1933 r. jakie przedstawiała ekspansja Niemiec hitlerowskich. pakt czterech.. Aby zyskać na czasie i ukryć ten stan rzeczy.. Pakt ten nie doczekał się wprawdzie ratyfikacji ze względu na silną opozycję we Francji i ze strony sojuszników Francji w Europie. brytyjski mąż stanu i pisarz. domagających się zdecydowanej i bezkompromisowej postawy wobec ekspansji hitlerowskiej. Szczególną rolę w mobilizowaniu opinii publicznej przeciwko niebezpieczeństwu hitlerowskiemu odegrał Winston Churchill (1874—1965). W 1938 r. Dokładnie przewidział aneksję Austrii. W tymże roku Winston Churchill z podobnych powodów podał się do dymisji Alfred DuffCooper (1890—1954). minister wojny w latach 1935—1937. Napięcie stosunków między Anglią i Niemcami zwiększyło się jeszcze wówczas. kroki rewizjonistyczne wobec granic Polski podjęte — jak pisał — przez „na wpół szaleńczego i groźnego demagoga Hitlera". ustąpił na znak protestu przeciwko ugodowej polityce rządu Chamberlaina jego minister spraw zagranicznych Anthony Eden. czynny w angielskim życiu politycznym przez bardzo długi . a następnie pierwszy lord Admiralicji w okresie 1937—1938. kiedy hitlerowcy wysunęli żądanie zwrotu kolonii afrykańskich. polityk konserwatywny i pisarz (w latach 1940—1941 był ministrem informacji w wojennym gabinecie Churchilla).niemieckiej i japońskiej konkurencji oraz umocnienie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W przededniu II wojny światowej nie brak było w Anglii trzeźwych i ostrzegawczych głosów. Na kilka lat przed II wojną światową doskonale określił rozmiary nadchodzącego niebezpieczeństwa i energicznie przed nim ostrzegał. Człowiekiem o dużej przenikliwości był stały podsekretarz stanu w ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1930—1937 Robert Yansittart. rozpętanie wojny światowej od ataku na Polskę itp. które Niemcy utraciły w wyniku I wojny światowej. jako konserwatywny poseł do Izby Gmin.czas. zawierająca przede wszystkim klauzulę o nieagresji. w sprawie zbliżenia angielsko-amerykańskiego. że stosując taką taktykę będzie można zaspokoić ekspansywne roszczenia hitleryzmu na wschodzie w starciu Niemiec z ZSRR. Mimo różnych głosów ostrzegawczych politykę brytyjską wobec Niemiec w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej cechowało dążenie do nieinterwencji. że zmuszone będą zaakceptować narzucone im przez blok anglo-amerykański warunki. Jednocześnie Wielka Brytania. Zarówno dwie wcześniejsze rozmowy Chamberlaina z Hitlerem we wrześniu 1938 r. że w czasie wojny ZSRR. powrócił do Izby Gmin już jako konserwatysta. Eden podał się do dymisji.. appeasemenl. Francji. Kitka miesięcy wcześniej doszło do zasadniczej rozbieżności między nim a jego ministrem spraw zagranicznych Edenem. Niemiec i Włoch. odsunięcia ZSRR od udziału w rozstrzyganiu zagadnień polityki . Zawarty 30 września 1938 r. Bezpośrednio po zawarciu układu monachijskiego została podpisana w tym samym dniu brytyjsko-niemiecka deklaracja polityczna. układ monachijski upoważniał hitlerowskie Niemcy do aneksji znacznej części Czechosłowacji (Sudety). a następnie w latach 1911—1915 pierwszym lordem Admiralicji. jeden z czołowych przedstawicieli tradycyjnej brytyjskiej polityki. Stanowisko Anglii ułatwiło Hitlerowi kolejne zabory. potomek bogatej rodziny kupieckiej z Birmingham. odbyte w Berchtesgaden i Godesburgu. Po krótkiej karierze wojskowej i dziennikarskiej pod koniec XIX w. był ministrem handlu i spraw wewnętrznych przed I wojną światową. Arthur Neville Chamberlain (1869—1940). aneksję Austrii oraz agresję na Czechosłowację w 1938 r. Szczytowym przejawem brytyjskiej polityki ugodowej było spotkanie w Monachium pod koniec września 1938 r. który był przeciwny zarówno odrzuceniu przez Anglię tajnej propozycji prezydenta USA z początku 1938 r. Deklaracje uzupełniające przewidywały udzielenie przez Wielką Brytanię i Francję gwarancji nowych granic Czechosłowacji na zasadach zawartych w propozycjach tych państw w 1936 r. w Indiach i Afryce rozpoczął działalność polityczną w 1900 r. jak i uznaniu podoboju Abisynh przez Włochy. Liczono. Później związał się z liberałami i z ich ramienia wchodził do Izby Gmin w latach 1906—1922. „uspokojenia". W 1924 r.). szefów rządów Wielkiej Brytanii. jednym z organizatorów interwencji państw kapitalistycznych przeciwko rewolucyjnej Rosji. Anglię reprezentował w Monachium premier (od 1937 r. W lutym 1938 r. zwolennik ustępstw na rzecz Niemiec. zdecydowanie sprzeciwiający się ugodowej wobec Hitlera polityce premiera Chamberlaina. dążącej do zachowania jedności Imperium Brytyjskiego i utrzymania równowagi sił w Europie. Niemcy i Japonia wykrwawią się tak silnie. ministrem wojny i lotnictwa w latach 1918—1921. Stany Zjednoczone i Francja miały nadzieję. a jego tekę objął lord Halifax (1881— 1959). jak i zwłaszcza układ w Monachium stworzyły dla Niemiec dogodne warunki polityczne i strategiczne do całkowitego wchłonięcia Czechosłowacji. wydobyto w Anglii 236. Zgodnie ze swą polityką unikania sporów z ZSRR i licząc na skierowanie uderzenia niemieckiego na wschód. licząc na odroczenie wojny. podjęte w miesiącach poprzedzających wybuch wojny przez te oba państwa. Dysponowała jednak potężnym potencjałem przemysłowym i surowcowym oraz wielkimi możliwościami importu niezbędnych materiałów. Tajny protokół do tego układu stwierdzał. a w konsekwencji do rozpoczęcia w 1939 r. prowadzone były przy tym w sposób przewlekły i nie doprowadziły do efektywnych wyników na skutek odmiennych koncepcji politycznych oraz militarnych krajów zachodnich i ZSRR. Wielka Brytania udzieliła Polsce gwarancji politycznych. W 1939 r. wytopiono 8. co zwiększałoby tarcia między Niemcami a Związkiem Radzieckim. że obowiązuje on tylko w stosunku do Niemiec.europejskiej. Dopiero na początku 1939 r.6 min ton surówki i 13.4 mld . Zdając sobie dobrze sprawę z tego. Równocześnie do ostatniej chwili przed podjęciem przez Hitlera ataku na Polskę kontynuował rząd brytyjski pertraktacje z Niemcami. Pod koniec marca 1939 r. Zachwianą na skutek ustępstw monachijskich pozycję Anglii i Francji miały ratować próby rokowań z ZSRR w sprawie kroków obronnych. oznaczającej początek II wojny światowej. Układ monachijski i osoba premiera brytyjskiego Neville Chamberlaina stały się symbolem polityki kapitulacji wobec agresji. II wojny światowej. Rozpoczęte zostały one jednak już zbyt późno. co przy braku porozumienia między mocarstwami zachodnimi a ZSRR w sprawie sojuszu polityczno-wojskowego oceniono w Moskwie jako dowód. W połowie kwietnia rząd brytyjski wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej. lecz nie udzielając Polsce żadnej pomocy. że Polska nie ma dużych szans w walce z przeważającą potęgą militarną Niemiec. realizując swe gwarancje dla Polski. Wszystkie te posunięcia przyszły jednak już zbyt późno i nie mogły zapobiec agresji Hitlera na Polskę w dniu l września 1939 r. Wielka Brytania wypowiedziała 3 września wojnę Niemcom. W dwa dni po podpisaniu tego paktu zawarto w Londynie układ sojuszniczy brytyjsko-polski. Wielka Brytania przystępowała do wojny słabo stosunkowo przygotowana pod względem militarnym. z Niemcami pakt o nieagresji. Wielka Brytania starała się unikać sporów z ZSRR i robić wszystko. Po napaści Hitlera na Polskę w dniu l września 1939 r. na zachodnich granicach Związku Radzieckiego na linii zbliżonej do linii Curzona. Anglia podjęła na większą skalę zbrojenia i poważnie zwiększyła wydatki na ten cel. Niemcy hitlerowskie złamały podpisany pół roku wcześniej w Monachium układ i okupowały Pragę oraz pozostałe terytoria Czechosłowacji.7 min ton węgla kamiennego. UDZIAŁ ANGLII W II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1939—1945) W marcu 1939 r.8 min ton stali oraz wytworzono 26.. W rezultacie takiej oceny rząd radziecki podpisał 23 sierpnia 1939 r. że państwa te dążą do skierowania agresji hitlerowskiej na wschód. Anglia uznała de facto zmiany dokonane pod koniec września 1939 r. wełnę. z czego Wielka Brytania dysponowała siłami liczącymi 480 tyś. a od 10 maja 1940 r. a od 1940 r. Wśród nich coraz wybitniejszą rolę odgrywał Winston Churchill. ludzi (trzykrotnie mniej niż Niemiec). Na samym początku wojny utworzono gabinet wojenny. premier rządu i główny organizator angielskiej polityki i walki zbrojnej w II wojnie światowej.. konieczność utrzymania w swym ręku komunikacji morskiej. l brygady pancernej i 3 brygad kawalerii. Ogólna liczebność wszystkich zbrojnych sił lądowych Wspólnoty Brytyjskiej wynosiła 832 tyś. nawozy i inne artykuły w skali 75—100% całego swego zużycia. Formowanie armii lądowej było stawiane w Anglii na drugim planie. surowców chemicznych i tekstylnych. które łącznie zamieszkiwało wówczas około 550 min ludności (w metropolii mieszkało w tym czasie tylko 47. bawełnę. w latach 1939—1940 pierwszy lord Admiralicji. wynosił 17. których poważną część sprowadzała z zagranicy. kontaktu z dominiami i koloniami oraz żywotnymi rynkami zaopatrzenia Wielka Brytania przywiązywała w swych planach militarnych i zbrojeniowych szczególną wagę do rozwoju marynarki i lotnictwa. Wyszkolonych rezerw było w całym imperium nie więcej niż 400 tyś.. a całe jej zapotrzebowanie na paliwo płynne i smary pokrywał przywóz z krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz ze Stanów Zjednoczonych. Armia regularna liczyła zaledwie 5 dywizji piechoty.5% całego budżetu Anglii. wzrósłjuż do 37. W przededniu wojny armia lądowa Anglii dzieliła się na armię regularną i wojska terytorialne.. itd. w latach 1939— 1940 minister dominiów. ludzi (Indie Wschodnie 234 tyś. Australia 32 tyś. co się tłumaczy wprowadzeniem powszechnego obowiązku służby wojskowej w Anglii dopiero w marcu 1939 r. l dywizję pancerną i 3 brygady obrony przeciwlotniczej. Kanada 52 tyś. cukier.7%. minister spraw zagranicznych. Na wysokim poziomie znajdował się angielski przemysł budowy maszyn (w 1940 r. Potencjał gospodarczy Wielkiej Brytanii opierał się na ogromnych zasobach jej dominiów i kolonii.). pszenicę. Ze względu na wyspiarskie położenie. do 1945 r. Przed wojną Anglia importowała naftę.. drewno. Anglia nie posiadała ropy naftowej. co oznaczało niższe wskaźniki niż w Niemczech. z czego duża część znajdowała się na terytoriach zamorskich. w którego skład weszło 9 ministrów. W skład marynarki wojennej Anglii i jej dominiów wchodziło z początku . handlowej i lotnictwa. który w 1935/36 r. Wojska terytorialne składały się z 12 dywizji piechoty (w tym 3 dywizje zmotoryzowane i 5 dywizji obrony przeciwlotniczej). Sprowadzała około 50% potrzebnego jej mięsa. rudy wszystkich metali (oprócz żelaza).5 min ludzi). Obok niego wybijał się w gabinecie wojennym Anthony Eden. nie mówiąc już o Stanach Zjednoczonych. obrabiarek) i opierając się na rozwiniętym przemyśle nabrała stopniowo dużego rozmachu brytyjska produkcja wojenna. Na początku II wojny światowej Wielka Brytania dysponowała znacznymi zapasami surowców strategicznych i żywności. Budżet wojskowy.kWh energii elektrycznej. w 1938/39 r. zwłaszcza w zakresie budowy floty wojennej. Anglia posiadała 700 tyś. U podstaw angielskich planów strategicznych leżało podkreślenie wyspiarskiego położenia kraju. Słabą stroną marynarki brytyjskiej było to. a później radarowych. . które ma interesy we wszystkich częściach kuli ziemskiej. 58 okrętów podwodnych i in.) Data IX 1939 III 1940 IX 1940 III 1941 IX 1941 III 1942 IX 1942 III 1943 IX 1943 III 1944 IX 1944 Ogółem 1270 1842 2615 3090 3483 3690 3918 4186 4371 4448 4509 Wojska lądowe 897 1361 1888 2166 2292 2397 2494 2628 2679 2680 2741 Marynarka 180 241 307 365 • 424 477 529 610 710 768 776 Lotnictwo 193 240 420 559 767 816 895 948 982 1000 992 .wojny: 12 okrętów liniowych. że przed wojną wysoki poziom osiągnęła w Anglii organizacja obrony przeciwlotniczej. Samoloty angielskie ustępowały wprawdzie niemieckim pod względem szybkości. poza jej granicami znajdowało się 435 samolotów. opartej na sieci punktów radiolokacyjnych. 64 krążowniki. 3 liniowe krążowniki.Morze jest główną drogą — mówił angielski regulamin wojskowy — łączącą szeroko rozrzucone części Imperium Brytyjskiego. konieczności utrzymania komunikacji morskiej i morskich baz wojennych. Pozwalało to na wykrywanie zbliżających się samolotów przeciwnika na odległość 100—200 km przy wysokości lotu do 3 km. ukazującej wzrost brytyjskich sił zbrojnych wiatach 1939—1945. W sumie ustępowała wyraźnie liczebnie w powietrzu trzykrotnie większej sile lotnictwa niemieckiego. Na wszystkich frontach II wojny światowej poniosły angielskie siły zbrojne Stan liczebny brytyjskich sil zbrojnych w latach 1939—1945 (w tyś. Dodać jednak należy. 184 niszczyciele. zwrotnością i czasem trwania lotu.. że nie posiadała dostatecznej liczby jednostek lekkich do działań na wodach przybrzeżnych. W czasie trwania II wojny światowej Wielka Brytania dokonała wielkiego wysiłku w dziedzinie mobilizacji swego potencjału wojennego. przewyższający w niektórych dziedzinach sprzęt niemiecki. Na dość wysokim poziomie technicznym znajdował się również angielski sprzęt bojowy. dlatego też kontrola nad drogami morskimi w czasie wojny jest jego pierwszą troską". a ponadto lotnictwo morskie miało 232 samoloty. przewyższały je za to uzbrojeniem. 2 hydrolotniskowce. a ponadto okręty Jej były słabo wyposażone w artylerię przeciwlotniczą. co najlepiej Widać na zamieszczonej niżej tabeli. Na początku wojny Anglia posiadała 1476 samolotów. 7 lotniskowców. co znacznie przewyższało siły Niemiec na morzu.. Marynarka wojenna Wielkiej Brytanii straciła w czasie działań wojennych 132 niszczyciele. że sprzymierzeńcy ewakuowali na początku czerwca rejon Narwiku. Brytyjski korpus ekspedycyjny musiał zostawić pod Dunkierką cały swój sprzęt wojskowy. Udział floty brytyjskiej i niewielkich posiłków był zbyt mały. Danię. Danię oraz Norwegię i nie napotykając poważniejszego oporu zajęły te kraje.. a 17 czerwca 1940 r. zabitych. 8 lotniskowców i sporo okrętów innych typów. Los ten podzielił również brytyjski korpus ekspedycyjny. 28 krążowników. statków o ogólnej wyporności przeszło 12 min ton. w rannych. nie miała silniejszego lotnictwa. W dziesięć dni później niemieckie wojska wkroczyły już do Paryża. a dowództwo norweskie podpisało kapitulację. w zaginionych oraz 277 tyś. Belgię i Francję. Anglia nie przedsięwzięła poważniejszych kroków w celu rozbudowania swoich sił zbrojnych. Anglików i 112 tyś. polskich i francuskich w maju 1940 r. 41 tyś. przerzucając tylko kilka dywizji do Francji i podejmując mało na razie skuteczne naloty na obiekty wojskowe i przemysłowe Niemiec. Osamotniona Anglia znalazła się w kleszczach sił niemieckich okupujących Norwegię. Holandię. stosunkowo łatwo rozbitych przez siły niemieckie. W okresie od września 1939 r. angielska żegluga zaś przeszło 4 tyś. ludzi w zabitych. żołnierzy. by poważniej wpłynąć na obronę Norwegii przed atakiem niemieckim. Po upadku Francji sytuacja Wielkiej Brytanii wydawała się niezwykle poważna. Podjęta przez Niemcy 10 maja 1940 r. co stanowiło mniej więcej 1/4 część strat poniesionych przez Niemcy w walkach powietrznych. Kosztem dużych strat marynarki angielskiej i francuskiej zdołano w ten sposób uratować 337 tyś. który z poważnymi stratami z trudem zdołał ujść okrążenia i wycofał się przez Dunkierkę do Anglii 4 czerwca 1940 r. ofensywa na Belgię. ujawniła w pełni słabe przygotowanie państw zachodnich. Ogółem straciły 264 tyś. Jedynie w okolicach Narwiku w północnej Norwegii natknęli się Niemcy na bardziej zdecydowany opór jednostek brytyjskich. w tym 225 tyś. jednostek floty handlowej. napadły Niemcy 9 kwietnia 1940 r. pozbawiło angielską i fancuską flotę dogodnych baz na północy i stworzyło bezpośrednie zagrożenie dla angielskich szlaków komunikacyjnych na Atlantyku.VI 1945 4653 2920 783 950 stosunkowo niewysokie straty w porównaniu z innymi krajami.. jednak rozwój sytuacji na froncie zachodnim sprawił. W tej sytuacji. zwłaszcza . 15 krążowników pomocniczych. 32 trałowce eskadrowe. Zajęcie przez Niemców Norwegii wpłynęło niekorzystnie na strategiczne plany Wielkiej Brytanii. Holandię. nastąpiła kapitulacja Francji. a jej niewielka armia posiadała niedostateczne uzbrojenie. Francuzów. 22 korwety. zwanym nie bez racji „dziwną wojną" (phoney war). samolotów. 74 łodzie podwodne. W tym samym czasie wśród ludności cywilnej na skutek nalotów lotniczych było około 90 tyś. a następnie na Francję.5 tyś. 2. marynarzy. Lotnictwo straciło około 15 tyś. Luksemburg. w tym ok. flota handlowa zaś utraciła około 30 tyś. do maja 1940 r. bez wypowiedzenia wojny. dwa razy słabsze liczebnie od niemieckiego w bitwie o Anglię (Battle of Britain). Angielskie myśliwce typu spitfire oraz hurricane były bardziej zwrotne od niemieckich myśliwców typu messerschmitt i potrafiły skutecznie wiązać walką niemieckie myśliwce osłony i niszczyć nieprzyjacielskie bombowce niezdolne do samoobrony. Hitler wydał rozkaz rozpoczęcia zakrojonych na wielką skalę przygotowań do inwazji na Anglię. cośmy znali i kochali. W tej trudniej sytuacji do głosu doszła dyscyplina społeczna. cała Europa może być wolna .. 16 lipcal940 r.. Wydawało się.po klęsce korpusu ekspedycyjnego i utraceniu przez niego sprzętu bojowego pod Dunkierką. która zapewni Niemcom absolutne panowanie w powietrzu. Cel operacji . skupionego wokół aktywnego rządu Winstona Churchilla. napełniały otuchą i wolą walki: „Hitler wie — oświadczył wówczas Churchill — że jeśli nas nie złamie. którego słowa wypowiedziane 18 czerwca 1940 r. Sprawne działanie sieci radiolokacyjnej było warunkiem szybkiej akcji myśliwców angielskich i odegrało w bitwie o Anglię szczególnie ważną rolę. nie przejawia żadnych chęci porozumienia. w Izbie Gmin. Przekonawszy się. zdolności organizacyjne oraz morale społeczeństwa angielskiego. następnie zaś wykonać natarcie na północ i odciąć Londyn. 700 myśliwcami. Według tego planu po uzyskaniu zwycięstwa w powietrzu i sforsowaniu przez zaskoczenie kanału La Manche Niemcy mieli wysadzić na wybrzeżu pomiędzy Dover a Portsmouth dwie armie liczące około 25 dywizji. Niemcy 1200 bombowcami i 930 myśliwcami). który mówił: „Ponieważ Wielka Brytania. Hitler podpisał rozkaz. pogrąży się w otchłani nowych ciemnych wieków". pozwalającą na wykrywanie sił powietrznych nieprzyjaciela na znaczną odległość (Anglicy dysponowali 250 bombowcami i ok. że inwazja na Anglię przez potężne i zwycięskie siły zbrojne Niemiec stała się nieunikniona i jedynie wąska przegroda kanału La Manche oraz brytyjska marynarka wojenna mogą stworzyć ostatnią jeszcze zaporę dla Hitlera na Zachodzie. dysponując przede wszystkim dobrymi samolotami myśliwskimi i szeroko rozbudowaną siecią radiolokacyjną. lecz jeśli doznamy niepowodzenia.. to przegra wojnę. pomimo swego beznadziejnego położenia wojskowego. w dzień po kapitulacji Francji i całkowitej klęsce sojuszników zachodnich. że przerzucenie wojsk niemieckich drogą morską poprzedzi wielka bitwa lotnicza. Jeśli stawimy mu czoła. Mobilizująco na opinię społeczną działały świetne pod względem oratorskim przemówienia premiera. przygotowało się do odparcia ataków powietrznych. wykorzystując swą przewagę liczebną. Lotnictwo niemieckie. Lotnictwo angielskie. . zlikwidować metropolię angielską jako bazę dla prowadzenia wojny przeciwko Niemcom i — jeśli zajdzie potrzeba — okupować ją w całości". że nadzieje na zawarcie pokoju z Wielką Brytanią po upadku Francji całkowicie zawiodły. postanowiłem przygotować i w razie konieczności przeprowadzić przeciwko niej operację desantową.. wtedy cały świat łącznie ze Stanami Zjednoczonymi i wszystkim. Ponadto Londyn był osłaniany również za pomocą zapory balonów na uwięzi. Plan znany pod kryptonimem Lew Morski (Seelówe) przewidywał. bombardując angielskie lotniska. transport morski i dzielnice mieszkalne miast. tracąc w tym czasie 1733 samoloty. do angielskich kolonii i posiadłości w Afryce Północnej i Wschodniej. że naród angielski był jeszcze bardziej zdecydowany stawić opór napastnikowi i prowadzić wojnę aż do jego całkowitego rozgromienia (do wiosny 1941 r. Po trzech miesiącach (sierpień—październik 1940 r. gdy straty Anglii wyniosły tylko 733 samoloty i 375 pilotów (istnieją w różnych opracowaniach znaczne rozbieżności w liczbowej ocenie sił powietrznych i strat samolotów obu stron). Niemcy przegrały bitwę o Anglię. Zniszczenia miast i obiektów wojskowych w Anglii oraz poważne straty ludności cywilnej w wyniku bombardowania niemieckiego wywołały tylko ten skutek. W tej niezwykle trudnej i ważnej dla Anglii kampanii powietrznej brytyjskie lotnictwo myśliwskie wykazało ogromne poświęcenie i ofiarność. jednak zakończyła się ona również całkowitym fiaskiem. a straty w zabitych i rannych sięgały 100 tyś. a ponadto zaangażowali znaczne siły w Afryce i na Środkowym Wschodzie pod dowództwem gen. w których brało nieraz jednorazowo udział 500 samolotów niemieckich. Wobec ogromnych strat lotnictwa niemieckiego Hitler był zmuszony przerwać dalszą ofensywę powietrzną przeciwko Wielkiej Brytanii.) intensywnych operacji powietrznych przeciwko Anglii. jeszcze jeden wysiłek w celu porozumienia się z Wielką Brytanią. Anglicy skutecznie kontrolowali sytuację w tej części świata. jak i w nocy. Niemcy podjęły w maju 1941 r. ponad 20% wszystkich domów w Anglii było zburzonych lub uszkodzonych na skutek niemieckiego bombardowania. zbiorniki ropy naftowej. wojska włoskie ze wschodniej części Cyrenajki rozpoczęły ofensywę z zamiarem wtargnięcia do Egiptu i zdobycia głównej bazy floty angielskiej w tym rejonie — Aleksandrii oraz Kanału Sueskiego. Zwycięskie odparcie niemieckiej ofensywy powietrznej pozwoliło Wielkiej Brytanii na poważne zaangażowanie się w walkach w rejonie Morza Śródziemnego i w Afryce. lotniska i bazy okrętów podwodnych. zwłaszcza od momentu przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. ponad tysiąc nalotów na obiekty przemysłowe. przez które prowadziła najkrótsza droga na Bliski Wschód i do Indii. Z tą misją przybył do Anglii zastępca Hitlera Rudolf Hess. Archibalda Wavella. ponosząc w ten sposób pierwszą klęskę w II wojnie Światowej. porty. Już w czasie bitwy o Anglię brytyjskie bombowce rozpoczęły naloty na Niemcy. Kanałem Sue-skim i przekształconą na bazę lotniczo-morską wyspą Maltą. dokonując pod koniec 1940 r. Gdy próba wyeliminowania Anglii z wojny za pomocą uderzenia z powietrza i groźby najazdu nie dała żadnych rezultatów. Władając Gibraltarem.atakowało zarówno w dzień. portowe. ludzi). fabryki. Zniszczyły one 203 samoloty niemieckie. a wśród jego formacji szczególną brawurą i bohaterstwem odznaczyły się polskie dywizjony walczące w ramach angielskich sił powietrznych (były to dywizjony 302 i 303). W grudniu jednostki brytyjskie przystąpiły do przeciwnatarcia i odniosły w rejonie Sidl . We wrześniu 1940 r. Dla Anglii szczególnie ważne znaczenie miała sytuacja polityczna i strategiczna w rejonie Morza Śródziemnego. Również i Włosi wzmocnili swe siły. główny wysiłek zbrojny Wielkiej Brytanii był skupiony w Afryce Północnej oraz na działaniach morskich na Morzu Śródziemnym. Anglicy zachowali przewagę zarówno w zachodniej. w Londynie podpisano na 20 lat angielsko-radziecki traktat o wzajemnej pomocy w wojnie prowadzonej przeciwko Niemcom oraz o powojennej współpracy obu państw nad utrwaleniem pokoju. gdzie mimo znacznych strat. opanowali cały obszar Afryki Wschodniej. uderzając na Erytreę. brygadę polską i batalion czechosłowacki.. zajmując też Kretę. do działań zaczepnych. a na obszarze Oceanu Spokojnego zaczęta się wojna pomiędzy Japonią i Stanami Zjednoczonymi. opanowały całą Grecję. że Hitler skierował tam zgrupowanie wojsk niemieckich. szczególnie podczas nieudanej obrony Krety. przez co Anglia została pozbawiona tam baz lotniczych. W ciągu dwóch miesięcy słabe stosunkowo siły brytyjskie przeszły 900 kro. zdobyły około 400 czołgów i 1290 dział. Początkowo wojska włoskie wskutek nieprzygotowania Anglików zajęły Somali Brytyjskie. W tych warunkach wojska gen. 12 lipca 1941 r. Somali i Abisynię. prowadzili Anglicy walki z Włochami w Afryce Wschodniej. Ekspedycyjny korpus angielski w sile 58 tyś.Barrani walne zwycięstwo nad Włochami. 