Fizjoterapia w Kosmetologii i Medycynie Estetycznej

Wojciech KasprzakAgata Mańkowska «V J m i ** fik • *§% • estetycznej ( Ir n. m ed., prof. n ad z w . W o jc ie c h K a s p rz a k m g r A g a ta M a ń k o w s k a Fizjoterapia ■wkosmetologii i medycynie estetycznej Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL © Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZW L, Warszawa 2 0 1 0 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Recenzent: prof. dr bab. n. med. Andrzej Kaszuba Redaktor ds. publikacji medycznych: Hanna Dubrowska Redaktor merytoryczny: Barbara Kowalska Redaktor techniczny: Jacek Piotrowski Korekta: Zespól Okładkę i strony tytułowe projektowała: Hanna Mańczak-Wincenciuk Zdjęcie na okładkę: Agencja Fotograficzna STO CKXPERT Książnica Zamojska 10181817 ul. K am ienna 20 22 - 4 00 Zam ość ISBN 9 7 8 -8 3-200-3871-2 Wydanie I Wydawnictwo Lekarskie PZW L 02 -672 Warszawa, ul. Domaniewska 41 tel. (22) 695-40-33 Księgarnia wysyłkowa: tel. (22) 695-44-80 infolinia: 0-80 1 -1 4 2 -0 8 0 / www.pzwl.pl e-mail: [email protected] Skład i łamanie: GABO s.c., Milanówek Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa Spis treści li P O D ST A W Y Z A B IE G Ó W F IZ JO T E R A P E U T Y C Z N Y C H ...................... 11 |( W stęp ..................................................................................................................................... ■ 1,1. Kosmetologia i medycyna estetyczna ............................................................. ■ 1,2. Zadania fizjoterapii w kosmetologii i medycynie estetycznej ................ 13 14 15 | Mechanizmy oddziaływania bodźców fizykoterapeutycznych .......................... 17 1 Kudowa i funkcja skóry ........................................................................ ;.......................... '1 I Budowa s k ó r y ......................................................................................................... 3.1.1. Naskórek ..................................................................................................... 3.1.2. Skóra w łaściw a.......................................................................................... 3.1.3. Tkanka podskórna ................................................................................... 3.1.4. Układ naczyniowy skóry ....................................................................... 3.1.5. Unerwienie sk ó ry ..................................................................................... 3.1.6. Przydatki skóry ......................................................................................... j. | j Funkcje skóry .......................................................................................................... 3.2.1. Funkcja ochronna skóry ........................................................................ 3.2.2. Funkcja wydalnicza sk ó ry ...................................................................... 3.2.3. Funkcja termoregułacyjna sk ó ry .......................................................... 3.2.4. Skóra jako narząd zm ysłu...................................................................... 3.2.5. Funkcja immunologiczna sk ó ry ........................................................... ■ , Rola wolnych rodników tlenowych w sk órze................................................ 19 19 19 23 24 24 25 27 31 31 32 32 33 34 35 I M . ja skóry na bodźce fizyczne ............................................................................. 36 ■Pi o * skórny transport substancji cz y n n y c h .......................................................... H ę Kosmetyki - kosmeceutyki - le k i...................................................................... H|, Kinetyka transportu przezskórnego................................................................. 'i 2.1. Mechanizmy penetracji transepidermalnej substancji pochodzenia zewnętrznego................................................................... 3 2.2. Czynniki fizjoterapeutyczne wpływające na kinetykę i transport substancji dostarczanych przez powłoki skórne ............................ Hltim.i biologiczna o rg a n izm u ......................................................................... 40 40 41 43 44 46 6 Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej II. A K T Y W N O Ś Ć F IZ Y C Z N A I D IE T A JA K O C Z Y N N IK I K S Z T A Ł T U JĄ C E P R A W ID Ł O W Ą S Y L W E T K Ę ........................................... 49 7. W ydolność fizyczna ........................................................................................................ 51 8. W skaźnik masy d a la (B M I) ....................................................................................... 53 9. Zasady treningu fizycznego ......................................................................................... 9.1. Określenie optymalnych zasad i bezpieczeństwa treningu ................... 9.2. Cele treningów ..................................................................................................... 54 54 55 10. Formy 10 .1 . 10.2. 10.3. 10.4. 10.5. treningu fizy czn eg o ........................................................................................... Trening siłowy i trening kulturystyczny ...................................................... Treningi aerobowe (tlenowe) ........................................................................... Trening wytrzymał ościow y............................................................................... Treningi wyszczuplające .................................................................................... Trening interwałowy H IIT ............................................................................... 57 57 58 58 58 61 11. Żywienie w nadwadze i o ty ło ś c i................................................................................ 11.1. Bilans energetyczny............................................................................................ 11.2. Wpływ diety na powstawanie nadwagi i otyłości .................................... 11.3. Postępowanie dietetyczne w nadwadze i otyłości .................................... 11.4. Znaczenie błonnika w d ie cie............................................................................ 11.5. Suplementy diety ................................................................................................ 11.5.1. Składniki suplementów diety najczęściej stosowane w medycynie estetycznej .................................................................... 62 62 63 64 65 66 II I. 71 F IZ Y K O T E R A P IA ..................................................................................................... 12. Elektro terapia .................................................................................................................... 12.1. Biologiczne działanie prądu elektrycznego ................................................ 12.1.1. Zjawiska elektrochem iczne................................................................. 12.1.2. Zjawiska elektrokinetyczne ............................................................... 12.1.3. Zjawiska elektroterm iczne.................................................................. 12.2. Fizjologiczne reakcje tkanki na działanie prądu elektrycznego ........... 1 2 .2 .1 . Reakcje ze strony nerwów i mięśni ................................................. 12.2.2. Reakcje ze strony naczyń krwionośnych ...................................... 12.2.3. Różnice w oddziaływaniu prądu stałego i prądów impulsowych ........................................................................................... 12.3. Zabiegi z użyciem prądu stałeg o ..................................................................... 12.3.1. G alw anizacja........................................................................................... 12.3.2. Jonoforeza ....... 12.3.3. Kąpiele elektryczno-wodne ................................................................ 12.4. Prądy małej częstotliwości ................................................................................ 12.4.1. Stymulacja za pomocą prądów małej częstotliwości ................. 12.4.2. Działanie terapeutyczne prądów małej częstotliwości ............. 12.5. Prądy średniej częstotliwości ........................................................................... 1 2 .5 .1. Terapeutyczne działanie prądów średniej częstotliw ości 12.6. Prądy d’Arsonvala ....................................................... 12.7. Terapeutyczne oddziaływanie prądu i pola elektromagnetycznego w i e l i iej i / .ę slo lliw i im i ......................................................................................... 67 73 74 76 77 78 78 79 80 80 81 81 88 92 94 94 101 106 107 111 I I2 Spis treści 7 12.7.1. Terapia falami radiowymi (RF) ........................................................ 12.7.2. Fale radiowe łączone z innymi metodami terapii ....................... 12.8. Epilacj a elektryczna ........................................................................................... 12.9. Zabieg elektroterapii teleangiektazji............................................................. 12.10. Elektroporacja ...................................................................................................... 12.11. Przeciwwskazania do zabiegów elektroterapii ........................................... 113 119 119 122 124 126 11,'U lt^dźw ięki ....................................................................................................................... 13.1. Fizyczne oddziaływanie fali ultradźwiękowej na tkankę ........................ 13.2. Kosmetyczne zabiegi ultradźwiękowe........................................................... 13.2.1. Biologiczne oddziaływanie stymulacji ultradźwiękowej ........... 13.2.2. Metodyka zabiegów ultradźwiękowych ................................. 13.2.3. Sonoforeza jako transdermalny system terapeutyczny ............ 13.2.4. Peeling ultradźwiękowy (kawitacyjny) ........................................... I 3.3. Elektrofonoforeza (elektrosonoforeza) ........................................................ I 3.4. Redukcja tkanki tłuszczowej za pomocą zogniskowanej fali ultradźwiękowej..................................................................................................... 13.5. Przeciwwskazania ogólne do zabiegów ultradźwiękowych ................... 128 129 131 131 134 138 141 143 i i M a s a ż .................................................................................................................................... 111. Rodzaje m asażu .................................................................................................... 112. Ogólne zasady wykonywania m asażu ........................................................... 113. Oddziaływanie masażu na tlcanld.................................................................. 14.3.1. Masaż całościowy .................................................................................. 14.3.2. Masaż częściow y.................................................................................... I I I. Techniki i chwyty masażu klasycznego......................................................... I I 5. Masaż twarzy ........................................................................................................ llo Masaż wpływający na poprawę sylwetki ..................................................... I I/. Masaże specjalistyczne....................................................................................... 14.7.1. Drenaż limfatyczny .............................................................................. 14.7.2. Masaż segmentarny .............................................................................. 14.7.3. Masaż łącznotkankowy ....................................................................... 14.7.4. Masaż okostnowy .................................................................................. 14.7.5. Masaż izom etryczny............................................................................. I I 8 Masaż z użyciem przyrządów .......................................................................... 14.8.1. Masaż szczoteczkami .......................................................................... 14.8.2. Masaż wibracyjny .................................................................................. 14.8.3. Masaż podciśnieniowy ........................................................................ 14.8.4. Enderm ologia.......................................................................................... 14.8.5. Masaż uciskowy (kompresoterapia) ................................................ 14.8.6. Rollm asaż................................................................................................. I I 9 Masaże orientalne ................................................................................................ 14.9.1. Masaż chiński ......................................................................................... 14.9.2. Masaż shiatsu ......................................................................................... 14.9.3. Masaż ajurwedyjski .............................................................................. 14.9.4. Masaż watsu ........................................................................................... i i 9.5. Masaż polinezyjski ma-uri i lomi lomi nui ................................... I 1 9,6. Masaż przy użyciu gorących i zimnych kamieni ........................ 148 148 150 151 152 153 154 157 158 159 160 163 164 165 165 166 166 167 167 168 168 169 169 169 170 17 1 171 171 172 144 146 16...4............... Terapia światłem podczerwonym i widzialnym .................................. 14................................................. 173 173 173 174 183 183 185 188 189 189 190 191 192 193 194 199 201 203 205 205 208 210 211 2 14 2 14 216 218 2 19 2 20 2 20 223 ........... 17.......... Laser .. 16.1................1................. 16...4........................................................1...... Promieniowanie U V B ..... 17.............................11.. 16............................. 17........................................................ 17.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł ś w ia tła ............................ Efekt biologiczny promieniowania podczerwonego.14..........2................................................2........................................................ Biostymulacja termiczna .......................... Zastosowanie promieniowania nadfioletowego w kosmetologii ........ 176 ló .......4.. Fototermoliza selektywna ....2.........................................2...................................4................................................................... 14...............4......................................................................... 17.................................................................4..................5...........4................................................................ Przeciwwskazania do naświetlań promieniowaniem nadfioletowym .................... Promieniowanie U V C .............4.....8... Masaż pantai laur (shan shui) wykonywany za pomocą stempli organicznych ................. Biologiczne oddziaływanie lasera niskoenergetycznego (biostymułacyjnego) .. 178 181 182 17.....................4........................................................ Klasyfikacja laserów ....... 14........ 17.............3......................1..................................................................................................... Metodyka zabiegów biostymulacyjnych .............9...........4................................................................................6... 16.....2..........................S w ia tlo te ra p ia ........ Minimalna dawka rum ieniow a................ Promieniowanie podczerwone (IR) ..... Przeciwwskazania do stosowania zabiegów biostymulacji laserow ej.........9. 16..2........1. 16................. Promieniowanie widzialne ..................................................................... 17....9.................. 16... 14.... Promieniowanie U V A .6.....4.......................................................................... Zastosowanie promieniowania nadfioletowego w chorobach sk ó ry ........................................................................................... 16....... 16.6.....4...................... Masaż tybetański .........3................................................... 16........................ 17..................podstawy fizyczne...........4..3.................. Zjawiska biofizyczne zachodzące w tkance pod wpływem promieniowania laserowego .. 172 15................. 16.............8...............9................... Działanie biologiczne promieniowania nadfioletowego .................................6.................. Systemy świetlne ....1.....................................................................1.. 17..................... Promieniowanie słoneczne ....................................5.................... 16...............................7.....10.......................................................................... Preparaty ułatwiające masaż ............................ Lasery wysokoenergetyczne w terapii poszczególnych defektów kosmetycznych . Masaż turecki hammam .... 16......1.... 16.........................1. 17.... Biostymulacja laserowa ............... Przeciwwskazania do stosowania m asażu ..... Promieniowanie nadfioletowe (UV) ....................................4............................4..............7........................... 16........... Oddziaływanie cieplne promieniowania wysokoenergetycznego 17............ 