gmp_1_152

Arkusz zawiera informacjeprawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. UZUPEŁNIA UCZEŃ KOD UCZNIA miejsce na naklejkę PESEL EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE Instrukcja dla ucznia 1. Sprawdź, czy na kolejno ponumerowanych 17 stronach są wydrukowane 24 zadania. 2. Sprawdź, czy do arkusza jest dołączona karta odpowiedzi. 3. Ewentualny brak stron lub inne usterki zgłoś nauczycielowi. 4. Na tej stronie i na karcie odpowiedzi wpisz swój kod, numer PESEL i przyklej naklejkę z kodem. 5. Czytaj uważnie wszystkie teksty i zadania. Wykonuj zadania zgodnie z poleceniami. 6. Rozwiązania zadań zapisuj długopisem lub piórem z czarnym tuszem/atramentem. Nie używaj korektora. 7. W arkuszu znajdują się różne typy zadań. Rozwiązania zadań zaznacz na karcie odpowiedzi w następujący sposób:  wybierz jedną z podanych odpowiedzi i zamaluj kratkę z odpowiadającą jej literą, np. gdy wybierasz odpowiedź A:  wybierz właściwą odpowiedź i zamaluj kratkę z odpowiednimi literami, np. gdy wybierasz odpowiedź FP: UZUPEŁNIA ZESPÓŁ NADZORUJĄCY Uprawnienia ucznia do nieprzenoszenia zaznaczeń na kartę 22 KWIETNIA 2015 Godzina rozpoczęcia: 9:00  do informacji oznaczonych właściwą literą dobierz informacje oznaczone liczbą lub literą i zamaluj odpowiednią kratkę, np. gdy wybierasz literę B i liczbę 1: Czas pracy: 60 minut 8. Staraj się nie popełniać błędów przy zaznaczaniu odpowiedzi, ale jeśli się pomylisz, błędne zaznaczenie otocz kółkiem i zaznacz inną odpowiedź, np. 9. Zapisy w brudnopisie nie będą sprawdzane i oceniane. Powodzenia! Układ graficzny © CKE 2015 GM-P1-152 Znakiem „+” zaznaczyli obecność danego czynnika w zestawie doświadczalnym. a znakiem „–” brak czynnika w zestawie.Zadanie 1. albo F – jeśli jest fałszywa. (0–2) Zaleszczotki żyją w ściółce leśnej. jeśli informacja jest prawdziwa.1. P F Zadanie 2. a także gruczoły przędne. Zaleszczotki są też pożytecznymi mieszkańcami uli. A. ponieważ mają C/D. pod korą obumarłych drzew oraz w glebie. cztery pary odnóży krocznych. Wyniki doświadczenia pozwalają na sformułowanie wniosku. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych. Zapisali też wynik doświadczenia. Oceń prawdziwość podanych zdań. Ciało zaleszczotków pokryte jest chitynowym oskórkiem. jeśli zdanie jest prawdziwe.2. Zaleszczotki należą do A/B. cztery pary odnóży krocznych D. pajęczaków B. P F Zaleszczotki są drapieżnikami. (0–1) Uczniowie badali wpływ różnych czynników na kiełkowanie nasion pewnej rośliny. Wybierz P. Doświadczenie pozwala odpowiedzieć na pytanie. że dostępność światła nie jest konieczna do kiełkowania nasion tego gatunku rośliny. owadów C. Mają ciało podzielone na głowotułów i odwłok. Uzupełnij zdanie. czy woda jest niezbędna do kiełkowania nasion. 1. Dokumentację doświadczenia przedstawili w tabeli. gruczoły jadowe 1. w których żywią się roztoczami szkodliwymi dla pszczół i małymi gąsienicami owadów. P F P F PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 2 z 17 GM-P1 . gruczoły jadowe. W tym celu przygotowali trzy zestawy z taką samą liczbą nasion i zapewnili im różne warunki. Wybierz P. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. Dostępność światła Obecność wody Dostępność tlenu Wynik doświadczenia Zestaw I – + + Nasiona wykiełkowały Zestaw II + + – Nasiona nie wykiełkowały Zestaw III + + + Nasiona wykiełkowały Oceń prawdziwość podanych informacji. które znajdują się na odnóżach gębowych. znaczenie przepony w wentylacji płuc. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. wydawanie głosu. szklana rurka szklany słój baloniki fragment balonu Dokończ zdanie. PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 3 z 17 . Za pomocą tego modelu pokazano A. (0–1) Na rysunku przedstawiono model klatki piersiowej.Zadanie 3. B. D. który uczniowie wykorzystali do zilustrowania pewnego procesu. współdziałanie żeber i mięśni klatki piersiowej podczas wdechu. C. wymianę gazów oddechowych w płucach. 3. B.. symbiozy. 