26 maja 1942 r. w lutym weszli do Benghazi. zlikwidowali opór Włochów w Erytrei i Somali. w trzy tygodnie po napaści Niemiec na ZSRR. 43 zaginionych. Następnie po opanowaniu przełęczy Halfaya otworzyli sobie Anglicy drogę do Cyrenajki. pod dowództwem gen. Po wzmocnieniu swych wojsk Brytyjczycy przeszli od początku 1941 r. tracąc zaś przy tym zaledwie kilkuset ludzi. W ciągu sierpnia 1941 r. broniony przez 2 angielskie dywizje. jak i wschodniej części Morza Śródziemnego. Niepowodzenia włoskie w Afryce Północnej spowodowały. ponosząc znikome straty: 475 zabitych. nazwane wkrótce Korpusem Afrykańskim. angielskiej . wzięły do niewoli 130 tyś. które na początku czerwca 1941 r. Równocześnie od połowy 1940 r. Pokonując słaby opór Włochów zajęli Addis Abebę. 1225 rannych. ludzi brał też udział w obronie Grecji przed agresją sił włoskich i niemieckich. oczyściły Egipt zachodni.. jeńców. zawarty został w Moskwie wstępny układ angielsko-radziecki o prowadzeniu wspólnych działań przciwko Niemcom. W styczniu 1941 r. Anglicy stracili Cyrenajkę. opanowały całą Cyrenajkę. biorąc do niewoli około 40 tyś. część Kenii i Sudanu. zdobyli Tobruk. zdołali utrzymać tylko ważny punkt oporu Tobruk. a więc od czasu gdy Niemcy rozpoczęły wojnę przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Klęska Włochów w tej części Afryki umożliwiła dowództwu angielskiemu przerzucenie części sił wojskowych do Afryki Północnej. W ciągu dwóch tygodni kwietnia 1941 r. zajęli Adżedabię i El Agheila. Rommla dosyć łatwo zajęły Adżedabię i zmusiły Brytyjczyków do odwrotu ku Egiptowi. gdy równocześnie Anglicy skierowali najlepsze Jednostki do Grecji. rozbiły 10 dywizji włoskich. Od 1941 r. Rommla. żołnierzy nieprzyjacielskich. atakujących szlaki zaopatrzenia i komunikacji morskiej. Głębokość przesunięć wojsk stron walczących przy przeprowadzaniu operacji sięgała 500—900 km. Zostały one wyparte z Egiptu. Ritchie do odwrotu. Churchill uznał zwycięstwo pod El Alamein za przełomowy moment w operacjach angielskich II wojny światowej. Rommla w rejonie El Alamein zostały odparte przez Anglików w lipcu 1942 r. a na razie stanął przed Wielką Brytanią trudny problem utrzymania przewagi na morzach. zatopiły one znaczną liczbę statków alianckich. osłabiając zaopatrzenie i przygotowania wojenne Anglii. dowódzcą zaś 8 armii gen. sytuacja zmieniła się na korzyść brytyjską pod El Alamein. l tyś. zwłaszcza w Libii. niemiecki Korpus Afrykański przeszedł do natarcia. wyrażając się. Szczególnie zacięte walki toczyły wojska angielskie w Afryce Północnej. zagrożonej przez działalność niemieckich łodzi podwodnych. Rommla. Montgomery'ego po przełamaniu obrony nieprzyjaciela w okresie 23 października — 4 listopada 1942 r. który pod koniec 1941 r. ponieśli jednak duże straty (około 60 tyś. mało skuteczną ofensywę. Alana Cunninghama rozpoczęła 18 listopada 1941 r.flocie i lotnictwu udało się zatopić na Morzu Śródziemnym 33% ładunków wysłanych dla wojsk włosko-niemieckich w Afryce Północnej. Zanim coraz skuteczniej stosowany przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone system konwojów i osłony lotniczej zmniejszył rozmiary akcji niemieckich łodzi podwodnych. dział i 500 czołgów. W czerwcu padł Tobruk i Anglicy zmuszeni zostali. do wycofania się do rejonu El Alamein. zmuszając wojska gen. mianowaniu dowódcą wszystkich sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie gen. zależnej w 50% od dowozu surowców . a po zreorganizowaniu przez Churchilla dowództwa. już pod nowym dowództwem gen. Kolejne ataki gen. Bernarda Montgomery'ego. zwłaszcza na Atlantyku. Angielska 8 armia pod dowództwem gen. Cechą charakterystyczną tych operacji był ich wielki rozmach w głąb i nieznaczny wszerz przy stosunkowo niewielkiej ilości zaangażowanych sił i środków. po El Alamein zwyciężyliśmy". ostatniej pozycji osłaniającej Aleksandrię. a nawet skomplikowało problem dowozu i komunikacji dla Anglii w tym rejonie. ludzi. Harolda Alexandra.. Niełatwo jednak i nieprędko przyszły ostateczne zwycięstwa. po nim dowództwo objął gen. Brytyjska 8 armia pod dowództwem gen. w maju podjął ofensywę. a ponadto Anglicy zajęli Cyrenajkę i Tripotitanię. w październiku 63%. gdy straty brytyjskie wyniosły około 14 tyś. Na początku 1942 r. C. a w listopadzie nawet 70%. Rommla do odwrotu i Cyrenajka znalazła się przejściowo w rękach brytyjskich. ruszyła do kontrofensywy zakończonej całkowitą klęską wojsk „osi" w Afryce Północnej. z niemieckim korpusem gen. Auchiniecka. zmusił gen. że „do El Alamein przeżyliśmy. ludzi) i wycofali się na pozycje wyjściowe. Neil Ritchie. zajął Benghazi. Zastosowanie od tego czasu przez Niemców kutrów torpedowych i okrętów podwodnych w połączeniu z większą aktywnością Luftwaffe pod dowództwem Kesseiringa zmieniło jednak sytuację na niekorzyść Anglików. strategicznych i żywności. Wszystkie te okoliczności doprowadziły od połowy 1941 r. Dopiero latem 1943 r. Dopiero od połowy 1941 r. W tej sytuacji Niemcy musieli zrezygnować z ataków „sforami" łodzi podwodnych i powrócić do działań pojedynczymi okrętami. Przystąpienie Japonii do wojny pod koniec listopada 1941 r. nastąpiło po okresie dużych strat i klęsk militarnych zahamowanie rozmachu uderzenia japońskiego. Zagrożona była nawet Australia i dopiero w kwietniu 1942 r. które stanowiły najbardziej skuteczny środek walki z niemieckimi łodziami podwodnymi (Anglia zwracała głównie uwagę na budowę wielkich okrętów wojennych). W 1942 r. Alexander wycofał się w trudnych warunkach ku granicy Indii). pod koniec 1941 r. m. Inicjatywa przeszła w ręce Amerykanów oraz Anglików i rozpoczął się proces powolnego wypierania Japończyków na ogromnych opanowanych przez nich obszarach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. zwłaszcza od czasu zastosowania przez Niemców taktyki grupowych ataków łodzi podwodnych. Budowa nowych statków nie równoważyła poniesionych strat. poważnie zagroziło angielskim posiadłościom na Dalekim Wschodzie. wyniosły one 653 960 ton. poddała się potężna morska twierdza angielska Singapur. Jeśli w kwietniu 1941 r. W połowie lutego 1942 r. a ponadto dzięki udoskonaleniu taktyki zwalczania łodzi podwodnych. Szczególny nacisk położyli Anglicy na . to w lipcu obniżyły się do 120 975 ton. Birma (gen. straty angielskie i amerykańskie na Atlantyku stały się wyjątkowo wielkie w związku ze zwiększeniem się liczby konwojów wojskowych z Ameryki do Europy. Walkę z łodziami podwodnymi utrudniał Anglikom brak dostatecznej ilości lekkich jednostek floty wojennej. do stopniowego zmniejszenia angielskich strat w statkach angielskich i neutralnych. in. a sytuacja żywnościowa ludności dosyć ciężka. co nie miało już dawnej skuteczności i nie mogło zagrozić regularnym dostawom ludzi. natężenie bitwy na Atlantyku zaczęło stopniowo słabnąć wobec nowych metod osłony konwojów i wykrywania oraz zwalczania niemieckich łodzi podwodnych. W sumie od początku II wojny światowej do końca października 1942 r. W wyniku szybkich ataków japońskich zajęte zostały Malaje. już po przystąpieniu do wojny Stanów Zjednoczonych. Mimo zastosowania na statkach angielskich radarowych urządzeń hydrolokacyjnych i wykorzystania lotnictwa straty angielskie na Atlantyku rosły. żołnierzy brytyjskich dostało się wówczas do niewoli). a w listopadzie tego roku do 104 212 ton. utrudnione. w wyniku czego zaopatrzenie Wielkiej Brytanii w niezbędne materiały strategiczne stało się. opanowana przez oddziały japońskie od strony lądu (70 tyś. sprzętu i materiałów wojennych z Ameryki do Europy. na skutek przerzucenia przez dowództwo niemieckie większości sił lotniczych na Wschód w związku z rozpoczęciem wojny z ZSRR. alianci stracili w tonażu morskim 14 min ton. sytuacja na morzach zmieniła się poważnie na korzyść Wielkiej Brytanii.. z czego dwie trzecie zatopionych statków handlowych należało do brytyjskiej floty handlowej. po 7 dniach obrony skapitulowała angielska twierdza w Chinach i jeden z największych portów świata — Hongkong. który widział w niej drogę do opanowania Morza Śródziemnego. angielskie lotnictwo (Royal Air Force — w . Rommla pod El Alamein zbiegło się z angielsko-a mery kańs kim desantem w Afryce Północnej.odzyskanie Birmy i zdobycie Singapuru oraz Rangunu. gdy zwycięska 8 armia brytyjska ścigała wycofujące się na zachód wojska niemiecko-włoskie. ponosząc na Półwyspie Apenińskim dosyć znaczne straty. w 1943 r. był Winston Churchill. nastąpiła operacja desantowa wojsk angielskich i amerykańskich we Francuskiej Afryce Północnej. do Indii i na Daleki Wschód. do połowy lutego 1944 r. na konferencji angielsko-amerykańskiej w Casablance zostały w obecności Churchilla i Roosevelta podjęte decyzje w sprawie uderzenia na Sycylię i Włochy. Jedynie w ciągu trzech miesięcy od połowy listopada 1943 r. W dniu 8 listopada 1942 r. odraczającej na pewien czas stworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej. W walkach tych poważną rolę odegrały armie angielskie. w operacjach sojuszniczych w Tunezji współdziałał gen. z portów brytyjskich wypłynęła na kilku tysiącach statków i barek potężna armada. Zwycięstwo wojsk brytyjskich nad korpusem niemieckim gen. który w 1940 r. Od tego momentu wojna weszła w ostatnią swoją fazę. Jeszcze w czasie trwania desantu w Afryce Północnej. walczył pod Dunkierką. Jednostki brytyjskie wzięły poważny udział w całej kampanii włoskiej. Angielska 8 armia weszła w skład 15 Grupy Armii. W akcjach tych brało udział 750 tyś. która po długotrwałym przygotowaniu lotniczym i osłonie w sile 11 tyś. oznaczający rozpoczęcie od dawna wyczekiwanego drugiego frontu. Montgomery i przyczynił się do wyparcia wojsk „osi" z Afryki Północnej. osłabienia morale ludności i przygotowania do wyzwolenia Francji. przy dużym udziale bombowców brytyjskich. samolotów podjęła desant w Normandii. oddziały amerykańskie wkroczyły do Bizerty i w kilka dni później.. Na początku maja Brytyjczycy zdobyli Tunis. w styczniu 1943 r. żołnierzy brytyjskich pod dowództwem admirała Louisa Mountbattena. w nalotach na Niemcy. którędy biegł brytyjski szlak na Bliski Wschód. był zastępcą naczelnego wodza alianckich sił w Afryce Północnej i odegrał pierwszorzędną rolę w opanowaniu Tunezji. które specjalizowały się zwłaszcza w nalotach nocnych. a ponadto możliwość wywarcia wpływu na kształtowanie się losów Półwyspu Bałkańskiego. nastąpiła kapitulacja sił niemiecko-włoskich po wielu zadanych im klęskach. Intensywne bombardowania rozpoczęły się w lecie 1943 r. a zwłaszcza na Berlin. w latach 1942—1943 w Birmie i na Środkowym Wschodzie. złożonej z 13 dywizji angielsko-amerykańskich pod dowództwem angielskiego generała Alexandra. Na długo przed ostatecznym rozbiciem armii niemieckich powietrzne siły sojuszników rozpoczęły systematyczne bombardowanie Niemniec w celu skruszenia ich potencjału wojennego. zakończoną ostatecznym rozgromieniem Niemiec hitlerowskich przez siły aliantów od Zachodu oraz armii Związku Radzieckiego od Wschodu. w dniach 11—13 maja 1943 r. Gorącym zwolennikiem tej koncepcji. 6 czerwca 1944 r. Również pod wpływem literatury francuskiej rozwijała się twórczość angielsko-irlandzkiego pisarza George'a Moore'a (1852-1933). był Gissing jednym z naśladowców francuskiego naturalizmu. Był też Hardy autorem poezji i dramatów. in. Szeroki . Na tle życią.742 min funtów szterlingów. ukazującego deprawujące skutki nędzy w charakterze ludzkim. ofiar i wyrzeczeń. Kiplinga. pokonane Niemcy podpisały ostatecznie akt bezwarunkowej kapitulacji. SZTUKA I NAUKA ANGIELSKA W PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU Już pod koniec XIX w. Juda nieznany i in. Latorośl wielkiego rodu.). tracąc przy tym 500 samolotów. Anglia była zmuszona wyprzedać swe aktywa zagraniczne. Próby przezwyciężenia tradycyjnego realizmu społeczno-obyczajowego zrodziły m. Thomas Hardy (l840-1928). LITERATURA. zwolennika naturalizmu. możliwość powrotu do normalnego życia i rozwoju. W czasie II wojny światowej dług państwowy Wielkiej Brytanii osiągnął olbrzymią sumę 23. widoczny w prozie wspomnianego już R. 9 maja 1945 r. Z drugiej strony oznaczał zakończenie długiego okresu. George'a Gissinga (1857-1903). które zmieniały radykalnie na niekorzyść światową pozycję Wielkiej Brytanii w wyniku coraz większej polaryzacji dwóch największych potęg polityczno-militarnych i gospodarczych świata — Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. neoromantyczny kult egzotyki. Wpływ naturalistycznej prozy europejskiej objął twórczość m. której na drodze do spełnienia stanął zły los oraz bezduszność rygorystycznie pojętych norm obyczajowych (Burmistrz Castlebridge. zaznaczył się w literaturze angielskiej odwrót od mieszczańskich ideałów epoki wiktoriańskiej i wystąpiły nowe zainteresowania tematyczne i formalne. czyli o 25%. podobnie jak i dla tylu innych krajów. których eksport wzrósł w czasie wojny trzykrotnie. przyrody i fantazji. przy czym ogólna suma jej inwestycji zagranicznych zmniejszyła się o l mld funtów szterlingów.skrócie RAF) zrzuciło 20 tyś. Stevensona i częściowo R. L. w którym Anglia stanowiła czołowe mocarstwo. ton bomb. Większą sławę zdobył wyraziciel pesymistycznych i fatalistycznych nastrojów przełomu XIX i XX w. Tessa d' Urberville..ówczesnej wsi angielskiej i jej konfliktów z rozwijającą się cywilizacją kapitalistyczną ukazywał Hardy najczęściej dzieje miłości. w znacznym stopniu Stanom Zjednoczonym. W celu opłacenia amerykańskich dostaw wojskowych w czasie wojny Anglia zmuszona była sprzedać przeszło 1/4 swych inwestycji zagranicznych i zużyć znaczną część rezerw walutowych. Eksport brytyjski w czasie II wojny światowej skurczył się o połowę. kres zmagań. wywierające decydujący wpływ na politykę i gospodarkę światową. Miejsce jego na rynkach światowych zajęły głównie Stany Zjednoczone. II wojna światowa wyzwoliła i przyspieszyła procesy.). Pod względem tematyki bliski Dickensowi. Koniec wojny stanowił dla Anglii. in. stanowiący koniec II wojny światowej w Europie (w Azji parlamentariusze japońscy podpisali podobny akt 2 września 1945 r. chociaż ówcześnie budziła wielkie zainteresowanie i wywoływała polemiki. wniosły nowe i oryginalne wartości oraz właściwości stylistyczne do literatury angielskiej i wywarły szeroki wpływ. powieściopisarz. dramaturga. publicysta i . Wojna światów i in. Korsarza. nowelista. Los. autor wielu utworów fantastyczno-naukowych (Wehikuł czasu.in. nowelista. czyli Teodor Józef Konrad Korzeniowski. Młodość. jak i opowieściach z Konga (m. ekscentrycznego mistrza paradoksu (Wachlarz lady Windermere. jako prosty marynarz na statek angielski i do 1894 r. otrzymał Kipling nagrodę Nobla. Herbert George Wells (1866-1946). nie zachowała większej wartości.wpływ wywierał pod koniec epoki wiktoriańskiej i początkach XX w. Następnie osiedlił się w Anglii. Krytykę współczesnej cywilizacji i kultury przeprowadzili ze stanowiska katolickiego Gilbert Keith Chesterton i Hilaire Belloc. Zwierciadło morza. dochodząc do stopnia kapitana. Na tle Malajów rozgrywa się akcja powieści: Szaleństwo AImayera. i kilkuletniej służbie we flocie francuskiej zaciągnął się w 1878 r. krytyk literacki. Smuga cienia. eseista. powieściopisarz i poeta.). Wśród utworów o tematyce morskiej do najwybitniejszych należą: Murzyn z załogi „ Narcyza". Książki Conrada. stanowi jedno z najwybitniejszych w piśmiennictwie światowym osiągnięć literatury marynistycznej. pisana jako służące potrzebom chwili dziennikarstwo. Lord Jim. Salowe. Większość jego utworów. poety. ujętej w kategoriach honoru. Tajfun. Po opuszczeniu Polski w 1874 r. Druga księga dżungli i in.. Osobną wybitną pozycję zajął w prozie angielskiej syn kresowego szlachcica polskiego Joseph Conrad (1857-1924). zdobywając sobie coraz większą sławę pisarską. Główne znaczenie utworów Conrada leży jednak przede wszystkim w ich problematyce etycznej. powieściopisarza i nowelistę irlandzkiego pochodzenia. ukazujących na tle indyjskiej egzotyki angielskie środowisko wojskowo-urzędnicze i gloryfikujących na ogół służbę żołnierza kolonialnego (Kim. Tendencje do przezwyciężenia realizmu społeczno-obyczajowego objawiły się również w kierunkach modernistyczno-dekadenckich. Kipps. Przez pewien czas pracował jako dziennikarz w Indiach i zdobył popularność wieloma zbiorami nowel oraz powieści. De profundis i. Socjologiczne i polityczno-moralne kontrowersje związane z postępem techniki rozważał inny wpływowy przedstawiciel angielskiej literatury pierwszej połowy XX w. W utworach tych. Z innych utworów Conrada należy jeszcze wymienić Tajnego agenta. obowiązku i wierności. Chesterton (1874— — 1936). oparta w przeważającej mierze na osobistych doświadczeniach związanych z latami spędzonymi na morzu. in.). Wykolejeniec. Księga dżungli. pisane mistrzowsko opanowanym językiem angielskim. Jądro ciemności) zawarta została surowa krytyka kolonializmu. piewca imperializmu angielskiego Rudyard Kipling (1865-1936). W 1907 r. Zwycięstwo i in.). Nostromo. Ocalenie. poeta. Twórczość Conrada. służył w angielskiej marynarce handlowej. reprezentowanych przez estetyzującą i sceptyczną twórczość Oscara Wilde'a. Portret Doriana Graya. Człowiek który był Czwartkiem. pt. wybitny powieściopisarz i dramaturg. ukazującą społeczne. Natomiast Edward Morgan Forster (ur. Chesterton był pisarzem i myślicielem pełnym temperamentu i polemicznego zacięcia. w których postulował nawrót do ideałów średniowiecznych. 1879 r. Obecnie Lawrence całkowicie został już zrehabilitowany w skłonnej do purytanizmu angielskiej opinii publicznej i zajmuje w literaturze angielskiej wybitną pozycję. poważną problematykę przekazywał przeważnie za pośrednictwem błyskotliwego dowcipu i paradoksu. czynu i fantazji. rasizm. afirmacji życia. Franciszek z Asyżu. Obronie naturalnych ludzkich instynktów poświęcił swą kontrowersyjną twórczość David Herbert Lawrence (1858—1930). Tomasz z Akwinu. Głosił potrzebę optymizmu moralnego. Anna z pięciu miast). Św. W poglądach jego istotną rolę odgrywał kult średniowiecznego chrześcijaństwa (Sw. Przygody księdza Browna.działacz społeczny. Piętnował angielski imperializm. niezwykle płodny i wszechstronny. Tendencje realistyczne wystąpiły silnie w prozie Arnolda Bennetta (1867— 1931). Napoleon z Notting Hill. Blisko związany z Chestertonem był angielski pisarz i publicysta katolicki francuskiego pochodzenia Hilaire Belloc (1870—1953). jeden z pierwszych przedstawicieli nurtu psychoanalitycznego. niekiedy absurdalnego humoru. laureat nagrody Nobla. występujący zarówno przeciwko burżuazyjnej demokracji. Odrzucając później idee socjalistyczne zwalczał jednocześnie kapitalizm monopolistyczny. Women in Love). Saga rodu Forsytów. Buntując się przeciw wiktoriańskiej pruderii jak i nowoczesnej cywilizacji. The Rainbow. z których pierwsza. kulturowe i psychologiczne konflikty i odrębności między Wschodem i Zachodem. jak i socjalizmowi. W przedstawianiu spraw seksualnych nie cofał się przed drastycznością (Kochanek Lady Chatterley. ukazuje szeroki obraz epicki życia bogatego mieszczaństwa angielskiego doby późnowiktoriańskiej. przenoszącego do literatury koncepcje Freuda. widział wyzwolenie człowieka w życiu zgodnym z pierwotnymi instynktami i podnosił walor miłości zmysłowej. Wydawał powieści satyryczne wyszydzające kapitalistyczną Anglię oraz prace publicystyczne o tematyce spoleczno-politycznej.) zapewnił sobie trwałą pozycję w literaturze książką A Passage to India. na skutek czego niektóre z jego powieści przez długie lata były w Anglii zakazane.). opisującego życie codzienne drobnej burżuazji z przemysłowych ośrodków środkowej Anglii (Opowieść o dwóch siostrach. poddając . przeszedł ewolucję od ateizmu i socjalizmu do chrześcijańskiego humanizmu i katolicyzmu. pisarza bardzo popularnego w Anglii na początku XX w.. kolonializm i faszyzm. Z dużą sympatią i uznaniem wypowiadał się o Polsce. Żywy człowiek i in. Wiele z jego powieści posiada za tło dobrze mu znane z własnej młodości środowisko górnicze (Synowie i kochankowie). Wnikliwym i krytycznym obserwatorem przemian angielskiej burżuazji późnowiktoriańskiej i z pierwszych dziesięcioleci XX w. Najwybitniejsze miejsce w jego ogromnym dorobku zajmuje cykl dwóch trylogii. był John Galsworthy (1867—1933). Sassoon. Tendencje te. Był on autorem wielu głośnych sztuk. Twórczość dramatyczną uprawiał cytowany już Oscar Wilde. śmiałych i postępowych w swej wymowie (Szczygle zaułek. strumienia świadomości. Brooke. wykształcony w filozofii i medycynie powieściopisarz. wprowadzonej do literatury przez Irlandczyka piszącego po angielsku. S. pt. Profesja pani Warren. Św.). uzyskał nagrodę Nobla. Przejęty po epoce wiktoriańskiej optymizm moralny i afirmacja czynu ustąpiły miejsca nastrojom katastroficznym. Po wielu latach. Irlandczyk z pochodzenia. eseje oraz wiersze. ukazujących walkę robotników z kapitalistycznymi pracodawcami. posiadający symultaniczną konstrukcję i . kontynuuje tę artystyczną analizę społeczną. S. eseista i krytyk literacki. Major Barbara. błyskotliwych w formie. Jamesa Joyce'a (1882—1941). nawiązujący do legend celtyckich i dawnych mitów Irlandii. pełnych paradoksalnego dowcipu. J. znalazły pełne rozwinięcie w sceptyczno-racjonalistycznej