17....................................3.................................................. Fototypy s k ó r y .........................9............1..4....................... Terapia falami u derzeniow ym i................10................... Przeciwwskazania do naświetlania promieniowaniem podczerwonym.......... ........................................... 19...................... 243 2 44 246 246 246 251 251 252 253 254 I '1 'fijrm oterapia............................... Rodzaje zabiegów borowinowych i preparaty borowinowe ........................................................... Tworzywa o charakterze osadów mineralnych ............... 19.......................................... Oddziaływanie zabiegów hydroterapeutycznych ..............................7..........2.......1 .. 19...10................................................................. Termoregulacja w organizmie człow ieka....... 275 ' I I'(0Ces starzenia się s k ó r y ... '..................... 255 2 56 2 56 258 259 2 60 261 262 264 265 2 66 267 268 'ii P clo id o terap ia.............................................2......................3......................2.............................................1 .................. 19 ............................................... Kąpiele całkowite i częściow e.......9.. I 7..................................................... 19............................. 285 239 2 40 .................................5.......... nacierania.2............. 1 8 ..................... Przeciwwskazania do stosowania zabiegów ciep lnych 19..................................... Fototerapia wysokoenergetyczna w połączeniu z prądem RF (ELOS) 17........................ 20 .............2........................ 19................................................................ 18............................................ Miejscowe zabiegi cieplne ......................12.. Kąpiele parowe .............................. Fototermoliza frakcyjna .0 I Borowiny ........................ 18................. Fizjoterapia zimnem całego ciała (kriokomora) ......................-» p il IIC3V......................1............6........1 I ..4... Kąpiele kinezyterapeutyczne................... 18........................................ Terapia fotodynam iczna.................... 2........... 17....................... 18... I 8............ Polewania................. Miejscowe zabiegi zim nem ..... Natryski ....................... Kąpiele mineralne ..8............................. 18.............5...1.........1... okłady i kom presy............ Zasady bezpieczeństwa podczaspracy z laserem .........2 .......................................................................... 19............................. Wpływ zimna na organizm człowieka ..... 18... Przeciwwskazania do hydroterapii .................................................................5.. Przeciwwskazania do terapii laserami wysokoenergetycznymi oraz innymi intensywnymi źródłami światła ............................................... Terapia za pomocą 1 P L ............................................................................2......................................5... Sauny parowe ................1...4...... Hydroterapia ......................... Termoterapia zimnem .............................................. Skóra w procesach termoregulacji organizmu człowieka ....................2....4. Sauna fiń sk a.....................................2............... Podstawy fizyczne i fizjologiczne termoterapii ................. 19.................................................................................... 18.....................................4....3. 232 236 237 238 I H............................3............................. 281 ' ! bąd zlk pospolity .......................2.................... Metody wykonywania zabiegów hydroterapeutycznych ...................................4............3.....2............................................4......... 271 271 273 274 IV i I/ JO T E R A P IA W W Y B R A N Y C H P R O B L E M A C H K( IS M E T Y C Z N Y C H I D E R M A T O L O G IC Z N Y C H ..4 .3....... 17................ 19.........2.... 19.......I ■ 17....................................’0........... 19.........5...........1...... zmywania............................................... Termoterapia ciep łem . 277 11 Zaburzenia pigm entacji skóry .......................................................... 17 .... ......................................C ellu li t ......................................................................................................................................................................... 298 V............... 295 27 ................................................... M IE JS C E F IZ JO T E R A P II IC O S M E T Y C Z N O -E S T E T Y C Z N E J W R Ó Ż N Y C H S T R U K T U R A C H O R G A N IZ A C Y JN Y C H ...........................................................................Trądzik ró żo w aty ......... 301 Piśm iennictw o ................................................... 292 2 6 . Nadwaga i o ty ło ś ć ............... bliznow ce i rozstępy skórne .... 307 Skorowidz ................................................. Blizny....................................................tO ............. 288 2 5 ........ Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej 2 4 ...................................................................... 313 ......................... I. Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych . Z tego powodu coraz szerzej włącza się metody fizjoterapeutyczne do zabiegów kosmetologicznych. specjalistów kinezyterapii i me­ dycyny uzdrowiskowej oraz pracowników ośrodków SPA. Jest 10 związane z ukształtowaniem się dwóch dziedzin nauki o jednoznacznie medycznym charakterze: kosmetologii i medycyny estetycznej. Także lekarze wielu specjalności są zainteresowani kosmetologią i medycyną estetyczną. Zajmowały się tym od lat gabinety kosmetyczne i fryzjerskie. solaria i tzw.1 % Wstęp Wraz z postępem cywilizacyjnym i wzrostem poziomu życia u wielu ludzi pojawia się potrzeba poprawy swojego wyglądu i atrakcyjności. która czerpie z doświadczeń i osiągnięć medycyny klinicznej. wizażu i ośrodków body buildingu. masażu. stwarza ogromne możliwości oddziaływania na urodę i estetykę ciała (możliwości techniki laserowej są tego dobrym przykładem). Od 2 0 -3 0 lat sytuacja zmienia się diametralnie. co jest wynikiem postępu nauki. jak rzadko która forma leczenia. U podstaw i<»zwoju naukowej kosmetologii leży coraz większe zainteresowanie tą dziedziną lekarzy oraz specjalistycznej kadry medycznej różnych dziedzin. czemu sprzyja zarówno rozwój technologiczny.dermatologii esl etycznej. salony masażu. Medycyna estetyczna staje się pełnoprawną specjalnością medyczną. Jednocześnie obserwuje się doskonalenie tradycyjnych metod fizjoterapii oraz rodzenie nowych metod. siłownie. techniki i technologii. odnowy biologicznej. jak I typowa dla współczesnej globalizacji błyskawiczna wymiana doświadczeń. pracowników gabinetów kosmetycznych. Udział medycyny ograniczał się najczęściej do zabiegów chirurgii plastycznej. Stworzyło to potrzebę kształcenia odpowiedniej kadry: fizjoterapeutów. wykonujących liczne procedury wykorzystywane w kosmetologii i medycynie i sletycznej. Postęp w tej d/iedzinie jest lawinowy. Jednym z przejawów Iego zjawiska jest wyłonienie się z dermatologii nowej gałęzi . Fizjoterapia. . jak w przypadku niekorzystnej dla zdrowia otyłości.14 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych 1 . historii sztuki i psychologii. harmonia.nielekarzy (kosmetyczek.1 . Z oczywistych względów najwcześniej znalazła się w centrum zainteresowania dermatologii. W dzisiejszym świecie atrakcyjny wygląd jest nie tylko walorem estetycznym. szczególnie filozofii. Pojęcie estetyki zostało w ubiegłym wieku bardzo rozbudowane. Od kilkunastu lat kosmetologia jest coraz bardziej powiązana z medycyną. Działania zmierzające do poprawy lub zmiany wyglądu zewnętrznego były do niedawna domeną wielu specjalistów . Kosmetologia i medycyna estetyczna Kosmetologia jest to dziedzina wiedzy zajmująca się usuwaniem różnego rodzaju defektów oraz poprawianiem i zmianą cech zewnętrznych w związ­ ku z pragnieniem uzyskania atrakcyjnego wyglądu. Działania na rzecz uzyskania możliwie najbardziej atrakcyjnego wyglądu kojarzy się też często z m edycyną estetyczną. a estetyka jest dziedziną filozofii zajmującą się m. będąc przedmiotem licznych teorii i rozważań przedstawicieli wielu dziedzin humanistycznych. często jednak wynikają jedynie z umow­ nych kanonów atrakcyjności. Medycyna estetyczna jest jednak pojęciem znacznie szerszym. Kosmetologia stanowi tylko jedną z form jej działania. masażu i wizażu). W medycynie estetycznej najważniejszą wartością jest odczuwanie przez człowieka dobrostanu psychofizycznego. rehabilitacji ru­ chowej. ale często także warunkiem uzyskania sukcesów w życiu zawodowym. dietetyków.dermatologia estetyczna. specjalistów w zakresie odnowy biologicznej. Greckie słowo aestheticos oznacza bowiem poznanie zmysłowe i wrażliwość. zgodnie z wymogami szero­ ko pojętej mody. w przypadku otyłości i szpecących uszkodzeń „sieci” naczyniowej skóry). Akceptacja cech ze­ wnętrznych własnego ciała jest cechą subiektywną. Wzorce te bywają zmienne.in. Mogą się przekładać na zdrowie fizyczne. rozumianego jako stan równo­ . Problemy kosmetologiczne absorbują jednak coraz więcej innych specjalno­ ści medycznych. Współcześnie postulat bycia pięknym jest ewidentnie związany z presją kultury masowej. Jednym z najistotniejszych postulatów w stosun­ ku do kosmetologii jest też przeciwdziałanie zewnętrznym objawom starze­ nia się. Często bowiem szeroko rozumiane defekty wyglądu ze­ wnętrznego są wynikiem skomplikowanych zaburzeń m etabolicznych (dzieje się tak np. Poczucie dyskomfortu może wynikać nie tylko z wrodzonych lub nabytych defektów urody ale także z pragnienia upodobnienia się do powszechnie przyjmowanych wzor­ ców estetycznych. rekreacji. w związku z czym powstała nawet specjalna gałąź tej specjalności . relacjami w obrębie sztuki i takimi pojęciami. jak piękno. jak w przypadku wielkości kobiecego biustu oraz kształtu nosa czy ust. brzydota i dysharmonia. Dla uzyskania tego stanu niezbędne jest podejmowanie lic znych działań prozdrowotnych. fizjoterapia obejmuje: • k inezyterapię . ubiegłego wieku. budo­ wanie właściwych relacji człowieka z otoczeniem itp. ale także psychicznego (well being). M oż­ na spotkać wiele rozważań teoretycznych nad zakresem talach pojęć. współpracując coraz ściślej z gerontologią. Zadania medycyny estetycznej są bardzo zbieżne z zyskującą coraz większą popularność w świecie ideą wellness. Z połączenia tych dwóch określeń po­ wstało słowo wellness. obecnie wykorzystanie dla potrzeb leczenia specyficznych reakcji orga­ nizmu na bodźce występujące w środowisku człowieka (pamiętać jednak należy. Zadania fizjoterapii w kosmetologii i medycynie estetycznej I izj( »terapia jest często uznawana za synonim rehabilitacji medycznej. np. aerobik.2 . czyli holistycznego. . Od lat 60. fizykoterapia.). któin zajmuje się głównie leczeniem uszkodzeń i chorób narządu ruchu.Wstęp 15 wagi i harmonii. • l izykoterapię. Idea wellness jest powrotem naukowej medycyny do starożytnego postulatu całościowego. Wydaje się. stosowanie diet i kosmetyków oraz fizykoterapii lub psychoterapii).wykorzystującą czynniki fizyczne pochodzące ze źródeł naturalnych lub sztucznych. zarówno profilaktycznych (zdrowe i>(lżywianie się i zdrowy tryb życia.wykorzystującą różne metody ćwiczeń fizycznych. Medycyna estetyczna zajmuje się także aspektami psycholizycznymi procesu starzenia się człowieka. przy czym zdrowie oznacza połączenie prawidłowych funkcji fizyeznych organizmu z równowagą psychiczną oraz optymalnymi relacjami z szeroko rozumianym otoczeniem człowieka. jogging. 1. jak i korekcyjnych (zabiegi chirurgiczne. podejścia do zdiowia. medycyna fizykalna i medycyna uzdrowiskowa. rozwijanie kondycji fizycznej. że dla pełnej satyslakcji człowieka niezbędna jest nie tylko pełnia zdrowia fizycznego (fitness). jak kinezyterapia.za jej najistotniejszą cechę uznaje su. że angielskie określenie „physiotherapy” nadal najczęściej dotyczy In zenia i rehabilitacji narządu ruchu). rehabilitacja ruchowa. że osiągnięto już pewien konsensus »n do znaczenia terminu „fizjoterapia” . • Masaż. Kiedy to amerykański lekarz Halbert Dunn stwierdził. są udoskonalane dzięki postępowi technologii.16 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Szczególnie intensywnie rozwijającą się formą leczenia bodźcowego jest fizykoterapia. Postęp i rozwój fizjoterapii towarzyszył rozwojowi medycyny. • fotochem iczne . hydrote­ rapia i balneoterapia.| kosmetologię i medycynę estetyczną. Towa­ rzyszy temu doskonalenie różnych form terapii manualnej. Równocześnie podstawą fizjoterapii jest wiedza o tym. • elektrochem iczne .dostarczające organizmowi energii cieplnej bezpośrednio lub powodujące stymulację w organizmie reakcji zwiększających produk­ cję własnej energii cieplnej. Wielość form oddziaływania fizjote­ rapii na organizm człowieka jest też w pełni zgodna z holistycznym podejściem do zdrowia.np. wywołujące reakcje tkankowe pod wpływem drgań mechanicznych (ultradźwięki) lub ucisku (masaż). Ten uproszczony podział stanowi powszechnie przyjętą podstawę usys­ tematyzowania metodyki fizjoterapii. Trudno sobie wyobrazić bez niej współczesn. Czynniki fizyczne wykorzystywane w fizjoterapii można umownie po­ dzielić na: • term iczne . ale alternatywę dla leczenia chirurgie/ nego i farmakologicznego. . • m echaniczne . wywołującymi różne reakcje fizjologiczne. wodę morską) oraz czynniki pochodzące z naturalnych źródeł. a w konse­ kwencji odpowiedzialne za skurcze lub rozluźnienie poszczególnych grup mięśni. jak poszczególne formy energii oddziałują na funkcje fizjologiczne organizmu człowieka. Może ona wykorzystywać czynniki fizyczne pochodzące z naturalnego otoczenia człowieka (np. stymulacja produkcji melaniny lub aktywacja witaminy D w skórze pod wpływem promieni U V ). Coraz większe znaczenie przywiązuje się też do optymalnego wykorzystania dietetyki dla potrzeb fizjoterapii. Obecnie* stanowi ona nie tylko uzupełnienie. np. promieniowanie słoneczne. • elektrokinetyczne .wywołujące zmiany napięcia mięśni. jonoforeza).wywołujące w organizmie reakcje chemiczne pod wpływem prądu lub pola elektromagnetycznego (np. Inne metody fizjoterapii. Współczesna fizy­ koterapia opiera się głównie na wykorzystaniu różnych form energii emito­ wanej przez nowoczesne generatory. szczególnie masażu. W praktyce mamy do czynienia z wieloma rodzajami energii. a także kinezyterapii.wywołujące reakcje chemiczne pod wpływem światła (np. czucia. to n u piory. Natomiast górna granica. bólu. Możemy też mieć do W Mienia / odczynem ogólnym . np.|i Kilka różnych bodźców jcdnoi. stała temperatura wnętrza ciała. nadmierną lub nieprzewidywalnie słabą. którego siła jest zdolna do pobudzenia receptora i wywołania przez Hil|n iwicdnie odruchy nerwowe reakcji. temperatury itp. Struktury tkankowe umieszczone w różnych częściach ciała. kiedy bodziec pobudzi wiele różnych » plon »w. hioinv wpływ na rodzaj i stopień reakcji na bodźce wywiera stan układu hemowi go czuciowego.Mechanizmy oddziaływania bodźców fizykoterapeutycznych ( )|il ymalny przebieg procesów fizjologicznych w organizmie człowieka wy­ maga specyficznych warunków fizykochemicznych. natomiast w przy­ tulili l Kmick zmienionych chorobowo musimy się liczyć z reakcją odmien­ ił. Znajomość podstam y li lul ow odruchowych receptor-ośrodek nerwowy-el Klawy wiedzy fizykoterapeutycznej. Reakcje organizmu Hi >iio'ai|. to w artość progowa to leran ­ cji t Uu11Ki. najczęściej jakaś Im ma energii działającej na nasze ciało. Bodziec może pobudzać jedynie lokalnie.in. ruchowego i autonomie znego. I l/|<»logiczną reakcją tkaniu jest odczyn norm alny. uruchamiając reakcję wielu układów organizmu. które­ go wykładnikiem jest m. / c s n i c 1111»^ . Bodziec zbyt słaby. niezdolny do wywołania reakcji. w miejscu ekspozy­ cji mówimy wówczas o odczynie m iejscow ym . to jtnd/iec podprogowy. odbierające działanie bodźca. Czynnik zakłócający homeostazę. to bodziec. Stan równowagi. Tkanki różnią się między sobą wrażliwością na III uhi e Dolną granicę zdolności do reakcji określa się mianem w artości jMognwej wrażliw ości tkan ki. poza którą do­ linni 1 11 lo uszkodzenia struktur tkankowych. nazywaną odczynem para­ dni* nnlnym. B od ziec progowy to talu litnl/iee. określa się mianem hom eostazy. której głównym zadaniem jest utrzy­ manie homeostazy. Stopień reaktywności na określone bodźce zmienia się też w przebiegu wielu chorób miejscowych i ogólnoustrojowych oraz na skutek przyjmowania różnych leków.regułą Arndta-Schulza . bodźce o średnim natężeniu działają pobudzająco. Bardzo ważną rolę w powstawaniu reakcji na bodźce fizykalne odgrywa skóra. sieć naczyń skórnych i tkaniu podskórnej oraz gruczoły.słabe bodźce jedynie inicjują procesy życiowe zachodzące w tkance. Zastosowanie bodźca o sile znacznie przeluaczającej zdolności adaptacyjne tkanki może spowodować jej uszkodzenie. w której znajdują się liczne receptory. do których tkanka skórna jest zaadaptowana. . Zgodnie z jedną z podstawowych reguł fizykoterapeutycznych . czyli mają cha­ rakter treningu. Bodźce silniejsze od tych.t8 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych bodźce. natomiast silne bodźce hamują reakcje. w krótkich odstępach czasu. wyzwalają procesy adaptacyjne. Odczyn ze strony skóry i tkaniu podskórnej jest uzależniony od siły działania bodźca. kosmei rui k. <. skóry właściwej i tkan­ ki podskórnej (ryc. 1.5-2 m2. Naskórek nie zawiera nai #vn !■i wionośnych i jest odżywiany przez naczynia warstwy brodawkowalt-1 hIom v właściwej.ii vc/nc. Budowa skóry M. a jej masa stanowi ok.3 -1 . Jego grubość wynosi 0 . Zakończenia sieci nerwowej wnikają tylko częściowo .i ma budowę warstwową.u dorosłego człowieka powierzchnia tej tkanki wynosi 1. tym lepsze gwarantuje iywii nie naskórka. 