2. Niektóre grzyby mają jednak owocniki ukryte pod ziemią. larwy owada odżywiają się grzybnią. C. które rozprzestrzeniają po okolicy. albo 3. Dokończ zdanie. w których powstają zarodniki służące rozprzestrzenianiu grzyba w środowisku. m. a następnie przepoczwarczają się we wnętrzu owocnika. które odżywiają się grzybnią. PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 4 z 17 GM-P1 . powodującą degenerację ośrodkowego układu nerwowego. 75%. ponieważ B. Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie 1. 50%. 100%. Opisana w tekście zależność między larwami chrząszcza i grzybami tworzącymi owocniki pod ziemią to przykład A. (0–1) Pląsawica Huntingtona jest chorobą genetyczną. D. to prawdopodobieństwo. jest dominujący. larwy owada odżywiają się kosztem tkanki grzyba. 25%. pasożytnictwa. (0–1) Wiele grzybów występujących w lesie wytwarza owocniki nadziemne. Zapach podziemnego grzyba przywabia różne zwierzęta.. niosą na sobie liczne zarodniki grzyba. 2. że ich dzieci będą chore. który ją wywołuje. a dorosłe osobniki roznoszą zarodniki. Gdy opuszczają owocniki jako dorosłe osobniki. Zadanie 5. wynosi A. Jeśli oboje rodzice są heterozygotami pod względem genu wywołującego pląsawicę Huntingtona. 1. larwy owada przepoczwarczają się w owocnikach i je uszkadzają. a gen znajduje się w autosomie. larwy chrząszczy.Zadanie 4. Allel. Dokończ zdanie.in. Objawia się zwykle w wieku 35–50 lat. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. łańcucha pokarmowego. a większość tych. żyjące na wyspach Galapagos. W czasie trzech długich okresów suszy na Isla Daphne Major (1977–1978. że zmniejszyła się liczba owadów i małych nasion. żywią się owadami i nasionami roślin. wzrosła znacznie liczba ptaków o dziobie średniej wielkości. doboru sztucznego.Zadanie 6. Dokończ zdanie. konkurencji międzygatunkowej. Kiedy po kolejnych mokrych okresach mniejsze nasiona ponownie stały się głównym źródłem pokarmu zięb. zaobserwowano. miała dziób większy i grubszy. 1980 i 1982). PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 5 z 17 . Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. Od roku 1973 prowadzono analizę zwyczajów pokarmowych i wielkości dzioba zięb z Galapagos. Tekst opisuje przykład działania A. D. które przetrwały. Wiele zięb w tym czasie zginęło. W ciągu kilku pokoleń ptaki o większych dziobach stały się w populacji częstsze. C. doboru naturalnego. z których jeden zakończył się wyjątkowo mokrym okresem wywołanym przez El Niño (1983). B. w wyniku czego głównym pokarmem ptaków stały się nasiona duże i ciężkie. (0–1) Tak zwane zięby Darwina. liczba atomowa Bor 11 masa atomowa.5 35Br Brom 80 18 2He Hel 4 10Ne Neon 20 18Ar Argon 40 36Kr Krypton 84 Schemat przedstawia mechanizm tworzenia wiązania jonowego między atomami dwóch pierwiastków – metalem M i niemetalem X. Symbol metalu (M) Symbol niemetalu (X) Al Mg Na Ca O Cl Br S PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 6 z 17 GM-P1 . u 1 2 3 4 1 1H Wodór 1 3Li Lit 7 11Na Sód 23 19K Potas 39 2 4Be Beryl 9 12Mg Magnez 24 20Ca Wapń 40 symbol pierwiastka 5B 13 5B Bor 11 13Al Glin 27 31Ga Gal 70 14 6C Węgiel 12 14Si Krzem 28 32Ge German 73 nazwa pierwiastka 15 7N Azot 14 15P Fosfor 31 33As Arsen 75 16 8O Tlen 16 16S Siarka 32 34Se Selen 79 17 9F Fluor 19 17Cl Chlor 35. A. C. D.Zadanie 7. Na schemacie kropkami oznaczono elektrony walencyjne atomów obu pierwiastków. X X – M2+ M X X – W którym wierszu tabeli właściwie zidentyfikowano metal M oraz niemetal X tworzące wiązanie jonowe według podanego schematu? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. B. (0–1) Na rysunku przedstawiono fragment układu okresowego pierwiastków. Wybierz P. (0–1) 1 2 3 Wodór występuje w przyrodzie w postaci trzech izotopów: 1H. P F PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 7 z 17 . Poniżej zamieszczono fragment tabeli rozpuszczalności soli w wodzie w temperaturze 25 C. Pierwszy wsypał kryształy AgNO3 do zlewki z wodą destylowaną i całość wymieszał bagietką. W użytych zapisach A Z H oznaczono A – liczbę masową. 1H. Każdy izotop wodoru ma w jądrze atomowym jeden proton. Oceń prawdziwość podanych zdań. 1 H . jeśli zdanie jest prawdziwe. P F Woda destylowana stosowana jest w laboratoriach m. ponieważ nie zawiera jonów soli mineralnych. (0–1) Dwaj uczniowie otrzymali zadanie sporządzenia roztworu wodnego azotanu(V) srebra. P F Zadanie 9.  