prozie A. jednego z najwybitniejszych nowatorów prozy XX w. Czas musi stanąć i in. L. swobodnie przepływających skojarzeń. W prozie nastąpiło zerwanie z tradycyjną formą narracji powieściowej i zaznaczył się rozwój techniki tzw. poddając zasadniczej rewizji dotychczasowe wartości ideowe i artystyczne. a druga. Największym jednak dramaturgiem angielskim tego okresu był George Bernard Shaw (1856— 1950). R. laureat nagrody Nobla. Aldous Huxley (1894—1963).ostrej krytyce jego żądzę posiadania. Rolę tę odegrał Jego Ulisses (1922 r. Pisał Galsworthy również nowele. Bardzo bujny rozkwit przeżywała literatura angielska w dobie I wojny światowej i w okresie międzywojennym. Huxleya i częściowo w poezji T.). oparty na monologu wewnętrznym mającym formę strumienia świadomości. Masefieid i in. L. przedstawiając stare ziemiaństwo i mieszczaństwo w obliczu społeczno-politycznych przemian dokonujących się po I wojnie światowej. jak J. Nowoczesna komedia. rozczarowaniu i zwątpieniu w trwałość i wartość współczesnej cywilizacji i kultury. Niewidomy w Gazie. Cezar i Kleopatra. politycznie związany z ruchem fabian oraz ich programem politycznym i socjalnym. Eliota. zdobył wielką poczytność nie tylko ze względu na literackie i psychologiczne walory swych utworów. Człowiek i nadczłowiek. Obok Shawa kilku innych jeszcze pisarzy irlandzkich odegrało także poważną rolę w literaturze angielskiej. R. Pigmalion.). Bardziej radykalne niż w powieściach stanowisko zajął Galsworthy w swych dramatach naturalistycznych. O'Casey. ciętej ironii i prowokującego szyderstwa. Kontrapunkt. Ostrze na ostrze. Wraz z zakwestionowaniem dotychczasowych wartości ideowych szło w parze przewartościowanie wzorców formalno-artystycznych. Wśród nich szczególnie ważne miejsce zdobył sobie William Butler Yeats (1865—1939). ale zwłaszcza refleksje i zaniepokojenie o przyszłość współczesnej cywilizacji (Nowy wspaniały świat. widoczne u pisarzy nawiązujących do przeżyć wojennych (S. egoizm i ciasnotę horyzontów. Aldington i m. Joanna). W 1925 r. szkice. Synge. Obok niego można wymienić takie nazwiska. artystyczny i muzyczny. M. Flint.). filozoficzno-moralna twórczość Thomasa Stearnsa Eliota (1888-1964). kondensację stylu. in. H. imago. Słynny jego poemat pt. stając się najbardziej uznanym i wpływowym współczesnym poetą piszącym w języku angielskim (w 1948 r. urodzonego w Stanach Zjednoczonych wielkiego poety. a nie wyzyskanych dotąd możliwości ekspresyjnych języka. który w 1908 r. E. sytuacji i stanów psychicznych. W poezji duży wpływ wywarło formowanie się awangardowych poetyk reprezentowanych m. Ulisses Joyce'a stał się punktem zwrotnym dla całej nowatorskiej i awangardowej literatury współczesnej. chociaż był przez wiele lat przedmiotem ostrych kontrowersji i różnorodnych sądów. założył w Londynie klub literacki. Hulme. Najwybitniejszym zjawiskiem w liryce międzywojennej była intelektualna. Oba te aspekty obrazu. docieranie do ostatecznych. wyrażania myśli poprzez obrazy (stąd nazwa tego kierunku od łac. przez angielsko-amerykański prąd zwany imażinizmem. Do przywódców tego ruchu poetyckiego należeli w Angli m. in. a przejściowo T. Imażinizm powstał jako protest przeciwko sztuce romantycznej i poezji wiktoriańskiej. optycznozmysłowy i emocjonalno-duchowy. Aldington. postulował wprowadzenie do poezji języka potocznego. Sitwell. ang. S. który w 1914 r. image — obraz). D. S. miały być wyrażane przez słowo. otrzymał nagrodę Nobla). F. stawiający sobie za cel walkę o przebudowę podstaw sztuki nowoczesnej. Eliot ( z Amerykanów przede wszystkim Ezra Pound). dokładne i oczyszczone z nalotów konwencjonalnej piękności. Jego ojcem duchowym byt filozof i estetyk angielski T. E. Eksperymentowanie słowem. Jałowa ziemia stanowi demaskatorską diagnozę powojennego kryzysu cywilizacji (wydany został w 1922 r.wielkie bogactwo różnych stylów i poetyk zawsze celowo dobranych do przedstawionych osób. ale także przedmiotem wywołanym przez przeżycie artysty. Obraz stawał się nie tylko przedmiotem przez artystę postrzeganym zmysłowo. precyzję. osiadł w Anglii. R. pełnej swobody w zakresie wyboru tematu i form poetyckich. dramaturga. kreśli . Lawrence. najdalej posunięta precyzja i staranność rzemiosła poetyckiego zostały uznane za główne przykazanie poezji imażinistycznej. Analiza psychologiczna silnie również została rozbudowana w powieściach Virginii Woolf (1882—1941). eseisty i krytyka literackiego. Jako krytyk i eseista reprezentował ideał klasycystycznego obiektywizmu. West. Hilton. Bowen. Morgan. B. Należał do nich m.). Spring. A. nawiązującego do misteryjnych form dramatu symboliczno-religijnego (Mord w katedrze. Cocktail Party i in. Intelektualna poezja Eliota podejmuje najbardziej podstawowe i złożone problemy filozoficzno-kulturowe i moralne. że wymienimy z najbardziej znanych takie nazwiska. Później podjął Eliot próbę rozwiązania dręczących poetę ogólnoludzkich problemów na gruncie filozofii chrześcijańskiej. Waugh.). walczący w wojnie domowej w Hiszpanii po stronie republiki.T. The Rock) bądź podejmującego współczesną problematykę wyboru moralnego i powołania życiowego (Zjazd rodzinny. in. jak G. Du Maurier i in. wyróżnia się ścisłością. Cztery kwartety (1943 r. Maugham. S. Współczesną tematykę społeczno-moralną i psychologiczną podejmuje cała plejada wybitnych nieraz pisarzy angielskich różnych orientacji. Cronin.). H. akcentował stale wagę związków z tradycją kulturalną (The Sacred Wood i in. że oddziałał on nawet na tych poetów. precyzją i dyscypliną języka artystycznego oraz silnym związkiem z najważniejszymi nurtami dotychczasowej tradycji literackiej. historycznej i językowej. wybitny poeta i dramaturg o przekonaniach lewicowych. Interesował się też teorią kultury. Eliot tragiczną wizję świata pogrążonego w pustce duchowej i rozkładzie. Wystan Hugh Auden (ur. C. Eliot jest też jednym z głównych twórców i teoretyków nowoczesnego dramatu poetyckiego. Wpływ Eliota był tak duży. E. A. Również w Próżnych ludziach (1925 r.) znalazł wyraz pesymizm Eliota. Priestley.) jest zbiorem refleksji o tematyce osobistej. K. J. S. . filozoficznej. którzy występowali przeciwko estetyzmowi i przeintelektualizowaniu jego poezji. Mansfieid. 1907 r. Ostatni wybitny poemat Eliota pt. D. Green. E. tworzył rzeźby monumentalne.). B. W dziedzinie muzyki operetkowej szeroką sławę zdobyli A. Hepworth. Jones. W malarstwie silnie zaznaczył się nurt impresjonistyczny. Głównym tematem jego dzieł jest postać ludzka o syntetycznych i monumentalnych kształtach. Craig był inicjatorem antynaturalistycznej i antyiluzjonistycznej reformy teatru. C. Wybitnym kompozytorem byt Edward Elgar (1857—1934). popiersia i portrety. Armitage). Bennett. figuralne niekiedy o tendencjach archaizujących. Również w dziedzinie sztuki twórczość angielska pierwszej połowy XX w. Szeroką renomę uzyskał też Jacob Epstein (1880—1959). Uprawiał głównie tematykę figuralną. nawiązujące do gotyckiej i wczesnorenesansowej architektury. Równocześnie duże znaczenie osiągnęły nowe materiały budowlane — żelazo i stal. R. reprezentują: R. Z ruchem morrisowskim wiązało się budownictwo mieszkalne i dekoracja wnętrz. in.W dziedzinie teatru angielskiego szczególną rolę odegrał Edward Gordon Craig (1872-1966). oparty na elementach ludowych. symfonii i koncertów. Po okresie stagnacji dopiero romantyzm wydał grupę wybitniejszych twórców muzycznych (W. rzecznik teatru jako sztuki autonomicznej. obok niego wystąpił kierunek abstrakcyjny oraz nurt nawiązujący do mistycyzmu W. jeden z najwybitniejszych artystów współczesnych. aktor. K. kolorystyka i światło uzyskały rolę równorzędną z innymi składnikami przedstawienia. 1898 r. J. wywarł poważny wpływ na rozwój teatru w całej Europie. oddziałał na grafikę. Kierunek odnowy muzyki angielskiej. Moore. Chadwick. architekturę i stal się podstawą europejskiego modernizmu.). zwłaszcza w budowlach użyteczności publicznej i przemysłowych. Szeroką sławę zdobyt Henry Moore (ur. Jako jeden z pierwszych zajął się Moore problemem związania zeźby z otaczającym ją krajobrazem. Współczesna architektura angielska rozwija się pod silnym wpływem konstruktywizmu i funkcjonalizmu. Epstein. reżyser i scenograf. S. w której bryła i funkcjonalna budowa przestrzenna sceny. Parry). Butler) lub abstrakcyjnych (L. Blake'a. którego wpływ zaznaczył się w rozwoju sztuki dekoracyjnej. rozwijała się w dużej mierze poprzez odrzucenie eklektyzmu wiktoriańskiego. surrealistycznych (H. Polonia (1915 r. Wiąże się ona z ruchem artystycznym zainicjowanym przez wspomnianego wyżej poetę i artystę Williama Morrisa. wyrażające tendencje do romantycznej malowniczości. malarz i grafik pochodzenia polskiego. Jego najtrwalszy wkład polegał na opracowaniu zasad nowej plastyki scenicznej. sięgający w swych rzeźbach do inspiracji sztuki afrykańskiej i etruskiej. W czasie I wojny napisał pod wpływem uczuć inspirowanych patriotyzmem i sympatią dla ofiar wojny m. angielski rzeźbiarz. Potęgował wrażenie lekkości i trójwymiarowości rzeźby przez przewiercanie bryły otworami. Holst. Sullivan i S. W rzeźbie dominują formy organiczne. Do wybitniejszych twórców należą też: . uwerturę pt. Vaughan Williams i G. opartą na polskich melodiach i dedykowaną Ignacemu Paderewskiemu. twórca oratoriów i orkiestralnych wariacji. H. Tovey. J. zwłaszcza orkiestra BBC i Halle-Orchestra w Manchesterze. jest jednym ze współtwórców nowoczesnej fizyki. W 1917 r. Dalszy rozwój nauki o promieniowaniu związany był z osobą Ernesta Rutherforda (1871—1937).D. służącej do obserwowania torów cząsteczek jonizujących) i Owen Williams Richardson. A. opera londyńska Covent Garden (założona w 1858 r. Ireland. Thomsona i E. Nad strukturą kryształów pracował i wykazał dyfrakcję promieni Roentgena w kryształach William Henry Bragg (l862—1942). W 1908 r. Odkrycie przez Thomsona elektronu było pierwszym krokiem do poznania wewnętrznej struktury atomu i stworzenia przez tego uczonego pierwszego nowoczesnego modelu atomu. F. również dyrektora laboratorium im. Rutherford dokonał pierwszy sztucznej przemiany jądrowej. Cavendisha w Cambridge. A. 1913 r. Bax. chociaż w XX w. W 1906 r. W dziedzinie fizyki nie sposób pominąć przynajmniej dwóch wybitnych uczonych angielskich: J. Sięgając po najnowsze środki muzyczne posługuje się równocześnie motywami starej muzyki angielskiej. posiadające tak wybitnych dyrygentów. Rawsthorne i in. Światowy poziom zdobyły angielskie orkiestry symfoniczne. autora oper (Peter Grimes). Za badania te uzyskał w 1915 r. J. Malcolm Sargent. otrzymał Thomson nagrodę Nobla. Barbirolli. Bliss. 1890 r. G. w latach trzydziestych Paul Adrien Maurice Dirac (współtwórca mechaniki . otrzymał nagrodę Nobla. Badania nad cząstką alfa pozwoliły mu odtworzyć łańcuch przemian promieniotwórczych i skonstruować obecnie przyjmowany jądrowy model atomu.). A. struktury elektryczności. Rutherforda. Syn jego. W 1919 r. uchodzący za największego angielskiego twórcę od czasów Purcella.) jak i Sadler's Wells Ballet (obecnie Royal Ballet). W latach dwudziestych laureatami Nobla w zakresie fizyki byli też uczeni brytyjscy: Charles Thomson Rees Wilson (wynalazca tzw. Nie sposób z powodu braku miejsca omówić nawet najważniejszych osiągnięć nauki angielskiej w XX w. dyrektor laboratorium im. wprowadził pojęcie elektronu i jonu. Joseph John Thomson (1856-1940). A. Czołowym kompozytorem angielskim jest współcześnie Benjamin Britten ( ur. Boult. Prowadził ważne badania w zakresie budowy materii. w związku z szybkim rozwojem badań naukowych prowadzonych na całym świecie Anglia utraciła już w wielu dziedzinach posiadaną dawniej hegemonię. jak T. co miało doniosłe znaczenie dla przyszłych prac nad wyzwoleniem energii jądrowej i stworzeniem bomby atomowej. komory Wilsona. nagrodę Nobla.). Wiltiam Lawrence Bragg (ur. koncertów i pieśni. Do rozwoju życia muzycznego w Wielkiej Brytanii przyczyniają się festiwale międzynarodowe w Edynburgu i Glyndebourne. Cavendisha w Cambridge. Barkla (1877-1944). nagrodę Nobla dostał za badania nad rozprzestrzenianiem się fal elektromagnetycznych oraz szczegółowe badania własności promieni Roentgena członek Royal Society Ch. Tak poważny jej rozwój w XIX w. pozwolił na utrzymanie wysokiego standardu naukowego i w czasach współczesnych. J. był profesorem w Cambridge i opracował metody rozszyfrowania złożonych struktur krystalicznych. Beecham. Wraz z A.kwantowej. Wilson. ur. tworzą tzw. J. zwolennik bardzo ścisłej analizy pojęć i zjawisk. wyrażając najpełniej główne cechy angielskiej mentalności. profesor z Cambridge. Joad. W zakresie chemii również 15 naukowców brytyjskich otrzymało nagrodę Nobla w latach 1901—1965. również wybitny matematyk i pisarz. Broad. D.) i James Chadwick (specjalista od fizyki jądrowej i zastosowań energii jądrowej. pracujący w dziedzinie teorii poznania i etyki. M. jak Ch. tyle samo co w dziedzinie medycyny i chemii.). A. brytyjską szkołę analityczną. co naprawdę wiemy. która pragnie ustalić za pomocą skrupulatnej analizy to. N. Russell i Whitehead wraz z takimi filozofami angielskimi. Prichard. W sumie 15 badaczy brytyjskich dostało tę nagrodę. D. H. OD KOŃCA DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ DO KOŃCA ERY MARGARET THATCHER (1945—1990) . w którym sformalizował całokształt podstaw matematyki. Łącznie w zakresie nauki 45 uczonych brytyjskich wyróżniono w latach 1901— 1965 nagrodą Nobla. C. Jej twórcą był George Edward Moore (l873—1958). Również i w latach następnych wielu fizyków brytyjskich uzyskało nagrody Nobla. W. Ross i inni. co stanowi największą liczbę wśród krajów europejskich. ur. 1902 r. C. odrzucająca twierdzenia idealistów. Swą wybitną pozycję zawdzięcza wkładowi do teorii logiki symbolicznej i teorii matematyki. 1891 r. która jedynie może pozwolić na unikanie błędów idealistycznych uogólnień. E. XV. Był on nie tylko jednym z najwybitniejszych filozofów naszych czasów. Whiteheadem (1861— — 1947) napisał monumentalne dzieło Principia mathematica. Jest to filozofia realistyczna. Wśród filozofów brytyjskich doby współczesnej postacią o największym oddziaływaniu był laureat nagrody Nobla Bertrand Russell (1872—1970). Realizm i empiryzm przez wieki dominowały w angielskiej filozofii i nauce. Ta tak niepomyślna dla Anglii zmiana jej pozycji w gospodarce światowej ukazuje dobitnie rozmiary kryzysu.GOSPODARCZE I POLITYCZNE SKUTKI II WOJNY ŚWIATOWEJ DLA WIELKIEJ BRYTANII WIELKA Brytania zaczęta tracić swoją wiodącą pozycję w świecie już na przełomie XIX i XX w. ludności cywilnej. poważnym dłużnikiem USA. W czasie wojny zginęło ponad 360 tyś. Bardzo poważne straty poniósł przemysł brytyjski. W różnych dziedzinach życia powojennej Anglii zaznaczyła się pilna potrzeba pomocy i pożyczek zagranicznych dla tego kraju. 460 tyś. z czego ok. 25% brytyjskiego bogactwa narodowego o wartości 7300 min funtów szterlingów. 60 tyś. Działania wojenne. stała się Wielka Brytania po 1945 r. niemieckie naloty na Londyn i inne miasta angielskie spowodowały ogromne straty i zniszczenia. czyli aż o 25%. jak już wspomniano. jego ekonomiczne i polityczne źródła. Uszkodzonych zostało ponad 4 min pomieszczeń mieszkalnych. Dopiero jednak II wojna światowa proces ten znacznie przyspieszyła. do 258 min w 1945 r. już przed wojną niezbyt nowoczesny. W czasie II wojny światowej zadłużenie Wielkiej Brytanii osiągnęło. udzielał pożyczek i podejmował poważne inwestycje przemysłowe za granicą. W sumie w okresie wojny zniszczonych zostało ok.5 min ton) oraz poważne zmniejszenie się rynku pracy w wyniku strat ludnościowych i zniszczeń wojennych. aż do wybuchu II wojny światowej. Ogólna suma jej inwestycji zagranicznych zmniejszyła się po wojnie o ponad l mtd funtów szterlingów. 11. . jednym z dwóch — obok Stanów Zjednoczonych — głównych mocarstw gospodarczych w świecie. W tym samym okresie import wzrósł z 858 min do 1299 min funtów. a zadłużenie zagraniczne podniosło się niemal pięciokrotnie. O ile jej wydatki wzrosły w czasie wojny o 500%. doprowadzając do kryzysu dominującej w XIX w. utratę znacznej części brytyjskiej floty (ok. potęgi Wielkiej Brytanii. ruinę wielu zakładów przemysłowych. jaki dotknął Wielką Brytanię w wyniku II wojny światowej. Niemiec i innych krajów. o tyle eksport brytyjski spadł w tym czasie poniżej 60% wartości przedwojennej z 471 min funtów w 1938 r. który jeszcze niedawno. W celu opłacenia amerykańskiej pomocy wojskowej w okresie wojny musiała Anglia zużyć poważną część swoich rezerw walutowych. w porównaniu z szybko rozwijającą się produkcją przemysłową Stanów Zjednoczonych. Obecnie Anglia była zmuszona wyprzedać znaczną część swoich aktywów zagranicznych głównie Stanom Zjednoczonym. zostało całkowicie zniszczonych. Będąc do 1939 r. był wierzycielem wielu państw. żołnierzy brytyjskich oraz ok. ogromną sumę ponad 23 mld funtów szterlingów. historycy doszli do wniosku. dawna władczyni mórz i posiadaczka ogromnego imperium kolonialnego przestała się już liczyć jako mocarstwo. Dalsze 4 min ludzi pracowało dla przemysłu wojskowego. Bardzo poważna również była sytuacja na rynku pracy. wyprzedzających coraz bardziej Wielką Brytanię w różnych dziedzinach produkcji przemysłowej i handlu międzynarodowym.2 min mężczyzn i kobiet służyło w różnego rodzaju formacjach wojskowych (przed wojną jedynie 0. 9 mld funtów kapitału. Łącznie ok. a w innych krajach Europy Zachodniej ok. . o tyle w 1946 r. sięgnął aż 750 min funtów. niechętnie ingerujący w sprawy rozwoju przemysłowego kraju. 6% rocznie. Anglia opowiadała się za polityką krótkofalowej interwencji rządowej w życie gospodarcze. nadal aż ok. 42% angielskiej siły roboczej związanej było z brytyjskimi siłami wojskowymi i przemysłem wojennym.Wyraźnym objawem gospodarczego kryzysu Wielkiej Brytanii w latach powojennych był bardzo niski wzrost eksportu. awans dawnych kolonu brytyjskich do statusu państw niepodległych. Niemcy Zachodnie). Pewnym wykładnikiem powojennego kryzysu gospodarczego Anglii był ogromny wzrost ujemnego bilansu płatniczego.8% rocznie. stopniową likwidację dawnego imperium. Wielka Brytania nadal wierzyła w skuteczność systemu wolnego rynku. a rychło musiała się też pogodzić z szybkim awansem ekonomicznym Japonii czy Niemiec Zachodnich.6 min). W przeciwieństwie do stosowanego po wojnie w wielu krajach systemu długofalowego planowania. W rozwijającej się po wojnie rywalizacji dwóch supermocarstw — Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. wynoszący zaledwie 1. podczas gdy w Niemczech Zachodnich. Pomimo częściowej demobilizacji po zakończeniu wojny. Posługując się cenami z 1948 r. a w dwóch następnych latach blisko l mld funtów szterlingów. Powojenny kryzys gospodarczy Wielkiej Brytanii jest szczególnie ostro widoczny w porównaniu z ekonomicznym postępem niektórych innych krajów. a także zmiany zachodzące w układzie sit politycznych na świecie. deficyt ten wynosił 43 min funtów. Pewną odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponosił również rząd brytyjski. 5. Pomimo zachodzących zmian w świecie powojennym. O ile w 1938 r. we Włoszech. wyznaczonego przez katastrofalne dla Anglii skutki wojny. Wśród różnych trudności ekonomicznych Anglii po zakończeniu II wojny światowej obserwujemy brak kapitału oraz potrzebnej siły roboczej. Holandii czy Norwegii sięgał on ponad 10%. że Anglia straciła w okresie wojny ok. nawet tych co wojnę przegrały (Japonia. W coraz większym stopniu stała się zależna pod względem politycznym oraz gospodarczym od potęgi Stanów Zjednoczonych. Czołowa przed II wojną światową pozycja gospodarcza i polityczna Wielkiej Brytanii została po wojnie zredukowana do skromnego wymiaru. Poniższa tabela wyraźnie ukazuje ten proces. Wskaźnik wzrostu dochodu narodowego w latach 1949—1963 (w %) Kraj Niemcy Zachodnie Austria Włochy Holandia Francja Szwecja Wielka Brytania 1949-.5 Jeszcze wyraźniej.0 4.8 6.9 4.6 3.8 3. ukazujące skalę wzrostu wartości produkcji gospodarczej brutto w okresie 1952—1977 dla niektórych ważniejszych mocarstw gospodarczych świata.7 1954—1959 6. uwidacznia ten proces poniższe zestawienie. wyraźnie poniżej nie tylko Stanów Zjednoczonych. w liczbach absolutnych.1954 8. Niemiec Zachodnich i Francji.6 5.4 5.6 5. która w 1952 r.3 1960—1963 7.1 3. znajdowała się jeszcze na ostatnim miejscu wśród czołowych mocarstw gospodarczych świata.7 4.1 4.7 5. awansowała na drugie miejsce po Stanach Zjednoczonych.2 2. Pisząc o głównych gospodarczych i politycznych skutkach II wojny światowej .6 4.8 4. W tym samym okresie Wielka Brytania spadła z drugiego miejsca (po Stanach Zjednoczonych) na miejsce ostatnie.4 2. Wzrost wartości produkcji narodowej brutto w latach 1952—1977 (w mld dolarów) Lata 1952 1962 1972 1977 USA 350 560 1152 1890 Japonia 16 59 317 677 Niemcy Zachodnie 32 89 229 508 Francja 29 74 224 374 Wielka Brytania 44 81 128 263 W ciągu 25 lat powojennych Japonia.7 4. ale również Japonii.5 2. W powojennej rywalizacji wielkich mocarstw oraz wydatkach na cele wojskowe zachowała Wielka Brytania po wojnie skromne miejsce.0 14. to wynikało zwykle z jej własnego interesu. Powstanie NATO w 1949 r.7 6. Wynikająca z członkostwa NATO zgoda Wielkiej Brytanii na stacjonowanie na jej terytorium amerykańskich wojsk i broni atomowej była dalszym przejawem utraty przez Anglię jej tradycyjnie niezależnego stanowiska w stosunkach międzynarodowych. W przeszłości Anglia dążyła zwykle do zachowania niezależności w przystępowaniu do międzynarodowych sojuszy.9 1976 91. w tym wypadku ze sobą sprzężonych).0 15. wspomnijmy jeszcze o wpływie powstania Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) na powojenne miejsce Anglii w polityce międzynarodowej.4 16.7 8. przed atakiem nowoczesnych samolotów oraz pocisków rakietowych. a jeśli przystępowała do wojny. Przystąpienie Wielkiej Brytanii do NATO w 1949 r.0 127.0 34.dla Wielkiej Brytanii.7 50. zobowiązywało ją do udziału w ewentualnej wojnie w obronie któregoś z państw członkowskich Paktu Północnoatlantyckiego.0 Tabela powyższa wyraźnie potwierdza utratę przez Wielką Brytanię dominującej dawniej pozycji w polityce światowej.6 7. Kanał Angielski (La Manche) przestał być wystarczającym zabezpieczeniem przed groźbą inwazji z europejskiego kontynentu. i przystąpienie doń Wielkiej Brytanii zmieniło w sposób zasadniczy charakter angielskiej polityki zagranicznej. ustępując pod tym względem wielu innym krajom. mogące prowadzić do udziału w wojnie. Wspomnianą wyżej zmianę w brytyjskiej polityce zagranicznej łatwo wytłumaczyć wzrastającą po II wojnie światowej potęgą militarną Związku Radzieckiego oraz utratą przez Wielką BrytanięJej dawnej dominacji militarnej i politycznej. a nie dyplomatycznych zobowiązań czy traktatów (udzielenie przez Wielką Brytanię gwarancji Polsce 3 września 1939 r. co wyraźnie uwidoczniły działania wojenne okresu II wojny światowej. tradycyjnie dążącej do meangażowania się w międzynarodowe układy. co było jednym ze skutków II wojny . wynikało z obu tych czynników. Wydatki na cele wojskowe głównych mocarstw w latach 1967—1976 (w mld dolarów) Kraj Stany Zjednoczone Związek Radziecki Chiny Niemcy Zachodnie Francja Wielka Brytania 1967 75.2 11. Po wieloletnich rządach konserwatystów do władzy doszła znaczną większością głosów Partia Pracy. Partia Konserwatywna 213. działacz Partii Pracy od 1915 r. został jego wicepremierem.. a od 1922 r. o których była już mowa wyżej. w młodości górnik walijski.years of austerity"). był członkiem Towarzystwa Fabian. lider Partii Pracy od 1935 r. również żywności. a w 1942 r. a następnie w 1929—1931 przez krótki okres tworzyła w sojuszu z Partią Liberalną gabinet mniejszości. inne partie 22). minister obu krótkotrwałych rządów mniejszości Partii Pracy. która po raz pierwszy już w 1924 r. W laburzystowskim rządzie Clementa Attlee znalazło się kilku wytrawnych polityków Partii Pracy o znanych nazwiskach i ustalonej reputacji. Aż do 1949 r. ministrem spraw wewnętrznych Herbert Morrison (188S—1965). Nowym premierem został doświadczony działacz i polityk laburzystowski Clement Attlee (1883—1967). Ten wykształcony w Oksfordzie prawnik wcześnie związał się z ruchem socjalistycznym. że w wyborach z lipca 1945 r. Ministrem spraw zagranicznych został wieloletni działacz związkowy Ernest Bevin (1881— 1951). Aneurin Bevan (1897—1960). W celu ograniczenia wydatków na import żywności z zagranicy rząd . nastąpiła całkowita zmiana w układzie sił politycznych w Anglii. zdobywając o 180 miejsc poselskich w Izbie Gmin więcej niż Partia Konserwatywna Winstona Churchilla (Partia Pracy 393 miejsca.. Wobec trudności w zaopatrzeniu w węgiel. Inny popularny polityk laburzystowski. nadal istniały w tej dziedzinie restrykcje. wprowadzone jeszcze na początku wojny. PIERWSZE LATA POWOJENNE. CLEMENT ATTLEE I RZĄDY PARTII PRACY (1945—1951) Spowodowana latami II wojny światowej trudna sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii oraz rosnące niezadowolenie z rządów Partii Konserwatywnej sprawiły. trwało racjonowanie odzieży. Był członkiem obu wspomnianych krótkotrwałych rządów laburzystowskich z lat 1924 oraz 1929—1931. laburzystowskim posłem do Izby Gmin.. Pierwsze lata powojenne były w Wielkiej Brytanii okresem spadku stopy życiowej i wyrzeczeń (.