1). W tych trzech warstwach znajdują się przydatki »kiiinc (mieszki włosowe. W obrębie naIii I iiIum li otworów ciała skóra przechodzi w błonę śluzową. Składa się z naskórka.1 mm (powieki) do 6 -7 mm (plei VI I >la zrozumienia oddziaływania na skórę poszczególnych czynników 11 -s U.v ciała. naczynia krwionośne i llinl. 15% całej niii'. Naskórek Ntinkinrk stal iowi bezpośrednią granicę między organizmem a środowiskiem u iii 11/nvm. Grubość skóry waha się od 0. gruczoły łojowe i potowe).i n.ich i lekach niezbędne jest zapoznanie się z jej anatomią i fizjoliiglą 3. zakończenia nerwowe i mięśnie przywłośne. Im bardziej jest ona rozwinięta.Budowa i funkcja skóry M>i u¡1 stanowi zewnętrzną powłokę ciała i barierę dla środowiska zewnętrz­ ni go Jest to największy organ naszego ustroju .iI nych oraz substancji czynnych zawartych w kosmetykach.1. 1.5 mm. r. kolczystą. ziarnistą. bardziej zewnętrzni) warstwę naskórka stanowią martwe. Ostatnip. począwszy od skóry właściwej.keratynocyty. n. jasną i rogowi 90% komórek naskórka to komórki żywe . warstwowo ułol nych komórek. Wyróżnia się kolejno. Naskórek jest zbudowany z przylegających do siebie. zrogowaeiali I- .i pujące warstwy naskórka: podstawną. Budowa naskórka. n. które pi# kształcają się stopniowo w komórki poszczególnych warstw.20 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych r Rycina 2. które w całości tworzą |pilnostkę melanocytarną.Budowa i funkcja skóry 21 mórki . jest pro­ cesem ciągłych zmian morfologiczno-chemicznych w komórkach naskórka. Komórki te wprowadzają swe wypustki między komórki górnej Warstwy naskórka. gdzie komórki dzielą się. który nadaje skórze odpowied­ ni kolor. Zjawisko keratynizacji. rtWane melanosomami. Zadaniem melaniny jest ochrona przed promieniowaniem ultrafioIrlowym. czyli rogowacenia. ale również tlen I wodę.korneocyty. Prawidłowo przebiegający proces keratynizacji ma szczególne zna­ czenie w odnowie skóry. ściśle do siebie przylega|i|cych. Cały cykl przemian i migracji komórek z warstwy podstawnej do warstwy rogowej trwa około miesiąca. "\ Ziarna melaniny Dojrzałe melanosomy Dojrzewające melanosomy . 11 następnie przemieszczają ku powierzchni. przemieszczając się z warstwy podstawnej ku powierzchni naskórka. ulegając w warstwie ziarnistej stopniowemu przekształceniu w komórki martwe. tracą nie tylko jądra komórkowe. Na jeden llte la n o s o m przypada zazwyczaj 36 keratynocytów. Oprócz komórek podstawnych w warstwie tej znajdują się gwiaździ­ stego kształtu komórki barwnikowe (melanocyty). Przez te w y p u s tk i przekazują keratynocytom ziarnistości. komórki Langerhansa I komórki Merkela. Melanocyty zawierają barwnik . Rozpoczyna się ono już w warstwie podstawnej. Tworzy ją |cdna warstwa komórek o walcowatym kształcie. w których dokonuje się synteza melaniny.melaninę. Warstwa podstaw na (stratum basale) (zwana również warstwą rozrodczą) Jest zbudowana z komórek macierzystych zdolnych do podziału. złuszczające się na po­ wierzchni skorty Komórki. ponieważ ich funkcja w istotny sposób wpływa zarówno na odpowiedź humoralną. Warstwa rogowa (stratum comeum). Za jeden z istotnych czynników ryzyka rozwo­ ju tego nowotworu uznaje się wieloletnią nadmierną ekspozycję na promie­ niowanie UV Warstwę kolczystą (stratum spinosum) tworzy kilka warstw komórek o wielobocznym kształcie. Są silnie niszczone przez promieniowanie U Y co wiąże się z miejscowym. nazywa­ na warstwą zluszczającą się. podobny do czerniaka nowotwór MCC (Merkel celi carcinoma). Stanowią część układu immunologicznego całego ustroju. Mogą też być odpowiedzialne za powstawanie alergii.22 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Komórki Langerhansa są to komórki dendrytyczne pochodzenia szpiko­ wego. Komórki Merkela uznano. przy czym bardzo istotny jest fakt. która cementuje komórki. Warstwa ziarnista (stratum granulosum) jest zbudowana z kilku warstw komórek o wrzecionowatym kształcie i spłaszczonych jądrach. Warstwa jasna (stratum lucidum). że z komórek tych może powstać groźny. jest zbudo­ wana z martwych komórek przypominających wyglądem łuski. wypełnionych ziarnami keratohialiny. wypełnio­ nych białkiem . Składa się z kilku warstw spłaszczonych martwych komórek. a nawet ogólnoustrojowym negatywnym działaniem tego promieniowania na proce­ sy immunologiczne. które występują także w obrębie śluzówek. Komórki warstwy podstawnej i kolczystej. dzięki czemu możliwe jest ich oddzielanie. dystalna w stosunku do warstwy ziar­ nistej. najbardziej zewnętrzna.i ułożonych równolegle do powierzchni naskór­ ka (ryc. wolnych kwasów tłuszczo- . że należą one do komórek neuroendokrynnych. 4). cechują się pełną żywotnością. Połączenia między komórkami warstwy złuszczającej się zanikają. Korneocy­ ty są spojone lipidowym cementem międzykomórkowym. Obszar położony głębiej (warstwa zwarta) wykazuje większą spójność niż warstwa leżąca najbardziej powierzchownie. Pozostałe przestrzenie między komórkami są wypeł­ nione desmogleiną. jak i komórkową. nie występuje we wszystkich obszarach naskórka. Biorą one bezpośredni udział w procesie wytwarza­ nia keratyny.keratyną . steroli i ich pochodnych. które ulegają spłaszczeniu w kierunku ku po­ wierzchni skóry. a są jedynie połą­ czone desmosomami. m. które ją tworzą (korneocyty). składającym się głównie z ceramidów. Komórki. Obecnie wiadomo. atopii kontaktowej.in. ogólnie nazywane warstwą Malpighiego. Zewnętrznie od tej warstwy nie obserwuje się podziałów komórkowych. za upostaciowane zakończenia nerwowe odpowiedzialne za odczucia dotyku. Jest obecna szcze­ gólnie wyraźnie w zrogowaciałym naskórku dłoni i na podeszwach. Komórki nie przylegają ściśle do siebie. M a duże znaczenie w powstawaniu zaburzeń rogowacenia naskórka. po ich odkryciu. substancją mukopolisacharydowo-białkową. są efektem końcowym procesu rogowacenia. zapewniając skórze odpowiednią elastyczność i odpor­ ność. W skład skóry właściwej wchodzą białka strukturalne produkowane gl<iwnle przez fibroblasty. między którymi znajdują się wytworzone przez skórę i skierowane w kiei miku naskórka brodawki. Stanowi on wraz z keratyną jednolite środowisko sprzyjające prawidłowemu uwodnieniu skóry. Zawiera naczynia krwionośne. W skórze właściwej można wyróżnić warstwę brodawkową i warstwę siateczkową. Z naskórkiem łączy się za pomocą błony podstawnej. 3. W procesie tym ma również znaczenie znajdujący się na powierzchni naskórka płaszcz wodno-lipidowy. Warstwa siateczkowa (stratum reticulare) przylega do tkanki podskórnej i i harakteryzuje się bardziej zbitą. Należą do nich kolagen. Wyróżnia się trzy rodzaje włokiem kolagenowe. Skóra właściwa zawiera tylko 4% elastyny (główny •■Idadiiik włókien sprężystych) i 70% kolagenu.1. jest /budowana ze ściśle ułożonych włókien tkanki łącznej. nadająca jej elastyczność. Skóra właściwa Skóra właściwa (dermis propria). Warstwa brodawkowa (stratum papillare) leży pod naskórkiem i jest /budowana z luźno związanej tkanki łącznej. Makrocząsteczki białka łączą •■ii. Rozgałęzia u<.Budowa i funkcja skóry 23 wych oraz węglowodorów. nadający skórze wytrzy­ małość. litą strukturą tkanki łącznej. włókna nerwowe i przydatki skóry. sprężyste i retikulinowe. Naskórek wnika w skórę właściwą „soplami”. w niej bardziej proksymalna sieć naczyń i występują mieszki włosowe 01 a/ gruczoły łojowe i potowe. Cienkie włókna warstwy hmdawkowcj zbudowane są głównie z kolagenu typu III.2. Warstwa rogowa stanowi także skuteczną ochronę przed czynnikami me­ chanicznymi oraz wnikaniem drobnoustrojów i substancji chemicznych w głąb ustroju. w wiązki i włókna. i elastyna. stanowiąca środkową warstwę skóry. natomiast w war­ . Występują w niej brodawki zawierające liczne drobne naczynia krwionośne. Reakcja mikrokrążenia na róż- . 3. a wcześniej u osób narażonych na działanie promieni UV. 3. Cały ten układ można określić mianem obwodowego układu naczyniowego. W naskórku nie ma już sieci naczyniowej . Z wiekiem.1. Zdolność wiązania wody jest niezbędna dla zachowania właściwości mechanicznych włókien białkowych. jak kwas hialuronowy i aminy wielocukrowe. fragmenty gruczołów potowych oraz zakończenia nerwów (ciałka baldaszkowate Patera-Paciniego) odpowiedzialne za czucie głębokie. obejmuje on tętniczki. Zmniejsza się również synteza kolagenu. naczynia wło­ sowate. Konsekwencją tych zmian jest pojawienie się zmarszczek i bruzd oraz zmniejszenie elastyczności i na­ pięcia skóry (patrz rozdział 21: Proces starzenia się skóry). W łókna elastyczne ulegają zwyrodnieniu i wraz z włóknami kolagenowymi zbijają się w bezpostaciową masę. Tkanka ta chroni przed działaniami mechanicznymi. która ma zdolność wiązania wody w ilości wielokrot nie przekraczającej ich objętość.jest on odżywiany jedynie przez końcowe odgałęzienia naczyń włosowatych. Nie ma wyraźnej granicy między skórą właściwą a tkanką podskór­ ną. Produkty przemiany materii są odprowadzane przez układ żylny oraz częściowo przez układ limfatyczny. Oba sploty są połączone naczyniami łączącymi.24 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych stwie siateczkowej znajduje się głównie kolagen typu I. W łókna białkowe są wtopione w bezpostaciową.3. Na granicy skóry właściwej i tkanki podskórnej znajduje się głęboka sieć naczyń zwana głębokim splotem skórnym. Tkanka podskórna Tkanka podskórna (subcutis) jest zbudowana głównie z luźnej tkan ki łącznej tworzącej komory (zraziki) wypełnione komórkami tłuszczowymi (adypocytam i).1. ma właściwości termoizolacyjne oraz stanowi zapas energii.4. Układ naczyniowy skóry Skóra jest zaopatrywana przez dwie sieci naczyń krwionośnych. żelopodobną masę proteoglikanową lub mukopolisacharydową. dzięki obecności takich związków. W warstwie brodawkowej skóry właściwej znajduje się natomiast powierzchniowy (podbrodawkowy) splot skórny. W tkance podskórnej są również obecne naczynia krwionośne. anastomozy tętniczo-żylne i żyłki. wykorzystywany w razie po­ trzeby. zdolność wiązania wody słabnie. Naczynia limfatyczne w skórze przebiegają równolegle do naczyń żylnych. Układ tętniczy zaopatruje skórę w krew zawierającą składniki odżywcze i tlen. Dzięki istnieniu włókien kolagenowych i sprężystych skóra jest chroniona przed uszkodzeniem. Istotnym czynnikiem warunkującym optymalny transport krwi na obwód jest ciśnienie tętnicze. Anastomozy tętniczo-żylne. zależnym od właściwości hemodynamicznych serca oraz od sprawności anatomicznej i funkcjonalnej lokalnego układu żylnego. z którego włókna nerwowe wychodzą ku powierzchni. . odpowiedi}io do zapotrzebowania.1. kończący się / zakończeniami nerwowymi. skierowany dośrodkowo. w kie­ runku serca.serca. Cechą charakterystyczną układu żylnego jest obecność licznych żylnych zastawek w pozapowięziowych i głębokich żyłach kończyn dolnych. które umożliwiają odpływ krwi z żył skórnych. tworząc ilrugi splot. 3. Regulacja ciśnienia odbywa się przez zwężanie i rozsze­ rzanie naczyń. nego rodzaju czynniki fizykalne odgrywa decydującą rolę w procesie odży­ wienia oraz utrzymania prawidłowego stanu skóry.Budowa i funkcja skóry 25 Rycina 5 . Zależy ono od siły tłoczącej serca i napięcia ściany naczyń. zależnego od rytmu skurczów pompy .5. Jest to rodzaj „układu wysokiego ciśnienia”. Dynamiką tą steruje układ nerwowy wegetatywny i neurohormonalny. Układ żylny jest natomiast „układem niskiego ciśnienia”. W naskórku są obecne jedynie zakończenia nerwowe. Unerwienie skóry W skórze właściwej znajduje się sieć włókien nerwowych tworzących splot główny. na granicy warstw siateczkowej i brodawkowej. b układ . układ tętniczy. Powierzchniowy i głęboki splot naczyń w skórze: a żylny.26 I Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Rycina 6. nieposiadającymi osłonki. W ostatniej fazie telogenu mieszek włosowy spontanicznie wchodzi w fazę anagenu. Tworzą one tzw. nazywana opuszką lub cebulką włosa. zwaną lcatagenem. Znamienną cechą włosa anagenowego jest dobrze wykształcona cebulka. że receptory skóry służą do odbierania bodźców dotykowych i ter­ micznych: ucisku.włos przygoto­ wuje się do wypadnięcia. jest odbierane przez ciałka blaszkowate Vatera-Paciniego i ciałka Golgiego. Za czucie dotyku są odpowiedzialne głównie ciałka Meissnera.Budowa i funkcja skóry 27 Skóra zawiera różne typy zakończeń nerwowych . 7). natom iast otorbione zakończenia nerwowe występują głównie w skórze właściwej i tkance podskórnej. Uszkodzenie tej części włosa powoduje nieodwracalne jego zniszcze­ nie. W zrost włosa odbywa się w sposób cykliczny. jest ściśle związana z ma­ cierzą. Z macierzy. Bezpośrednio pod cebulką włosa leży brodawka. Dolna. Przydatki skóry W łos składa się z ukrytego w skórze korzenia włosa oraz z jego części ze­ wnętrznej. które są przystosowane do odbioru różnorodnych bodźców czuciowych. Za receptory ciepła i zimna uważa się ciałka Ruffmiego i ciałka krańcowe Krausego. inne składają się z zakończeń otoczonych tkanką łączną. zaopatrzona w naczynia krwionośne i nerwy. . która dochodzi do powierzchni skóry. bólu. W łos tkwi w mieszku włosowym.receptorów. zwanej łodygą. stanowi na­ błonkową część włosa (ryc. Brodawka wło­ sa. Ból jest prze­ wodzony przede wszystkim nagimi zakończeniami nerwowymi włókien bezrdzennych. który jest lej­ kowatym wgłębieniem naskórka sięgającym w głąb skóry. 3. Wrażenie ucisku. Jest to faza przejściowa. w której cebulka włosowa obumiera.1. Część nabłonkową włosa stanowi również pochew­ ka. wywołane silniejszym naciskiem na skórę.6. ciałka krańcowe nerwów. W trzeciej końcowej fazie cyklu . W części nabłonkowej włosa powyżej brodawki znajdują się melanocyty wytwarza­ jące barwnik odpowiedzialny za kolor włosa. ciałka Merkela oraz wolne zakończenia nerwowe oplatające pochewkę włosa. natomiast uszkodzenie części nabłonkowej jest odwracalne.telogenie . w wyniku jej rogowacenia. Wolne zakończenia nerwowe znajdują się głów­ nie w naskórku. Faza jego intensywnego wzrostu jest określana mianem anagenu. Niektóre są wolnymi zakończeniami nerwo­ wymi. powstaje łodyga włosa. ulega postępującemu zrogowaceniu i przesuwa się ku górze. Tworzy ona różnego kształtu torebki. W łos cały czas rośnie aż do przejścia w kolejną fazę cyklu. Ogólnie można powie­ dzieć. bardziej zbita część korzenia. należąca do łącznotkankowej części włosa. ciepła i zimna. 5-2. Tylko niewielka liczba tych gruczołów ma ujście bezpośrednio na powierzchni skóry (czerwień wargowa). chemicznymi i infekcyjnymi. Cykl wzrostu włosa w różnych okolicach ciała Włosy w fazie anagenu (%) Czas trwania telogenu (miesiące) Głębokość. Gruczołów łojowych są pozba­ wione powierzchnie dłoniowe rąk i podeszwowe stóp. a także zapobiega nadmiernemu T abela 1. na której znajduje się mieszek włosowy (mm) Głowa 80-90 3-4 3-5 Broda 60-70 1. Wydzielany przez te gruczoły łój (sebum) pokrywa naskórek i chroni go przed czynnikami me­ chanicznymi.5 2-4 Doły pachowe 30-60 3 4-5 Uda 20-40 4-6 2-4 Wzgórek łonowy 20-30 10 Okolica ciała .28 I Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Gruczoły łojowe znajdują się w skórze właściwej i z reguły są związane z włosami. . Powleka włosy. cholesterolu i skwalenu. natomiast estrogeny działają odwrotnie. nadając im elastyczność i miękkość. Pot wydzielany przez te gruczoły składa się głównie z wody (98% ). występujący pod wpływem zimna lub bodźców psychicznych i określany mianem „gęsiej skórki”. a w dłuższym czasie . W skórze występują dwa rodzaje gruczołów potowych: ekrynowe i apokrynowe. wolnych kwasów tłuszczowych. takich jak mocznik i kwas moczowy. Lekko kwaśne pH sprzyja bakteriostazie oraz hamuje namnażanie się grzybów i mikroorganizmów. Rozmieszczenie obu rodzajów gruczołów nie jest równomierne. Ich skurcz. Skła­ da się głównie z triglicerydów. ale najwięcej ich występuje na skórze rąk. Gruczoły ekrynowe są zbudowane z pojedynczej cewki i rozmieszczone na całej skórze. Wraz z potem organizm pozbywa się niektórych soli i produktów przemiany materii. Wydzielanie sebum jest wspomagane przez mięśnie przywlośne. które lepiej rozwijają się w śro- Macierz . chlorku sodu oraz produktów przemiany białkowej. Testosteron i proge­ steron powodują wzmożenie wydzielanie łoju.prze­ rost gruczołów łojowych. związków woskowych. podlega regulacji hormonalnej. Gruczoły potowe ekrynowe pełnią bardzo ważną rolę w procesie termoregulacji.30 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych parowaniu wody. stóp i czoła. a także zapobiega nadmiernej utracie wody przez plgunl/in (spowalnia dyfuzję wody pochodzącej z głębszych warstw skóry). Paznokcie składają się z ma­ cierzy i płytki. które stanowią doskonałą pożywkę dla bakterii znajdujących się na powierzchni skóry. Grzbietowe powierzchnie opuszek wszystkich palców są pokryte zrogowaciałymi płytkami zwanymi paznokciam i. który nie tylko oddziela środowisko zewnętrzne od organizmu. białek. / wodno-lipidowy znajdujący się na powierzchni skóry utrzymuje Hitu pl I skóry. S/i /ogólną rolę w procesie ochrony spełnia warstwa rogowa naskórka. 3. W wydzielinie tych gruczołów wy­ stępuje wiele substancji wonnych oraz soli. 1. a z drugiej reakcje na bodźce fizykochemiczne Hiiwnilują. Funkcja ochronna skóry ł Igi ilnic funkcje ochronne skóry można podzielić na bierne i czynne. nazywaną płaszczem lipido­ wym skóry. pa­ znokcie rosną dzięki podziałowi komórek macierzy.2. swobodne paro Wii.2. gruczoły ttvr urn łają włosom i skórze elastyczność oraz chronią je przed uszkodzę t tun haiiicznym. Wypukłości skóry wokół paznokcia nazywane są wałem paznokciowym (dzieli się na boczny i przyśrodkowy). Funkcje skóry Skora stanowi wielofunkcyjny narząd. % |edncj strony jej budowa. Bakterie powodują rozkładanie potu i powstawanie związków zapa­ chowych. Wydzielina gruczołów łojowych tworzy na powierzch­ ni skóry emulsję olej/woda lub woda/olej. hic.Budowa i funkcja skóry 31 dowisku zasadowym. ale również łączy te środowiska. Gruczoły apokrynowe są większe niż gruczoły ekrynowe i występują obficie w okolicy pach i narządów płciowych./. czynna natomiast z reakcji ||»ńi v na określony bodziec.1. Tak jak włosy. że naskórek uniemożliwia wnikanie ciał obcych do głębiej połofltlni li warstw skóry. FunkI In bierna wynika z jej budowy i struktury. Warstwa lipidowa utrudnia również. Tłuszcze wydzielane przez. zależnych od składu potu i aktywności bakterii. (g w/glęilu na te specyficzne właściwości mówi się o barierze warstwy M^nna j /a skuteczne działanie tej bariery są odpowiedzialne keratyna. Bierze ona udział w procesach zmierzających do zachowania homeostazy całego organizmu. ¡¡(tlili iwx i rm ent międzykomórkowy i budowa anatomiczna. lipidów i cukrów.ly . stwarzając przez to niedogodne warunki do bytowania Iniiiiisilujów chorobotwórczych. 