Jony Cl Ag+ N Br  N  NO 3 R R – substancja rozpuszczalna N – substancja praktycznie nierozpuszczalna Oceń prawdziwość podanych zdań. jeśli zdanie jest prawdziwe.in. chlorki. m. Dodanie do wody z kranu kryształków azotanu(V) srebra spowoduje. Drugi zamiast wody destylowanej użył wody z kranu. że wytrąci się osad. Wybierz P.Zadanie 8. P F 3 W jądrze atomu izotopu wodoru 1H jest o 2 neutrony więcej niż w jądrach atomowych pozostałych izotopów wodoru. azotanu(V) srebra.in. do przygotowywania roztworów wodnych różnych substancji. Z – liczbę atomową. np. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. która zawierała rozpuszczone sole mineralne. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie 1. NO2 C. Zaznacz jedną odpowiedź w każdym wierszu tabeli. wprowadzić do probówki z wodą. (0–1) Uczniowie przygotowali dwa roztwory w ten sposób. Wybierz go spośród podanych. 10 g substancji rozpuszczonej znajduje się w 50 g roztworu. I. 2.2.1. 1. A. PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 8 z 17 GM-P1 . SO3 W każdym z poniższych zdań zawarto informację o jednym z tych tlenków. albo 2. że do rozpuszczalnika dodali odpowiednią ilość substancji. W tym tlenku atom niemetalu przyjmuje maksymalną wartościowość. CO E. należy niewielką ilość tego tlenku 10. Aby otrzymać zasadę.Zadanie 10. SO2 B. K2O D. ponieważ B. g Zadanie 11. II. A B C D E A B C D E masa substancji rozpuszczonej. 10. (0–2) Poniżej podano wzory sumaryczne pięciu tlenków. g 35 40 45 Dokończ zdanie. Skład tak powstałych roztworów zilustrowali poniższym wykresem punktowym. 3 g substancji rozpuszczonej znajduje się w 15 g roztworu. którą chcieli rozpuścić. 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 roztwór II roztwór I 0 5 10 15 20 25 30 masa rozpuszczalnika. Stężenie równe 20% wyrażone w procentach masowych ma roztwór A. ponieważ tylko ten gaz PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 9 z 17 . przygotowano zestaw doświadczalny przedstawiony na poniższym schemacie. odbarwia wodę bromową.Zadanie 12. Po przeprowadzeniu doświadczenia można było zidentyfikować jedynie A. C. etan. nie odbarwia wody bromowej. eten. Wybierz odpowiedź A. etenu i etynu. B albo C i jej uzasadnienie 1. etan etyn eten woda bromowa Dokończ zdanie. albo 2. B. etyn. 2. 1. (0–1) W celu identyfikacji trzech gazów: etanu. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. jak i energii dostarczonej przez grzałkę. Temperatura wody początkowa końcowa 20 C 70 C Czas ogrzewania wody 10 min Oceń prawdziwość podanych zdań. s 4 5 6 Która informacja jest fałszywa? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. D. jeśli zdanie jest prawdziwe. Wybierz P. s C. s. P F Dane zawarte w informacji i wyniki pomiarów umożliwią obliczenie zarówno przyrostu temperatury wody. W czasie 5 sekund pociąg A przebył dwukrotnie dłuższą drogę niż pociąg B. (0–1) Na wykresie przedstawiono zależność drogi od czasu dla dwóch pociągów A i B poruszających się po prostoliniowych odcinkach torów. Zadanie 14. P F PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 10 z 17 GM-P1 . Wyniki pomiarów zapisali w tabeli. (0–1) Uczniowie wyznaczali ciepło właściwe wody. Pociąg A poruszał się z prędkością 40 B.Zadanie 13. W każdej sekundzie ruchu pociąg B przebywał 25 m. s m mniejsza od prędkości pociągu A. Prędkość pociągu B była o 20 m . W tym celu ogrzali pewną ilość wody za pomocą grzałki o mocy 600 W. m 200 A 150 B 100 50 0 0 1 3 2 t. A. Uczniowie wykonali wszystkie pomiary niezbędne do wyznaczenia ciepła właściwego wody.  kg  Gęstość  3  m  Temperatura topnienia (°C) 13 534 –39 357 aluminium 2700 660 2520 żelazo 7870 1538 2800 złoto 19 280 1064 2800 ołów 11 340 327 1756 Nazwa substancji rtęć Temperatura wrzenia (°C) 16. Na powierzchni rtęci nie może pływać lita kulka wykonana A. (0–1) Do dwóch naczyń w kształcie rurek o tej samej średnicy wlano taką samą ciecz. Wzajemną wysokość cieczy w naczyniach opisuje zależność h1 = 2·h2. Która substancja w temperaturze 2600 °C jest w stanie lotnym. żelazo C. złoto PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 11 z 17 D. 16. A B h1 h2 Oceń prawdziwość podanych zdań.Zadanie 15. z ołowiu. Dokończ zdanie. Ciśnienie hydrostatyczne na dnie naczynia A jest większe niż ciśnienie hydrostatyczne na dnie naczynia B. aluminium B. z żelaza. ze złota. D. P F P F Zadanie 16. C. Wybierz P.1. A. z aluminium. ołów .2. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. (0–2) W tabeli podano niektóre właściwości fizyczne kilku substancji. Poziomy cieczy w naczyniach były różne. a w temperaturze 500 °C jest w stanie stałym? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. jeśli zdanie jest prawdziwe. Ciśnienie hydrostatyczne w naczyniu A na wysokości h2 jest mniejsze od ciśnienia hydrostatycznego wywieranego na dno naczynia B. B. to wzrośnie również kąt załamania. P F PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 12 z 17 GM-P1 . D. C. Linią przerywaną oznaczono normalną (prostą prostopadłą) do płaskiego boku półkrążka. Urządzenie elektryczne ogrzewacz wody telewizor czajnik suszarka do grzybów Moc Czas pracy w ciągu dnia 3500 W 1 godziny 4 150 W 7 godzin 1800 W 0. Wybierz P. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. B.Zadanie 17.5 godziny 250 W 4 godziny Które z wymienionych urządzeń zużywa w ciągu dnia najwięcej energii? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. jeśli zdanie jest prawdziwe. A. Promień załamany w półkrążku tworzy większy kąt z normalną niż promień padający na półkrążek. (0–1) W tabeli podano nazwy urządzeń elektrycznych oraz moc i czas ich pracy w ciągu dnia. na który skierowano światło ze wskaźnika laserowego. czajnik telewizor ogrzewacz wody suszarka do grzybów Zadanie 18. (0–1) Na rysunku przedstawiono półkrążek wykonany ze szkła. P F Gdy zwiększymy kąt padania światła. prosta prostopadła promień światła lasera Oceń prawdziwość podanych zdań. jeśli zdanie jest prawdziwe. w czasie lata polarnego. a 27 grudnia 1995 roku dotarł na biegun południowy. Marek Kamiński dotarł na biegun północny podczas nocy polarnej.Zadanie 19. P F PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 13 z 17 . Przez Manaus przechodzi południk A. P F Marek Kamiński dotarł na biegun południowy w najcieplejszej porze roku. Oceń prawdziwość podanych zdań. D. (0–1) Polski polarnik i podróżnik Marek Kamiński zdobył 23 maja 1995 roku biegun północny. C. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. Zadanie 20. 10°W. 60°E. B. (0–1) Na mapie konturowej Ameryki Południowej zaznaczono port rzeczny Manaus oraz najdalej na wschód wysunięty punkt kontynentu – przylądek Branco. dla którego podano długość geograficzną. Na mapie południki narysowano co 10°. 10°E. 60°W. Manaus 0 0 Przylądek Branco 35W 20 20 40 40 Dokończ zdanie. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe. Wybierz P. Jeziora Aralskiego. Dokończ zdanie.2. 21. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 14 z 17 GM-P1 . B. (0–2) Na mapie konturowej Europy oznaczono numerami wybrane pasma górskie.Zadanie 21. Zaznaczony na mapie odcinek umownej granicy pomiędzy Europą a Azją przebiega m. wzdłuż wybrzeży A. Morza Kaspijskiego. Linią kropkowaną na mapie zaznaczono fragment umownej granicy pomiędzy Europą a Azją. D. Alpy zostały oznaczone na mapie numerem A. II. jeziora Ładoga. I.in.1. D. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. jeziora Bajkał. III. III II I IV 0 1000 km 21. IV. C. C. B. B. P F W roku 2011 udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej w Polsce przekroczył 11%. albo F – jeśli zdanie jest fałszywe.4 Powierzchnia w tys. P F Zadanie 23. A.Zadanie 22.1 1. D.2 3.8 20. (0–1) W tabeli przedstawiono procentowy udział poszczególnych typów elektrowni w produkcji energii elektrycznej w Polsce w latach 2000 i 2011.83 5. dolnośląskie podkarpackie podlaskie wielkopolskie PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! GM-P1 Strona 15 z 17 .65 5. Rok Elektrownie cieplne (węglowe) Elektrownie wodne Elektrownie biogazowe i wiatrowe 2000 93. (0–1) W tabeli przedstawiono informacje dotyczące liczby ludności i powierzchni wybranych województw w Polsce w 2011 roku.9 2. W roku 2011 udział elektrowni cieplnych (węglowych) w produkcji energii elektrycznej w Polsce był większy niż w roku 2000.73 6. Województwo dolnośląskie podkarpackie podlaskie wielkopolskie Liczba ludności w mln 2.8 Które województwo charakteryzuje się największą gęstością zaludnienia? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych.2 29. Wybierz P.23 0. C.52 Oceń prawdziwość podanych zdań. km2 19.04 2011 88. jeśli zdanie jest prawdziwe.9 17. 0 5.0 3.0 5.0 Warszawa 2.Zadanie 24.0 3.0 1. (0–1) Na mapie przedstawiono rozkład średniej wieloletniej temperatury powietrza w °C w styczniu w Polsce.0 4. 2.0 Wrocław 4. Średnia temperatura powietrza w styczniu w Warszawie jest niższa niż we Wrocławiu. W styczniu najniższe średnie temperatury powietrza są nad morzem.0 Która informacja dotycząca rozkładu średniej wieloletniej temperatury powietrza w styczniu jest prawdziwa? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych.0 4. Na obszarze Gór Świętokrzyskich średnia temperatura powietrza w styczniu jest wyższa niż –3 °C. B.0 5. PRZENIEŚ ROZWIĄZANIA NA KARTĘ ODPOWIEDZI! Strona 16 z 17 GM-P1 .0 1.0 3.0 4.0 5. C.0 3.0 5. W Polsce nie ma obszarów o średniej temperaturze powietrza w styczniu niższej niż –5 °C.0 4.0 4. D.0 4. A. ................................................ ............................................................................................... ................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ...................................................................... .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. ............................................. .......................................................................................... ....................... ............................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... .............................................. ...................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ............................................................ ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................................................................................................ .............................................................. . .......... ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................... ........................................................................... GM-P1 Strona 17 z 17 ................................................................................................................................................................................ .............................. ........................................ ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ........................................................................................................... ................................... ........................................Brudnopis ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ......................................... ......................................................................................... .................................................................................................................................. Pielesz. Szymczyk. Na podstawie: S. Na podstawie: W. Rabiej. Warszawa 2005. Warszawa 1981. Na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw 2012. Strona 13. M. Na podstawie: David Attenborough. Gimnazjum. Na podstawie: Atlas geograficzny świata. Warszawa 2012. Solomon. Prywatne życie roślin. Strona 5. Na podstawie: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012. Warszawa 2003. Strona 7. Na podstawie: Eldra P. A. Tablice chemiczne. GUS. Berg. GUS. Rojek. Warszawa 2005. Strona 6. GM-P1 .Wykaz źródeł wykorzystanych w zadaniach egzaminacyjnych. Na podstawie: T. Warszawa 2003. J. Biologia. Strona 4. Desselberger. Warszawa 2012. Martin. Bac. Tablice chemiczne. Meteorologia i klimatologia. Warszawa 1996. S. Mizerski. Diana W. Linda R. Mizerski. Na podstawie: W. Strona 16. Warszawa 2004. Tablice chemiczne. Strona 11. Strona 15.