światowej. Zasiadał w koalicyjnym rządzie Winstona Churchilla w okresie II wojny światowej. był w rządzie Clementa Attlee ministrem pracy oraz zdrowia. W gronie wybitniejszych ministrów z tego okresu należy również wymienić ministra skarbu Stafforda Crippsa (1889—1951). członka gabinetu Churchilla w okresie wojny. a do 1954 r. Dopiero jednak po II wojnie światowej Partia Pracy osiągnęła zdecydowane zwycięstwo wyborcze. Partia Liberalna 12. podniósł skalę opodatkowania i chociaż ze zrozumiałych względów polityka jego była niepopularna w zubożałym na skutek wojny społeczeństwie angielskim. do którego nawiązała wyraźnie Partia Pracy po wojnie w swojej polityce reform ekonomicznych. Udzielone laburzystom w 1945 r. Clement Attiee Polityka oszczędności i drastycznych niekiedy restrykcji gospodarczych była związana z działalnością ministra skarbu Stafforda Crippsa. szerokie poparcie społeczne i uzyskana przez Partię Pracy duża większość w Izbie Gmin pozwoliły na przeprowadzenie lub przynajmniej zainicjowanie wielu istotnych reform. William Beveridge (1879—1963) był ekonomistą związanym z Uniwersytetem Londyńskim oraz Oksfordem. przyczyniła się do wzrostu brytyjskiego eksportu zagranicznego. Przeprowadzona przez niego dewaluacja funta szterlinga z relacji: l funt — 4. Niektóre projekty reform. . nawiązywały w jakimś stopniu do raportu Beveridge'a. szczególnie na polu gospodarczym. Cripps cieszył się współpracą związków zawodowych. społecznym i w dziedzinie oświaty.Podjął kroki w kierunku rozszerzenia własnej produkcji rolniczej.80 dolarów. udało mu się uzyskać stabilizację cen i rozwinąć eksport Anglii. podjęte przez Partię Pracy po wojnie. raport pt. opracowanego dla rządu Winstona Churchilla jeszcze w czasie wojny. Zahamował on podwyżkę płac. Social Insurance and Allied Services. przyniosła wyraźnie pozytywne efekty ekonomiczne. Na zlecenie rządu opracował on w 1942 r.03 dolary do l funt = 2. Okres rządów Partii Pracy zaraz po zakończeniu II wojny światowej stał się widownią wielu ważnych reform oraz zmian w tradycyjnym systemie brytyjskim. bezpłatnego mleka w czasie posiłków w szkole. której geneza łączyła się nie tytko z socjalistyczną ideologią Partii Pracy. Ogłoszony w 1946 r. mówiąc ogólnie. mający na celu przeprowadzenie reorganizacji brytyjskiego systemu szkolnego w kierunku powszechnego i bezpłatnego nauczania na poziomie szkoły podstawowej i średniej.) oraz reorganizacji systemu ubezpieczeń lekarskich (National Health Act z 1946 r. a także. Wprowadzenie tego aktu w życie było już jednak zasługą rządu Partii Pracy Clementa Attiee. pod nazwą planu Marshalla. a więc systemu ustrojowego. W okresie jego kadencji wykształcono 35 tyś. 95% ludności Anglii. William Beveridge zakładał. Ważne znaczenie miała amerykańska pomoc zainicjowana w 1947 r. Rząd Partii Pracy podjął również politykę nacjonalizacji (zob. niżej). W 1946 r. pracodawców i samych zatrudnionych. otrzymała Anglia od USA pożyczkę w wysokości 3. projekt zapomóg dla bezrobotnych. na politykę zmierzającą do stworzenia w Anglii welfare siatę. Akt przewidywał również przymus nauczania młodzieży do 16 lat. Plan ten najbardziej wyróżniał Anglię wśród krajów europejskich (ponad 3 mld dolarów pomocy).). W ten sposób Wielka Brytania wprowadziła u siebie jeden z najbardziej postępowych w krajach kapitalistycznych systemów opieki lekarskiej. Uzyskanie tak dużej pomocy dolarowej od Stanów Zjednoczonych było nie tylko wynikiem powojennej sytuacji gospodarczej i politycznej w Europie oraz . w którym rząd miał odgrywać istotną rolę w zapewnieniu społecznego dobrobytu. zbudowano dodatkowych 6300 sal szkolnych oraz znaczną liczbę nowych budynków szkolnych. rent dla emerytów oraz dodatków dla rodzin wielodzietnych. Dopiero po zakończeniu wojny i dojściu do władzy rządu Partii Pracy raport ten mógł oddziałać na reformy laburzystowskie w zakresie ubezpieczeń społecznych (National Insurance Act z 1946 r. rencistów oraz opiekę nad dzieckiem. Również jeszcze w czasie wojny rząd konserwatywny wydał w 1944 r. że cały niemal schemat ubezpieczeń winien był być finansowany przez państwo. ale również z bardzo trudną powojenną sytuacją gospodarczą Anglii. akt w sprawie oświaty (Education Act). Jedynym skutecznym sposobem szybszego wyjścia Anglii z powojennego kryzysu było uzyskanie znacznej pomocy dolarowej od Stanów Zjednoczonych i Kanady. Raport Beveridge'a nie mógł wejść w życie w okresie działań wojennych i niewiele zainteresowania okazał mu wówczas Winston Churchitl. Szczególnie ważne ze społecznego punktu widzenia były reformy mające na celu poprawę sytuacji ludności biednej. akt w sprawie organizacji służby zdrowia i ubezpieczeń lekarskich (National Health Act} prowadził do upaństwowienia szpitali oraz bezpłatnych usług lekarskich i dentystycznych dla ok.75 mld dolarów (Anglia zabiegała o 5 mld) oraz od Kanady 1.25 mld dolarów amerykańskich.Raport Beveridge'a zalecał powszechny system ubezpieczeń połączony z bezpłatnym niemal systemem opieki lekarskiej. zapewnienia dzieciom bezpłatnej opieki lekarskiej. nowych nauczycieli. Natomiast nie został przyjęty przez konferencję w Bretton Woods. w latach 1947/48. Banku Anglii. były racjonowane. W tym czasie upaństwowione zostały elektrownie i gazownie. zwolennika gospodarki planowej oraz zasady pełnego zatrudnienia. Wraz z ministerstwem skarbu odgrywał on wiodącą rolę w życiu gospodarczym kraju i swymi początkami sięgał końca XVII w. Tendencje tego rodzaju nie we wszystkich kręgach gospodarki angielskiej znalazły chętne przyjęcie. . nową analizę cyklów ekonomicznych i podkreślała znaczenie dynamiki inwestycji jako kluczowego czynnika w funkcjonowaniu Popytu. powołany do popierania współpracy walutowej pomiędzy jego członkami i udzielania pomocy w celu stabilizacji ich walut. Był on zdania. Brytyjska Komisja Transportu (British Transport Commission) przejęła wówczas cały prawie transport publiczny. projekt Keynesa ustanowienia międzynarodowego środka płatniczego. Wcześniej. głównie na skutek opozycji Stanów Zjednoczonych. że kapitalizm. Wśród pierwszych po wojnie ważniejszych przykładów polityki nacjonalizacji rządu Partii Pracy znalazło się upaństwowienie w 1946 r. Jego Ogólna teoria zatrudnienia. znacjonalizowane zostały trzy ważne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. procentu i pieniądza z 1936 r. z drugiej zaś przyczyniła się do zubożenia ludności oraz zmniejszenia popytu na żywność i towary pierwszej potrzeby. ale również zabiegów i idei jednego z najwybitniejszych angielskich teoretyków w dziedzinie polityki ekonomicznej — Johna Maynarda Keynesa (1883—1946). Jego upaństwowienie stało się swego rodzaju symbolicznym krokiem w kierunku centralizacji ekonomiki angielskiej. umiejętnie regulowany przez państwo. może prowadzić całe społeczeństwo do dobrobytu. zahamować inflację i ograniczyć import towarów. lotnictwo cywilne. które —jak wspomniano — aż do 1954 r. gdzie ustanowiony został Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund). przemysłu stalowego nie doprowadziło do zjednoczenia zakładów stalowych i nie przetrwało okresu rządów laburzystów (rząd konserwatywny zdenacjonalizował przemysł stalowy).wzajemnych zobowiązań dawnych towarzyszy broni.in.in. Takim wyraźnie scentralizowanym organem stała się Narodowa Rada Węglowa (National Coal Board). wspomagania handlu międzynarodowego itp. Pomogła ona z jednej strony zwiększyć inwestycje. natomiast w 1946 r. Interest and Money) dawała m. jednego z twórców makroekonomii. (General Theory of Employment. założona w 1947 r. John Maynard Keynes przewodził delegacji angielskiej na konferencję w Bretton Woods w 1944 r. i wiążąca ok. 800 różnych kompanii i przedsiębiorstw węglowych. który miałby służyć m.. w clearingu międzynarodowych długów pomiędzy członkami Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowej Unii Clearingowej. Wśród różnych posunięć gospodarczych rządu Clementa Attlee znalazła się również wspomniana dosyć drastyczna podwyżka podatków. Upaństwowienie w 1949 r. Wszystkie te i inne posunięcia nie uchroniły Anglii przed kolejną dewaluacją funta. W sytuacji nasilającej się „zimnej wojny" między światem zachodnim a Związkiem Radzieckim i jego satelitami. w coraz większym stopniu zależnym od Stanów Zjednoczonych. dzięki dużemu wysiłkowi. ułatwił Anglii wyjście z kryzysu pierwszych lat powojennych. Dodać też należy podniesienie podatku dochodowego z 38 do 41% itp. Wśród owych niepopularnych posunięć znalazło się nałożenie 15% narzutu podatkowego na wszelkie importowane towary z wyjątkiem żywności. co przyczyniło się do rozwoju brytyjskiego przemysłu i wywozu jego produktów. ogromnego wzrostu potęgi Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego po II wojnie światowej oraz ekonomicznego potencjału Japonii i Niemiec Zachodnich. rząd Partii Pracy poczynił sporo niepopularnych posunięć. co przeprowadził wspomniany już minister skarbu Stafford Cripps. I chociaż dewaluacja funta podniosła koszty importu. walczyła samotnie z wojenną ekspansją hitlerowską i Jest Jedynym krajem europejskim. nastąpiła wyraźna poprawa w gospodarczej sytuacji kraju. z wyjątkiem Hongkongu. Skutki II wojny światowej wpłynęły również w poważnym stopniu na brytyjską politykę zagraniczną i miejsce Anglii na arenie międzynarodowej.80 do 2. Wielka Brytania związała ściślej swoją politykę zagraniczną i gospodarczą z przewodzącymi krajom zachodnim Stanami . którego wartość obniżono z 2. który nie przegrał żadnej z obu wojen światowych.Po pierwszych pięciu latach powojennych. wysokich podatków oraz kontroli rządowej. deficyt płatniczy kraju wynosił ponad 2 mld funtów). Ogólny bilans handlowy kraju przez wiele lat był nadal ujemny.40 dolarów amerykańskich. rząd był zmuszony zdewatuować funt szterling (z 4. mających na celu poprawienie sytuacji gospodarczej Anglii (w 1964 r. Położenie nacisku na wzrost eksportu nie od razu było w stanie poprawić sytuację finansową kraju i pozycja funta szterlinga została zagrożonaW 1949 r. i częściowo 1941 r. Chociaż program ofiar i oszczędności. ograniczonego importu itd. Z czołowego światowego mocarstwa stała się ona państwem średnim pod względem swego potencjału militarnego i gospodarczego. Ze względów finansowych Wielka Brytania zdecydowała się też na zmniejszenie liczby swoich wojskowych baz na wschód od Suezu. jak i później pod przywództwem Harolda Wilsona. obniżyła jednocześnie cenę eksportową brytyjskich wyrobów. dawna świetność i dominacja Wielkiej Brytanii w świecie zostały poważnie ograniczone. Około 1950 r. znaczna część zniszczeń wojennych została już usunięta i Anglia osiągnęła pełne zatrudnienie.03 do 2.80 amerykańskich dolarów). którajeszcze w 1940 r. ofiarności i zdyscyplinowaniu społeczeństwa angielskiego (nawet w latach wojny nie rozwinął się tam faktycznie „czarny rynek"). Zarówno w czasie swojej pierwszej po wojnie kadencji pod premierostwem Clementa Attiee. W sytuacji likwidacji dawnego Imperium Brytyjskiego. rząd Partii Pracy nadal napotykał liczne trudności gospodarcze. Szybki po wojnie rozwój przemysłu japońskiego i niemieckiego będzie stanowić niebawem ważną przyczynę zmierzchu dawnego znaczenia Wielkiej Brytanii. . Republiki Irlandii. Dylemat związków Wielkiej Brytanii ze Wspólnotą Brytyjską lub bliższej współpracy z integrującą się gospodarczo Europą Zachodnią stanowił przez wiele lat powojennych jedną z głównych rozterek brytyjskiej polityki zagranicznej. z wyjątkiem strefy Kanału Sueskiego. między Wielką Brytanią i Francją miał właśnie na celu zapobieżenie tego rodzaju możliwości. Z dużymi oporami kształtowała się w polityce i świadomości brytyjskiej idea federacji europejskiej oraz ściślejszych związków Anglii z Europą. Wrogie Brytyjczykom nastroje w Egipcie skłoniły Anglię do wycofania stamtąd swoich wojsk już w 1947 r. wkrótce wojska brytyjskie opuściły Sudan. Wielka Brytania wyraźniej związała się z istniejącą już od 1957 r. co nastąpiło w kontekście zaciętych walk pomiędzy dwoma członkami Wspólnoty Brytyjskiej — Indiami i Pakistanem. czyniącego z Wielkiej Brytanii trzecią siłę w tej dziedzinie (obok Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego) na świecie. Wielka Brytania odgrywała istotną rolę zarówno w akcji mającej zapobiec odrodzeniu się niemieckiego militaryzmu (wojska brytyjskie stacjonowały wraz z sitami wojskowymi innych krajów zachodnich na terenie Niemiec Zachodnich). Maltę i wiele innych dawnych posiadłości dawnego Imperium Brytyjskiego. która wycofała się ze Wspólnoty Brytyjskiej. W 1948 r. przyznała niepodległość Indiom. kiedy powstało niepodległe państwo izraelskie. Natomiast Irlandia Północna (Ulster) pozostała członkiem Zjednoczonego Królestwa w kontekście ustawicznych konfliktów i niepodległościowych aspiracji północno-irlandzkich katolików. Wielka Brytania działała jako swego rodzaju bufor pomiędzy Żydami i Palestyńczykami aż do 1948 r. W związku z tym należy wspomnieć o poparciu rządu Partii Pracy dla brytyjskiego planu atomowego. uzyskały niepodległość Birma i Cejlon. Europejską Wspólnotą Gospodarczą. mającym zabezpieczyć świat zachodni przed możliwością ekspansji Związku Radzieckiego i groźbą komunizmu.Zjednoczonymi. Brytyjskie zabiegi o utrzymanie równowagi politycznej w Palestynie nie dały żadnych rezultatów. Dalszym krokiem w kierunku parcelacji i likwidacji dawnego imperium było powstanie w 1949 r. organizacji NATO. koszty społeczne . Faktycznie dopiero w 1973 r. było powołanie w 1949 r. zwłaszcza w związku z napływem tam dużej liczby Żydów europejskich. Po II wojnie światowej stanęła Wielka Brytania przed niełatwym zadaniem likwidacji swego ogromnego imperium kolonialnego zgodnie z nowymi tendencjami w polityce światowej. zmierzającej do powstrzymania ekspansji komunizmu. Podobnie bardzo głębokie konflikty i trwające do dnia dzisiejszego walki wystąpiły w brytyjskim mandacie w Palestynie. Pomimo podjętych przez Partię Pracy reform gospodarczych i pewnych sukcesów rządu Clementa Attlee w dziedzinie nacjonalizacji. jak i w polityce NATO. Już w 1947 r. Najważniejszym posunięciem. Traktat wojskowy podpisany w Dunkierce w 1947 r. Równocześnie wpływały najej politykę zagraniczną obawy przed możliwością odrodzenia się militaryzmu niemieckiego. MACMILLANA I LORDA DOUGLASA-HOME (1951—1964) Powrót konserwatystów do władzy w 1951 r.in. zaczęła się rozwijać telewizja komercjalna. Winston Churchill zahamował zapoczątkowany przez Clementa Attlee proces nacjonalizacji. Zjawisko to pozbawiło stopniowo laburzystów tej popularności. W wyborach z października 1951 r. którzy przez wiele lat odgrywali w rządzie znaczącą rolę. Wybory z lutego 1950 r. KONSERWATYŚCI U WŁADZY: OD CHURCHILLA DO EDENA. dały jeszcze laburzystom w Izbie Gmin minimalną przewagę 6 miejsc. Konserwatyści wprowadzili do objętego po laburzystach systemu rządowego różne zmiany. Anthony Eden (1897—1970) już przed wojną zajmował stanowiska ministerialne. gdy w 1954 r. Wielka Brytania eksplodowała swoją pierwszą bombę atomową) pożerały sporą część budżetu angielskiego. ogromne koszty wojskowego poparcia udzielonego przez ten rząd polityce Stanów Zjednoczonych w Europie (m. Stanowisko to zajmował i w powojennym rządzie Churchilla w latach 1951—1955. ministrem spraw zagranicznych w rządzie Churchilta. w okresie wojny był najpierw ministrem wojny w 1940 r. reprywatyzował zgodnie z obietnicą przedwyborczą przemysł stalowy. Sympatie społeczeństwa angielskiego coraz wyraźniej zaczęły przesuwać się w stronę Partii Konserwatywnej. w związku z kryzysem berlińskim w 1948 r. jaką cieszyli się w Anglii zaraz po II wojnie światowej. pozostawiając jednak pod zarządem państwa niektóre inne dziedziny.in. a następnie w latach 1951—1955 minister skarbu. Ministrowi skarbu Richardowi Butlerowi udawało się jednak uruchamiać odpowiednie mechanizmy gospodarcze w celu zapewnienia krajowi dodatniego bilansu handlowego: ograniczył on znacznie import. podniósł stopę dyskontową na pożyczki. uzyskując skromną większość 17 miejsc. W gabinecie Churchilla znalazło się kilku znanych ministrów. Drugim wybitnym ministrem tego rządu konserwatywnego był Richard Butler (1902—1982). dużo jednak mniejsze od tych.tych reform doprowadziły do zubożenia i pewnej pauperyzacji społeczeństwa brytyjskiego w pierwszych latach powojennych. oznaczał początek długiego okresu ich 13-letnich rządów pod przywództwem czterech wytrawnych polityków: Winstona Churchilla. Rosnące niezadowolenie wywoływała również polityka zagraniczna rządu Partii Pracy. produkcję telewizyjną (British Broadcasting Corporation). Znaczne wydatki na cele wojskowe (w 1952 r.) czy w wojnie koreańskiej w 1950 r. która utraciła swoje dominujące stanowisko od czasu. a następnie do 1945 r. wygrali już konserwatyści. która pod przywództwem Winstona Churchilla powróciła w 1951 r. Anthony Edena. Harolda Macmillana i Aleca Douglasa-Home. które zapowiadali w swojej retoryce przedwyborczej. Konserwatyści stosowali zasadę pośredniej interwencji fiskalnej poprzez regulowanie stopy dyskontowej oraz znaczne oszczędności inwestycyjne.. m. zmniejszył o połowę ulgi dla wyjeżdżających za granicę turystów . do władzy. minister oświaty w okresie wojny. a także sprzedaż angielskich wyrobów przemysłowych na rynku krajowym (samochody. Przewodniczącym tej rady był minister skarbu (Chancellor of the Exchequer).8 10.). zwłaszcza w zakresie Jej planowania.1 15. głoszącą postulat lepszego planowania gospodarczego. Innym słabym punktem reform gospodarczych rządu konserwatywnego był brak zainteresowania zagadnieniem modernizacji technologii i organizacji produkcji. Pewne wyobrażenie na temat rosnącego i niekorzystnego dla Wielkiej Brytanii dystansu pomiędzy jej rozwojem gospodarczym a rozwojem innych czołowych krajów w owych latach daje poniższa tabela.2 23. Anglia więcej importowała niż mogła sprzedać za granicą produktów swojego przemysłu. Miała ona czuwać nad poprawnym funkcjonowaniem gospodarki. Poprawę stopy życiowej odczuta przede wszystkim popierająca konserwatystów średnia klasa społeczeństwa angielskiego.8 17.2 22. Pod wpływem tego rodzaju nacisków rząd Partii Konserwatywnej ustanowił w 1962 r. której wynagrodzenie nie nadążało za wzrostem cen na rynku. złożoną z przedstawicieli pracodawców. Kraj Skala inwestycji w latach 1955—1964 (w%) Oszczędności brutto jako % dochodu w 1964 r. Wzrost angielski eksport.1 12.2 10. Radę Narodowego Rozwoju Gospodarczego (National Economic Development Councii). pracowników. aparaty telewizyjne i in.7 19.7 Ujemne skutki nie zawsze w pełni uzasadnionych oszczędności inwestycyj- . Te i inne ujemne strony gospodarki brytyjskiej okresu rządów konserwatywnych podnoszone były krytycznie przez Partię Pracy. w sytuacji dużego postępu w tej dziedzinie wielu innych krajów ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią na czele.1 7.itp. Dalszą bolączką angielskiego systemu gospodarczego owych lat był utrzymujący się w niektórych okresach ujemny bilans handlowy.2 13. ekonomicznych ekspertów i przedstawicieli rządu.8 25. a nie klasa robotnicza. Skala inwestycji brytyjskich w latach 1955—1964 oraz relacja między oszczędnościami kraju a dochodem w 1964 r. Japonia Niemcy Zachodnie Francja Szwecja Stany Zjednoczone Wielka Brytania 28. który był pionierem rewolucji przemysłowej od końca XVIII w. W dwa lata później. Polityka oszczędności inwestycyjnych sprawiła. W okresie premierostwa Churchilla zmarł w 1952 r. stracił po II wojnie światowej swoje dawniejsze znaczenie i pozycję w tej dziedzinie nie tylko w stosunku do Stanów Zjednoczonych. W tym samym czasie tonaż floty handlowej Japonii wzrósł dziesięciokrotnie z 0. w których uzyskali w Izbie Gmin o 67 miejsc więcej niż laburzyści. nie potrafiła Anglia po II wojnie światowej utrzymać tej swojej przewagi. zrewolucjonizował rozwój produkcji przemysłowej na świecie.. przejmując po osiemdziesięcioletnim Winstonie Churchillu przywództwo Partii Konserwatywnej i urząd premiera.. że tonaż brytyjskiej floty spadł w latach 1949— 1965 z l . Inną przyczyną kryzysu powojennej gospodarki angielskiej była jej przestarzała organizacja. Kraj. a w 1963 r.in. wyraźnie widoczne w brytyjskim przemyśle okrętowym. Zajmując od dawna pozycję czołowego mocarstwa morskiego. na krótko nowym premierem został Alec Douglas-Home. . wielu wynalazków i udoskonaleń technicznych.2 min ton do l min. a także Japonii. zapewniły konserwatystom zwycięstwo w wyborach z 1955 r.5 min do 5 min ton.nych były m. Na czele rządu stanął wówczas Anthony Eden. niska wydajność pracy oraz nader powolna modernizacja przestarzałych już urządzeń. schorowanego Edena zastąpił Harold Macmillan. ale i wielu krajów zachodnioeuropejskich. chociaż posiadała — pomimo zniszczeń i strat wojennych — dobrze rozbudowane stocznie i wysoko wykwalifikowanych specjalistów w zakresie budowy statków.. mające na celu podniesienie stopy życiowej społeczeństwa angielskiego. Harold Macmillan Różne posunięcia w wewnętrznej polityce ekonomicznej. król Jerzy VI i królową została jego córka Jako Elżbieta II. w 1957 r. Wiele dawnych kolonii brytyjskich W Afryce i Azji uzyskało niepodległość (m.Pomimo różnych posunięć gospodarczych i szermowania hasłem . Oświadczył on mianowicie. Również Afryka Południowa zerwała w 1961 r. Tanganika. 