2. Zawarty w pocie kwas urokanow y także pełni rolę filtra UV Charakterystyczna budowa tkanki łącznej skóry właściwej. falista budowa warstwy brodawkowej wpływa na łagodzenie urazów. w tym także toksycznymi. Wraz z potem wydalane są ubocz­ ne produkty przemiany materii.3. z obecnością włókien kolagenowych i elastycznych. Woda zawarta w skórze w naturalny sposób jest przesuwana z warstw głębszych do bardziej powierzchownych i ulega odparowaniu. Charakterystyczna. Wiele czynników fizykalnych może zdynamizować ten proces. ulega przesunięciu. Ilość wody traconej przez skórę tą drogą określa się za pomocą skrótu TEW L (transepidermal water loss .5 litra wody. 37°C. Dzięki temu. 3.2. Dodatkowy filtr ochronny przed promieniowaniem UV stanowi melanina. Skóra wraz z owłosieniem oraz tłuszczowa tkanka podskórna są znakomitymi izolato- . Dzięki nim skóra jest odporna na rozciąganie i urazy mechaniczne.32 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Naskórek także chroni przed promieniowaniem U V Zgrubienie naskór­ ka jest fizjologiczną odpowiedzią organizmu na promieniowanie U V. nadaje skórze specyficzne właściwo­ ści mechanicznie.przeznaskórkowa utrata wody). możliwe jest ich usuwanie przez warstwę rogową naskór­ ka i gruczoły potowe. 3. Nie wlicza się do tej wielkości wody utraconej wraz z potem. Przez skórę wydala się tylko 4 -5 % C 0 2.2. że woda wraz z wieloma składnikami płynu śródtkankowego. czyli na poziomie ok. a przy intensywnym poceniu nawet ok. Warstwa rogowa częściowo odbija i pochłania to promieniowanie. Funkcja wydalnicza skóry Skóra pełni również funkcję wydalniczą. Oprócz produktów przemiany materii mogą być wydalane przez skó­ rę także substancje o charakterze toksycznym. Funkcja term o regulacyjna skóry Skóra stanowi jeden z najistotniejszych elementów systemu utrzymania homeostazy cieplnej organizmu człowieka na poziomie optymalnym d/?* przebiegu procesów fizjologicznych. 2 litry wody na dobę. Organizm traci przeciętnie wraz z potem ok. Udział skóry w procesie oddychania jest niewielki. chroniąca jądra komórek skóry wraz z ich materiałem genetycznym. 0. Tkanka tłuszczowa znajdująca się w tkance podskórnej jest kolejnym zabezpieczeniem przed urazami mechaniczny­ mi. nie dopuszczając do jego przeniknięcia do leżących głębiej warstw skóry. zewnętrzne objawy egzemy oraz odczucia. ale też terapię doustną I dożylną.: 061 825 60 50 fax: 061 825 61 52 biuro@i Łuszczyca Hanna Wolska wydanie I. z tendencją do samo-istnego ustępowania i pojawiania się nawrotów. przedstawia najnowszą wiedzę na jej temat.elecpol. wlale miejsca poświęcono występowaniu tej choroby u dzieci. jednakże sam mechanizm dziedziczenia łuszczycy jest nieznany. w sposób zrozumiały dla laika. a więc zarówno na|popularnle|sze leczenie mle|icowo.Łużycka 34a 61-614 Poznań tel. jakie towarzyszą chorym. stosowanie promlonlowaula ultrafioletowego oraz stosowane przez medycynę W ydaw r Lek . Wskazuje jak traktować własne ciało. 27 ilustracji. Jak sobie radzić z egzem ą Sarah Wakelin wydanie I.pl ul. Rozdział poświęcony leczeniu przedstawia wszystkie stosowane dziś metody. cena katalogowa 36 zł W książce kolejno przedstawiono. Autorka opisuje wszelkie metody leczenia objawów choroby i wydłużenia remisji. Opisuje wskazania dietetyczne w leczeniu tej niezwykle trudnej choroby. oprawa miękka. 144 strony. Cechuje się przewlekłym przebiegiem. cena katalogow a 25 zł Łuszczyca jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie. oprawa miękka.l www. 164 strony. testom alergicznym. 35 ilustracji. zagadnieniom alergii w powiązaniu ze zmianami skórnymi. ale też jak nie poddać się negatywnym emocjom. W podręczniku zamieszczono klucz do ćwiczeń. spis chorób skóry.tajemnice piękna. a także nazewnictwa specjalistycznego. Pozwala to na ćwiczenie sprawności mówienia. 5 1 ilustracji. a także krótką historię stosowania kosmetyków . Patoka Podręcznik zawiera bogate i ciekawe słownictwo z zakresu języka codziennego i komunikacji z klientem. tematyczny słowniczek angielsko-polski.472 strony. oprawa tw ar cena k atalo g ow a 119 zł cka-Wofińs M. '7* nul \ A / \ / A su/nlrhA/A . zdrowia i urody K o sm eto lo g ia i fa rm a k o lo g ia skói Marie-Claude M a rtin i wydanie 1.od starożytności do czasów współczesnych. wykaz preparatów stosowanych w terapiach kosmetycznych i do wyrobu kosmetyków. chemoreceptory. Warstwa potu ułatwia z kolei utra­ tę ciepła. Skóra jako narząd zmysłu Dzięki zawartym w skórze receptorom czuciowym do ośrodkowego układu nerwowego są przekazywane informacje o środowisku zewnętrznym i zmia­ nach w nim zachodzących. Ze względu na rodzaj odbieranego bodźca re­ ceptory dzieli się na: mechanoreceptory. Na ilość wypromieniowanego ciepła istotnie wpływa stan mikrokrążenia w skórze.2. 3. Powierzchnia parowania i wypromieniowywania ciepta może się zmieniać w wyniku zmiany napięcia mięśni przywłośnych (ich skurcz to tzw. gęsia skórka).Budowa i funkcja skóry 33 rami. czasowe otwieranie się dodatkowych połączeń tętniczo-żylnych). Każdy receptor jest zazwyczaj pobudzany przez jeden rodzaj Rycina 10. termoreceptory i nocyreceptory. Jed­ ną z bardziej efektywnych możliwości utraty ciepła jest energochłonna produkcja potu przez gruczoły potowe.4. jak i zmiany pojemności powierzchownego łożyska naczyniowego (np. . zarówno w sensie napięcia ściany naczyń włoso­ watych. Łuk odruchowy. takich jak ból i tempe­ ratura. odbierające informacje zwrotne z ośrodyowego układu nerwowego. nadwrażliwość kontaktową lub choroby atopowe.i r. Komórki układu odpornościowego w skórze określa się mianerp gĄpT (skin-associated lymphoid tissue). zarówno przeciwinfekcyjnym (głównie wirusoy. w odbiorze których prawdo­ podobnie b ićrze udział nie jeden. np. zarówno u osób zdrowycb . zagrożeń wynikających z ekspozycji skóry na pro m j eniowanie U V Trwają też badania nad sposobami ochrony DNA kom órc g n3skórka przed promieniowaniem UV przez zewnętrzne stosowa­ nie substancji zawierających odpowiednie enzymy „reperujące”. naczynia. Funkcja immunologiczna skóry Skóra Ckjgj-ywa istotną rolę w procesach immunologicznych. Dzięki powiązaniom. Najważniejsze i najlepiej z nich poznapg to kom órki dendrytyczne Langerhansa. Elementem tego układu Są r5 wnież zakończenia nerwowe narządów wykonawczych. gruczoły). Ich współpraca z limfocytami T odgrywa istotną rolę w t\adzć>rze immunologicznym. Rola komórek Langerhan­ sa i k y raŁypocytów oraz znaczenie ich „współpracy” z limfocytami T są obecnie intensywnie badane. jakie istnieją między skórą a narządami wewnętrzny­ mi. istn ie je ca ki gama odczuć pośrednich. 3. . czyli efektor<5w (nuęśnie. Oczywiście oprócz doznań podstawowych. Odpowiedzialne są również za reakcje odrzucenia przeszczepów skóry oraz niektóre choroby immunolo­ giczne skóry.^ ^odstax/vy zabiegów fizjoterapeutycznych energii. yrk i cierpiących na wiele schorzeń o podłożu alergicznym lub nowotVyoj-Qyeym. stanowiące 5 -7 % ko­ mórek n a s k ó rk a .2. Driygą gfupę komórek immunologicznie czynnych skóry stanowią keratynocy^y produkujące liczne cytokiny immunostymulujące i immunosupresyjiye najlepiej poznane z nich to interleukina 1 (IL-1). Występują one także w śluzówce jamy ustnej oraz w na­ rządach |im fatycznych. Wyniki tych badań pozwalają lepiej zrozumieć rolę sk<yry yr wielu procesach chorobowych dotyczących całego organizmu.ymy jak i przeciwnowotworowym.5. ale wiele receptorów. Przewodzą one infor­ macje regulujące czynność wydzielniczą gruczołów i napięcie ściany naczyń. a szczgggńinje nowotworowych. odpowiedzial­ na m. bier2e o na udział wwyrównywaniu zaburzeń homeostazy. W sy6rze znajdują się także włókna nerwowe układu autonomicznego unerwiąjąCe przydatki skóry i naczynia krwionośne. które powsta­ ły w °rganizjTiie na skutek zmian w środowisku zewnętrznym. 12 i IL -18) o działaniu przeciwnowotworowym oraz interleuki­ na 10 <(IL-lO) o działaniu immunosupresyjnym. za przebarwienia skóry po napromienieniu UV. interleukiny 12 i 18 ( I p. i . infekcji. upośledzenia ukrwienia narządów i stresu. Antyoksydanty egzogenne są dostarczane głównie drogą pokarmową. Jest coraz więcej do­ wodów na to. melatonina.antyoksydantów . Zaintere­ sowanie dermatologii i kosmetologii ogniskuje się na możliwości wprowa­ dzania ich drogą przezskórną. Cząstki te.Budowa i funkcja skóry 3 . jest promieniowanie UV Najbardziej toksycznymi z oksydantów są: rodnik hydroksylowy -O H oraz anionorodnik ponadtlenkowy. są bardzo reaktywne . że jest on odpowiedzialny za przyspieszenie procesu starzenia się organizmu oraz za występowanie wielu chorób. 5% wdychanego tlenu. Duże szkody w tym zakre­ sie wywołują niektóre leki.łatwo wchodzą w liczne reakcje chemiczne.komórkowego DNA. lipidów i węglowodanów oraz . Ten niszczący proces nazywa się stresem oksydacyjnym. cząsteczki lub związki posiadające na zewnętrznej orbicie niesparowany elektron. które mają zdol­ ność neutralizowania wolnych rodników. Substancje. Ilość ta wzrasta znacznie w przypadku oddychania zanieczyszczonym powietrzem. określa się potocznie mianem /miataczy wolnych rodników (scavengers). a także wspomaga­ jące ją witaminy A i C oraz pierwiastek selen. Również wiele substancji endogennych eliminuje wolne rodniki (DHEA. Rola wolnych rodników tlenowych w skórze Wolne rodniki tlenowe są to atomy. Organizm stara się eliminować oksydanty. Produkty tych szkodliwych reakcji są także niejednokrotnie toksyczne. nałogowego palenia papierosów oraz na skutek nadmiernego wysiłku. szczególnie w skórze. Nawet w optymalnych warunkach otoczenia w wolne rodniki przeksztal ca się ok. w wyniku których często powstają substancje toksyczne. podwyższenia temperatury ciała. Silnym stymulatorem powstawania oksydantów. a prawidłowo . metale ciężkie i spożywcze środki konserwujące.3 . Do najsilniejszych antyoksydantów należy witamina E. także nowotworowych. estradiol). posiadające zdolność niszczenia białek. zwane też oksydantami.przede wszystkim . np. Niektóre bodźce fizykoterapeutyczne nie powodują zmian widocznych gołym okiem.Reakcja skóry na bodźce fizyczne W wyniku absorpcji energii przez skórę dochodzi do zmian widocznych mikroskopowo i/lub makroskopowo. Zmiany miejscowe mogą prowadzić również do wystąpienia zmian w całym organizmie. Bodźce fizyczne powodują powstanie w skórze odczynu. powoli lub ulegać wahaniom). można rozpatrywać na poziomie subkomórkowym. które zachodzą w skórze pod wpływem bodźców fizycz­ nych. bezpośrednio po nim i/lub z opóźnieniem. w tym: • • • • • rodzaju zastosowanego źródła energii. • działania czynników współistniejących w czasie zabiegu. zdolności adaptacyjnej tkaniu oraz wieku i płci osoby. Odczyn ze strony skóry może wystąpić już w czasie trwania zabiegu. Przykładem odczynu. biostymulacja laserowa). • aktualnej zdolności tkanki skórnej do reakcji (pobudliwości. masaż). komórkowym oraz na poziomie tkanki. które można obserwować bez użycia dodatkowych przy­ rządów. sonoforeza. Reakcje. która zostaje poddana ekspozycji. siły działania bodźca. u której przeprowadza się zabieg). Pochłonięta dawka energii powoduje zmiany w tkankach widoczne jedynie w obrazie mikroskopowym (np. a charakter odczynu będzie zależał od wielu czynników. Zabiegi fizykoterapeutyczne mogą również wywołać reakcje. substancji biologicznie czynnych wprowadzanych za pomocą bodźców fizjotera­ peutycznych (jonoforeza. wielkości powierzchni skóry. zmienności siły działania bodźca w czasie trwania zabiegu (może on narastać szybko. czasu trwania bodźca. Przykładem takiej reakcji jest zaczerwienienie skóry lub skurcz mięśnia. który . Kontrolowany uraz w obrębie naskórka i/lub skóry wła­ ściwej może być wykorzystany w celu wywołania przebudowy tkanki i w efekcie uzyskania korzystnej poprawy w wyglądzie skóry. 11). Ten sam rodzaj energii. jest reakcja skóry na działanie promieniowania UVA.Reakcja skóry na bodźce fizyczne 37 występuje z opóźnieniem. Reakcja tkanki w /. A W artość progowa tolerancji tkanki W artość progowa w rażliw ości tkanki Kontrolowany uraz Stymulacja Natężenie bodźca Ky<ina 1 1 . przejawiająca się wystąpieniem zbrązowienia skóry. • działać uszkadzająco (destrukcyjnie) na skórę. . Dawka energii cieplnej w niewielkim stopniu przekraczająca pro­ gową wrażliwość tkanki stymuluje procesy fizjologiczne.ik/ntfid od siły działania bodźca. Przykładem takiego zjawiska jest reakcja skóry na ciepło. doprowadzi do jej uszkodzenia. wywołuje w tkance odmienne reakcje. Jeśli zastosowana dawka energii przekroczy wartość progową tolerancji tkanki. w zależności od natężenia bodźców. Zabiegi wyko­ rzystujące ten mechanizm od wielu lat są stosowane w medycynie estetycz­ nej (ryc. Bodźce fizyczne działające na skórę mogą: • stymulować procesy fizjologiczne zachodzące w skórze. • hamować procesy fizjologiczne zachodzące w skórze. Bodźce fizyczne wpływają na elastyczność i napięcie (tonus) tkanki. Jest efektem miejscowego przekrwienia tkanek. tętni­ czych i żylnych. • Wpływ na procesy immunologiczne w obrębie skóry. Mechanizm ten odgrywa bardzo ważną rolę w dzia­ łaniu przeciwbólowym niektórych zabiegów fizykoterapeutycznych i odnowy biologicznej. • Uwolnienie hormonów tkankowych. że uboczne produk­ ty przemiany materii są szybciej usuwane. kolor skóry jest ciemnoczerwony lub niebieskawy. • Wspomaganie naturalnego drenażu limfatycznego tkanek i likwidacja obrzęków. uwodnieniem tkanek. Pod wpływem niektórych bodźców fizykalnych zostaje pobu­ dzona aktywność fibroblastów. Wygląd skóry ulega poprawie również w wyniku zmian w strukturze kolagenu. Pod wpływem bodźców terapeutycznych może też dojść do zmian w przepuszczalności naczyń krwionośnych. W przypadku przekrwienia biernego. Jednocześnie zwiększenie odpływu krwi żylnej i limfy powoduje. m. histaminy. od których w istotny sposób zależy pro­ dukcja nowego kolagenu i elastyny. Następuje przesunięcie pH skóry w kierunku zasadowym lub kwaśnym na powierzchni naskórka w wyniku zmian w działaniu gruczołów potowych. • Zmiana koloru skóry. Pod wpływem dostarczonej energii cieplnej następuje rozszerzenie (dylatacja) naczyń włosowatych. Zmiany napięcia skóry mogą być spowodowane wieloma czynnikami.38 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Reakcja skóry i tkanki podskórnej na bodźce fizykalne • Reakcja ze strony naczyń krwionośnych (rozszerzenie i skurcz naczyń). serotoniny i beta-endorfiny. . Zwiększa się ilość składników odżywczych dostarczanych do tkanek. żylnego.in. Przepełnienie krwią jednego obszaru naczyniowego skóry powoduje zmniejszenie ukrwienia innego obszaru i odwrotnie. • Zmiana pobudliwości zakończeń nerwowych i szybkości przekazywania informacji przez włókna nerwowe. • Zmiana w przepuszczalności błon komórkowych. ponieważ wzrasta pojemność układu krwionośnego przy stałej objętości krwi. Bar­ wa jasnoczerwona świadczy o przekrwieniu tętniczym i prawidłowym drenażu żyłno-limfatycznym. • Zmiany we właściwościach mechanicznych skóiy. Dochodzi również do zmniejszenia lub zwiększenia wydzielania sebum przez gruczoły łojowe. Ciśnienie tętnicze krwi obniża się. Niektóre czynniki fizykalne ułatwiają i przyspieszają usuwanie płynu z przestrzeni międzykomórkowych oraz pobudzają przepływ krwi i lim­ fy w naczyniach. • Wpływ na procesy przemiany materii. • Zmiany w czynności gruczołów wydzielniczych skóry. W wyniku zwiększenia dopływu krwi do skóry poprawia się jej odżywienie i zaopatrzenie w tlen. Najczęściej występującą bezpośrednią reakcją na działanie bodźca fizjoterapeutycz­ nego jest rozszerzenie naczyń skóry. np. Reakcja skóry na bodźce fizyczne I 39 • Zmiany ilościowe w tkance tłuszczowej. ł . Stosuje się także połączenia bodźca fizykoterapeutycznego z preparatami kosmetycznymi. odnowie biologicznej i medycynie estetycznej. a efekt estetyczny jest wy­ padkową działania obu czynników. kosmeceutykami lub lekami. Po zastosowaniu odpowiedniej ener­ gii adypocyty wrażliwe na siły odkształcające mogą ulegać uszkodzeniu. Czynniki fizykalne ułatwiają rozbicie i eliminację złogów tłuszczowych charakterystycznych dla cellulitu. Opisane mechanizmy oddziaływania fizykoterapeutycznego są wykorzy­ stywane w kosmetologii. zewnętrznymi narządami płciowymi. wargami.1. Przemysł kosmetyczny od dawna korzysta z osiągnięć przemysłu farma­ ceutycznego i stosuje nowoczesne technologie w celu poprawienia skutecz­ ności produktów kosmetycznych. śluzówek lub wło­ sów. Bardziej precyzyjnie formułuje to „Usta­ wa o kosmetykach” z 2001 r. ochrona. 5. Kosmetyki .kosmeceutyki . kosmetyki pielęgnacyjne. Termin ten zapropono­ wał jako pierwszy dr Albert Kligman w celu wyróżnienia kosmetyków. szampony. Od ponad 2 0 lat wyróżnia się nóWą grupę kosmetyków .Przezskórny transport substancji czynnych Warunkiem działania substancji czynnych zawartych w kosmetyku. których zadaniem jest szeroko pojmowane uatrak­ cyjnienie ciała i twarzy człowieka. Powszechny jest podział kosmetyków na środki do higieny osobistej. którego wyłącznym lub głównym celem jest utrzymanie ich w czystości. które utrzymują dobry stan lub poprawiają jakość skóry. po­ cząwszy od warstwy rogowej aż do wnętrza ustroju.leki W potocznym rozumieniu kosm etyki są to różnego rodzaju substancje stosowane zewnętrznie. Termin „przenikanie” oznacza wędrówkę cząsteczek substancji przez kolejne warstwy skóry. perfumowa­ nie lub upiększanie”. pielęgnowanie. .. takie jak mydła.kosm eceutyki (cosmeceuticals). zębami i błonami śluzowymi jamy ustnej. pasty do zębów itp. kosmeceutyku lub leku jest zdolność przenikania przez skórę.. paznokciami. oraz kosmetyki zdobnicze. włosami. zgodnie z którą „kosmetykiem jest każda substancja przeznaczona do zewnętrznego kontaktu z ciałem człowieka: skórą. 