1919). podwyższania podatków i ograniczania wzrostu zarobków. Część społeczeństwa angielskiego wiązała pewne nadzieje z możliwością przystąpienia Wielkiej Brytanii w 1961 r. przeciwko przystąpieniu Anglii do Wspólnego Rynku. zredukowania subsydiów żywnościowych itp. że w latach tych realne zarobki wzrosły w Anglii o 40%. samolotów.społeczeństwa dobrobytu" (affluent society). Jednostronną Deklarację Niepodległości. Około 1959 r. tym bardziej że w innych krajach zachodnich nadal był wyraźny wzrost dobrobytu i rozwoju ekonomicznego. Należy przyznać. Negocjacje w tej sprawie natrafiły jednak opór sfer rolniczych oraz części Partii Pracy. a więc po 25 latach od powstania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej — do Wspólnego Rynku. Zostały one zresztą w sposób drastyczny przerwane przez prezydenta Francji de Gaulle'a w 1963 r. . W latach 1954—1959 produkcja przemysłowa wzrosła o 13%. W angielskiej polityce zagranicznej zaszły w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych istotne zmiany. w przemyśle chemicznym i innych.. Ogłaszając na własną rękę w 1965 r. swoje dawne związki z Wielką Brytanią. a eksport podwoił się w porównaniu z 1938 r. Nie przyniosły trwalszych rezultatów zastosowane przez konserwatystów stare metody podnoszenia stawek dyskontowych. a zwłaszcza handlowa Wielkiej Brytanii przemawiała. podwyższenia podatku od kupna. Ghana. proces wzrostu stopy życiowej ludności angielskiej przebiegał dosyć powoli. ściślejszej kontroli fiskalnej. Różne przejawy rozwoju gospodarczego zapewniły konserwatystom większą popularność i w wyborach do Izby Gmin w 1959 r. Sudan. tzw. Należy też dodać. Jedynie w Rodezji Południowej proces ten został na kilkanaście lat opóźniony na skutek separatystycznej polityki tamtejszych białych osadników pod przywództwem premiera Rodezji Południowej Iana Smitha (ur. że posunięcia te przyczyniły się do poprawy sytuacji gospodarczej. stała się Wielka Brytania jej członkiem i związała się ściślej z rynkiem europejskim. aż 70% mieszkań angielskich posiadało aparaty telewizyjne. Wywołały one jednak niezadowolenie w społeczeństwie angielskim.in. przede wszystkim jeśli chodzi o konsekwentnie realizowaną likwidację dawnego imperium. Uganda. Dopiero w 1973 r. opóźnił Smith na 14 lat powstanie niepodległego Zimbabwe. Największy przyrost produkcji zaznaczył się w nowszych gałęziach przemysłu. że sytuacja geograficzna. przynajmniej chwilowo. gospodarcza.. Na początku lat sześćdziesiątych gospodarka angielska zaczęła jednak przezywać nowv kryzys. Nigeria. ogłosiła się republiką i wystąpiła z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Kenia. w produkcji samochodów. podniesienia stopy dyskontowej do 7%. Rodezja Północna). uzyskali o 107 miejsc więcej niż Partia Pracy. Groźba inflacji skłoniła rząd konserwatystów do wprowadzenia w 1957 r. Odnosi się to przede wszystkim do kwestii Suezu i brytyjskiej polityki w tej części świata (Anglicy zajęli Egipt jeszcze w 1882 r. W polityce tej Wielka Brytania uzyskała poparcie Izraela. Brytyjczycy musieli wycofać się ze strefy Suezu. Stanowisko Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych było reakcją na nawiązanie przez Nassera bliskich stosunków ze Związkiem Radzieckim oraz Czechosłowacją. Akcja ta zakończyła się jednak niepowodzeniem na skutek nieprzychylnych jej nastrojów w Anglii. Jego posunięcie było m. presji ONZ oraz groźby sowieckiej interwencji. wynikiem brytyjskiej i amerykańskiej decyzji odmowy finansowania budowy Tamy Asuańskiej na Nilu. Zgodnie z przyjętym wcześniej planem. brytyjskie i francuskie siły wylądowały w Port Said oraz Port Faud i rozpoczęły okupację strefy Kanału Sueskiego. sprawa Suezu wywołała międzynarodowy kryzys. tracąc wpływy na Bliskim Wschodzie oraz doznając dyplomatycznej i prestiżowej porażki w oczach świata arabskiego.in. że Bliski Wschód przestał już być brytyjską strefą wpływów. trudnościami z przystąpieniem Wielkiej Brytanii do Wspólnego Rynku. poza niepowodzeniami w polityce gospodarczej i zagranicznej (kryzys rodezyjski.). spowodowany upaństwowieniem Kanału Sueskiego przez prezydenta Egiptu Gamala Nassera. a także doprowadzenia do obalenia Nassera. w jakimś stopniu.Na większe komplikacje natrafiła angielska polityka zagraniczna na Bliskim Wschodzie i Londyn nie był w stanie przeforsować tam swoich planów. Nasser wprowadził do strefy Kanału Sueskiego stan wyjątkowy i przejął kontrolę nad Kompanią Kanału Sueskiego. Kryzys sueski dostarczył aż nadto dowodów. John Profumo był ministrem spraw wojskowych w latach 1960—1963. Wśród różnych niepowodzeń schyłkowych lat dosyć długiego okresu rządów Partii Konserwatywnej znalazła się i głośna „afera Profuma". HAROLD WILSON. do czego oba państwa wcześniej się zobowiązały. Wobec fiaska zabiegów dyplomatycznych Anglia i Francja zaczęły w tajemnicy przygotowania do akcji wojskowej z zamiarem odzyskania kontroli nad Kanałem Sueskim. JAMES CALLAGHAN I RZĄDY PARTII PRACY . posiadającego wiele konfliktowych problemów w stosunkach z Egiptem i światem arabskim w ogólności. Na początku listopada 1956 r. przyczyniły się do upadku rządu Partii Konserwatywnej w 1964 r. że jego polityka mogła doprowadzić do zamknięcia dla statków brytyjskich połączenia z Zatoką Perską i tamtejszymi polami naftowymi. Pod koniec 1956 r. kryzys sueski). wojska izraelskie zaatakowały Egipt i posunęły się w kierunku Kanału Sueskiego. Posunięcia Nassera wywołały w Londynie obawy. Jego stosunki z panną podejrzanych obyczajów oraz z pracownikiem ambasady sowieckiej w Londynie stały się skandalem politycznym i również. Wielka Brytania i Francja zażądały wycofania się izraelskich i egipskich wojsk ze strefy Suezu. W 1956 r. W dniu 29 października 1956 r. Opłaty celne płacone przez przepływające przez Suez statki miały być w ciągu 5 lat użyte na budowę Tamy Asuańskiej. miały miejsce liczne strajki i demonstracje. wzrastająca inflacja i fiasko rozmów w sprawie kryzysu rodezyjskiego przyczyniły się do upadku rządu Partii Pracy i zwycięstwa konserwatystów w wyborach Harold Wilson . W 1969 r.(1964—1970 I 1974—1979). nastąpiła 14. odbyła się pod hasłem większej stabilizacji i szybszego rozwoju życia gospodarczego opartego na rządowej polityce gospodarczego planowania oraz większego poparcia dla postępu technicznego. Pod jego przywództwem rząd laburzystowski podjął w latach sześćdziesiątych wiele reform mających na celu podniesienie gospodarki angielskiej oraz stopy życiowej mieszkańców. wyraźną przewagę 110 miejsc nad konserwatystami w Izbie Gmin (w 1964 r.3% dewaluacja funta szterlinga. w 1967 r. był liderem Partii Pracy. W 1966 r. zamrożone zostały na okres 6 miesięcy płace. Tego rodzaju program oraz pierwsze przykłady jego realizacji dały Partii Pracy w nowych wyborach z marca 1966 r. Posunięcia te z natury rzeczy nie zapewniły nowemu rządowi szerszego poparcia społecznego i spotkały się z ostrą krytyką związków zawodowych. wynosiła ona zaledwie 13 miejsc). Nowy rząd obiecał zahamowanie inflacji oraz 25% wzrost produkcji. KONSERWATYWNE INTERLUDIUM RZĄDU EDWARDA HEATHA (1970—1974) Kampania wyborcza Partii Pracy. Nowy premier brytyjski Harold Wilson (ur. poprzedzająca wybory z 1964 r. 1916) dopiero od 1963 r. Niepowodzenia laburzystów w dziedzinie gospodarczej. W przeszłości pełnił różne stanowiska w ministerstwach zajmujących się sprawami gospodarczymi i społecznymi. Sytuacja ta skłoniła rząd Heatha do wprowadzenia trzydniowego tygodnia pracy i ogłoszenia stanu wyjątkowego. które dały Partii Pracy 43 miejsca więcej w Izbie Gmin niż konserwatystom (w marcu 1974 r. tym razem na tle kryzysu związanego z sytuacją na Bliskim Wschodzie oraz trudnościami wynikającymi stąd w dostawie ropy naftowej do Anglii. Wilson ogłosił nowe wybory. 1916). doprowadziły do zmniejszenia się produkcji przemysłowej m. zwłaszcza górników. arabską decyzją ograniczenia dostaw ropy. W lutym 1974 r. Do strajku przystąpili dokerzy i rząd nie był w stanie kontynuować swego planu zamrożenia zarobków. Narodowy Związek Górników ogłosił w Anglii strajk powszechny i w tymże miesiącu Heath zarządził wybory powszechne do Parlamentu. siły roboczej i usług oraz . Wśród brytyjskich problemów ekonomicznych o charakterze międzynarodowym. co wywołało kilkakrotny wzrost jej ceny w Anglii. Wielka Brytania przystąpiła ostatecznie do tej integrującej gospodarkę Europy Zachodniej organizacji. Na cztery lata objęli oni ster rządowy pod przewodnictwem premiera Edwarda Heatha (ur. zarobki. Belgię.in. Również w 1973 r. W rezultacie nacisków robotniczych rząd musiał zgodzić się na podwyżkę płac górników o 21%. wybuchła wojna arabsko-izraelska. Strajki. Do władzy powrócił w wyniku wyborów rząd Partii Pracy z Haroldem Wilsonem jako jego premierem na czele. w różnych częściach Anglii wybuchły strajki i rozruchy robotnicze. Rząd konserwatywny Edwarda Heatha odziedziczył po laburzystach wszystkie trudne problemy gospodarcze poprzedniego okresu. W dążeniu do powstrzymania inflacji Heath zamroził w 1972 r. doświadczonego polityka. Przez blisko dwie dekady wywoływała ona na wyspie. przez Francję. Założona w 1957 r.in. Włochy. miała na celu wprowadzenie dla państw członkowskich unii celnej. w październiku 1974 r. W październiku 1973 r. wywołana m. a także w krajach Europy Zachodniej kontrowersje i różnice zdań. ceny i dywidendy. zwłaszcza górników. zanim w 1973 r. Nowy rząd zniósł stan wyjątkowy i przywrócił pięciodniowy tydzień pracy. sprawa przystąpienia Wielkiej Brytanii do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) należała do bardziej kluczowych. bezrobocie osiągnęło największe od 1939 r. większość ta wynosiła zaledwie 5 miejsc). Niderlandy i Luksemburg. Posunięcia te nie na wiele się zdały. na skutek spadku zaopatrzenia w elektryczność z powodu strajków. W celu poprawienia sytuacji gospodarczej w Anglii. Niemcy Zachodnie. rozmiary. Chcąc uzyskać szersze poparcie społeczne.z lipca 1970 r. stanowiących jednocześnie przyczynek do stosunków Anglii z Europą Zachodnią. rząd Harolda Wilsona poważnie ograniczył wydatki zbrojeniowe i zredukował obecność wojsk brytyjskich poza granicami kraju. miała miejsce konfrontacja pomiędzy rządem konserwatywnym Edwarda Heatha a związkami zawodowymi. zajmującego się w wolnych chwilach działalnością muzyczną i dyrygowaniem orkiestrą symfoniczną. usunięcie barier hamujących przepływ kapitału. handlu międzynarodowego i w innych sprawach. do której Anglia przystąpiła nie bez dużych oporów. że przez długi czas. amerykański podsekretarz stanu George Bali. istnieniu Imperium Brytyjskiego.ustanowienie wspólnej polityki w zakresie spraw rolnictwa i transportu dla członków EWG. coraz wyraźniej łączyć wzrost cen żywności na wyspie z polityką EWG. . Również i w samej Anglii zmieniły się poglądy od tradycyjnego izolacjonizmu do ściślejszej unii gospodarczej z Europą Zachodnią. a później Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. które pociągały Wielką Brytanię silniej niż koncepcja zintegrowanej Europy Zachodniej (EWG). Wśród krajów popierających przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG znajdowały się przede wszystkim Stany Zjednoczone. Kennedy. co w sposób specyficzny ukształtowało jej strukturę gospodarczą (kolonie jako rynki zaopatrzenia w surowce dla przemysłu brytyjskiego oraz rynki zbytu dla angielskich produktów) oraz mentalność mieszkańców. opowiadająca się początkowo za przystąpieniem kraju do EWG. zabiegi Harolda Wilsona o przyjęcie Wielkiej Brytanii do EWG. do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.. Wielka Brytania rozwijała swój system gospodarczy w perspektywie polityki kolonialnej. Pompidou zmieniło sytuację w tej kwestii na korzyść Wielkiej Brytanii. jak to wyraził w 1961 r. zwłaszcza pomiędzy 1967 i 1971 r. Po trzech latach negocjacji zdołał konserwatywny rząd Edwarda Heatha doprowadzić ostatecznie do przystąpienia Wielkiej Brytanii w 1973 r. Należy pamiętać. a nawet po 1973 r. Istniały też w Anglii obawy. Również i opinia brytyjska. że przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG przyczynić się mogło do osłabienia jej tradycyjnie bliskich związków ze Stanami Zjednoczonymi. że oznaczałoby to „większą jedność świata zachodniego". że EWG mogła rościć sobie pretensje do odkrytych przez Brytyjczyków w 1969 r. Ten nadal utrzymujący się swego rodzaju izolacjonizm brytyjski miał swoje źródła w dawnej polityce kolonialnej. i objęcie prezydentury we Francji przez mniej pryncypialnego G. de Gaulle. Przystąpienie do EWG i rozpad dawnego imperium oznaczało całkowitą zmianę tradycyjnego brytyjskiego systemu ekonomicznego i politycznego w zakresie stosunków międzynarodowych. Przed przystąpieniem do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. i przez nich eksploatowanych bogatych złóż naftowych na Morzu Północnym.in. rząd Partii Pracy żywił obawy. Podobnego zdania był prezydent John F. że mogłoby to ograniczyć wiodącą rolę Francji w Europie Zachodniej. Ustąpienie de Gaulle'a w 1969 r. w sprawie unii celnej. Były one zdania. zwłaszcza po likwidacji dawnego Imperium Brytyjskiego i uzyskania przez dawne kolonie brytyjskie niepodległości. podkreślała Wielka Brytania swoje odrębne stanowisko m. od epoki merkantylizmu i formowania się brytyjskiej ekspansji zamorskiej. obawiający się. Natomiast zdecydowanym przeciwnikiem przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG był prezydent Francji. Stanowisko Francji utrudniało przez wiele lat. Po powrocie do władzy w 1974 r. zaczęła po 1975 r.. gen. Tego rodzaju rozwiązanie miało jednak w Anglii nadal wielu przeciwników. Deficyt handlowy Wielkiej Brytanii. Rząd Partii Pracy położył duży nacisk na rozwój nauki i oświaty. Przedłużono do 16 roku życia powszechny obowiązek nauczania i rozbudowano szkolnictwo ogólnokształcące (comprehensive schools). Dopiero w 1979 r. Ogólny bilans płatniczy Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesiątych pozostał jednak ujemny. rejestrując jednocześnie bardzo poważne koszty rozbudowy sił zbrojnych. co było' wynikiem „zimnej wojny" oraz udziału Wielkiej Brytanii w NATO. Poniższa tabela wyraźnie ukazuje powyższe tendencje rządu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. podskoczył w 1974 r. pozwoliły Anglii na wyjście z trwającego uprzednio kryzysu. Wydatnie powiększono liczbę szkół i nauczycieli. służbę zdrowia i obronę w lalach 1962—1978 (w min funtów szterlingów) Resort Szkolnictwo Lecznictwo Obrona kraju 1962 1173 971 1840 1972 3508 2644 3097 1978 8658 7615 7493 W brytyjskiej polityce zagranicznej głównym niepowodzeniem rządu Harolda Wilsona była sprawa rebelii Iana Smitha i przyjęcia przez Rodezję Południową w 1965 r. Różnorodne zabiegi dyplomatyczne Wilsona nie przyniosły jednak żadnych rezultatów i aż do 1979 r. powstało niepodległe Zimbabwe. Wydatki Wielkiej Brytanii na szkolnictwo.W początkowych latach przynależności Wielkiej Brytanii do EWG obawy i opory polityków i społeczeństwa angielskiego przed przystąpieniem kraju do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej wydawały się w pełni uzasadnione. a także w czasie kolejnej wizyty Iana Smitha w Anglii parę miesięcy później. wynoszący w 1970 r. że Harold Wilson w sposób zdecydowany i umiejętny usiłował przełamać opór Iana Smitha i rodezyjskich białych osadników przeciwko przekształceniu Rodezji Południowej w niepodległe państwo i od początku kryzysu rodezyjskiego energicznie zabiegał o znalezienie najlepszego rozwiązania. Jednostronnej deklaracji niepodległości (Unilateral Declaration of independence). Znacznie podniesiono wydatki na oświatę i służbę zdrowia. aż do 39%. na pogrzebie Winstona Churchilla. opóźniającej o 14 lat przyznanie przez Wielką Brytanię statusu niepodległości dzisiejszemu Zimbabwe. zaledwie 3%. Zabiegi o to rozpoczął jeszcze w czasie spotkania ze Smithem w 1965 r. . Faktycznie dopiero odkrycie i eksploatacja bogatych zasobów ropy naftowej na Morzu Północnym na początku 1980 r. Należy przyznać. premier rodezyjski nie ugiął się pod naciskami brytyjskimi. Wśród wielu bardzo trudnych do rozwiązania problemów politycznych Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej nie rozwiązana pozostaje do dnia dzisiejszego sprawa Irlandii Północnej (Ulster). Wcześniejsze dzieje tego zagadnienia zostały omówione Już wyżej dla XVIII, XIX i początków XX w. Krótkiej wzmianki wymagają ważniejsze fakty z tego zakresu dotyczące lat po II wojnie Światowej. Układ brytyjsko-irlandzki z 1921 r. o utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego (późniejsza Republika Irlandii) oraz włączeniu Irlandii Północnej w 1922 r. do Zjednoczonego Królestwa spotkał się z niezadowoleniem katolickiej części społeczeństwa irlandzkiego jako rozwiązanie niesprawiedliwe. Przejawem protestu stała się partyzancka i terrorystyczna działalność antybrytyjskiej Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA), ruchu Sinn Fein oraz innych patriotycznych organizacji irlandzkich. Struktura wyznaniowa Irlandii Północnej (jej ludność katolicka ciążyła ku Republice Irlandii, ludność protestancka ku Wielkiej Brytanii) oraz tradycje historyczne i polityczne sprawiły, że rozwiązanie sprawy statusu politycznego natrafia na wręcz karkołomne trudności, Uister zaś jest ciągle widownią krwawych aktów terroru. Nasiliły się one w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, w Belfaście i Londonderry miały miejsce formalne walki pomiędzy ludnością katolicką a policją, wiele domów katolików irlandzkich zostało podpalonych itp. W celu utrzymania spokoju wysłane zostały z Anglii do Uisteru wojska brytyjskie, w domach katolików irlandzkich przeprowadzono rewizje w poszukiwaniu broni. Wprowadzona została godzina policyjna. Wszystkie te środki i represje nie dały jednak rezultatu i niepokoje trwały nadal. Po obu stronach były setki zabitych i rannych w rezultacie bezpośredniej konfrontacji, starć z policją i zamachów bombowych. Próby negocjacji z reguły nie dawały żadnych rezultatów wobec skrajnego stawiania warunków przez obie strony. W 1974 r. zamachy bombowe IRA zaczęły się rozszerzać i objęły również Londyn i inne miasta angielskie. W Londynie bomby zostały rzucone przez bojowników IRA na restauracje i hotele, urzędy, lotnisko, a nawet Tower. Istniała nawet próba porwania któregoś z członków rodziny królewskiej. Po 1976 r. stopień zamachów bombowych IRA nieco zmalał, chociaż do dnia dzisiejszego nie widać żadnego realnego rozwiązania tej tragicznej i skomplikowanej sytuacji. W marcu 1976 r. Harold Wilson zrezygnował z urzędu premiera i ster rządu laburzystowskiego objął James Callaghan (ur. 1912), dawny minister transportu (1947—1950), skarbu (1964—1967) i spraw wewnętrznych (1967—1970). Od 1974 r. był ministrem spraw zagranicznych. Zmiana premiera nie oznaczała oczywiście żadnej poprawy w sytuacji gospodarczej Wielkiej Brytanii. W październiku 1976 r. wartość funta szterlinga spadla do l ,60 w stosunku do amerykańskiego dolara i dopiero znaczna pomoc finansowa Międzynarodowego Funduszu Monetarnego umożliwiła Anglii wyraźną poprawę sytuacji gospodarczej już w latach 1977 i 1978. Ponadto, dużą w tym rolę odegrała brytyjska eksploatacja złóż naftowych na Morzu Północnym, czyniąca Wielką Brytanię krajem samowystarczalnym jeśli idzie o zaopatrzenie w ropę naftową. Pomimo wyraźnych objawów poprawy sytuacji gospodarczej, rząd Partii Pracy nie uzyskał szerszego poparcia społecznego pod koniec lat siedemdziesiątych. Aby utrzymać się przy władzy, musiał się opierać na sojuszu z innymi mniejszymi partiami, zwłaszcza liberałami. W wyborach z 3 maja 1979 r. zwycięstwo odniosła Partia Konserwatywna, uzyskując w Izbie Gmin o 70 miejsc więcej niż laburzyści. Nowym premierem została pierwsza w historii Anglii i Europy kobieta — Margaret Thatcher. EPOKA MARGARET THATCHER (1979—1990) Z wielu względów Margaret Thatcher (ur. 1925) stanowi szczególne zjawisko w panoramie powojennych dziejów Wielkiej Brytanii. Córka właściciela małego sklepu spożywczego w niewielkim miasteczku w hrabstwie Lincoln, ukończyła studia chemiczne w Oksfordzie. Już w okresie studiów rozwinęła działalność polityczną w Uniwersyteckim Stowarzyszeniu Konserwatystów, którego została przewodniczącą. Po wyjściu za mąż za bogatego biznesmena, studiowała prawo. W 1959 r. została posłanką do Parlamentu i odtąd zaczęta odgrywać coraz większą rolę w życiu politycznym kraju. W rządzie Edwarda Heatha była ministrem szkolnictwa, w 1975 r. została liderem Partii Konserwatywnej, a w maju 1979 r. premierem rządu. Była nie tylko pierwszą w historii Anglii i Europy kobietą na stanowisku premiera, ale również pierwszym premierem kierującym rządem przez trzy kolejne kadencje, najdłużej urzędującym premierem brytyjskim od 1827 r. Nazwana przez sowieckich polityków,,żelazną damą" (iron lady), rozwinęła Margaret Thatcher w okresie swojej potrójnej kadencji premierowskieJ bardzo zdecydowaną i konsekwentną działalność polityczną, na której osąd jest jeszcze z braku perspektywy historycznej za wcześnie (piszę te słowa w maju 1993 r.). Jej program polityczny, metody działania i miejsce w powojennym życiu politycznym Wielkiej Brytanii nazwano terminem „thatcherism", co już samo wskazuje wyraźnie na to, że mamy tu do czynienia z jakimś bardzo konkretnym i wyraźnie określonym fenomenem politycznym. Margaret Thatcher reprezentowała zawsze prawicowe skrzydło w Partii Konserwatywnej i z żelazną konsekwencją dążyła do wzmocnienia potencjału gospodarczego oraz większej stabilizacji brytyjskiego systemu politycznego. Dążyła do stworzenia systemu opartego na ładzie społecznym, większym dobrobycie, obniżeniu skali podatkowej w celu stworzenia silniejszych bodźców dla prywatnego przemysłu, zmniejszeniu interwencji rządowej w sprawach gospodarczych, zahamowaniu inflacji itp. Zawsze opowiadała się za wzmocnieniem władzy centralnej w wypadku kolizji z dążeniami lokalnymi. Ograniczyła nawet autonomię uniwersytetów i lokalnych władz szkolnych na rzecz polityki centralnej. Dążyła do ograniczenia znaczenia związków zawodowych i politycznej roli ich przywódców. Margaret Thatcher udało się zreformować lub nawet usunąć z brytyjskiego życia politycznego i gospodarczego różne wprowadzone wcześniej przez Partię Pracy innowacje, które faktycznie na dłuższą metę nie zdały egzaminu i tylko hamowały nowoczesny rozwój ekonomiki brytyjskiej. Odchodząc od socjalistycznej idei społecznej równości, Thatcher obniżyła podatek od własności i wzbogacenia, przyspieszyła proces prywatyzacji przemysłu, poparła projekt sprzedaży domów miejskich ich dzierżawcom, obcięła subsydiowanie nierentownych zakładów przemysłowych i zdołała obniżyć inflację z 20% do 3% w 1986 r. Pod jej rządami wzrosło wprawdzie bezrobocie z 4,2% w ostatnim roku rządu Partii Pracy do 13,3% w 1983 r., aby ustabilizować się na szczeblu ok. 10%, ale zjawisko to było głównie wynikiem likwidacji nierentownych przedsiębiorstw. Wśród największych sukcesów gospodarczych Margaret Thatcher znalazła się sprawa rozwoju brytyjskiego przemysłu stalowego. Margaret Thatcher W 1980 r. posiadał on 3,3 mld dolarów deficytu, aby w 1988 r. uzyskać 758 min dolarów zysku. Również wspomniana już brytyjska produkcja ropy na Morzu Północnym przyczyniała się do poprawy brytyjskiego budżetu, W latach osiemdziesiątych gospodarka angielska wykazywała się 3% wzrostem, co było wyższym wskaźnikiem niż w większości krajów wysoko uprzemysłowionych. W 1988 r. dwie trzecie Brytyjczyków posiadało swoje własne domy (w 1979 r. tylko połowa), a realne zarobki wzrosły w tym czasie o 25%. Sukcesy gospodarcze rządu Margaret Thatcher skłoniły nawet Partię Pracy i jej lidera od 1983 r., Neila Kinnocka (ur. 1942), do akceptacji niektórych założeń gospodarczych Partii Konserwatywnej. Wśród głównych sił społecznych Anglii, nastawionych negatywnie do rządów Margaret Thatcher, znalazły się związki zawodowe, a szczególnie kierowany przez Arthura Scargilla Narodowy Związek Górników. W ojczyźnie rewolucji przemysłowej i ruchu związkowego, organizacje robotnicze nadal posiadały dużą siłę polityczną i w niemałym stopniu przyczyniły się do upadku rządu Harolda Wilsona w 1970 r., Edwarda Heatha w 1974 r. i Jamesa Callaghana w 1979 r. O dużej wadze ich działalności miała się przekonać i Margaret Thatcher w swojej kilkuletniej konfrontacji z Narodowym Związkiem Górników. Wybrany w 1982 r. na prezesa tego związku Arthur Scargill (ur. 1938) przyczynił się w dużej mierze do zdynamizowania walki górników o ich prawa i nadania jej bardziej politycznego charakteru. W odpowiedzi na wprowadzone przez rząd do przemysłu górniczego i energetycznego różne ograniczenia, doprowadził Scargill do długotrwałego strajku górników w latach 1984/85. Strajkujący unieruchomili produkcję w 131 (na ogólną liczbę 174) kopalniach. Doszło do starć z policją i do gwałtownych demonstracji. Scargill nie zdołał jednak zorganizować strajku powszechnego. W ruchu górniczym doszło do rozłamu, co ułatwiło rządowi konserwatywnemu położyć kres strajkowi. Strajk spowodował ogromne straty materialne i kosztował kraj 2750 min funtów, nie licząc bardzo poważnych strat poniesionych przez angielski przemysł stalowy, koleje brytyjskie itd. Kilka tysięcy górników aresztowano za akty niszczenia własności publicznej i starcia z policją. Faktycznie był to z robotniczego i społecznego punktu widzenia jeden z największych, lecz również i najmniej udanych strajków w Anglii. Fakt, że w pewnym stopniu był finansowany przez przywódcę Libii Kadafiego nie dodał mu popularności. Nie przyczynił się też do wzrostu popularności Scargilla, naraził kraj na horrendalne straty, różne trudności w zaopatrzeniu w węgiel i elektryczność. Nie osłabił pozycji Margaret Thatcher, która rozegrała tę konfrontację z radykalnym ruchem górniczym w sposób umiejętny i wyszła z niej zwycięsko. Równocześnie strajk górników w latach 1984/85 odsłonił słabość, jaką w latach osiemdziesiątych przechodził ruch socjalistyczny w Anglii. Partia Pracy od pewnego już czasu przeżywała okres osłabienia wewnętrznego i rozbicia politycznego. Jej lider od 1980 r. Michael Foot, dawny redaktor organu lewicowego skrzydła laburzystów „Tribune", przyczynił się do pogłębienia tego rozłamu. W marcu 1981 r. czterech dawnych ministrów rządu laburzystowskiego, reprezentujących prawicowe skrzydło Partii Pracy, utworzyło Partię Społeczno-Demokratyczną (Social Democratic Party). Weszła ona w sojusz z Partią Liberalną i przejściowo stała się poważną siłą polityczną. Po wygranych w 1987 r. przez konserwatystów wyborach, Partia SpołecznoDemokratyczną i Partia Liberalna połączyły się, tworząc Partię Społeczną i Liberalną, która w 1989 r. przyjęła nazwę Liberalnych Demokratów. W 1990 r. partia ta została rozwiązana. Poważną rolę w dziejach kolejnych wcieleń Partii Społeczno-Demokra- tycznej odgrywał wybijający się wówczas polityk, dr David Owen (ur. 1938), bardzo czynny zarówno w polityce wewnętrznej Anglii, jak i na arenie międzynarodowej. Ten dawny laburzystowski minister spraw zagranicznych Anglii w latach 1977—1979 był jednym z założycieli Partii Spoleczno-Demokratycznej. W okresie kryzysu jugosłowiańskiego w latach 1992/93 był jednym z rozjemców z ramienia ONZ. Margaret Thatcher wykazała swoje talenty i zmysł polityczny nie tylko w polityce wewnętrznej Wielkiej Brytanii, ale również w jej polityce zagranicznej. W okresie jej premierostwa miały miejsce tak ważne wydarzenia, jak ustanowienie w dawnej Rodezji Południowej rządów większości i przyznanie Zimbabwe niepodległości, a także podjęcie przez Wielką Brytanię wojny o zajęte przez Argentynę Wyspy Falklandzkie. W obu tych wydarzeniach Margaret Thatcher odegrała istotną rolę, podobnie jak i w zdynamizowaniu roli Wielkiej Brytanii w polityce NATO. Południowa Rodezja była faktycznie jedynym krajem dawnego Imperium Brytyjskiego w Afryce, który wyłamał się spod brytyjskiej polityki przyznawania dawnym koloniom niepodległości. Jak już wspomniano, pomimo różnych nacisków Londynu, przez 14 lat zamieszkali w Południowej Rodezji biali osadnicy pod przywództwem Iana Smitha nie chcieli się zgodzić na oddanie władzy czarnym mieszkańcom tego kraju. Sprawa przełamania kryzysu rodezyjskiego stanowiła jeden z pierwszych problemów zagranicznej polityki rządu Margaret Thatcher. Posiadała ona swój poważny udział w rozwiązaniu tego kryzysu i powstaniu w 1979 r. niepodległego Zimbabwe. Przez lata była Thatcher zdecydowanym krytykiem systemu apartheidu. Pod koniec swojej trzeciej kadencji, Margaret Thatcher przyczyniła się do pogorszenia się stosunków Wielkiej Brytanii z wieloma członkami Brytyjskiej Wspólnoty na tle oceny sytuacji wewnętrznej w Republice Południowej Afryki. Wbrew sugestiom Wspólnoty, Margaret Thatcher odrzuciła sugestie wywarcia większego nacisku na rząd RPA poprzez nałożenie sankcji gospodarczych. Tego rodzaju presja miała zdaniem państw członkowskich Wspólnoty Brytyjskiej doprowadzić do obalenia polityki apartheidu w RPA i szybszego rozwiązania nienormalnych stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych w tym kraju, opartych na zasadach polityki rasowej i rasistowskiej. Margaret Thatcher sprzeciwiła się pod koniec lat osiemdziesiątych nałożeniu sankcji ekonomicznych na RPA uważając, że mogłyby one doprowadzić do jeszcze bardziej represyjnej polityki rządu Afryki Południowej wobec czarnej ludności. Uważała, że polityka sankcji nie dałaby pozytywnych rezultatów, przeciwnie, mogłaby pogorszyć jeszcze los czarnych Afrykanów poprzez osłabienie gospodarki RPA. Podkreślając niemoralność systemu segregacji rasowej, widziała różnicę między względami moralnymi a ekonomicznymi, eksponując pod koniec trzeciej kadencji premierowskiej znaczenie czynników ekonomicznych w dyskusji na temat obalenia systemu apartheidu poprzez sankcje i naciski gospodarcze. Wielka Brytania miała od dawna bardzo rozwinięte stosunki handlowe z Afryką Południową i nie ma wątpliwości, że ten moment odgrywał bardzo istotną rolę jako motyw w polityce rządu Margaret Thatcher w stosunku do RPA. W latach osiemdziesiątych kwestia irlandzka nadal należała do najtrudniejszych problemów politycznych Wielkiej Brytanii. Pociągała ona za sobą liczne ofiary akcji terrorystycznych, Irlandzka Armia Republikańska podjęta nawet w 1984 r. nieudaną próbę zgładzenia Margaret Thatcher i części członków jej gabinetu w czasie dorocznej konferencji Partii Konserwatywnej w Brighton. Przy innej okazji, i to na terenie samego Parlamentu, zamordowany został przez IRA bliski doradca Margaret Thatcher — Airey Neave. W 1979 r. zgładzony został w Republice Irlandii przez IRA spokrewniony z rodziną królewską bohater II wojny światowej lord Mountbatten. Pod koniec lat osiemdziesiątych IRA nasiliła swoją działalność terrorystyczną na terenie samej Anglii, przeprowadzając tam w latach 1989/90 ponad 20 zamachów bombowych. Niewielkie rezultaty dały próby negocjacji między rządem londyńskim a głównymi siłami politycznymi Północnej Irlandii. W jesieni 1985 r. podpisane zostało tzw. Anglo-Irish Hilisborough Agreement pomiędzy Margaret Thatcher a premierem rządu Północnej Irlandii Garretem Fitzgeraldem. Dawało ono rządowi w Dublinie większy nieco głos w sprawach administracji Irlandii Północnej, co wywołało wśród północnoiriandzkich protestantów obawy, iż mogłoby to doprowadzić w przyszłości do kresu rządów bezpośrednich Londynu w Uisterze oraz wchłonięcia Irlandii Północnej przez katolicką Republikę Irlandii. Kluczowym wydarzeniem w polityce zagranicznej Wielkiej Brytanii okresu premierostwa Margaret Thatcher była wojna o Falklandy w 1982 r. Przyczyniła się ona walnie do wzrostu popularności Thatcher i jej konserwatywnego rządu oraz zwycięstwa w wyborach do Parlamentu w 1983 r. Stała się manifestacją patriotyzmu i solidarności narodowej Anglików w sytuacji naruszenia przez Argentynę prestiżu Wielkiej Brytanii. Wojna o Falklandy, pierwsza od zakończenia II wojny światowej większa operacja wojskowa Wielkiej Brytanii, wymaga kilku słów objaśnienia. Była to bowiem poważna angielska akcja zbrojna w obronie mało znanego, mało znaczącego i niemal zapomnianego skrawka dawnego Imperium Brytyjskiego, zamieszkanego zaledwie przez ok. jeden tysiąc mieszkańców brytyjskiego pochodzenia, którzy pragnęli pozostać Brytyjczykami. W samej Anglii mato kto wiedział o istnieniu takiej posiadłości brytyjskiej i dosyć zawiłe były podstawy prawne angielskiego władztwa na Wyspach Falklandzkich, oddalonych o ok. 12 tyś. km od Londynu. Składały się one z dwóch większych wysp i około stu niewielkich wysepek, oddalonych o ok. 500 km od Cieśniny Magellana. Hodowla owiec i rybołówstwo stanowiły jedyne faktycznie zajęcie mieszkańców tych ubogich wysp, posiadających jednak pewne znaczenie strategiczne. Odkryte pod sam koniec XVI w. przez brytyjskiego kapitana Davisa, były te wyspy w przeszłości przedmiotem sporu między Brytyjczykami, Francuzami, Hiszpanami i Argentyńczykami zanim w latach 1832/33 zostały zajęte przez Wielką Brytanię, po usunięciu stamtąd argentyńskiego garnizonu. Argentyna nie uznała jednak brytyjskiej okupacji Wysp Falklandzkich i przez długie lata trwały między Wielką Brytanią i Argentyną spory na ten temat. Odpowiedź Margaret Thatcher i brytyjskiego rządu na argentyńską okupację była zdecydowana i niemal natychmiastowa, mimo bardzo dużej odległości, ogromnych wydatków i różnych trudności w przygotowaniu i przeprowadzeniu tej skomplikowanej operacji wojskowej. Wielka Brytania zgromadziła w ciągu miesiąca dużą flotę złożoną z ponad 100 statków różnego typu (w tym dwa lotniskowce, łodzie podwodne, duże niszczyciele i in.). W ciągu kilkutygodniowych operacji morskich i lotniczych, w których siły brytyjskie straciły m.in. Jeden krążownik i jeden niszczyciel, Anglicy odnieśli efektowne zwycięstwo i zmusili siły argentyńskie do opuszczenia Wysp Falklandzkich. Triumfalne zakończenie przez Wielką Brytanię wojny o Falklandy wzmocniło polityczną pozycję Margaret Thatcher i przyczyniło się do zdecydowanego zwycięstwa Partii Konserwatywnej w wyborach w 1983 r. Konserwatyści uzyskali 397 miejsc w Izbie Gmin, o 188 więcej niż Partia Pracy. Kolejne wybory w 1987 r. wykazały pewien spadek społecznego poparcia dla rządu Thatcher, chociaż przyniosły konserwatystom trzecie kolejne zwycięstwo wyborcze większością 146 miejsc nad Partią Pracy. W przedwyborczej agitacji w 1987 r. konserwatyści obiecywali radykalne reformy, politykę dalszej prywatyzacji, obniżkę podatku dochodowego i zmniejszenie wydatków na cele publiczne, zamiar poprawy stanu szkolnictwa i służby zdrowia. Po wygranych wyborach z 1987 r. rząd Partii Konserwatywnej sprzeciwił się jednak podniesieniu wydatków na służbę zdrowia, co spotkało się z protestami opinii publicznej oraz Brytyjskiego Stowarzyszenia Lekarskiego. W latach osiemdziesiątych rząd konserwatywny znacznie ograniczył też rozmiary swego finansowego poparcia dla władz lokalnych. Pod koniec lat osiemdziesiątych popularność rządu Margaret Thatcher znacznie zmalała również z powodu wzrostu inflacji i bezrobocia, zmniejszenia się eksportu i rosnącego deficytu budżetowego. W 1990 r. wzrosła liczba demonstracji antyrządowych w różnych częściach Anglii i Walii. Pod koniec marca 1990 r. doszło w Londynie do krwawych starć z policją. W listopadzie 1990 r. Margaret Thatcher ustąpiła ze stanowiska lidera Partii Konserwatywnej i premiera rządu. Nowym przywódcą partii i nowym premierem brytyjskim został John Major (ur. 1943), jeden z najmłodszych premierów brytyjskich, polityk bardziej elastyczny niż „żelazna lady". LITERATURA ANGIELSKA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ W XX w. wystąpiły w życiu i kulturze angielskiej trzy blisko ze sobą sprzężone tendencje wyrażające, najogólniej mówiąc, pewne podstawowe dla tego kraju i okresu dążenia i poglądy. Po pierwsze, Wielka Brytania zachowała poprzez swoje tradycje i instytucje ogromną ciągłość procesu rozwojowego. Po drugie, ciągłość ta nie utrudniła temu krajowi w połowie XX w. zdolności przyswojenia nowych dążeń i idei. I wreszcie, po trzecie, we współczesnej Anglii wyraźnie wystąpił sceptycyzm, jeśli idzie o wartość owych odziedziczonych i kontynuowanych wartości, a równocześnie pewna niepewność i niepokój o przyszłość tego kraju. George Orwell Po II wojnie światowej pojawiły się wśród brytyjskich pisarzy nastroje rozczarowania, wyczerpania i wyjałowienia twórczego. O sfrustrowanych młodych twórcach pisał w 1945 r. George Orwell, że wydawali się oni jak „pchły skaczące wśród ruin cywilizacji". Tego rodzaju poczucie katastrofy i zwątpienia, dosyć powszechne wśród pisarzy brytyjskich pod koniec wojny i po jej zakończeniu, wywoływały różne formy reakcji i oddźwięku. U jednych wytwarzały poczucie kryzysu i kresu poszukiwań modernistycznych, kierując zainteresowania twórcze w stronę wartości bardziej tradycyjnych. T.S. Eliot, Evelyn Waugh, W.H. Auden czy Graham Greene zwrócili się ku wartościom chrześcijańskim, natomiast Aldous Huxley czy Christopher Isherwood popadli w mistycyzm i zainteresowali się głębiej filozofią Wschodu. Nie wolno jednak generalizować. Warto zauważyć, że reakcje poszczególnych pisarzy na koszmar i skutki II wojny światowej były różnorodne i bardzo indywidualne, znajdując rozmaity wyraz w ich twórczości. Wielu z nich, jak A. Huxley, Robert Graves czy W.H. Auden opuściło Wielką Brytanię i przeniosło się do innych krajów, tworząc w pewnym oderwaniu od swego środowiska naturalnego. Do najgłośniejszych pisarzy angielskich wczesnych lat po II wojnie światowej należał George Orwell (1903—1950, prawdziwe nazwisko Eric Arthur Blair). Po S. które przyniosły mu światową sławę: Animal Farm (1945) oraz Nineteen Eighty-Four (1949). We wcześniejszym okresie powojennym wybitną rolę odgrywali brytyjscy poeci. nie wierzył faktycznie w możliwość powodzenia tego ustroju. wydawca i dramaturg. Eliota od twórczości poetyckiej po wojnie zrobiło niejako miejsce w kategorii najwybitniejszych poetów angielskich pierwszej dekady powojennej dla W. zdradzał przejściowo sympatie lewicowe i opowiedział się po stronie republikańskiej w hiszpańskiej wojnie domowej. należą do najważniejszych dzieł literackich powojennego okresu i zajmują poczesne miejsce w brytyjskiej literaturze nonkonformistycznej. wykazujących już jednak znacznie niższe loty niż jego twórczość przedwojenna. Również Nineteen Eighty-Four jest ostrzeżeniem przed tyranią i ustrojem totalitarnym. wyrażające może najpełniej frustracje pierwszych lat powojennych. odgrywając nadal ważną rolę w literaturze angielskiej jako krytyk. mieszkał w Stanach Zjednoczonych aż do objęcia katedry poezji w Oksfordzie w 1956 r. podobnie jak początkowo i Orwell. w The Age of Anxiety z 1947 r. Interesujące są rozważania T. Po II wojnie światowej zaczęły w poezji Audena dominować ideały chrześcijańskie (np.S. stanowiącą w istocie nową panującą klasę". mające nie tylko ideologiczne wartości. że rząd Partii Pracy posługiwał się frazeologią socjalistyczną w celu zakrycia działania tyranii. zapewniły mu heroiczny status wśród współczesnych pisarzy angielskich. O ustroju tym pisał w 1949 r. Animal Farm jest antystalinowską satyrą. moralna i fizyczna odwaga.latach spędzonych w Indiach. Po II wojnie światowej odszedł on w istocie od poezji. niszczącej ducha ludzkiego.S. W 1947 r. napisał: „Przez ostatnie dziesięć lat (tzn. jako krytyk Eliot zawsze silnie podkreślał znaczenie tradycji w literaturze i życiu społecznym i miał pod tym względem diametralnie różne poglądy od Orwella. Birmie. Odejście T. Francji i Hiszpanii (brał udział po stronie republikańskiej w hiszpańskiej wojnie domowej) napisał m.). Eliota w okresie międzywojennym zostało już omówione w rozdziale poprzednim.H. 1949).in. Orwell nie miał również zaufania do rządów socjalistycznych w Anglii. dwa bardzo znaczące utwory. ale również i literackie walory. Ogromne znaczenie poezji T. Eliota na temat rozwoju kultury (Notes toward the Definition of Culture. od czasu wojny domowej w Hiszpanii) byłem przekonany. obawiając się. Niezależność umysłowa Orwella. Utwory Orwella. że zniszczenie mitu sowieckiego było konieczne dla odrodzenia ruchu socjalistycznego". Audena i Roberta Gravesa. Łączył on tradycyjne wzory poetyckie ze współczesną ewolucją języka . W okresie międzywojennym Wystan Hugh Auden (1907—1973). Będąc początkowo socjalistą. jego intelektualna. rządzone przez nieliczną klikę. Przestał jednak pisać ambitne poetyckie dramaty (jak Morderstwo w katedrze) i opublikował kilka komedii w rodzaju Cocktail Party (1950). który łączył z tyranią i pozbawieniem jednostki wolności.: „Zagraża nam scentralizowane państwo niewolnicze. Confidential Clerk (1954) czy The Elder Statesman (1959). Od 1939 r. którą to dziedziną zawsze poważnie się interesował ten laureat literackiej Nagrody Nobla z 1947 r. W przeciwieństwie do Orwella i Audena nie przeżywał on jednak rozterek światopoglądowych wielu pisarzy brytyjskich. był profesorem poezji w Oksfordzie i również — jak i Auden — część życia spędził poza Anglią (Auden w Stanach Zjednoczonych. podobnie Jak T. powieść historyczną (np. postacią w rozwoju powojennej poezji Samuel Bcckett angielskiej. Jak nikt inny. potrafił on wyrazić różne poszukiwania i niepokoje'współczesnej inteligencji. W. 1948) i in. że mieli odmienne perspektywy. Eliot.S. Auden oraz Robert Graves.H. Drugi z wymienionych wyżej poetów. Obaj też łączyli swoim doświadczeniem życiowym oraz literacką twórczością trzy epoki: okres przedwojenny. angielski powieściopisarz również łączący swoją biografią i twórczością. chociaż różne ich losy życiowe sprawiły.S. Eliot. Graves ogłosił aż 17 tomów poezji. Klaudiusz. Podobnie jak T. lata II wojny światowej i erę powojenną. trzy epoki historyczne. Ja. Jego twórczość jest mieszaniną kultu detalu i szerokiej generalizacji. uważając jej edycję z 1977 r. stając się czołową. 1934). Robert Graves (1895—1985). wyrażał uczucia nostalgii za tradycyjną i arystokratyczną Anglią i . The Wbite Goddess. uprawiał różne gatunki literackie. Odnosząc się krytycznie do powojennych przemian ideologicznych i transformacji społecznych. Przedstawia ewolucję od dydaktycznych skłonności wcześniejszych jego utworów poetyckich do wielkiej różnorodności ich idei i formy. problematyki współczesnej i mitycznych skojarzeń. Podobnie jak i Auden. (Collected Poems) za wybór najwartościowszych jego wierszy. poezję. szkice z zakresu mitologii (np. chociaż trudną do jednoznacznego określenia i zdefiniowania. już w dorosłym wieku przyjął katolicyzm i zawsze reprezentował raczej poglądy konserwatywne w swojej społecznej i politycznej filozofii.i stylu poetyckiego. Bardziej tradycyjnym i konserwatywnym pisarzem był Evelyn Waugh (1903—1966). Graves aż 40 lat na Majorce). l952. chociaż interesująca fabuła oraz moralna problematyka jego utworów zapewniły mu wielu czytelników na całym świecie (m. dramaturg i powieściopisarz walijskiego pochodzenia. którą potwierdziły późniejsze jego . 1955). Swoistym fenomenem w angielskiej literaturze współczesnej jest J.pewną staroświeckość poglądów (np. The Rower and the Glory. 1955. a dalej The Ordeal of Gilbert Pinfold (1957) i inne. trylogia: MenatArms (1952). 1904). 1954/55). Do wybijających się pisarzy pokolenia Evelyna Waugha należał Anthony Powell (ur. The Honorary Consul. The Heart of the Matter. Paryżu i Oksfordzie. pozornie tylko staroświecki i konserwatywny w swoim oryginalnym dorobku.). Zdobył on sobie po II wojnie światowej ogromne powodzenie serią fantastycznych powieści (m.R. nie osiągnął pod względem artystycznym bardzo wysokiego miejsca w panteonie pisarzy brytyjskich. profesor języka i literatury staroangielskiej w Oksfordzie. 1953 oraz Not Honour More. Jego dwie książki autobiograficznej Sort of Life. The Hobbit. 1948. Tolkien (1892—1973). pisane nie tylko dla młodzieży. 1980) są ważnym źródłem do poznania tła literackiej twórczości Grahama Greene. Wybitny talent literacki posiadał dosyć kontrowersyjny brytyjski poeta. The Third Man. 1951. The Quiet American. 