5. mówi się o jej adsorpcji. Dyfuzja cząsteczek może także zachodzić w tkance podskórnej.in. a nie tylko na jej powierzchnię. przedostać się do krwiobiegu i wywołać działanie ogólne. mówi się o jej p enetracji. takie jak kosmetyki aktywne. za­ chodzącej w każdej warstwie skóry. z konsekwencji amerykańskiej ustawy z 1938 roku „O żywno­ ści. ponieważ w przypadku kosmetyków nie jest wskazane. Wynikała ona jednak m. gdy cząsteczki substancji czynnej przedostają sic przez naczynia do krwi i limfy. Kinetyka transportu przezskórnego Aby dana substancja czynna mogła wywrzeć działanie terapeutyczne. Dla omawianej grupy kosmetyków próbowano wprowadzać inne alter­ natywne określenia. działając miejscowo.2. Jeśli substancja czynna pozostaje w najbar­ dziej powierzchownych warstwach skóry. aby przenikały one przez wszystkie warstwy skóry i trafiały do krwiobiegu. do dobrze uwodnionej skóry właściwej. Po nałożeniu preparatu na skórę substancja czynna w nim zawarta odbywa wędrówkę w kilku eta­ pach. kosmetyki funkcjonalne i dermaceutyki. Zasadność wyłączenia kosmeceutyków jako osobnej grupy kosmetyków była oceniana na początku jako kontrowersyjna. lekach i kosmetykach”. W przypadku gdy przenika przez naskórek do skóry właściwej. potem głębiej. szczególnie hamujących proces starzenia się skóry. musi ulec wchłonięciu z miejsca podania. Lokują się one między „zwykłymi” kosmetykami a stosowanymi zewnętrznie lekami. Tym­ czasem wiele produktów kosmeceutycznych wpływa także na strukturę skóry. jednak nazwa „kosmeceutyki” wydaje się najbardziej po­ wszechna. takimi jak wprowadzane przezskórnie niesteroidowe leki przeciwzapalne i hormonalne. Wraz z rozwojem medycyny estetycznej i kosmetologii liczba kosmeceutyków. gdzie może być również i /ęściowo pochłonięta przez sieć naczyń krwionośnych. która rozróżniała tylko dwie przeciwstawne kategorie: leki i kosmetyki. Zgodnie z tą ustawą kosmetyki można było wprowadzać na rynek bez specjalnych badań z jednym zastrzeżeniem: nie mogły one w żaden sposób wpływać na strukturę skóry lub śluzówki. Stosowane w kosmetologii preparaty mają najczęściej wywierać działanie miejscowe. . Po wniknięciu do ustroju przez naczynia krwionośne substancje biologicznie czynne działają również ogólnoustrojowo. wzrasta lawinowo. Z resorpcją mamy do czynienia. że mogą ją zmieniać. Z zasady powinno to dotyczyć tylko leków. Po pokonaniu bariery naskórkowej substancja dyfunduje do bardziej uwodnionych warstw naskórka. popra­ wiających jej uwodnienie i przeciwdziałających toksycznym procesom oksydacyjnym.Przezskórny transport substancji czynnych 41 które wpływają w tak istotny sposób na strukturę skóry i śluzówek. A bsorpcja preparatu przez skórę jest zjawiskiem dyfuzji biernej. mniej lub bardziej rozgałęzione cząsteczki trudniej wni­ kają między komórki warstwy rogowej. ułatwa transport przezskórny Zastosowanie opatrunków okluzyjnych wpływa na wzrost nawilżenia skóry. rodzaju podłoża. Długie. w tym: • • • • • stanu skóry. co ułatwia wnikanie substancji hydrofilowych. Samo usunięcie warstwy wodno-lipidowej w sposób mechaniczny czy przy użyciu środków powierzchniowo czynnych łub rozpuszczalników powoduje zwiększenie i przyspieszenie transportu przezslcórnego. gdy jej masa jest niewielka ( 5 0 0 .42 I Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Penetracja Adsorpcja \ Resorpcja NASKÓREK SKÓRA WŁAŚCIWA Naczynia krwionośne TKANKA PODSKÓRNA ) Rycina 12. obecności dodatkowych czynników wspomagających. w którym są zawieszone cząsteczki czynne. Jednym z ważniejszych czynników jest wielkość cząsteczk i wprowadzanej substancji. które powodują rozluźnienie komórek warstwy rogowej oraz w pewnym stopniu rozpuszczenie lipidowego cementu międzykomórkowego. W nikanie cząsteczki jest ułatwione. stężenia substancji aktywnych. Zastosowanie takich substancji. charakteru fizykochemicznego wprowadzanej substancji. Wnikanie substancji terapeutycznych przez skórę. Transport przezskórny (transdermalny) substancji zależy od wielu czyn­ ników.1 0 0 0 Da). Substancje o charakterze li poi iłowym . a niektóre substancje wielkocząstecz­ kowe nie mają możliwości wnikania w tę warstwę bez zastosowania dodatko­ wych czynników wspomagających. jak alkohole i glikole. Substancje łatwiej wnikają do skóry po częściowej lub całkowitej likwi­ dacji bariery warstwy rogowej. • Drogę transfolikularną. głębokie wpuklenia naskórka do skóry właściwej oraz gruczoły potowe. Wyróżnia się dwie drogi penetracji substancji: • Drogę transepidermalną. w której cząsteczki przenikają przez przydatki skórne. wykorzystując mieszki łojowo-włosowe. 5. r Droga przez komórki Droga międzykomórkowa \ Rycina 13. Drogi penetracji transepidermalnej j . a następnie do skóry właściwej. ale rzadziej spotykane.Przezskórny transport substancji czynnych 43 łatwiej wnikają w cement międzykomórkowy i pozostają w nim. Z transportem biernym mamy do czynienia wówczas. natomiast substancje hydrobiowe szczególnie dobrze przenikają przez skórę maksy­ malnie uwodnioną. gdy aktywny składnik preparatu łatwo przenika do pożądanej warstwy skóry i długo w niej pozo­ staje. Substancje czynne gromadzą się w warstwie rogowej i stamtąd przenikają do głębszych warstw naskórka. gdy silą napędową przenikania składnika jest gradient stężeń. w której cząsteczki wnikają do przestrzeni międzykomórkowych i pokonują krętą drogę w lipidowym cemencie międzykomórkowym oraz przechodzą z komórki do komórki przez bł<V ny komórkowe. W wyniku wielokrotnej aplikacji osiąga się efekt depozytowy. Transport bierny można wspomóc przez zastosowanie zewnętrznych czynników hzykalnych ułatwiających przenikanie. Najlepszy efekt osiąga się wtedy. Mówi się wówczas o transporcie czynnym. Mechanizmy penetracji transepidermalnej substancji pochodzenia zewnętrznego Transport przezskórny substancji może odbywać się w sposób bierny lub czynny.1. Przenikanie przez gruczoły ekrynowe jest możliwe.2. Zapewne w nie­ dalekiej przyszłości zostaną zoptymalizowane dotychczasowe i opraco­ wane nowe sposoby ułatwiające wprowadzanie do skóry większych czą­ steczek. . • czynniki termiczne.44 Podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych Obecnie trwają liczne badania nad czynnikami ułatwiającymi przeni­ kanie substancji czynnych do skóry. Z fizycznego punktu widzenia możemy wyróżnić następujące czynniki. które są powszechnie stosowane przez kosmetologów oraz lekarzy i które ułatwiają transport substancji pochodze­ nia zewnętrznego. takich jak jonoforeza i sonoforeza. Sposoby poprawiania efektywności działania substancji zależą w tym wypadku od rodzaju zastosowanego bodźca. Czynniki fizjoterapeutyczne wpływające na kinetykę i transport substancji dostarczanych przez powłoki skórne Przyspieszenie przenikania i zwiększen ie liczby cząsteczek wprowadzonych do skóry uzyskuje się również przez zastosowanie różnych czynników fizy­ kalnych. 5. • właściwości wprowadzanej substancji. należą: ® jonoforeza. Do zabiegów fizjoterapeutycznych.2. które mają wpływ na przenikanie kosmetyków do skóry: • czynniki mechaniczne. jako młoda dziedzina nauki. • sonoforeza (ultrafonoforeza). stosuje się w celach kosmetycznych oraz w celu wspomagania transportu substancji do poszczególnych warstw skóry. Czynnik fizykoterapeutyczny możne oddziaływać przez wpływ na: • właściwości skóry. • czynniki elektryczne. • elektroporacja. W iele metod leczniczych.2. często korzysta z wieloletnich doświadczeń i metod stosowanych w fizykoterapii. Kosmetologia. kosmeceutyków i leków wpływ m ają rów­ nież: • masaże.Przezskórny transport substancji czynnych 45 Na transport kosmetyków. Poszczególne zabiegi i metody zostaną omówione w osobnych rozdzia­ łach. • zabiegi termiczne. / . Najczęściej spotykane formy rekreacji to: rekreacja ruchowa (sport). jest to po prostu odpoczynek fizyczny i relaks psychiczny. bierny i czynny kontakt ze sztuką oraz satysfakcjonujące życie to­ warzyskie.6 Odnowa biologiczna organizmu Odnowa biologiczna organizmu człowieka jest pojęciem bardzo często uży­ wanym. sprzyjającej odzyskaniu fizjologicznej struktury i funkcji poszczególnych tkanek i narządów. Znaczenie zdynamizowania procesów odnowy biologicznej dla utrzyma­ nia jak najdłużej dobrego stanu zdrowia i maksymalnego opóźnienia proce­ sów starzenia wiąże się ze zdefiniowanym w 1972 r. trudno jednak podać jego precyzyjną definicję. w różnych tkankach z różną częstotliwością. W warunkach fizjologicznych zachodzi w organizmie człowieka ciągła wymiana komórek. W potocznym ro­ zumieniu. sprzyjającymi zdrowemu i jak najdłuższemu życiu. destrukcja tkanek w całym ciele lub określonych narządach może być nasilona. Obecnie pojęcie odnowy biologicznej rozumiane jest znacznie szerzej i dotyczy dłuższych przestrzeni czasowych. w krótkiej przestrzeni czasowej. Proces takiej nasilonej regeneracji komórek. Wiąże się wówczas z różnego rodzaju działaniami prozdrowotnymi.. również mieści się w pojęciu odnowy biologicznej.odnowić). a będącym obecnie w centrum zainteresowania nauki zjawiskiem apopto/. recreo . czyli rege­ neracja komórek i tkanek. W tym zakresie zadania odnowy biologicznej można identyfikować z rekreacją (łac. które służą wyrównaniu i zharmonizowaniu wszystkich procesów fizjologicznych zakłóconych przez obciążenia fizyczne i stres psychiczny. chorobowych. turystyka.y komórki. Przykładem takiego zjawiska może być regeneracja wątroby po uszkodzeniach wywołanych przez infekcję wirusową oraz powrót do fizjologicznej funkcji mięśni uszkodzonych przez wytwo­ rzony w wyniku nieprawidłowego treningu kwas mlekowy. Procesy naprawcze. W warun­ kach patologicznych. Apoptoza . muszą być wówczas zdynamizowane. często wręcz całego życia czło­ wieka. różnego rodzaju hobby. Pozwala pozbyć się komórek uszkodzonych i starych.wolne rodniki tlenowe. aby zastąpić. że optymalny stan odnowy biolo­ gicznej ludzkiego ciała można uzyskać.Odnowa biologiczna organizmu 47 (gr. . Liczne badania naukowe dotyczące apoptozy komórki (za część z nich uczeni otrzymali w 2 0 0 2 roku Nagrodę Nobla) identyfikują coraz to nowe czynniki sprzyjające i przeciwstawiające się zaprogramowanej śmierci ko­ mórki. a jed­ nocześnie zintensyfikuje wszelkie działania sprzyjające prawidłowemu od­ żywieniu i regeneracji tkanek.opadanie liści) jest to zaprogramowana genetycznie śmierć komórki. wirusy. z powodu zewnętrznego uszkodzenia lub zaburzeń odżywiania tkanek. ten bowiem zachodzi od zewnątrz. Zgodnie z tą wiedzą można przyjąć. Wiele zabiegów fizjoterapeutycznych może w tym pomagać. promieniowanie jonizujące oraz przede wszystkim . Proces apoptozy należy odróżnić od procesu martwicy (nekrozy). je nowymi. apopthosis . Proces ten zaczyna się od wnętrza komórki jej stopniowym od­ wodnieniem. jeśli maksymalnie ograniczy się niekorzystne zjawiska sprzyjające przedwczesnej apoptozie komórek. Wśród czynników sprzyjających przyspieszonej apoptozie wymienia się niektóre zaburzenia hormonalne i elektrolitowe. . II. Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę . Aktywność fizyczna. układu krążenia. zdrowego przebiegu procesów fizjologicznych. aby oczekiwania te spełnić. na kilogram masy ciała na minutę 1ml ■ kg"' x min-1).. jest formą zakłócenia wewnątrzilsi rojowej homeostazy.. max przekracza zwykle 50. U osób zdrowych V 0 2 max jest wyższy od 15 ml x “ Kg 1 X min“1 i ta wielkość jest niezbędna dla prawidłowego przebiegu 1'iin esów metabolicznych w mięśniach. VO. wysportowanych młoilv< li ludzi VO. max jest miarą zdrowia. Dlatego istotna jest ocena tego |imametru. treningami. Poziom wydolności fizycznej zależy od zdolności do wysiłku fizycznego / zachowaniem prawidłowego.in. U zdrowych. mci hanizmów pozyskiwania i transportu tlenu do mitochondriów i konróMi» mięśni (funkcja płuc. m. Szczególnie istotna dla poczucia własnej iiliakcyjności jest prawidłowa wydolność fizyczna oraz pożądana sylwetka i lala. sprowadzona 11<i skurczów określonych mięśni ruchowych. natomiast u sportowców o wyhllnvch wynikach . Dla oceny stopnia wydolności fizycznej istotna jest mm a zdolności do przywrócenia tej równowagi. Zadaniem medycyny estetycznej i kosmetologii jest stworzenie optymalnych warunków i li 1 1ego. szcze­ gólnie zaopatrujących organizm w tlen. le z kolei zależą od prawidłowego przebiegu procesów energetycznych w mięśniach oraz sprawności wszystkich systemów odżywiających. wiązania tlenu z erytrocytami) ma/ od zdolności do jego wykorzystania w tkance mięśniowej.70 ml x kg-1 x min“1. Stosuje się wiele metod mniej lub bardziej dokładnego jego u/mu zcnia. Zależy on od wielu czynników. Istotne znaczenie dla procesów związanych z wydolnością fizyczną ma m aksym alny pobór tlen u ( V 0 2 m ax). na którą można wpływać różnymi działanlumi prozdrowotnymi. Najbardziej precyzyjna jest metoda z użyciem worków I )ougla- . max nlucśla się najczęściej w mililitrach O. V< ).7 Wydolność fizyczna Poczucie własnej wartości jest u większości ludzi związane z dobrą samooceną sprawności psychicznej i fizycznej oraz powierzchowności. 75% H R max przyjęto jako granicę obciążeń treningowych. stosu­ jąc następujący wzór: H R max = 2 2 0 . a szczególnie mięśni. 15% niższą (75% H R max odpowiada zwykle ok. Łatwo dostępną miarą tej sprawności jest także liczba (częstość) skurczów serca w czasie jednej minuty (H R . a w najgorszym razie zawałem serca. ponieważ grozi to uszkodzeniem serca z powodu jego deficytu tlenowego. przy porównywalnym obciążeniu fizycznym. H R max jest bardzo przydatnym parametrem. kinezyterapia i medycyna sportu.heart rate) w spoczynku i w czasie wykonywania wysiłków fizycznych. które umożliwiają szybką analizę stężeń tlenu i dwutlenku węgla. której nie należy przekraczać. Jest to jednocześnie miara sukcesu treningu układu krążenia. Poziom HR max jest w pewnym stopniu miarą V 0 2max. im niższy. Optymalizacja czy też maksymalizacja wydolności fizycznej człowieka jest szczególnie domeną medycyny sportu. Uzyskanie poczucia pełnej sprawności i dużych możliwości fizycznych jest także jednym z istotnych postulatów medycyny estetycznej. Sprawność ta jest tym lepsza. Współcześnie badanie to wykonuje się przy użyciu ergospirometrów (ważących już poniżej 1 kg). przy znacznie mniejszej minutowej HR. a także obciążeń w czasie diagnostycznych testów kardiologicznych. chociaż porównywalne V 0 2max jest wartością o ok. 64 V 0 2max). w którym określa się precyzyjnie odsetek tlenu i dwutlenku węgla). M aksym alna częstość m inutow a skurczów serca (H R m ax) jest to wartość. Wytrenowane serce wyczynowego sportowca zapewnia niezbędne odżywienie i natlenienie wszystkich narządów. z którego często korzysta diagnostyka kardiologiczna. jest minutowy przyrost HR. . szczególnie sprawność układu krążenia i układu oddechowego.52 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę sa (badany wdycha powietrze i wydycha je do pojemnika. H R max oblicza się.wiek trenującego. Istotną miarą zdrowia człowieka jest sprawność wszystkich mechanizmów warunkujących wysokie wartości V 0 2 max. b^z nadmiaru l kanki tłuszczowej.BMI (body mass index). natomiast otyłości . Za prawidłowe przyjmuje się wartości BM I wynoszące 2 0 -2 5 kg/m2.Wskaźnik masy ciała (BMI) Sprawienie.30 kg/m2. dzieląc masę ciała podaną w kilogramach przez wzrost podniesiony do kwadratu I)(»dany w metrach. BM I masa ciała (kg) wzrost (m2) Granicą nadwagi jest wartość 25 kg/m2. czy jest to otyłość brzuszna. ponieważ powoduje przedwczesną miażdżycę). Oblicza się go. W przy­ padku otyłości przywiązuje się obecnie duże znaczenie do jej rodzaju. określając. Zgodnie /o współczesnymi standardami atrakcyjny wygląd odpowiada szczupłej sylwetce z elastycznymi i gładkimi powłokami skórnymi. Wiąże się to z koniecznością przeciwdziałania nadwadze. „typu jabłko” (szczególnie niekoi zystna. nie mówiąc o otyłości. czy częstsza u kobiet otyłość biodrowa „typu gruszka”. Najbardziej obiektywnym miernikiem masy ciała jest wskaźnik masy ciała . żeby człowiek czuł się atrakcyjny jest jednym z ważniejszych. a dla wielu najważniejszym zadaniem medycyny estetycznej. . Kolejne mody na określony tryb aktywności fizycznej oraz rezygnacja z profesjonalnej pomo­ cy i rady mogą być nawet powodem groźnych dla życia powikłań. jest on zupełnie inny u 20-latka i u najbardziej nawet zdrowego 70-latka. Często ten sam cel można osiągnąć przy użyciu różnych metod treningu. czy jego zadaniem jest zwiększenie wydolności fizycznej i wytrzymałości czy też redukcja nadmia­ ru tkanki tłuszczowej.1. np. . Określenie optymalnego modelu treningu ma dla ćwiczącego duże zna­ czenie. Następnym waż­ nym czynnikiem jest cel treningu: należy ustalić. 9. a wybór metody zależy od preferencji pacjenta i możliwości ośrod­ ka fizjoterapii. Istotny jest wybór odpowiedniej formy treningu ora/ właściwy nadzór nad jego przebiegiem.Zasady treningu fizycznego Aby zrealizować określony cel estetyczny. Określenie optymalnych zasad i bezpieczeństwa treningu Najbardziej istotnym czynnikiem decydującym o wyborze intensywności oraz progresywności treningu jest stan układu krążenia.nie wymagają one sprzętu ani udziału innych osób. Przebieg treningu może być uzależ niony od indywidualnych odczuć ćwiczącego lub monitorowany odpowied nimi urządzeniami. Dobrym przykładem są liczne obserwowane w latach 90. Wiele form zalecanej w medycynie estetycznej fizjoterapii ma też charakter indywidualny . X X wieku w Stanach Zjed­ noczonych zawały serca wśród osób w średnim i starszym wieku rozpoczy­ nających jogging od długiego dystansu. 