1950. długa kolonialna kariera administracyjna) dała jego powieściom bardzo różnorodne tło. które zaludnił wymyślonymi przez siebie istotami fantastycznymi. Except the Lord. bardzo młodo zmarły Dylan Thomas (1914—1953). The End of the Affair. 1973 i wiele in.in. Książki te. Zupełnie inny charakter posiada popularna w świecie twórczość literacka „wiecznego" angielskiego kandydata do literackiej Nagrody Nobla Grahama Greene (ur. Po przejściu na katolicyzm nasycił on swoją twórczość tematyką moralną (. 1940. 1938. w Polsce). lokalizując często akcje swoich powieści w krajach egzotycznych i uatrakcyjniając ich akcję fabułą nieraz sensacyjną. udział w walkach przeciwko Niemcom w Afryce Potudniowo-Zachodniej w I wojnie światowej. w Brideshead Revisited. są efektem połączenia ogromnej erudycji Toikiena w zakresie mitologii i staroangielskiej literatury z ogromnym darem wyobraźni. 1945).in. Zawierają swoistą krytykę zmechanizowanego współczesnego świata oraz apologię podstawowych wartości ludzkich. przedstawiający w konwencji satyrycznej życie wyższych klas w Anglii. Jego skomplikowana biografia (studia w Edynburgu.R. Do bardziej wartościowych jego powieści należą: The Loyed One (l948).Brighton Rock. Do znaczących pisarzy tego okresu należy też zaliczyć Joyce'a Cary (1888—1957). Już jako dwudziestoletni autor zdobył sławę tomem wierszy Eighteen Poems (1934). w trylogii: Prisoners of Grace. Officers and Gentlemen (1955) i Unconditional Swrender (1961). 1971 oraz Ways of Escape. akcentującego w swoich licznych i obszernych powieściach wartości protestanckie (np. 1937 oraz trylogią The Lord of the Rings. Konsekwentnie też reprezentował ideały i wartości katolickie. 1905). doskonały stylista. Będąc jednym z głównych — obok Evelyna Waugha — angielskich przedstawicieli literatury katolickiej. a jednocześnie silne piętno eklektyzmu. Wśród należących do tego kierunku bardzo różnych pod względem talentu i formy literackiej twórców wymienimy jedynie poetę Philipa Larkina oraz dramaturgów Samuela Becketta i Johna Osborne. chociaż dosyć trudna. czasu i śmierci- Graham Greene W latach pięćdziesiątych zaznaczył się w literaturze brytyjskiej. Jak Deaths and Entrances (1946) oraz Collected Poems (1952). seksu. poszukiwali nowych dróg wiodących do zbudowania lepszego świata.zbiory poezji. spowodowana burzliwym trybem życia oraz nadużywaniem alkoholu. wojny. głosząca wiarę w jedność życia i jego ustawiczne odradzanie. jak i wydawca większych antologii . Współcześni krytycy podkreślają. że pod erupcją żywiołowości kryją się w twórczości Thomasa znamiona bardzo starannego i wytrawnego Warsztatu pisarskiego oraz głębsza filozofia życiowa. pełna dynamicznej ekspresji i bliska surrealizmu poezja Dylana Thomasa z biegiem lat straciła na popularności po śmierci autora. unikali ekstrawagancji retorycznych i patosu moralizalorskiego. żywiołowa. W Wielkiej Brytanii twórcy ci posiadali nastawienie antyromantyczne. Jego przedwczesna śmierć. Philip Larkin (1922—1985) przez wiele lat wywierał duży wpływ na poezję angielską zarówno jako oryginalny twórca. kierunek „młodych wściekłych" (angry young men). chociaż znacznie różnili się między sobą i trudno w tym względzie generalizować. oznaczała ogromną stratę dla współczesnej literatury brytyjskiej. Reprezentujący go autorzy nastawieni byli krytycznie do wielu tradycyjnych postaw i wartości. znany w Anglii raczej pod nazwą The Movement. Wśród głównych tematów poezji Dylana Thomasa znajdują się zagadnienia przyrody. podobnie jak i w piśmiennictwie niektórych innych krajów. jak The North Ship (1945). w których krytycznie przedstawiał środowisko drobnomieszczańskie. The Room. Poza Proustem.) skupiających się na problemach ludzkiej samotności i izolacji oraz ich wpływie na problem ludzkiej wolności. Malone meurt. Take a Girl Like You (1960) i in.in. był Larkin również autorem powieści (np. 1978 i in. Po spędzonej w Irlandii młodości i studiach w Dublinie. 1951. pisząc większość swoich utworów po francusku (niektóre sam tłumaczył później na język angielski). duży wpływ na niego wywarł James Joyce z jego koncepcją strumienia świadomości. trylogia: Mollay. Beckett znajdował się pod wpływem francuskich egzystencjalistów i w swojej monografii Marcelego Prousta dał temu dobitny wyraz pisząc m. osiedlił się w 1937 r. W grupie młodszych dramaturgów współczesnych związanych z londyńskim środowiskiem artystycznym większą popularność zdobył Harold Pinter (ur. ulegający w swoich wcześniejszych sztukach wpływom Becketta.Autor tak znanych zbiorów poezji. 1960. 1958. The Less Deceived (1955). oraz A Girl in Winter z 1947 r. W latach późniejszych wyrażał gusty i idee konserwatywne. The Whitsw Wedding (1964) czy High Windows (1974). Światową sławę zdobył dopiero dzięki sztuce teatralnej Waiting for Godot z 1952 r. we Francji. The Caretaker. Czekając na Godota (świetna kreacja Tadeusza Fijewskiego). 1922) wybił się już w latach pięćdziesiątych powieściami Lucky Jim. Innym przedstawicielem brytyjskich „młodych wściekłych" był jeden z najsłynniejszych powojennych dramaturgów.. 1957. francuskiego dramaturga Ionesco oraz „teatru absurdu". posiadającym realny byt i znaczenie jest świat naszej świadomości". 1953) nie przyniosły mu jeszcze większej popularności. The Oxford Twentieth-Century English Verse. Betrayal.. 1929). Murphy. 1971.. Old Times. 1938 r.poezji angielskiej (np. Pisał też Pinter scenariusze radiowe i telewizyjne. Do grupy angry young men należał również angielski dramaturg John Osborne (ur. Sztuki jego wykazują jednak bardziej naturalistyczne cechy (np. The Homecoming. laureat literackiej Nagrody Nobla w 1969 r. a w późniejszych wierszach rozważaniami o śmierci i przemijaniu. wyrażającą frustracje młodego powojennego pokolenia Brytyjczyków oraz krytykę tradycyjnych wartości wyższych warstw. Pierwsze powieści Becketta (m. 1965. że jedynym światem. The Birthday Party. przepojonych we wcześniejszych utworach melancholią miejskich i podmiejskich szarych krajobrazów. Irlandczyk Samuel Beckett (1906—1989). Dosyć liczna jest grupa utalentowanych młodszych powieściopisarzy angielskich. Sztuka ta odniosła wielkie sukcesy również i w Polsce pt. jednemu z najbardziej znanych utworów scenicznych okresu po II wojnie światowej. ceniony przede wszystkim za swoją sztukę Look Back in Anger (1956). Jill z 1946 r. krytyk gustów drobnomieszczańskich. zapewniły mu ją dopiero utwory dramatyczne. nie starając się zrozumieć i uspra- .in. Kingsley Amis (ur.). 1930). (1954). Uważany był nawet za przywódcę ruchu „młodych wściekłych". 1973). 1951 i L'Innommable.. kto przeżył owe lata nie rozumiejąc. nadając niekiedy poważnym tematom postać baśni. zawierająca pesymistyczne myśli na temat okrucieństwa ludzkiego. w ogólnym swoim kształcie literatura angielska pozostała i po II wojnie na ogół konserwatywna i mocno osadzona w takich tradycyjnych angielskich cechach jak intelektualny i życiowy pragmatyzm. autora wielu książek o sztuce angielskiej.wiedliwić bardziej postępowych poglądów i stylu życia. 1911).„Każdy. SZTUKA I MUZYKA Przez dłuższy czas utrzymywała się w świecie opinia. Graham Sutherland (1903—1980) wyspecjalizował się w malowaniu pejzaży. Mimo dużej rozmaitości i poszukiwań formalnych oraz ideowych. zwłaszcza w odniesieniu do XVIII i XIX w. 1980 czy Paper Men. zaznaczając się również szczególnie silnie w literackim dziele Williama Goldinga. musi być ślepy lub niespełna rozumu". 1980). kiedy to brytyjscy malarze odegrali istotną rolę w rozwoju sztuki nowożytnej (np. W okresie II wojny światowej posiadała Anglia kilku liczących się twórców w malarstwie i rzeźbie. portretów i obrazów o tematyce religijnej. 1967 czy Setting World on Fire. Lord of the Flies (1954). są pełne ironii i satyrycznego humoru (Hemlock and After. pod wpływem okrucieństw popełnionych przez hitleryzm w okresie II wojny światowej. No Laughing Matter. Nikolausa Pevsnera (1902—1983). że angielskie malarstwo było jedynie naśladownictwem artystycznych prądów kontynentalnych i nie reprezentowało wartości oryginalnych. utrwalona przez znanego brytyjskiego historyka sztuki niemieckiego pochodzenia. Staniey Spencer (1891— 1959) łączył malarstwo religijne z erotycznym.. 1964. William Golding (ur. zdrowy rozsądek oraz realizm. William Turner. 1913). Pozostawił po sobie wiele . Zawierają one trafne charakterystyki współczesnego społeczeństwa. 1952.). Laureatem literackiej Nagrody Nobla został w 1983 r. Tak więc koszmar II wojny światowej w różnorodny sposób znalazł wyraz w twórczości powojennych pisarzy brytyjskich. prerafaelici i in. Szerszą popularność i uznanie zdobyła już pierwsza jego powieść pt.in. Anglo-Saxon Attitudes. na moralną słabość ludzkiej cywilizacji. Joshua Reynolds. że to człowiek tworzy zło. jeden z pionierów tego kierunku w Anglii. Interesują go duchowe i moralne wartości życia ludzkiego. Thomas Gainsborough. 1956. W sposób pesymistyczny spoglądał Golding na tendencje rozwoju ludzkości w epoce współczesnej. Elementy społeczne występują też wyraźnie w powieściach Angusa Wilsona (ur. Jest też Wilson autorem książek o Zoli. Dickensie i Kiplingu. Również i w późniejszych powieściach (The Spire. nie wydaje się w pełni słuszna. Opinia ta. Rites of Passage. 1984) Golding wraca często do tematu skrajnych ludzkich sytuacji życiowych. Ben Nicholson (1894—1982) dał się poznać jako zwolennik kubizmu i malarz abstrakcjonista. tak jak pszczoła produkuje miód. W związku z tym pisał. m. angielski powieściopisarz o filozoficznych zainteresowaniach. koncentruje się na głębszych aspektach ludzkiej egzystencji. Znalazł się wśród nich austriacki malarz Oskar Kokoschka (1886—1980). osiadł w Anglii i otrzymał w 1947 r. twórca o bardzo różnorodnej tematyce i technikach malarskich. Największą jednak sławę po wojnie wśród malarzy brytyjskich uzyskał Francis Bacon (ur. twórca i redaktor czasopisma poświęconego temu kierunkowi artystycznemu. obywatelstwo brytyjskie znany polski malarz i rysownik Feliks Topolski (1907—1989). Duże uznanie znalazły jego obrazy przedstawiające widok miasta angielskiego po niemieckim nalocie. o którym będzie mowa niżej. . Henry Moore. Jeszcze przed II wojną. a przede wszystkim serię obrazów poświęconych scenom wojennym i życiu Anglików w tym czasie. 1909). Tematykę wojenną utrwalił również na swoich płótnach John Piper (ur. Przybyli oni głównie jako uciekinierzy z hitlerowskich Niemiec i niektórzy z nich przyjęli obywatelstwo brytyjskie.. przedstawiające koronację Elżbiety II w 1953 r. wisi w królewskim Pałacu Buckingham w Londynie. pogłębionej tragiczną tematyką losów ludzkich (np. Szczególne uznanie zdobył swoim portretem poety Dylana Thomasa. Jego ogromne malowidło. Tematykę wojenną podjął też w swoich szkicach wybitny rzeźbiarz angielski. specjalizujący się w malowaniu pejzaży. w 1935 r. 1903). który przeszedł ewolucję od abstrakcjonizmu do naturalizmu. Wśród twórców angielskich uprawiających malarstwo portretowe znajdował się Augustus John (1878—1961). Rzeźba H. Król i królowa. zwolennik malarstwa dadaistycznego. nie ulegającym bardziej nowoczesnym tendencjom w sztuce. W okresie wojny pracowało w Anglii wielu twórców z kontynentu europejskiego. Moore'a z 1953 r. Był on malarzem dosyć tradycyjnym.. obrazy przedstawiające ukrzyżowanie Chrystusa czy sceny holocaustu z okresu II wojny światowej).wartościowych pejzaży. portrecista o dużej sile ekspresji. o którym była już wyżej mowa. Do tej samej grupy osiadłych w Wielkiej Brytanii twórców kontynentalnych należał Kurt Schwitters (1887—1948). Uprawiał głównie tematykę figuralną i był krytykowany za odejście od zasad konwencjonalnej estetyki nawet w rzeźbach o tematyce religijnej. żyjąca dawniej swoim własnym i nieco odizolowanym od kontynentu życiem. różne skrawki metalu. zajmujący się początkowo raczej architekturą. Wiele jego rzeźb było przeznaczonych do ekspozycji na otwartej przestrzeni. Alan Bowness nazwał Bacona największym żyjącym malarzem w swoim katalogu Tate Gallery w Londynie z 1985 r. w Stanach Zjednoczonych. Początkowo znajdował się pod wpływem sztuki afrykańskiej i przedkolumbijskiej rzeźby meksykańskiej. wyczuciem masy i formy. uznawany przez niektórych krytyków za najwybitniejszego rzeźbiarza XX w. Najgłośniejszym współczesnym rzeźbiarzem angielskim jest bez wątpienia wspomniany już Henry Moore (1898—1986). odczytach i audycjach radiowych.in. Niemczech. Włoszech i innych krajach. Zajmował się też popularyzowaniem problemów artystycznych w swoich publikacjach.Jego tryptyk przedstawiający ukrzyżowanie Jezusa zaliczyli niektórzy krytycy (m.1924). Uznanie przyniósł mu projekt pomnika Nieznanego -więźnia politycznego z 1953 r. Odnosi się to przede wszystkim do Henry Moore'a i Jacoba Epsteina. zafascynowny ich intensywnością wyrazu. została silniej zintegrowana z międzynarodowym nurtem artystycznym. Londyn ze swoimi galeriami (przede wszystkim National Art Gallery oraz Tatę Gallery) stał się po 1945 r. John Russell) do przełomowych wydarzeń artystycznych w historii malarstwa współczesnego. Również Jacob Epstein (1880—1959) należał do bardziej znanych brytyjskich rzeźbiarzy. posługującego się w swojej sztuce rzeźbiarskiej tak niekonwencjonalnym materiałem. jak prefabrykaty. Powszechne dosyć uznanie zdobył w Anglii w dziedzinie rzeźby Reg Butler (1913—1981). Wśród młodszej generacji rzeźbiarzy brytyjskich wymieńmy Anthony'ego Caro (ur. Dużo większe międzynarodowe sukcesy niż w malarstwie odnosili twórcy brytyjscy w dziedzinie rzeźby. Po II wojnie światowej sztuka brytyjska. otwartą i pękniętą formą przedstawianych tematów (postaci) pozwoliła mu na ściślejsze powiązanie rzeźby z otoczeniem. jednym z głównych ośrodków malarstwa europejskiego. niekonwencjonalnym pięknem. Duże wystawy sztuki angielskiej były urządzane m. Tworzył on kompozycje figuralne i abstrakcyjne o syntetycznej. Do większej popularności malarstwa brytyjskiego w świecie przyczyniły się urządzane w Anglii liczne wystawy malarskie. zwłaszcza brązem. Blisko współpracowała z Henry Moore'em i Benem Nicholsonem (wyszła za niego za mąż) i wraz z nimi stanowiła trzon angielskiego abstrakcjonizmu w rzeźbie. często ażurowej formie. tendencją do abstrakcjonizmu. Lata powojenne byty okresem bujnego rozwoju życia muzycznego w Wielkiej . Szerokie uznanie zdobyła również Barbara Hepworth (1903—1975).in. Jego technika posługiwania się ażurową. za silnie podkreślone elementy seksualne nawet w rzeźbach świętych i aniołów. elementy rozmaitych mechanizmów itd. Butler w swojej pracy rzeźbiarskiej posługiwał się głównie metalem. przedstawicielka angielskiego rzeźbiarstwa abstrakcyjnego. Alexandra Goehra (ur. Kompozycje Brittena na wiolonczelę powstały pod wpływem bliskiej jego przyjaźni z wielkim rosyjskim artystą. The Rape of Lucretia (1946). w Aldenburgu (ustanowiony przez Benjamina Brittena). Do najbardziej znanych jego powojennych kompozycji należy War Requiem z 1961 r. a jednocześnie dyrygentem i pianistą był Benjamin Britten (1913—1976). W popularyzacji klasycznej muzyki dużą rolę odgrywają różne konkursy i festiwale.Brytanii. Wśród muzycznych festiwali należy wymienić np. 1932). Jakie weszło do międzynarodowego repertuaru w sposób trwały. 1934). Johna Barbirolli (1890—1970). tworzącego pod wpływem dodekafonicznej muzyki Arnolda Schónberga. Sławę jego jako kompozytora oper zapoczątkowała w 1945 r. Po wojnie. nadal dominującą rolę wśród kompozytorów odgrywał początkowo wspomniany już R. zbierał jej próbki i z tych wszystkich względów był powszechnie uważany za najbardziej reprezentatywnego angielskiego kompozytora współczesnego. Interesował się on muzyką ludową. ostatnia jego opera Death in Venice. Bardziej nowoczesnym kompozytorem brytyjskim. tworzący pod wpływem muzyki renesansowej. W najmłodszym pokoleniu liczących się brytyjskich kompozytorów wymienić należy m. Do najzdolniejszych młodych angielskich kompozytorów . Wysoką rangę w świecie posiada również londyńska opera (Covent Garden Opera). Inną drogą poszedł Harrison Birtwhistle (ur. uprawiający wszelkie niemal gatunki kompozycji. w Bath (inspirowany przez Yehudi Menuhina). któremu dawniej przypisywano niekiedy brak autentycznych talentów i zamiłowań w tej dziedzinie. Wśród ich najsławniejszych dyrygentów wymienić należy Thomasa Beechama (1879—1961).in. symfonii i koncertów do kompozycji na harmonijkę i kobzę. Znane są również szerzej i inne jego opery. Londyn stał się jedną z najważniejszych stolic świata muzycznego. opera Peter Grimes. festiwale w Edynburgu. jak np. St. Mścisławem Rostropowiczem. The Tum of the Screw (1954) oraz napisana w 1973 r. Vaughan Williams (1872—1958). w Llandaff. twórca bardzo wszechstronny. Asaph i inne. telewizja i radio. a jego znakomite orkiestry symfoniczne należą do najwybitniejszych na świecie. Malcolma Sargenta (1895— 1967) i Johna Pricharda (1921—1989). Po wojnie wzrosły zamiłowania muzyczne społeczeństwa angielskiego. pierwsze faktycznie oryginalne angielskie dzieło operowe. od oper. Jego opera Kopalnia siarki szybko uzyskała sławę światową. który w pewnym okresie swego istnienia nazywał się Royal Bellet. Najbardziej znaną angielską grupą baletową jest Sadler's Wells. Obok baletu Sadler's Wells. Tommy Steale i innych. 1936). ale i operową. Beatlesi osiągnęli nie notowaną dotąd popularność i sławę w zakresie tego typu muzyki i oddziałali na dalszy jej kierunek rozwojowy. Najgłośniejszą angielską tancerką baletową była przez wiele lat Margot Fonteyn (1919—1991). wśród liczących się brytyjskich zespołów baletowych należy wymienić: Festival Ballet w Londynie. Do stosunkowo dużej popularności muzyki operowej w Anglii przyczynia się telewizja i radio . George Harrison oraz Ringo Starr. uprawiająca nie tylko twórczość baletową. The Rolling Stones. Wśród najpopularniejszych angielskich piosenkarzy współczesnych należy wymienić Eltona Johna. Scottish Ballet w Glasgow oraz Northern Ballet Theatre w Manchesterze. Niemałą sławą cieszyły się w świecie i inne angielskie grupy muzyczne. jak np. był to Covent Garden Theatre) w Londynie. Paul McCartney. Cliffa Richarda. która przyczyniła się wybitnie do rozwoju baletu angielskiego i osiągnięcia przez niego rangi światowej. Wśród wielu oper brytyjskich największą sławą cieszy się Covent Garden Opera (od 1742 r. Liczącą się pozycję w świecie zajmuje balet angielski. Zjawiskiem przełomowym była od lat sześćdziesiątych światowa kariera angielskiej grupy rockowej Beatlesów z Liverpoolu w składzie John Lennon. pozostającej w dużym stopniu pod wpływem piosenki i musicalu amerykańskiego. Po II wojnie światowej dużą rolę odgrywała Anglia w rozwoju muzyki popularnej.Benjamin Britten należy też Richard Rodney Bennett (ur. Obok dominujących kierunków empirycznych i racjonalistycznych było też w niej miejsce np. Mimo istniejących między nimi różnic. podkreślając ważny ich udział w rozwoju tzw. The Idea of History (1946). Od wielu lat świetnie prowadzona seria radiowa poświęcona dorobkowi wybitnych kompozytorów łączy bardzo dobry komentarz z celnie dobraną ilustracją muzyczną. Moore'a. osiedlił się w Anglii). i to w epoce. na idealizm. Sądził. obserwację tę można również zastosować do XX w. Mimo to znalazł. Znany jako obrońca liberalizmu filozoficznego. Również i po II wojnie B.E. . wychowanek Oksfordu i jego wieloletni profesor (pochodził z Łotwy. Wbrew realistycznym i eksperymentalnym tendencjom współczesnej nauki.BBC. Filozofia brytyjska zawsze odznaczała się różnorodnością szkół i kierunków. Whiteheada i G.E. którego jednym z bardziej znanych przedstawicieli byt R. Moore kontynuowali swoją krytykę idealizmu. Interesowała go relacja między działalnością człowieka a jego ideami oraz percepcją badającego je historyka. Russell oraz G. Wybitnym przeciwnikiem stosowania deterministycznej filozofii do interpretacji historycznej byt Isaiah Berlin (1909—1990).G. W rozdziale poprzednim wymieniliśmy m. empiryzmu i realizmu.in. W sposób dosyć anachroniczny głosił potrzebę stosowania w nauce i filozofii metod bardziej ogólnych. obaj wielcy uczeni przyczynili się do rozwoju realizmu filozoficznego. głównie ze względów ideologicznych. ale w 1920 r. że analiza procesu historycznego powinna mieć charakter opisowy. NAUKA Z braku miejsca nie jest możliwe najbardziej ogólne nawet omówienie wkładu uczonych brytyjskich do nauki po II wojnie światowej (dla okresów wcześniejszych uczyniliśmy to pokrótce w poprzednich rozdziałach). Odrzucając realizm.N. Poświęćmy jednak przynajmniej parę słów znaczeniu uczonych brytyjskich w rozwoju filozofii współczesnej. wbrew powszechnie dominującym poglądom na ten temat. Wiedza o historii była dla niego przede wszystkim znajomością myśli i idei. brytyjskiej szkoły filozofii analitycznej. Bertranda Russella. poświęcające popularyzacji muzyki klasycznej wiele audycji. sporo zwolenników w dziedzinie historii kultury. w której ogromny rozwój przeżywały metody eksperymentalne i indukcyjne. rozwijając metodę analityczną i matematyczną w filozofii. m. Collingwood (1889—1943). szukających antidotum na materialistyczną filozofię marksizmu i jej deterministyczną koncepcją historii. brytyjski filozof i historyk idei.in. autor wydanej już po II wojnie światowej głośnej książki pt. Związany przez wiele lat z uniwersytetem w Oksfordzie. opowiadał się Collingwood za metafizyką. znajdował się Collingwood pod wpływem Hegla oraz Benedetto Croce. uważał siebie za filozofa neoidealistycznego. A. W 1957 r. przedstawił w 1969 r. Książka wymierzona była w różne formy doktryny totalitarnej i znalazła w latach powojennych szerokie zainteresowanie. K. Bardziej nowoczesne i istotniejsze znaczenie w rozwoju brytyjskiej filozofii współczesnej miały kierunki reprezentujące empiryczne i analityczne doktryny i metody badawcze. The Poverly of Historism. a więc istnienie nieuniknionych praw rządzących rozwojem historycznym ludzkości.podkreślał ważność wartości moralnych. ogłosił głośne dzieło pt. W 1945 r.in. Poświęcając wiele uwagi rozróżnieniu między moni-styczną a pluralistyczną wizją świata. którzy stali się ofiarami doktryny o historycznej nieuchronności". Popper związany był z brytyjską szkołą analityczną i mieścił się w tradycji badań filozoficznych Bertranda Russella oraz Ludwiga Wittgensteina (por. The Open Society and Its Enemies. Hegla i Marksa za ich wiarę w historyzm. w którym poddał krytyce poglądy Platona. wykładającego od 1937 r. otrzymał w Anglii tytuł szlachecki. że w celu obrony ludzkiej wolności i odpowiedzialności istnieje konieczność odrzucenia determinizmu i tego wszystkiego co ogranicza myśl ludzką. W 1957 r. a więc historycznego determinizmu. został Berlin uszlachcony w Anglii. Wspomnijmy w tym związku szerzej znane prace naturalizowanego w Anglii austriackiego filozofa Karla Poppera (1902—1990). W eseju Historical Inevitability (1954) poddał krytyce wszelkie próby stosowania do badań historycznych metod mechanistycznych. Berlin krytykiem monizmu. Popper w 1965 r. przez wiele lat na uczelniach brytyjskich i amerykańskich. w którym przeprowadził . stal się I. Dzieło to dedykował Popper „milionom ludzi. niżej). ogłosił Kari Popper inne znane dzieło pt. które m. totalitaryzmu i filozofii utopijnej w swoich rozważaniach nad ideą wolności i historii idei. w Two Concepts Aleksander Fleming Of Liberty. Głosił. Ayer zawsze silnie podkreślał podstawowe znaczenie metody analitycznej nie tylko w logice i matematyce. metodę metafizyce i teologii. opracował Alfred Ayer ważne dzieło pt. Truth and Logie (1936) już jako młody 26-letni badacz sformułował w tej pracy doktrynę empiryzmu oraz logicznego pozytywizmu. ale i w filozofii w ogóle. jeden z twórców współczesnego logicznego pozytywizmu. które uważał bardziej za wyraz myślenia poetyckiego niż nauko- . Wittgensteina ważną pozycję zajmuje Alfred Ayer (1910—1989). Wraz z Bertrandem Russellem filozof ten oddziałał w sposób bardzo istotny na dalszy rozwój filozofii brytyjskiej. Jego Tractatus Logico-Philosophicus z 1921 r. Pozostawił też po sobie studia z zakresu logiki i metodologii badań naukowych (np. 1959). The Logie of Scientific Discovery.również krytykę historyzmu. Stosując swoją koncepcję filozofii jako analizy języka w badaniach różnego typu problemów filozoficznych. The Foundations of Experimentał Knowledge (1940). Należy do najwybitniejszych filozofów XX w. Lan-guage. a także w dziele The Central Questions ofPhihsophy (1972). Bardzo wybitnym filozofem brytyjskim. Przeciwstawiał tę jedynie słuszną. Wśród brytyjskich kontynuatorów filozofii Russella i L. oraz wydane już po jego śmierci Philosophical Ludwig Wittgenstein Investigations (1953) odegrały ważną rolę w rozwoju logicznego atomizmu oraz studiów nad stosunkiem między językiem a myślą. a po II wojnie światowej powrócił do tej tematyki w książce pt. również naturalizowanym w Anglii Jeszcze przed II wojną światową. Wychowanek Oksfordu i autor dzieła pt. związany przez wiele lat z uniwersytetem w Cambridge i kręgiem Bertranda Russella (sam pochodził z Austrii). The Problem of Knowledge (1956). był Ludwig Wittgenstein (1889—1951). jak sądził. . o tyle po II wojnie światowej liczby te znacznie wzrosły. mające tak dawne w filozofii i nauce angielskiej tradycje. Na zakończenie spróbujmy. 9 z fizyki. literatura 5. profesora uniwersytetów w Oksfordzie i Londynie. i 5 z ekonomii) i 9 nagród pokojowych — więcej niż jakikolwiek inny kraj europejski. fizyka 8. przynajmniej w sposób bardzo ogólny. Szczegółowe liczby dla okresu 1945—1990 wynoszą: chemia 13.). brytyjscy uczeni i pisarze otrzymali 71 Nagród Nobla (20 z chemii. 9 z literatury. medycyna 11.wego. Do takiego wniosku upoważnia analiza przyznawanych od 1901 r. J. Ayer Nobla dopiero w 1969 r. Nagród Nobla (ekonomia została włączona na listę Nagród A. 20 z medycyny. 6 z chemii i 4 z literatury) i 5 nagród pokojowych. aby zwrócić uwagę na te dziedziny. w których badacze ci mieli szczególnie ważne osiągnięcia. uszlachconego w 1970 r. Próba tego rodzaju porównania nie jest jednak w pełni możliwa i dlatego ograniczamy się jedynie do dziedzin objętych Nagrodą Nobla z pominięciem innych nauk z humanistyką na czele. znalazły również dobitny wyraz w pracach filozoficznych Alfreda Ayera. wspomnieć o tematyce naukowej niektórych prac uczonych brytyjskich wyróżnionych po II wojnie światowej Nagrodą Nobla. Racjonalizm i empiryzm. W całym więc okresie od 1901 do 1990 r. fizyki. łącznie do 46 nagród. Po II wojnie światowej Wielka Brytania należała nadął do czołowych krajów w zakresie badań naukowych w dziedzinie medycyny. chemii i ekonomii. 17 z fizyki. ekonomia 5 oraz 4 nagrody pokojowe. O ile w latach 1901—1944 uczeni i pisarze brytyjscy otrzymali ogółem 28 naukowych Nagród Nobla (9 z zakresu medycyny. Alana Lioyda Hodgkina oraz Andrew Huxleya (transmisja impulsów we włóknach nerwowych. Łącznie po II wojnie światowej Nagrodą Nobla wyróżniono 133 Amerykanów. Frederick Sanger (struktura cząsteczek insuliny. 1977). promieniowanie kosmiczne. Jerne (studia nad przeciwciałami. 1956). naturalizowany w Anglii uczony austriacki (analiza współzależności zjawisk ekonomicznych. 1964) i in. Bernarda Katza (podobna dziedzina. 1947) Archer Martin i Richard Synge (chromatografia cząsteczek. Jarnes Meade (teoria handlu międzynarodowego. Martina Ryle i Amony Hewisha (astronomia radiowa. dziedziny badań i roku przyznania Nagrody Nobla wymieńmy dalej: Petera B. społecznych i instytucjonalnych. Dorothy M. Liczba Amerykanów nagrodzonych przez Akademię Szwedzką w latach 1945—1990 wynosi: 54 z medycyny. Medawara (studia nad odpornością organizmu przy transplantacji tkanek. 1982). Maxa Borna (statystyczne studia nad funkcjami fal. 1951). 1960). Cyrii Hinshelwood (kineskopia reakcji chemicznych. 1948). Perutz (struktura herno-proteiny. Francis Cricka (badania w zakresie molekularnej struktury DNA. Johna Cockrofta i Ernesta Waltona (analiza jądra atomowego. 1972). W. 1984). 1954). 19841 i in. Wśród brytyjskich laureatów w zakresie fizyki wymienić należy: Patricka Blacknetta (fizyka nuklearna.C. 18 z ekonomii. Friedrich von Hayek. N. ale również i w wielu zakresach badań naukowych z Wielkiej Brytanii do Stanów Zjednoczonych stanowi jedno z ciekawych zjawisk w historii okresu po . 1979) oraz Richard Stone (analiza systemu księgowania dochodu narodowego. 1956).) Wśród 13 uczonych brytyjskich wyróżnionych tą nagrodą w dziedzinie chemii znaleźli się m. John C.in. 1970). Cecila Powella (fotograficzne metody badania procesów nuklearnych. 1972). To przesunięcie się wiodącej roli nie tylko w dziedzinie gospodarczej i militarnej .) znaleźli się: John Hicks (ogólna teoria równowagi ekonomicznej.Listę 11 powojennych brytyjskich laureatów Nagrody Nobla w zakresie medycyny otwiera Alexander Fleming (1945). 1958). Johna R.. 1974) i in. W gronie 5 brytyjskich uczonych w zakresie ekonomii (Nagrodę Nobla ustanowiono dopiero w 1969 r. Kendrew i Max F. Robert Robinson (alkaloidy i biologia roślin. odkrywca penicyliny i jej leczniczych walorów. 1962).K. 1963). 1950). 44 z fizyki. 1962). Hodgkin (struktura związków chemicznych istotnych w zwalczaniu złośliwej anemii. Ograniczając się tylko do nazwiska laureata. Arthur Lewis (analiza procesów ekonomicznych krajów rozwijających się. Podkreślając fakt przewagi brytyjskich uczonych wśród europejskich laureatów Nagrody Nobla po II wojnie światowej należy jednocześnie podkreślić bezwzględną dominację badaczy Stanów Zjednoczonych we wszystkich niemal dziedzinach objętych nagrodą w skali światowej. Vane (biochemiczne i fizjologiczne funkcjonowanie prostaty. 1974). 7 z literatury oraz 10 odznaczonych nagrodą pokojową. Rodneya Portera (chemiczna struktura przeciwciał. można powiedzieć. swoistym tradycjonalizmem. Anglia korzystała zawsze wiele z imigracji na wyspę wybitnych europejskich i amerykańskich badaczy. ekonomista Friedrich von Hayek (Austria). zwłaszcza w dziedzinie obyczaju. przybysze z Wielkiej Brytanii. WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE LICZBA opracowań z zakresu historii Anglii jest ogromna. że powyższe zjawisko. jak Lewis Namier. Warsztat bibliograficzny historyka brytyjskiego (Annales Universitatis Mariae Curie- .in. którzy żyjąc w Anglii zdobyli wybitną pozycję w kulturze angielskiej i mieli wpływ na jej dalszy rozwój.S. a niekiedy i izolacjonizmem. dającym o sobie znać w polityce zagranicznej Wielkiej Brytanii aż do dnia dzisiejszego. jak Amerykanin T. odznaczającej się skłonnością do pewnej hermetyczności. Szerszą orientację w podstawowych bibliografiach historii Anglii daje H. znani historycy. systemu instytucji politycznych i mentalności mieszkańców ojczyzny Szekspira. jak i monografie do poszczególnych okresów. czy G.R. pisarzy. Zins.Eliot czy Polak Joseph Conrad Korzeniowski. zarówno jeśli idzie o syntezy i zarysy całości. Tracąc jednak swoją dawną czołową pozycję w życiu gospodarczym i politycznym. którzy w wielu dziedzinach nauki i kultury zaznaczyli wyraźnie swój istotny wkład. Ludwig Wittgenstein (Austria) i I. czyli Ludwig Bernsztajn-Niemirowski (Polska). Ograniczając się jedynie do kilku głównie europejskich przykładów z XX w. że sporą liczbę amerykańskich laureatów Nagrody Nobla stanowią m. Warto tu także dodać. Hollywood zaś swymi aktorami. Kurt Schwitters (Niemcy) i Feliks Topolski (Polska) oraz wielcy pisarze. Dobrymi przykładami tego procesu są: w dziedzinie filozofii wybitni myśliciele Karl Popper (Austria). ułatwione przez światowy zasięg języka angielskiego. Elton (Czechosłowacja). Zasilając swymi uczonymi laboratoria i uniwersytety amerykańskie. artystów i innych twórców. zachowała Wielka Brytania nadal ważne miejsce w dziedzinie nauki i kultury jako jeden z najbardziej twórczych ich ośrodków. działało zapładniająco na rozwój cywilizacji brytyjskiej. Berlin (Łotwa). artyści malarze Oskar Kokoschka (Austria).II wojnie światowej. Najnowszą syntezą historii Anglii polskiego autora jest J. Hunta i R. stanowiąca pierwszą część zamierzonej dwutomowej obszerniejszej całości. przeciążając jednak tekst wykładem stosunków gospodarczych i społecznych. Do kolejnych tomów dołączono bardzo obszerne. Great Britain sińce 1688. Dzieje ludu angielskiego. I(do roku 1485). I— XV. gdzie omówiono ponad 60 podstawowych opracowań tego rodzaju.L. napisana z dużym talentem literackim. najpełniejszy. t. Przechodząc do podstawowych obszerniejszych opracowań w języku angielskim na pierwszym miejscu należy wymienić The Oxford History of England. t. Bardziej nowoczesne ujęcie prezentuje ThePelican History of England. I—IX. 1961). Ciarka. Marksistowską próbę ujęcia historii Anglii napisał A. Londyn 1910—1955. Smellie. w kieszonkowej serii Penguin Books. Stanowi ono. Trevelyana Historia Anglii.t. Tenże autor znany jest również czytelnikowi polskiemu z książki pt.L. Warszawa 1963. Sectio F. Z mniejszych objętościowo i nowszych syntez dziejów brytyjskich można wspomnieć o dwutomowym zarysie w serii historii poszczególnych krajów wydawanych przez uniwersytet Michigan w USA: M.L. pod redakcją Ch. Warszawa 1789—1791. Dzieje Anglii. w większości tomów już przestarzała. Z połowy XIX w. Great Britain to 1688. W języku polskim istnieje ponadto kilka zarysów historii Anglii tłumaczonych z języka angielskiego. t. Warszawa 1948. t. I—VIII.N. Feilinga A History of England. Najstarszą historią Anglii w języku polskim jest A.Londyn 1965 i Wrocław 1966. I—III. Warszawa 1847. będąca tłumaczeniem. Ashiey. M. Millota. obraz dziejów brytyjskich.Sktodowska. chociaż na ogół dosyć tradycyjny. lecz pełna uproszczeń i nieścisłości. I—XII. Warszawa 1961. Bardzo zwięzły i ogólny charakter ma A. XIII.B. Londyn 1905—1921. Całość dziejów angielskich zawiera znana książka G. I—II. wyselekcjonowane i ułożone problemowo zestawienia ważniejszych źródeł i opracowań. Wśród niezmiernie dużej liczby zarysówjednotomowych większym uznaniem cieszy się w Anglii praca K. Maurois pt. t. vol. opartym na nieaktualnym już w wielu wypadkach stanie badań. Ann Arbor 1962. zawierającą przede wszystkim dzieje polityczne. Oksford 1934—1965. pochodzi T. . stanowiącej w istocie zarys dziejów kultury angielskiej od XIV do końca XIX w. Dużą popularność zyskała sobie wśród szerszej publiczności z dziennikarską pasją napisana. Londyn 1946. Londyn 1950 (wiele wydań). Ze starszych syntez należy jeszcze wymienić The Political History of England. oraz K.F. Ann Arbor 1961. Warszawa 1957 (wyd. mimo nierównego poziomu poszczególnych części. Jodłowskiego Historia angielska od czasów podbicia tej wyspy od Rzymian aż do naszego wieku doprowadzona. III). Morton. a raczej parafrazą francuskiego autora K. Poole'a. t. wielokrotnie wznawiana od 1950 r. książka francuskiego pisarza A. Historia społeczna Anglii. Dziekońskiego Historia Anglii podług najlepszych źródeł ułożona. Kędzierskiego Historia Anglii. pod redakcją W. Omana.Z. Rowse'a Duch dziejów Anglii. dzieło zbiorowe pod redakcją G. Nieco mniejsze rozmiary ma A History of England. Wilsona i B. a historia muzyki angielskiej w pracy E. rozpoczęta jeszcze w 1899 r. Scotland from 1603 to the Present Day. Oksford 1873—1878 (wiele nowszych wydań). English Constitutional and Legal History. Jordana i in. t.S. a ponadto 4 następne tomy za lata aż do 1940 r. Oksford 1962. Dickinson. I—III. i kontynuowana do dzisiaj. oraz The Cambridge History of English Literature. Londyn 1961 (wiele wydań od 1936 r. Stubbsa Constitutional History of England. A. Życiorysy wszystkich wybitniejszych Anglików zawiera The Dictionary of Nationał Biography. Podstawowe opracowanie historii literatury angielskiej stanowi Oxford History of English Literature. P. I—III. obejmujący okres od czasów najdawniejszych do 1900 r. Londyn 1885—1900. A. Sampson. I—XXII. t. t. A History of Ireland. P. Ciaphama. Hodswortha A History of English Law. t. Jacksona Walka Irlandii o wolność. Lipsona The Economic History of England. H. Życiorysy wybitniejszych angielskich pisarzy i ludzi związanych z literaturą można znaleźć w The Oxford Companion to English Literature. The Constitutional History of Medieval Engiand. I—III. L. chociaż już przestarzałym dziełem z tego zakresu jest praca W. t. Z mniejszych zarysów należy wymienić prace J. Fundamentalnym dziełem obrazującym wszystkie aspekty dziejów poszczególnych hrabstw angielskich jest licząca ponad 100 tomów The Yictoria History of the Counties of Engłand. t. Londyn 1915— 1931 (wiele późniejszych wydań). II zaś G.Najlepszą nowszą historią Szkocji jest dwutomowa A New History of Scotland: t. I—XII (w kontynuacji). E.Londyn 1922—1952. Scotland from the Earliest Times to 1603. Londyn 1952. Mackie. Joliffe. Historia literatury angielskiej w zarysie. Fundamentalnym opracowaniem historii ustroju Anglii jest dzieło W. Walkera A History of Musie in England. Wśród wydawnictw słow- .). wyd. Lovell. ujmująca w popularnej i publicystycznej formie stosunki Irlandii z Anglią na przestrzeni wieków. Historia angielskiej sztuki została najpełniej opracowana w The Oxford History of English Art. której jednotomowy skrót ukazał się ostatnio w języku polskim. Na język polski tłumaczona jest książka T. Curtis.Oksford 1960—1965. I—XIII. S. Zwięzłą syntezę historii Irlandii dał ostatnio E. I— XIV. Nowy Jork 1962. Klasycznym. Briggsa. P. M. G. Londyn 1964 (Penguin Books). I—XI (w kontynuacji). pod redakcją F. Londyn 1954 oraz D.C. Warszawa 1955.t. Bardziej popularnym i zwięzłym zarysem jest: J. I napisał W. R. Warszawa 1966. Pryde. Keir.zawierające życiorysy najwybitniejszych Anglików i osób związanych z historią brytyjską od najdawniejszych czasów aż do 1714 r. Edynburg 1961. Przejrzyste omówienie historii ustroju i prawa angielskiego ogłosił ostatnio C. A History of Scotland. Mniej specjalistyczny charakter i większą czytelność posiada wydawnictwo Who's Who in History. Dobree. t. Edynburg 1962. Z zarysów średniej wielkości do bardziej znanych należą: J. Do dzisiaj za najlepsze opracowanie historii gospodarczej Anglii uważane jest dzieło E.. The Constitutional History of Modern Britain. Londyn 1957. Haryey. t.D. . A Naval History of England. Obszerne opracowanie brytyjskiej ekspansji kolonialnej zawierają kolejne tomy nie ukończonej jeszcze Cambridge History of the British Empire. t. Borowy w wielu drobnych przyczynkach (por. „Zapiski Historyczne". Dąbrowskiego Polacy w Anglii i o Anglii. które zapowiadały większą pracę na ten temat. Wczesny okres tych stosunków omawiał W. J. opracował F. 1968. wydarzeń politycznych. nigdy jednak przez niego nie ukończoną (wszystkie materiały do niej przepadły Borowemu w czasie wojny). Bardziej zwięzły zarys przedstawił J. Wrocław 1952. Londyn 1965 (wiele wydań). co zajęłoby kilkadziesiąt stron druku ze względu na niezmiernie bogaty stan badań nad historią brytyjską. wyd. Zins. S. I—VI. Ograniczając się tylko do prac bardziej szczegółowych i źródłowych. W literaturze polskiej brak jest pełnego opracowania stosunków angielsko-polskich. J. Zinsa. Zamiast tego podajemy niżej ważniejsze opracowania z zakresu stosunków angielskopolskich. Stosunki angielskopolskie w pierwszej połowie XV w. A. A. Oksford 1914. R. pod red. Londyn 1897—1903. Williamson. Warszawa 1922. chociaż nie w tym stopniu co stosunki Polski z Francją czy Włochami. t. . II. Zagadnienie wyprawy przyszłego Henryka IV angielskiego do Prus pod koniec XIV w. Najnowszym zarysem dziejów floty angielskiej jest: G. Studia i rozprawy. Clowesa The Royal Navy. Kazimierz Jagiellończyk i Order Podwiązki. Stosunki polsko-angielskie interesowały od dawna historyków polskich. s. gdzie znajduje się wykaz bibliograficzny jego prac). I.nikowych warto jeszcze wymienić A New Dictionary of British History. podobnie jak i wydana niedawno praca J. Stosunki dyplomatyczne Anglii z Polską od strony anegdotycznego raczej opisu różnych poselstw angielskich na dworze polskim w dawnej Rzeczypospolitej przedstawił R. Londyn 1964. Borowy.Por. I— VIII. administracyjnych. Herbertsoni O.tezH. zawierający objaśnienie najważniejszych brytyjskich instytucji. wyd. I—II. A Short History of British Expansion. Some Experiences of British Envoys at the Court of Poland. jest już częściowo przestarzałe i sięga tylko do końca XIX w. Książka H. ma charakter popularny i fragmentaryczny. Wobec istnienia znacznej liczby dobrych bibliografii historii Anglii oraz szczegółowych zestawień źródeł i opracowań do poszczególnych okresów i zagadnień byłoby rzeczą zbędną podejmowanie próby jeszcze jednego ułożenia listy ważniejszych opracowań i monografii. [w:l Polska w Europie. R. Zins. 362— 368. Howarth. H. Cambridge 1929 i n. Kraków 1962. t. nie mówiąc już o krajach bliżej Polski położonych. W. Marcus. t. Tyszki Anglia a Polska. Wielkie dzieło W. t. H. XXXIII. L. Przeździecki. J. warto wskazać na nasz dorobek w tym zakresie. I—VII. prawnych itp. ustrojowych. Londyn 1961. Lublin 1968. t. omówił H. Ze starszych obszerniejszych prac na ten temat należy wymienić The Oxford Survey of the British Empire. Diplomatic Ventures and Adventures. Steinberg. t. Londyn 1953. Stosunki polityczne między Anglią i Polską \v pierwszej połowie XV w. Natomiast M. Ich zarys od strony zagadnień politycznych dał J. O. Por. Kwiatkowska-Wolanin. jest wydawnictwo Elementa adfontium editiones. Wrocław 1967. t. Olbracht Łaski in Elizabethan England. Oksford 1948. Jstsnowski. Anglia a Bałtyk w drugiej połowie XVI w. C. Kontakty gospodarcze Anglii z Europą Wschodnią w XVI w. omówił A. Zins. British Museum) rękopiśmienne zbiory dokumentów do stosunków angielsko-polskich w XVI— —XVII w. głównie od strony znajomości Polski i jej kultury w Anglii XIV—XVI w. Z dziejów polsko-angielskich związków kulturalnych w XVII wieku. Poważnym ułatwieniem w badaniach nad stosunkami angielsko-polskimi w XVI i XVII w. „The Polish Review". Żantuan zaś pobytem Olbrachta Łaskiego w Anglii elżbietańskiej (por. wyd.Johna Lasco. Talbot.. Essays in Honour of May McKisack. Warszawa 1974. Ciechanowieckiego i B. „ Reformacja w Polsce". Rozbicki prześledził wpływ Samuela Hartliba z Elbląga na życie umysłowe Anglii XVII w. zajmuje się K. Na temat wpływu radykalnego skrzydła reformacji w Polsce na Anglię podstawową pracę dal S. IV. Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji. 1975. zestawiająca przekłady autorów polskich na język angielski od pół. Grzybowski. Z dziejów współzawodnictwa Anglii i Niemiec. „Sobótka". Polska w oczach Anglików XIV— XVI w. B. Zawiera ono znajdujące się przede wszystkim w zbiorach archiwów i bibliotek angielskich (Public Record Office. An Episode in the History of Culture. w pracy Samuel Hartlib.. [w:] The Reign of Richard II. Tazbir opracował znajomość Tomasza Morusa w Polsce w XVI—XVIII w. (por. t. Henry of Derby's expedition to Prussia 1390/1 and 1392. J. Żantuan. London 1971).H.. Zob. Lwów 1910. Poważną wartość ma też praca J. Związki kulturalne obu krajów w XVI w. Kot. . „The Polish Review". Londyn 1966. Tomasz Morus w Polsce w XVI—XVIII w. Zins.Hall . dał H.. Szumską. VI i XIII. XVI. nr 2). Rzym 1961—1965. Pożytecznym przewodnikiem po brytyjskich polonikach jest praca A. H. Jasnowskiego A Tentative Bibliography of nonliterary Works of Polish Authors Translated into English (1560—1918). Wrocław 1980. K. do 1918 r. 1971.A Polew Reformation England. Warszawa 1969. Nowsze opracowanie tej tematyki. K. Oddziaływanie Braci Polskich w Anglii.finansowane przez Karolinę Lanckorońską na emigracji. 1499—1560. Jeżewskiego Polonica na Wyspach Brytyjskich. Mikołaj Kopernik w angielskiej kulturze umysłowej epoki Szekspira. nr 4). omówiła U. Henryk VII i reformacja w Anglii. t. XIII. nr 4. Zagadnieniem znajomości Anglii w Polsce w XVI i XVII w. Tazbir. Zins. Bardziej szczegółową i opartą na angielskich archiwach pracę na temat stosunków handlowych Anglii elżbietańskiej z Polską i rejonem bałtyckim napisał H. 1968. Rosji i Polski. t. Szelągowski. Lwów 1938. J. Popularny obraz epoki Henryka VIII i reformacji w Anglii nakreślił S.England and Poland in the XVIth and XVIIth Centuries (Political Relations). Odwrotnie natomiast B. Większe zainteresowanie badaczy polskich budziły stosunki polsko-angielskie w epoce renesansu i reformacji. Hali zajął się wpływem Jana Łaskiego na Anglię (por. London 1971. 1936. XVI w. Wrocław 1972. też H. Du Baulay. VII—VIII. Studia ofiarowane Marianowi Małowistowi. XV.. jak L. Angielska historiografia tudorska. Angielscy kaprowie i gdańscy rachmistrze. [w:] Społeczeństwo. H. t. „ Zapiski Historyczne". M. Namter. Treyelyan czy R. Jej uzupełnieniem jest artykuł A. Grzybowski. Lublin 1975. t. t. R. Zins. tez H. Tawney. Zob. „Annales UMCS". G.też H. Źródłową pracę na temat angielskiej polityki kolonialnej w XVI i na początku XVII w. VIII. Wrocław 1970. kultura. Leslie do historiografii. TABLICE CHRONOLOGICZNE . XXXIV. England and the Baltic in the Elizabethan Era. Manchester 1972. Mączak. Tenże autor przedstawił wkład takich historyków brytyjskich. Por. Angielska historiografia elżbietańską. Polityka kolonialna Tudorów i pierwszych Stuartów. Sectio F. Zob. Zins. Mączaka Angielska Kompania Wschodnia a bilans handlu bałtyckiego w drugiej połowie XVI w. 1969. Zins. Warszawa 1974. gospodarka. Zins zajął się też źródłami do angielskiej wczesnej ekspansji i dziełem R. 1963. H. H. W poszukiwaniu nowych źródeł do dziejów handlu. W świecie anglosaskim. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce". napisał S. też A. Stan badań nad epoką elżbietańską omówił szczegółowo H. Zins. F. 1963.