10 km. zarówno ze względu na jego bezpieczeństwo (wykluczenie negatyw­ nych zdrowotnych konsekwencji). wybiera się odpowiednią formę treningu. jak i skuteczność. W takim przypadku mówimy o treningu anaerobow ym . szczególnie mięśni. roku życia. z progresywnym pochyleniem bieżni i narastającą prędkością. Najlepszą miarą tej sprawności jest maksymalny pobór tlenu ( V 0 2max) oraz wielkość wysiłku fizycznego doprowadzająca częstość skurczów serca do 75% HR max. Odpowiada za to głównie układ krążenia. Lekarz na podstawie przebiegu testu. Z tego faktu wynika powszechnie przyjęta nomen­ klatura informująca o celu treningu. Ćwiczący jest podłączony do aparatury rejestrującej EKG oraz ciśnienie tętnicze. z sercem na czele. Zgodnie z tym założeniem trening siłow y ma zapewnić maksymalną zdolność do skurczu określonych mięśni u ciężarowca. Najistotniejszym zadaniem wszystkich rodzajów treningów jest maksy­ malne udoskonalenie systemu odżywiania całego narządu ruchu lub okre­ ślonych jego części. niewymagające specjalnej kwalifikacji do trenin­ gów. uznaje się kobiety poniżej 55. Specjalnych badań i testów wymaga trening sportowy. kulturystyka) zakładają przekroczenie progu określanego jako próg beztle­ nowy. Za osoby zdrowe. wykonywanego zgodnie z zaplanowanym protokołem. Opinia kardiologiczna 0 prawidłowym wyniku testu pozwala na programowanie treningów bez specjalnych ograniczeń dotyczących dopuszczalnej H R . i układ oddechowy oraz sprawny przebieg pro­ cesów fizjologicznych zachodzących w mięśniach. Cele treningów Zadaniem treningu sportowego jest uzyskanie maksymalnej sprawności określonych procesów fizjologicznych w celu uzyskania doskonałości w okre­ ślonej dziedzinie sportu.długotrwałą zdolność do pracy mięśni u maratończyka. Większość treningów sportowych oraz treningów stosowanych w medycynie estetycznej to tre­ ningi aerobowe. Spośród nich najbar­ dziej obiektywny jest wynik te stu w ysiłkow ego EK G wykonywanego w specjalnej pracowni pod nadzorem lekarza. Formą wysiłku w czasie ba­ dania jest marsz na bieżni ruchomej (bardziej fizjologiczny). czyli do 75% 1IR max. 9. z narastającym obciążeniem.Zasady treningu fizycznego 55 Im bardziej zaawansowany jest wiek osoby ćwiczącej. tym bardziej sto­ sowane kryteria muszą być obiektywne i „medyczne”. Jedynie pewne formy treningu siłowego (dźwiganie ciężarów. jak pracujące mięśnie są prawidłowo odżywione i natlenione. lub jazda na stacjonarnym rowerze (cyldoergometrze). Po krót­ kotrwałej intensywnej pracy grupy mięśni wytworzony dług tlenowy jest „spłacany” po zakończeniu wysiłku Wówczas.2. Tak długo. a trening w ytrzym ałościow y . wydaje opinię co do jego przebiegu. mamy do czynienia z treningiem aerobow ym (tlenowym). Liczne testy opra­ cowane i stosowane przez medycynę sportu przekraczają ramy tej książki. i mężczyzn poniżej 45. ciągle jeszcze zmobilizowa­ . ale przez usprawnienie układu krążenia i oddycha­ nia (oraz procesów fizjologicznych w mięśniach) zwiększa V 0 2 max. w którym w krwi pojawia się kwas mlekowy. np.56 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę ne układy krążenia i oddechowy usuwają z mięśni nagromadzony tam kwas mlekowy. zakwaszeniem. Prawidłowo i systematycznie prowadzony trening aerobowy nie tylko nie grozi zakwaszeniem. Częste i nadmierne przekraczanie progu beztlenowego wiąże się z niebezpieczeństwem uszkodzenia mięśni tzw. Można to łatwo zaobserwować jako wydłużenie czasu zdolności do kontynuacji wysiłku fizycznego. prowadzącego do przyspieszenia czynności serca do 75% HR max. a przez to i próg beztlenowy. dystansu marszu ze stalą prędkością. Próg beztlenowy można oznaczyć. . Jest to moment. Zwykle między kolejnymi dniami treningów anaerobowych p i /uprowadza się również treningi aerobowe. należy również maksymalnie /iedukować tkankę tłuszczową w ćwiczonych strukturach ciała.Formy treningu fizycznego (ilównym zadaniem treningów w medycynie estetycznej jest uzyskanie pożądanego zgodnego ze współczesnymi kanonami estetyki. . )ego istotą jest wielokrotne powtarzanie określonych ruchów. wyglądu. Trening siłowy i trening kulturystyczny ( wiczenia siłowe i kulturystyczne mają najczęściej charakter treningu anaerobowego.1. dlatego zazwyczaj ćwiczenia anaerobowe przeplata się ćwiczeniami anodowymi. W przypadku nadwagi i otyłości jest to także związane z korzyścią zdro­ wotną. Jeśli celem treningu jest uzyskanie odpo­ wiedniej rzeźby mięśniowej (kulturystyka). W rezultacie ćwiczeń doi liodzi do przerostu określonych grup mięśni oraz zmian proporcji włókien białych i czerwonych. w których skurcz mięśni ma przełamywać opór. 10. W czasie treningu tego typu niekorzystne jest nadmierne zakwaszenie mięśni. Tak opracowany schemat i wii zeń minimalizuje ryzyko nadmiernego zakwaszenia mięśni. Tak trenowane grupy mięśni znacznie zwiększają swoją maksymalną siłę skurczu. który nie powoduje zakwa­ szenia tkanek. Warunkują one zdolność do długotrwałego wysiłku fizycznego serca.3. W czasie kolejnych dni stosowania tego treningu obserwuje się usprawnienie tych funkcji. Ich istotą jest takie prowadzenie ćwiczenia. Trening wytrzymałościowy Zadaniem treningu wytrzymałościowego jest poprawa wszystkich funkcji organizmu odpowiedzialnych za optymalny przebieg procesów odżywiania i dotleniania tkanek w czasie wysiłku fizycznego. chociaż całkowite jego zaniechanie po wieloletnich ćwiczeniach może prowadzić do powstania zaburzeń metabolicznych. gdyż pozwala na to większa siła skurczu przerośniętego mięśnia lewej komory serca. układu naczyniowego i układu oddechowego oraz poprawiają zdolność transportu tlenu przez krew. zwiększają maksy­ malny VOz max. Treningi wyszczuplające Trening zalecany przez specjalistów medycyny estetycznej ma pomagać w uzyskaniu lub utrzymaniu szczuplej i harmonijnej sylwetki Niezależnie . aby nie doszło do przekroczenia progu beztlenowego. przesuwając granicę progu beztlenowego. Treningi aerobowe (tlenowe) Większość treningów stosowanych w medycynie estetycznej stanowią tre­ ningi tlenowe.58 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę 10. 10. kiedy to na skutek przerostu mięśnia sercowego w wyniku wieloletnich treningów serce w spo­ czynku pracuje wolniej. Proces ten jest jednak mniej nasilony niż w przypadku treningu siłowego. Po dłuższym czasie w wyniku treningu wytrzymało­ ściowego dochodzi do przebudowy tkanki mięśniowej zaangażowanej w ćwiczenia (zmienia się stosunek włókien czerwonych do białych) oraz jej przerostu. Kolejne treningi. nadwagi lub oty­ łości. serca sportowca. 10. Negatywne konsekwencje zaprzestania treningów przy tak wytrenowanym sercu są przedmiotem badań kardiolo­ gicznych oraz medycyny sportu. Istotny jest też problem tzw.2. przez poprawę mechanizmów odpowiedzialnych za odżywienie mięśni. Rezultaty tego treningu są jednoznacznie korzystne dla stanu zdrowia.4. co wyraża się zdolnością do coraz dłuższego wysiłku fizycznego w granicach dopuszczalnego progu częstości skurczów serca (75% HR max). Szcze­ gólnie wytrzymałościowy trening sportowy ma za zadanie zwiększenie zdolności do długotrwałego wysiłku fizycznego. Istotą treningów stosowanych w celu redukcji nadwagi jest 60-minutowy wysiłek fizyczny aerobowy. Tre­ ningi te są jednak mniej intensywne niż treningi sportowe i mają na celu uzyskanie pożądanego efektu estetycznego. 20-minutowe ćwiczenia dynamiczne. jako połączenie gimnastyki z atrakcyjną. W żadnym razie BM I nie powin­ no przekraczać 25 kg/m2. jakim podlegają kwasy tłuszczowe. jazda na rowerze stacjonarnym (spinning). gry zespołowe itp. rytmiczną muzyką. /ostał opracowany w latach 70. Medycyna estetyczna przejęła liczne formy treningu sportowego służące utrzymaniu prawidłowej masy i budowaniu pożądanej sylwetki ciała. 60 minut i jest realizo­ wany według stałego scenariusza: 10-minutowa rozgrzewka. a na­ stępnie stopniowo z przemian. Najbardziej popularne i mod­ ne są: gimnastyka (aerobik). że w różnych okresach życia człowieka pojawia się problem nadwagi lub otyłości.. nie doprowadzając do długu tlenowego. I Aerobik Aerobik.).Formy treningu fizycznego 59 od mody i gustów obiektywnym wykładnikiem prawidłowej masy ciała jest BM I wynoszący niewiele ponad 2 0 kg/m2. max. Jego głównym zadaniem była poprawa wydolności krążeniowo-oddechowej u amerykańskich lotników i kosmonautów. Wytrenowany organizm. Niewłaściwy tryb życia i inne czynniki powodują. szybki wymuszony marsz na orbitreku lub stepperze oraz spe­ cyficzny marsz w terenie z kijkami narciarskimi (nordic walking). i w końcu zyskał rozgłos światowy. przesuwając próg beztlenowy i mleczanowy oraz zwiększając możliwą intensywność treningu. Później aerobik został zaadaptowany do potrzeb szkolnych. Odmianą tego t mitingi i jest aerobik w wodzie. a nie wzmocnienie określonych grup mięśni. Dla potrzeb medycyny estetycznej można wykorzystać prak­ tycznie każdą formę wysiłku fizycznego stosowaną w treningu sportowym (pływanie. Obiektywnym parametrem pomiarowym jest utrzymanie się częstości skur­ czów serca w granicach 75% H R max. Konieczna do pracy mięśni energia pochodzi początkowo z glikogenu zawartego w mięśniach i wątrobie. ubiegłego wieku. wiosłowanie. lepiej /nosił ekstremalne warunki tlenowe. Odpowiedzią na te problemy może być podjęcie treningu oraz zmiana nawyków życiowych i żywieniowych. dzięki wzrostowi VO. Osiągnięciu tego celu sprzyja zachowanie właści­ wej diety oraz aktywny tryb życia. W czasie kolejnych systematycznych treningów wzrasta VO. W celu ćwiczenia określonych grup mięśni można korzystać z urządzeń stacjonar­ nych w siłowniach. Trening trwa ok. który zapewnia odpowiednie utlenienie i odżywienie tkanek.max. 20 minutowe ćwiczenia statyczne i 10-minutowy relaks. gdzie istotnym dodat­ kowym obciążeniem jest opui wody. bieg (jogging). w celu uatrakcyjnienia lekcji wychowania fizycznego. . Ćwiczący pedałują z określoną prędkością. Marsz na stepperze redukuje niepożądaną tkankę tłuszczową w tych okolicach oraz dynamizuje drenaż żylno-limfatyczny ud i podudzi. w rytm muzyki. wykonywanych najczęściej w grupie. Obiektywną granicą intensywności biegu jest HR. Orbitrek wymusza dodatkowo ruchy ramion i obręczy barkowej. a nasilenie meta­ bolizmu kwasów tłuszczowych powoduje utratę masy ciała. Granicą stopnia wysiłku jest. który powinien się mie­ ścić w granicach 7 0 -8 0 % H R max. pod kontrolą trenera. które nie powinno przekraczać 75% HR max. wyznacza pojawienie się uczucia duszności. I Spinning Spinning jest to bardzo popularna forma ćwiczeń na rowerze stacjonar­ nym (cykloergometrze). które powinno wynosić do 75% HR max. Jego zasady zostały opracowane na początku ubiegłego wieku w Finlandii dla potrzeb treningu narciarzy biegowych w okresie.60 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę I Jogging Jogging jest to bieg z prędkością 7 -9 km/godzinę. tętno. Ćwiczenia angażują głównie mięśnie obręczy biodrowej. jak zwykle w ćwiczeniach aerobowych. wyko­ nując jednocześnie inicjowane przez trenera ćwiczenia. Pożąda­ ne rezultaty. W czasie kolejnych treningów.6 0 minut. trwający 4 5 . W praktyce subiektywną granicą pręd­ kości biegu. a wydatek energetyczny przy tego rodzaju obciążeniu wynosi 5 0 0 -8 0 0 kcal. Ćwiczenia na steppe­ rze i orbitreku mogą być prowadzone w grupach lub indywidualnie. w postaci wydatku energetycznego i zaangażowania określonych grup mięśni. tolerancja tej formy wysiłku systematycznie się poprawia. Specjalne kijki są kombinacją kijków używanych przez narciarzy biegowych i kijków stosowanych w trekkingu. I Marsz na stepperze lub orbitreku Stepper jest urządzeniem wymuszającym ruchy kończyn imitujące marsz po schodach z określoną prędkością. kończyn dolnych i jamy brzusznej. przez wyczynowych I urystów górskich. której nie należy przekraczać. limitowaną głównie wielkością tętna. są w tym przypadku znacznie większe. 45 minut. kiedy nie ma śniegu. także w warunkach domowych. w związku ze wzrostem V 0 2 max. limitowane jedynie stopniem wytrenowania i wydolnością kiążeniowo-od- . Tempo i czas trwania marszu norweskiego są w zasadzie dowolne. Trening trwa zwykle ok. | Marsz norweski (nordic walking ) Istotą tej formy treningu jest marsz w naturalnym terenie ze specjalnymi kijkami. 45 minut. Optymalny czas tych ćwiczeń to ok. a niekie­ dy przez całą dobę.5. a następnie przechodzi do maksymalnie szybkiego sprintu. Dlatego ta forma treningu jest często preferowana w terapii nadwagi i otyłości. liczne dodatkowe korzyści. Najlepszą formą kwalifikacji jest badanie lekarskie połączone z próbą wysiłkową EKG. Po sprincie ćwiczący przechodzi ponownie do 30-40-sekundowego truchtu. aż do wyrównania oddechu. a przede wszystkim . Istotnym celem treningu HIIT. Wpływa też w korzystny sposób na krążenie tętnicze i drenaż żylno-limfatyczny.redukcji nadmiaru tkanki tłuszczowej. Wiąże się to jednak z pewnymi ograniczeniami. Trening kończy 5-minutowa laza gimnastyki rozluźniająco-relaksującej o dosyć dowolnym przebiegu. . Jest on nie tylko bardziej nasilony niż w przypadku innych treningów aerobowych. sprzyjającą nie tylko zwiększeniu wydolności fizycznej. a w praktyce granicę wysiłku wyznacza wystąpienie duszności i kołatania serca. bieżnia ruchoma itp. w ciągu ok. którego granicą jest zadyszka i który nie powinien trwać dłużej niż 3 0 -4 0 sekund. szczególnie w fazie sprintu.Formy treningu fizycznego 61 dechową. takie jak jazda na rowerze treningowym. Trening interwałowy HIIT Trening interwałowy H IIT (hight intensity interval training) jest specjalną formą wysiłku fizycznego sprzyjającą uzyskaniu poprawy wydolności krą­ żeniowo-oddechowej. Marsz norweski daje. ale to nasilenie trwa jeszcze kilka godzin po treningu HIIT. W przypadku treningu H IIT można stosować różne formy wysiłku. Po kilkuminutowej rozgrzewce ćwiczący wykonuje najpierw 30-sekundowy trucht. ale także budowaniu atrakcyjnej sylwetki ciała. usta­ bilizowanym ciśnieniem tętniczym oraz bez cech choroby niedokrwiennej serca. I tak fazy sprintu i truchtu należy powtarzać co najmniej 7 -1 0 razy. jest stymulacja metabolizmu kwasów tłuszczowych. Za najbardziej korzystny uznaje się jednak trening w terenie. Marsz norweski jest w ostatnich latach jedną z najszybciej rozpowszechniających się w świecie form wysiłku fizycznego. Częstość skurczów serca nie powinna przekraczać 75% H R max. W czasie tego treningu bowiem. w porównaniu ze zwykłym marszem. 10 minut. oprócz zwiększenia wydolności fizycznej i krążeniowo-oddechowej (po kolejnych treningach obserwuje się znaczący wzrost VOz max). Towarzyszy mu znacznie większy wydatek energetycz­ ny.nie powinien przekraczać 2 0 minut. Trening H IIT jest dosyć krótki . przekraczana jest często granica wzrostu tętna powyżej 75% HR max. Do H IIT można zatem kwalifikować jedynie osoby z dobrym stanem układu krążenia. 10. W większym stopniu mobilizuje do pracy stawy i mięśnie górnej potowy ciała. przez 2. Bilans energetyczny Na bilans energetyczny wpływają trzy elementy: podstawowa przemiana materii (PPM ). W przypadku osób niedożywionych lub otyłych ten sposób oznaczania PPM jest obciążony znacznym błędem. Aby umożliwić obliczanie PPM . Jeden z nich przyjmuje. dla większości ludzi pożądany.0. Najczęstszym powodem nadmiernej masy ciała jest brak dosto­ sowania codziennej diety do bilansu energetycznego. osoby o umiarkowanej aktywności . Zgodnie z tymi obliczeniami osoba ważąca 80 kg dla utrzymania PPM potrzebuje 1920 kcal na dobę. Powszechnie przyjmuje się raczej zalecenia W H O (Światowej Organizacji Zdrowia). Niezależnie od aspektów medycznych. przez które mnoży się PPM. wydatek energetyczny i termogeneza. która odpowiada w przybliżeniu przemianom m etabo­ licznym w trakcie snu. natomiast szybki marsz .przez 4. atrakcyjny wygląd jest współcześnie równoznaczny ze szczupłą sylwetką. zgodnie z którymi dobowa PPM u dorosłych kobiet wynosi 1 1 0 0 -1 5 0 0 kcal. natomiast osoby bardzo aktywnej . Trzecim czynnikiem bilansu jest lerinogene- . sen mnoży się przez 1. np. opracowano wiele wzorów.4. mnożąc PPM osoby o małej aktywności fizycznej przez 1.przez 1. natomiast u mężczyzn 1 3 0 0 -1 9 0 0 kcal. że PPM wymaga 1 kcal energii na każdy kilogram masy ciała w ciągu go­ dziny. Drugim istotnym czynnikiem bilansu jest wydatek energetyczny. W praktyce określa się dobowe zapo­ trzebowanie na energię.1. Aby umożliwić jego obli­ czanie.7.11 Żywienie w nadwadze i otyłości M Nadwaga i otyłość stanowią jeden z najważniejszych problemów medycyny estetycznej. 11.0.0. określono odpowiednie dla różnych form aktywności fizycznej współczynniki. w postaci zaburzeń hormonalnych. Trzeba jednak podkreślić. Bilans energetyczny jest regulowany centralnie przez podwzgórzowe ośrodki głodu i sytości.2. przekraczającą PPM. 11. np. Na wielkość termoge­ nezy wpływa również funkcja gruczołów wydzielania wewnętrznego i au­ tonomicznego układu nerwowego. mniejsza w przypadku węglowodanów (5 -6 % ). że otyłość stanowi problem znacznie poważniejszy niż tylko negatywne do­ znania estetyczne. Ta część bilansu energetycznego zmienia się w przy­ padku przebywania w otoczeniu. W 95% przypadkach mają one podłoże egzogenne. podobnie jak liczne nowe odkrycia dotyczące regulacji bilansu energetycznego na poziomie molekularnym. Rzeczywi­ sta wielkość dostarczanej przez dany produkt energii jest o ten wydatek pomniejszana. 5% przypadków nadwagi i otyłości można znaleźć przyczynę endogenną. a także Inne negatywne skutki zdrowotne otyłości.Żywienie w nadwadze i otyłości 63 za. . zbyt małym wydatkiem energetycznym i wiel­ kością termogćnezy. Jest to nasilenie przemiany materii w przebiegu trawienia. czyli są spowodowane nadmiernie kaloryczną dietą. Określa się to jako termogeneza poposiłkowa lub posiłkowy wydatek energetyczny. Ich opis przekracza ramy tej książki. Największa termogeneza poposiłkowa występuje w przy­ padku białek (25% ). Coraz lepiej poznane są również zjawiska będące przyczyną towarzyszą­ cej otyłości insulinooporności. Określono już bardzo szczegółowo rolę wielu substancji wpływających na zwiększenie lub zmniejszenie apetytu. wchłaniania i transportu określonych produktów spożywczych. W licznych badaniach analizu­ je się także wpływ na wielkość termogenezy kojarzenia różnych produktów występujących w diecie w określonych proporcjach. która prowadzi do cukrzycy typu 2. a obwodowo przez przyrost (lipogenezę) lub rozpad (lipolizę) tkanki tłuszczowej. czyli produkcja energii niezbędnej dla utrzymania homeostazy cieplnej organizmu człowieka. Jedną ze szczególnie istotnych w tym względzie jest wytwarzana w tkance tłuszczo­ wej leptyna. z jednej strony hamująca łaknienie. a z drugiej zwiększająca lermogenezę. które nie zapewnia komfortu cieplnego człowiekowi oraz podczas trawienia niektórych produktów spożywczych. a naj­ mniejsza w przypadku tłuszczów (2 -3 % ). W p ływ diety na powstawanie nadwagi i otyłości lylko w ok. Zawiera ona bowiem.64 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę 11 . że rezultaty po roku ich stosowania są podobne. a szczególnie wieprzowe. laki ubytek można osiągnąć. w większości nienasyconych. zamiast tłuszczów roślinnych i rybich . nazywana przez jej popularyzatora dra Kwaśniewskiego „dietą optymalną”. zgodnie z którymi powinniśmy w dobowej diecie przyjmować 65% węglowodanów. Należy wykluczyć z diety cukier i produkty słodzone oraz alkohol. Jeśli dieta ta jest brana pod uwa­ gę przez autorytety naukowe jako godna zainteresowania. Od kilkunastu lat w wielu publikacjach podaje się w wątpliwość ciągle obowiązujące proporcje. 1 0 -1 5 % białka i 1 5 -3 0 % tłuszczów. jednak ograniczenie spożycia węglowodanów daje rezultaty nieco szybsze. Badania porównawcze diety ubogotłuszczowej i ubogowęglowodanowej pod kątem redukcji nadmiernej masy ciała wykazują. ograniczając dobową kaloryczność posiłków do 7 0 0 -1 0 0 0 kcal. oprócz opisanej wcześniej aktywności fi­ zycznej. Co do tłuszczu z ryb zdania są podzie­ lone. czyli cukry proste. w przeci­ wieństwie do diety amerykańskiej.głównie tłuszcze zwierzęce. eliminująca jedynie tłuszcze zwierzęce nasycone. jest drogą do osiągnięcia pożądanej z powodów estetycznych pra­ widłowej sylwetki ciała. że dietę ubogowęglowodanową należy wybrać w przypadku osób z cechami insulinooporności i podwyższonym stężeniem triglicerydów w krwi. Ubytek masy ciała nie powinien przekraczać 1-2% tygodniowo. natomiast dietę ubogo- . Część autorów uważa. od nazwiska jej amery­ kańskiego propagatora. jest uznawana za szkodliwą. a także maksymalnie ograniczyć spożycie tłuszczów zwierzęcych i tłuszczów pochodzących z mleka. W diecie tej spożycie węglowodanów ogranicza się maksymalnie na rzecz spożycia tłuszczów. W przypadku potrzeby zwalczania nadwagi lub otyłości w pierwszej kolejności z jadłospisu wyklucza się tłuszcze. Postępowanie dietetyczne w nadwadze i otyłości Stosowanie odpowiedniej diety. Jeśli dieta ma mieć charakter odchudzający. wyklucza się z niego jedynie węglowodany o wysokim indeksie glikemicznym. to jej polska odmiana. Zabiegi fizykoterapeutyczne mają znaczenie po­ mocnicze w osiągnięciu tego celu. ogólny odsetek węglowodanów w jadłospisie się nie zmienia. D ieta ta w postaci ekstremalnej jest znana od kilkunastu lat jako dieta doktora Atkinsa.3 . Ze względu na czynnik termogeniczności dietę należy podzielić na co najmniej pięć posiłków. Ostatnio coraz szerszym i wnikliwszym badaniom poddawana jest dieta ze znacznym ograniczeniem węglowodanów na korzyść białek. D ie­ tę taką w publikacjach naukowych określa się często jako bogatowęglowodanową i niskotłuszczową. Najbardziej istotnym składnikiem błonnika jest celuloza. 11. poza rodzajem spożywanych tłuszczów. Powszechnie za bardzo zdrowe uznawane są trzy rodzaje tłuszczów: • nienasycone kwasy tłuszczowe typu omega-3. W wyniku tych procesów masa pokarmowa jest znacznie lepiej uwodniona. ryb morskich oraz stosowanie jako tłuszczu głównie oliwy / oliwek. występujące w roślinach. chrom oraz flawonoidy. tkanki podskórnej i śluzówek. Znaczenie błonnika w diecie błonnikiem nazywamy część składową roślin. . stosowaną powszechnie przez ludzi zamieszkujących rejon Morza Śródziemnego. cholesterol) nie ulegają wchłanianiu zwrotnemu. a także umożliwia re­ dukcję nadwagi i umiarkowanej otyłości. W wielu badaniach wykazano. selen. W związku z tym zainteresowano się inną dietą. a wchłonięte produkty toksycz­ ne lub niepożądane (np. Pektyny i śluz mają natomiast działanie osłaniające śluzówkę przewodu pokarmowego. że stosowanie diety śródziemnomorskiej korzystnic wpływa na utrzymanie prawidłowej masy ciała. Z wielu badań wynika. Istotne znaczenie w przypadku tej diety. E i C. wchłaniania toksyn i produktów przemiany materii oraz działania drażnią­ cego na śluzówki jelita cienkiego i okrężnicy. Rola celulozy sprowadza się do trzech głównych funkcji: wiązania wody. ma jej stosunkowo niski indeks glikemiczny oraz bardzo mała „gęstość ka­ loryczna” (liczba kalorii przypadająca na określoną objętość posiłku).i zwłaszcza jego szczególnie szkodliwej frakcji . a tak­ że duża podaż „zmiataczy wolnych rodników tlenowych”. Jej cechy charakterystyczne to duże spożycie owoców. która nie ulega trawieniu ani wchłanianiu w przewodzie pokarmowym człowieka.4.LDL. która wiąże wodę w przewodzie pokar­ mowym. • kwasy tłuszczowe typu omega-6. W przypadku otyłości konieczne jest jednak ograniczenie dobowej kaloryczności posiłków do 8 0 0 -1 0 0 0 kcal oraz rezygnacja zmlkoholu. że wśród ludzi stosujących dietę śród­ ziemnomorską nadwaga i otyłość występują znacznie rzadziej. • jednonienasycony kwas oleinowy. pochodzące głównie z ryb morskich. występujący w oliwie z oliwek.Żywienie w nadwadze i otyłości 65 tłuszczową w przypadku osób z podwyższonym stężeniem cholesterolu. warzyw. które pozytywnie wpływają na stan skóry. takich jak wita­ miny A. . określaną jako dieta śródziemnomorska. Wykaz witamin i składników mineralnych. W odpowiednim rozporządzeniu ministerstwa zdrowia Tabela 2. Eliminacja toksyn i szkodliwych produktów przemiany materii sprzyja z kolei dobremu stanowi powłok skórnych i śluzówek. W praktyce jednak dieta wielu ludzi nie jest w peł­ ni wartościowa. które mogą być stosowane w pro­ dukcji suplem entów diety (zał. Uzu­ pełnienie tych niedoborów umożliwiają suplementy diety. Suplementy diety Teoretycznie dostępne produkty spożywcze pozwalają na taką konstrukcję codziennej diety. poz. Spożywanie pokarmów z dużą zawartością błonnika zmniejsza tenden­ cję do zaparć. aby zawierała ona potrzebną ilość witamin. W jednych krajach traktowano je jako lek. Żelazo Miedź W itam ina B2 (ryboflawina) Jod Mangan Niacyna Kwas pantotenowy W itam ina B6 Kwas foliowy W itam ina B u Sód Potas Selen Chrom Biotyna Fluorki W itam ina C Chlorki I osim . DzU 2003 nr 27. w innych jako wzbo­ gacony produkt spożywczy. Unia Europejska ujednoliciła przepisy dotyczą­ ce suplementów w lipcu 2 0 0 3 roku. substancji mineralnych i błonnika.5. 11.<><> Aktywność llzyana I dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę gładkich. nr 1 do Rozporządzenia MZ. uzupełniające widoczne lub domniemane niedobory poszczególnych składników diety. przez co pobudza przesuwanie się treści pokarmowej w jelitach (perystaltykę). zobowiązując państwa członkowskie do ich przyjęcia. sprzyjając niedoborowi określonych komponentów. Do 2 0 0 3 roku prawodawstwo dotyczące produkcji i dystrybucji suplementów w kraj ach Unii Europejskiej było zróż­ nicowane. a tym samym zagrożenie nadwagą i otyłością. Su plem en ty d iety są to produkty zawierające skoncentrowane składniki odżywcze dzia­ łające fizjologicznie. 236) Witaminy W itam ina A Składniki mineralne W itam ina D Magnez Cynk W itam ina E Wapń W itam ina K W itam ina B. Do powszechnego obrotu poszcze­ gólne produkty dopuszcza Główny Inspektor Sanitarny. Niedobory tej witaminy w diecie są rzad­ kie. łysieniu plackowatemu. Witamina B r Występuje wwielu produktach spożywczych. Jej prowitaminą jest beta-karoten występujący w wielu rośli­ nach.1. Odgry­ wa ważną rolę w procesach widzenia. roślinach strączkowych. Na niedoborze witaminy B. D i K). Jeśli suplementy diety są dodawane do produktów spożywczych. 11. Jest najsilniejszym przyjmowanym w pożywieniu antyoksydantem. kapsułek. trądzikowi pospolitemu. nie są one traktowane jako leki. mięsie. zarówno tętniczych. zaburzeniom rogowacenia skóry oraz zaburzeniom funkcji ślu­ zówek. Znaczne ilości witaminy A zawiera ponadto wątroba zwierząt. 2). .Żywienie w nadwadze i otyłości 67 podano wykaz witamin i składników mineralnych. eliminującym toksyczne wolne rodniki. Jest istotna dla prawidłowego przebiegu procesów fizjologicznych w skórze. które mogą być zawarte w suplementach diety (tab. serce i układ naczyniowy oraz przewód pokarmowy. mimo znacznej jej podaży w diecie. kiełkach zbóż oraz migdałach. rybach. czyli w skórze i śluzów­ kach. pro­ dukty te określa się jako wzbogacone. Suplementy mogą mieć też postać tabletek. także w powłokach zewnętrznych. mleko i produkty mleczne oraz jaja. W itamina E (alfa-tokoferol). Szczególnie dużo witaminy E jest w orze­ chach włoskich i ziemnych. oleje roślinne oraz większość zielonych warzyw. Aby mogła przeniknąć przez ścianę przewodu pokarmowego i wchłonąć się do krwiobiegu. oraz na stan powłok skórnych i śluzówek.. jaja. proszku lub płynu. może być wywołany nadmiernym spożywaniem alko­ holu. jak i żylnych. Składniki suplementów diety najczęściej stosowane w medycynie estetycznej Witamina A. zawierają ją bowiem w znacznych ilościach mleko. niezbędny jest nośnik tłuszczowy. szczególnie cierpi układ nerwowy. owocach i warzywach.5. a nie jak w przy­ padku leków Główny Inspektor Farmaceutyczny. Wchłania się z przewodu pokarmowego wy­ łącznie w nośniku tłuszczowym (podobnie jak witaminy A. Mimo że ich dystrybucją mogą zajmować się apteki. W medycynie estetycznej podkreśla się głównie pozytywny wpływ witami­ ny E na ścianę naczyń krwionośnych. Niedobór wi­ taminy A towarzyszy łuszczycy. Niedobór ten objawia się głównie upośledzeniem procesów oddycha­ nia tkankowego. włosach i paznokciach. Niedobór witaminy B . szczególnie w łupinkach ziaren zbóż. Bierze udział w eliminacji („zmiataniu”) wolnych rodników tlenowych. Wchłania się z przewodu pokarmowego w roztworze wodnym (nie wymaga nośnika tłuszczowego). Wraz z witaminami A i E odgrywa istotną rolę w eliminacji wolnych rodników tlenowych. wszechobecny). uszkodzeniach śluzówek. jaja. a także skłonnością do łysienia. szcze­ gólnie jamy ustnej (zajady). Jej niedobór jest szczególnie widoczny w obrębie skóry i śluzówek. Wraz z witaminą A od­ grywa istotną rolę w prawidłowym metabolizmie skóry i śluzówek. Niedobór kwasu pantotenowego. nawet w przypadku bardzo ubogiej diety. co jest możliwe jedynie w przypadku ekstremalnie ograni­ czonej diety. tym bardziej że jest także produkowana przez florę bakteryjną jelit. skutkuje upośledzeniem procesów fizjologicznych w skórze i śluzówkach. m. łuszczeniu się okolic nosa. Rzadko dochodzi do niedoboru witaminy B fi.wszystko. w wielu warzywach (także roślinach strączkowych). rybach i drożdżach. Kw as p an totenow y (w itam ina B 5). Wpływa też pozytywnie na niespecyficzną odporność przeciwko infekcjom. szczególnie skóry i tkanki pod­ skórnej. B io ty n a (w itam ina H ). Z punktu widzenia medycyny estetycznej jej niedobór uwidacznia się szczególnie w postaci nadmiernego wypadania włosów. do zapalenia lojotokowego. Jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie (gr. Wpływa też pozytywnie na ścianę naczyń powłok skórnych i śluzówek. szpinak. marchwi i pomidorach. Jest obecna w wielu powszechnie spożywanych warzywach i owocach. orzechach. zmniejszając ich przepuszczalność. Znaczne ilości kwasu pantotenowego zawierają: mięso zwierząt i ryb. pan . żółtku jaj. Paleta negatywnych konse­ kwencji braków tej witaminy jest jednak znacznie szersza i obejmuje pro­ blemy immunologiczne oraz zaburzenia funkcji układu nerwowego i pokar­ mowego.68 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę W itam in a B 2 (ryboflaw ina). orzechy. ziarna zbóż. co ma istotne znaczenie dla stanu skóry i śluzówek. naj­ częściej zdarza się to u osób nadużywających alkoholu. . Szczególnie bogate w nią są banany. Biotyna odgrywa istotną rolę w wielu procesach metabolicznych. kiełki pszenicy oraz wątroba zwierząt i ptaków. Jej niedobór w organizmie nie zdarza się często.in. szpinaku. W itam in a C. w obrębie skóry i włosów. jajach. szczególnie w wątrobie. Występuje w wielu produktach spożywczych.in. Występuje w znacznych ilościach w mle­ ku i jego przetworach. a także większość warzyw i owoców. mleko i jego przetwo­ ry. ust i czoła oraz skłonności do pleśniawek. zmian zapalnych śluzówek jamy ustnej oraz pęka­ nia skóry w kącikach ust. gdzie dochodzi m. W itam in a B 6. Zwiększa też integralność ściany naczyń. dlatego jej niedobór w przypadku skromnej nawet diety nie jest częsty. ryżu. łojotoku. gdy flora ta zostanie zniszczona przez agresywną kurację antybiotykami. pełnoziarnistej mące. Głównym źródłem witaminy B 6 są produkty zbożowe. ziemniaki i mięso. mięsie (szczególnie w wątrobie). Wchłania się z przewodu pokarmowego w roztworze wodnym. Niedobór może wystąpić. ziarna soi. ryż. Nadmierna podaż cynku może wywołać wtórny niedobói miedzi. w przypadku przedawkowania. Niedobór magnezu objawia się wie­ lorakimi zaburzeniami wegetatywnej funkcji serca i naczyń. Szczególne zainteresowanie chromem ze strony medycyny estetycznej wy­ nika z jego znaczącej roli w metabolizmie glukozy ułatwia on bowiem jej wnikanie do komórek. szczególnie układu krążenia i uldadu nerwowego. czosnku. Dochodzi do tego stosunkowo rzadko.od upośledzenia popędu seksualnego po kurzą ślepo­ tę. łamliwość paznokci. cebuli. nasionach słonecznika. wypadanie włosów. Selen. takich jak itęć i ołów. a także aktywność receptorów insulinowych. zaburzenia pigmentacji skóry. w mięsie ryb (szczególnie tuń­ czyka). Odpowiednia podaż chromu /większa tolerancję glukozy. Jako niezbędny składnik organizmów zwierzęcych znajduje się w znacznych ilościach w mięsie (szczególnie w wątrobie). Znajduje się w wielu produktach spożywczych. Chrom . niedokrwistość i skłonność do zapadania . którą może w tej roli zastępować. mięsie (szczególnie wołowym). Znaczne jego ilości zawiera mleko oraz większość warzyw. orzechach. Pierwiastek ten odgrywa też istotną rolę w wiązaniu toksycznych metali ciężkich. a także funkcji układu nerwowego. Odgrywa szczególnie istotną rolę w eliminacji wolnych rodników tlenowych. Istotnym problemem suplementacji witaminami i składnikami minerał nvmi mogą być. Niedobór selenu często wiąże się z chorobami serca i naczyń oraz kości. kurzych łapek i rozstępów skórnych. a także tłuszczów. Cynk odgrywa istotną rolę w wielu przemianach metabolicznych białek i węglo­ wodanów. w drożdżach piekarskich. a także z niektórymi chorobami nowotworowymi. Na szczęście znaczne jego ilości za­ wierają produkty zbożowe i warzywa. tworzenie się zmarszczek. Zmniejsza przez to zapotrzebowanie na insulinę. pieczywie gruboziarilistym oraz w niektórych owocach (szczególnie jabłkach). Jest to składnik mineralny niezbędny w wielu procesach me­ tabolicznych dotyczących większości układów organizmu. tzw. Niedobór selenu objawia się dolegliwościami ze strony układu kostno-mięśniowego. Niedobór chromu sprzyja zatem ujawnieniu się cukrzycy. nadwagi i otyłości. niekorzystne działania uboczne. Deficyt cynku w organizmie powoduje zabu­ rzenia wielu funkcji . przyspieszeniem wystąpienia zewnętrznych objawów starzenia się. fałdów skórnych. zarówno ośrodkowego. zbliżoną do roli witaminy E. kaszach.Żywienie w nadwadze i otyłości 69 M agnez. a przez to zmniejsza tendencję do insulinonporności. ryżu i kiełkach pszenicy. jak i obwodowego. a także liczne choroby skóry. Cynk. Wchodzi w skład wielu enzymów oraz bierze udział w licznych reakcjach biochemicznych. Przewlekły niedobór chromu w diecie (chrom nie jest w orga­ nizmie człowieka magazynowany) wywołuje zaburzenia gospodarki lipido­ wej. zwiększając stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy oraz jego niekorzystnej frakcji LDL. nadmierną łamliwością paznokci oraz tendencją do występo­ wania opryszczki i stanów zapalnych skóry. poty. a nadmiar magnezu . zaburzenia rytmu pracy serca i uczucie duszności).70 Aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę na niektóre nowotwory.biegunki. Sytuacja taka zdarza się zwykle jedynie w przypad­ ku zanieczyszczenia produktów spożywczych środkami ochrony roślin za­ wierającymi cynk. N adm iar witaminy B } może spowodować przykre zabu­ rzenia neurowegetatywne (zawroty głowy drżenia mięśni. . III. Fizykoterapia . mA (1 A = 1000 mA). Od wielu lat obserwu­ je się także coraz częstsze wykorzystywanie wybranych zabiegów elektrycz­ nych w zabiegach rewitalizujących skórę oraz w odnowie biologicznej. Jest to ilość ładunku przepływającego przez przekrój poprzeczny przewodnika w jednostce czasu. że stała się ona najbardziej obszernym działem lizykoterapii. W cieczach rolę nośników pełnią jony . Dla potrzeb fizykote­ rapii stosuje się mniejszą jednostkę . Podstawową wielkością opisującą przepływ prądu elektrycz­ nego jest jego natężenie (I). Róż­ nicę potencjałów uzyskuje się przez zastosowanie zewnętrznego źródła energii. obejmującym wiele metod leczniczych. Jednostką natężenia prądu elektrycznego jest amper [A]. Wynikiem docenienia możliwości terapeutycznych elektroterapii przez li/joterapeutów jest fakt. W ciałach stałych rolę ładunków elektrycznych spełniają elektrony. które przemieszczają się od elektrody ujemnej do dodatniej (wszystkie nośniki ładunku elektrycznego poruszają się w tym samym kierunku).ujemnie nałado­ wane aniony i dodatnio naładowane k atio n y (przepływ ładunków odbywa się jednocześnie w obu kierunkach). Prąd elektryczny jest to uporządkowany ruch naładowanych elektrycz­ nie cząstek. Warunkiem przepływu prądu jest wytworzenie różnicy potencjału między elektrodami. .Elektroterapia I listoria stosowania prądów elektrycznych w terapii liczy już ponad 150 lat. inaczej zwany prądem galwanicznym. prąd galwaniczny przerywany). prostokątny (tzw. który zmienia kierunek przepływu i natęże­ nie w czasie (np. który płynie zawsze w tym samym kierunku. Prąd stały. prądy sinusoidalne).1. 14). lecz zmienia swoje natężenie w czasie przepływu. Biologiczne działanie prądu elektrycznego Dla potrzeb fizykoterapii wyróżnia się następujące rodzaje prądów elektrycznych: • prąd stały. r A —1> t [ms] Rycina 1 4 . np.dwukierunkowy {zmienny). 16).jednokierunkowy. impulsy tego prądu mogą przybierać różne kształty. którego kierunek i natężenie nie ulega zmianie w czasie (ryc.Fizykoterapia 12. . 15). Prąd impulsowy jednokierunkowy. . I [mA] A — t> t [ms] V____________________________________ R y d n a 1 5 . trójkątny lub sinusoidalny (ryc. • prąd impulsowy: . impulsy tego prądu mogą również przybierać różne kształty (ryc. Poszcze­ gólne tkanki ludzkie różnią się między sobą zawartością elektrolitów i uwod­ nieniem. one bowiem warunkują odmienne efekty biologiczne w tkankach. naczyń krwionośnych. impulsowy). średniej lub wielkiej częstotliwo­ ści). Prąd elektryczny wywołuje określone reakcje ze strony skóry. półprzewodników i izolatorów. • czas trwania impulsu i jego kształt.aniony. a elektrolity.kationy . są składnikami wszystkich płynów ustrojowych. a tym samym stopniem przewodnictwa prądu elektrycznego.i jony ujemne .i ujemnej . • częstotliwość impulsów (prądy m alej. W bardzo dużym uproszczeniu tkankę ludzką można przedstawić jako zespół przewodników jonowych. Istotne jest zrozumienie cech fizycznych określone­ go rodzaju prądu. kierunku jego przepływu. Warunkiem prze­ pływu prądu jest zamknięcie obwodu. Woda stanowi ok. nerwów i mięśni. Rolę nośników prądu spełniają w tym przy­ padku jony dodatnie . Efekt biologiczny zależy od talach para­ metrów fizycznych. 60% masy naszego ciała. .anody . • gęstość prądu.katody.Elektroterapia I 75 Przedstawiony podział jest umowny i w piśmiennictwie można spotkać różną nomenklaturę. wywołujemy przepływ prądu przez tkanki. jak: • rodzaj zastosowanego prądu (stały. które dysocju­ ją na jony. czyli zastosowanie dwóch elektrod o przeciwnym potencjale: dodatniej . a tym samym zastosowanie danego typu prądu w różnych rodzajach terapii. • natężenie prądu. zmian natężenia i częstotli­ wości impulsów. Przykładając do i lanej części ciała dwie elektrody podłączone do źródła prądu. ponieważ są one wypełnione potem zawierającym dużą ilość elektrolitów. płyn mózgowo-rdzeniowy i tkanka mięśniowa.1. Zalicza się do nich zjawiska: ® elektrochemiczne. że prąd płynie zawsze drogami o najmniejszym oporze. a więc krew. mięśni. naczyń krwionośnych i nerwów. związane z elektrolizą. Przepływający przez tkanki prąd wywołuje w nich wiele reakcji fizykochemicznych i fizjologicznych ze strony skóry. W tkankach głębiej położonych prąd płynie zgodnie z przebiegiem naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz nerwów skóry. • elekt roki netyczne. • elektrotermiczne. Pod wpływem przyłożonego napięcia dochodzi do przemieszczenia się jonów w kierunku właściwych elektrod.76 Fizykoterapia Najlepszymi przewodnikami są tkanki dobrze uwodnione. Elektrolitami w tkance są związki dysocjujące na jony. W zabiegach elektroterapii duże zna­ czenie ma warstwa rogowa naskórka. Jony ujem- Rycina 17.poruszają się w kierunku katody. Jony dodatnie . występują podczas prze­ pływu prądu przez elektrolity tkankowe. składająca się z martwych komórek. tkanki podskórnej i mięśni. Większy opór dla prądu stanowi tkanka tłuszczowa i tkanka kostna. Istotne jest. W przypadku skóry wzdłuż ujść gruczołów potowych.1. Zjawisko elektrolizy. Typowymi przykładami elektrolitów są roztwory soli. które cechują się większą opornością właściwą niż komórki dobrze uwod­ nione i stanowią barierę dla przepływu prądu. 12. Zjawiska elektrochemiczne Zjawiska elektrochemiczne. zasad i kwasów.jony metali i jony wodoru . . może spowodować uszkodzenie tkanki o charakterze rozpływnym (rozpuszczenie białek). w pewnym sensie niekorzystne. Aniony po zetknięciu z anodą i kationy po zetknięciu z katodą zobojętnia­ ją się.1. Nie jest to jednak mieszanina na poziomie pojedynczych cząsteczek. tłuszczów i wielocukrów. a pod katodą do rozpływnej. Alkalizacja w okolicy elektrody ujemnej. jest wykorzy­ stywane do niszczenia niepożądanych struktur (np. a cząsteczki naładowane ujemnie w kierunku anody (anaforeza). Reakcje zachodzące na elektrodach noszą nazwę reakcji pierwotnych. przy dostatecznie dużej gęstości prądu. błonę komórkową. W wyniku obecności jonów H +w oto­ czeniu anody powstaje odczyn kwaśny. dynamicznym układem koloidowym składającym się z roztworów wodnych białek. jest powodem ścinania się białka. Zjawiska eiektrokinetyczne Przykładami zjawisk elektrokinetycznych powstałych w tkance pod wpły­ wem przyłożonego prądu są elektroforeza i elektroosmoza. tworząc cząsteczki odpowiednich związków. Układ koloidalny (emulsja) jest to mieszanina składająca się z dwóch sub­ stancji. 12. Pod anodą dochodzi do martwicy lcoagulacyjnej. Zjawisko to tłumaczy przesunięcie odczynu tkanek w pobliżu katody.2. natomiast w okolicy anody uwod­ nienie tkanki się zmniejsza. Cząsteczki naładowane dodatnio wędrują w kierunku katody (kataforeza). czyli wędrówki całego ośrodka fazy rozpraszającej względem fazy rozproszonej przez ośrodek kapilarny. 17). czego efektem jest obserwowany lekki obrzęk w jej okolicy. zabiegi epilacji elek­ trycznej). że mieszanina sprawia wrażenie jednorodnej. Zmiany pH tkanek przy wystarczającej gęstości prądu skutkują uszkodzeniami elektrochemicznymi pod elektrodami. pod wpływem obecności jonów wodorotlenowych Ol I . . przy dostatecznie dużej gęstości prądu. Zjawisko. np. Organizm ludzki jest złożonym. W rezultacie dochodzi do przesunięcia wody w kierun­ ku katody.jony reszt kwasowych i grup wodorotlenowych . W zjawisku elektroforezy w wyniku przyłożenia napięcia dochodzi do wędrówki cząsteczek koloidu w polu elektrycznym. które nie reagują ze sobą chemicznie. Procesom elektroforezy może to­ warzyszyć zjawisko elektroosmozy. Jedna substancja (zwana fazą rozproszoną) jest tak dobrze rozprowadzona w drugiej (zwanej fazą rozpra­ szającą). w kierunku zasadowym.poruszają się w kie­ runku anody (ryc. dlatego substancje powstałe na elektrodach w wyniku reakcji wtórnych różnią się od produktów pierwotnych. spowodowany gromadzeniem się wody. Zobojętnione jony reagują jednak dodatkowo z materiałem elektrody lub wodą.Elektroterapia ! 77 ne . Niskie pH. Przepływowi prądu w elektrolitach towarzyszy zjawisko elektrolizy. 2 . takich jak: • • • • zmiany w metabolizmie komórki. Dochodzi przez to do zmian pobudliwości błony komórkowej.3. tym szybsze ruchy jonów i cząstek obdarzonych ładunkiem elektrycznym i tym większa ilość wytworzonego ciepła.78 I Fizykoterapia Opisane zjawiska elektrochemiczne i elektrokinetyczne są bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na fizjologiczne efekty oddziaływania prądu elektrycznego na pobudliwe struktury organizmu. 12. Są one inicjatorami przemian wewnątrzkomórkowych. Przemieszczanie się jonów i całych cząsteczek przez błonę komórkową może być przyczyną zmian w funkcjonowaniu komórki lub stymulacji określonych procesów fizjologicznych. Najbardziej widoczne zjawiska elektrotermiczne zachodzą pod wpływem prądów dwu­ kierunkowych wielkiej częstotliwości (jony poruszają się wówczas w takt zmian biegunów prądów). Cechą pobudliwości jest zmiana metabolizmu .i zewnątrzkomórkowego. Prąd elektryczny ułatwia bowiem przenikanie niektórych jonów substancji czynnych przez błony komórkowe do wnętrza komórki. przyspieszenie lub opóźnienie uwalniania niektórych substancji. wywołujących efekt naczynioruchowy lub neuromediatorów. np. Jest ona cechą żywej materii. W przypadku zastosowania prądu stałego lub impulsowego małej lub średniej częstotliwości ilość wytworzonego ciepła jest niewielka i nie ma większego znaczenia terapeutycznego. Ruch jonów i cząsteczek w wyniku zjawisk elektrokinetycznych powo­ duje zmiany w składzie środowiska wewnątrz.1. Zjawiska te są wykorzystywane np. Zjawiska elektrotermiczne Ciepło powstałe w tkankach jest wynikiem tarcia między poruszającymi się jonami a strukturami tkanek. Im większa szybkość zmian biegunów (częstotli­ wość prądu). zmiany pobudliwości błony komórkowej. w zabiegach jonoforezy. 12 . Fizjologiczne reakcje tkanki na działanie prądu elektrycznego Zdolność do reagowania na bodźce jest określana jako pobudliw ość. przenikanie jonów przez błony komórkowe. Wymuszone przemiesz­ czanie się jonów i cieczy przez błonę komórkową powoduje zmiany w róż­ nicy potencjału między komórką a środowiskiem zewnętrznym. Porównanie działania anody i katody Anoda Katoda Spadek pH (odczyn kwaśny) Wzrost pH (odczyn zasadowy) Zmniejszenie pobudliwości tkanki . Ze względu na zdolność do reagowania tkanek na zewnętrzne bodźce elektryczne można wyróżnić struktury pobudliwe i niepobudliwe. ruchowe lub wydzielnicze. zwanej potencjałem czynnościowym. dlatego galwanizację anodową w rehabilitacji i odnowie biologicznej stosuje się w zespo­ łach bólowych i zespołach przeciążeniowych. Przy zastosowaniu impulsów o odpowiedniej częstotliwości można wywołać skurcz mięśnia.katelektrotonus Spadek napięcia mięśniowego Wzrost napięcia mięśniowego Mierne zaczerwienienie skóry Intensywne zaczerwienienie skóry I ekkie odwodnienie skóry Lekki obrzęk skóry .in. 12. Pod anodą pobudliwość tkanki zmniejsza się i zjawisko to określa się jako anelektrotonus. Osobnym zagadnieniem jest proces wywoływania skurczów mięśnia lub całych grup mięśniowych za pomocą impulsów prądu elektrycznego. Reakcje ze strony nerwów i mięśni Do tkanek pobudliwych na bodźce elektryczne zalicza się tkankę nerwową i tkankę mięśniową. Zabieg elektrostymulacji jest powszechnie stosowany w gabinetach kosmetycznych i gabinetach odnowy biologicznej oraz rekla­ mowany jako wspomagający odchudzanie i „rzeźbienie” atrakcyjnej sylwet­ ki ciała. Tabela 3. Pod katodą obserwuje się zwiększenie pobudliwości tkanki . W wyniku pobudzenia dochodzi do zmiany w polary­ zacji błony komórkowej. m. Efektem zmniejszenia się pobudliwości włókien i zakończeń nerwowych jest hamowanie bólu na poziomie obwodowym. Stymulacja struktur wrażliwych na bodźce elektryczne wywołuje reakcje czuciowe. Zasady jego działania zostały szczegółowo opisane w rozdziale dotyczącym elektrostymulacji za pomocą prądów malej częstotliwości.Elektroterapia 79 komórkowego pod wpływem bodźca płynącego z zewnątrz.katelektrotonus. w tkance mięśniowej organów jamy brzusznej oraz w mięśniu sercowym. Reakcją ze strony mięśni jest spadek napięcia pod anodą. Do struktur pobudliwych zaliczamy również gruczoły wydzielnicze.anelektrotonus Zwiększenie pobudliwości tkanki . Tę zmianę w pobudliwości nerwów i mięśni określa się jako elektrotonus. Do struk­ tur pobudliwych zaliczamy tkankę nerwową znajdującą się w różnych na­ rządach i układach naszego ciała.2. a wzrost pod katodą. Pobudliwość wykazują całe organizmy oraz tkanki i pojedyncze komórki.1. jest znikome.2. Największe rozszerzenie naczyń powierzchownych skóry obserwuje się pod elektrodami (silniejsze pod katodą. jednokierunkowych jony wędtują w jednym kierunku. utrzymujące się do kilku godzin po zabiegu. Różnice w oddziaływaniu prądu stałego i prądów impulsowych W zależności od częstotliwości stosowanych impulsów wyróżnia się prądy m ałej. W przypadku prądu stałego i prądów impulsowych. W przypadku zabiegów z użyciem prądu stałego intensywniejsze zaczerwienienie skóry obserwuje się pod katodą. w której powierzchowne rozszerzenie naczyń ustępuje. Reakcje ze strony naczyń krwionośnych wynikające z działania prądów można podzielić na trzy fazy: • Fazę I. Tłumaczy się to prze­ krwieniem tkanek głębiej położonych. . Reakcje ze strony naczyń krwionośnych W czasie przepływu każdego rodzaju prądu elektrycznego występuje m iej­ scowe przekrwienie tkanek. w której pozostaje przekrwienie głębokie. 30 minut po zabiegu. Mechanizm powstawania rumienia nie jest do końca poznany. będących wynikiem powsta­ wania wtórnych produktów zmian elektrochemicznych pod elektrodami. słabsze pod anodą). Trwa ok. powoduje wystąpienie intensywnego rumienia w miejscu poddanym uprzednio działaniu prądu. po ustąpieniu odczynu ze strony naczyń powierzchownych. negatywnych efektów galwanicznych w postaci uszkodzenia skóry. natomiast dochodzi do rozszerzenia naczyń głębiej położonych. Prąd zmienny powoduje natomiast oscy­ lację jonów zgodnie ze zmianą biegunów prądu na elektrodach. średniej i wielkiej częstotliwości. która występuje w trakcie trwania zabiegu oraz bezpośrednio po jego zakończeniu. Zabiegi prądami impulsowymi wielkiej częstotliwości wywołują znacznie silniejszy rumień skóry powstający na skutek wytworzenia znacz­ nej ilości ciepła endogennego pod wpływem tarcia między jonami a śro­ dowiskiem.2. a prawdopodobieństwo wystąpienia tzw.2. 12. • Fazę III. W tej fazie obserwujemy wzmożoną „gotowość” skóry do przekrwienia.3. W zabiegach fizykoterapeutycznych wykorzystujących prąd zmienny nie określa się bie­ gunów prądu.80 Fizykoterapia 12. Ogrzanie skóry. Prawdopo­ dobnie jest on wynikiem drażnienia zakończeń nerwowych układu wege­ tatywnego oraz uwalnianiem się w tkankach substancji rozkurczających naczynia. • Fazę II. Elektroterapia 81 Częstotliwość prądu wpływa na pobudliwość tkanki nerwowej i mięśniowej Prądy średniej częstotliw ości działają słabiej na receptory czuciowi skóry i dlatego są lepiej tolerowane niż prąd galwaniczny.3. jonoforezę i kąpiele elektryczno-wodne. w których wykorzystuje się działanie prądu stałego i wody (ciśnienia hydrostatycznego) na wybrane części ciała lub całe ciało zanurzone w wodzie. 12. które trzeba zabezpieczyć płatkiem folii lub wazeliną. ponieważ w tych okolicach dochodzi najczęściej do zagęszczenia prądu. Nie należy wykonywać zabiegu w miejscu wy­ stąpienia zmian chorobowych skóry. u których występują zaburzenia czucia. Na tkankę oddziałują dwa czynniki: prąd stały oraz jony substancji czynnych. Skóra powinna przed zabiegiem być odtłuszczona i wolna od wszelkich zanieczyszczeń. Prądy średniej częstotliw ości wnikają głębiej do tkanki niż prąd gal waniczny i prądy malej częstotliwości. Stąd podział kąpieli elektryczno-wodnych na częściowe lub całkowite. nie mogą bowiem przekazać terapeucie odczuć związa­ nych z przepływem prądu. <)soby. K ąpiele elektryczno-w odne są to zabiegi elektrolecznicze. Istotą jonoforezy jest wprowadzanie jonów substancji czynnych do tkanki za pomocą prądu stałego. Skóra w miejscu przyłożenia elektrod musi być czysta i zdrowa. Dopuszcza się niewielkie ubytki naskórka. Calwanizacja <)gólne zasady wykonywania zabiegów za pomocą prądu stałego: I Ocena stanu skóry w miejscu wykonania zabiegu Przed zabiegiem należy sprawdzić stan skóry pacjenta. Prądy w ielkiej częstotliw ości powodują w tkance oscylację jonów W wyniku ich tarcia ze środowiskiem powstaje ciepło. Efekt terapeutyczny galw anizacji wynika z działania prądu stałego na tkankę. . wymagają zachowania szcze­ gólnej ostrożności.3. 12. Zabiegi z użyciem prąciu stałego l)o zabiegów z użyciem prądu stałego zalicza się galwanizację. a tym samym wystąpienia niekorzystnych /mian elektrolitycznych prowadzących do powikłań w postaci oparzeń.1 . Ilość ciepła wytworzonego w tkance pod wpływem prądów stałych ora/ impulsowych małej i średniej częstotliwości jest znikoma. Do zabiegów galwanizacji i jonoforezy można używać również elektrod trójkątnych. Elektrody płaskie stosuje się głównie w elektroterapii dużych powierzchni. np. są najczęściej małe.). szczególnie w zabiegach na twarz. Stosuje się elektrody w kształcie kulki.82 ! Fizykoterapia | Rodzaje stosowanych elektrod Elektrody obecnie używane w elektroterapii można ogólnie podzielić na elektrody płaskie oraz elektrody specjalne. Jest on bardzo elastyczny i za­ pewnia dobre przyleganie elektrod do skóry. stosu je się różnych kształtów elektrody specjalne. Elektrody specjalne do zabiegów galwanizacji i jonoforezy w okolicy twarzy (fotografia udostępniona przez firmę Blomak Sp. maskę luli półmaskę Ber gonie. Rycina 18. w kształcie półksiężyca na okolicę brody lub tzw. stożka. np. 3 x 2 cm i 12 X 8 cm. na których wykonuje się zabieg. cyny. Ponieważ w przypadku galwani zacji czy jonoforezy obszary. W praktyce kosmetologicznej. grzybka czy wałeczka. W aparatach starego typu często używane są elektrody wykonane z miękkiego metalu. J. różnych kształtów. . wielkość ich musi być dostosowana do powierzchni ciała. Obecnie elektrody płaskie są wyko­ nywane z materiału silikonowo-węglowego. Zabieg galwanizacji można również przeprowadzić za pomocą elektrod jednorazo­ wych lub samoprzylepnych elektrod pokrytych substancją żelową ułatwia­ jącą przepływ prądu. W zależności od potrzeb producenci proponują elektrody płaskie różnych rozmiarów. Elektroda . Należy unikać takiego ułożenia elektrod. Jest to schemat uproszczony. należy bowiem brać pod uwagę Ukt.). Poprzeczne ułożenie elektrod warunkuje głębsze oddziaływanie prądu.J. które powoduje przepływ prądu przez serce.Elektroterapia i 83 r ■4#% j llśłSgMHI mKt Rycina 19. Odpowiednie ułożenie elektrod przedstawiono na rycinie 20. że prąd płynie zawsze drogami o najmniejszym oporze.maska Bergonie (fotografia udostępniona przez firmę Biomak Sp . . I Wzajemne ułożenie elektrod W zależności od techniki wykonania zabiegu przepływ prądu może być podłużny lub poprzeczny. przy ułożeniu podłużnym prąd popłynie bardziej powierzchownie. można umieścić na określonym obszarze twarzy (czole lub policzku). elektrodę bierną umieszcza się w dostatecznie dużej odległo­ ści od elektrody czynnej. jak i bierna. Jako elektrodę czynną . że obie elektrody. Elektroda czynna może być katodą lub anodą. w kształcie trójkąta. że anoda wywiera działanie łagodzące. W gal­ wanizacji twarzy elektrodę czynną. np. W przypadku prądów impulsowych jednokierunkowych wybór bieguna elektrod warunkuje oddziaływanie terapeutyczne. Elektroda czynna wywiera główne działanie terapeutyczne. tych samych lub różnych rozmiarów.84 Fizykoterapia skórę. gdyż nie ma ona działania terapeutycznego. Przyjmuje się. zarówno czynna. Zadaniem jej jest zamknięcie obwodu prądu. I Metody wykonywania zabiegu Zabieg galwanizacji można wykonać metodą stabilną lub metodą labilną. natomiast katoda zwiększa pobudliwość tkanki (tab. są przytwierdzone nieruchomo do powierzchni ciała poddawanej zabiegowi. Stosuje się ją najczęściej w terapii dużych powierzchni. 3). Metoda stabilna polega na tym. I Oddziaływanie terapeutyczne elektrod Zabieg galwanizacji przeprowadza się za pomocą dwóch elektrod. W przypadku elektrod równych rozmiarów zagęszczenie prądu pod obydwoma elektrodami jest takie samo. w której umieszcza się elektrodę bierną. Zbyt duże zbliżenie elektrod może wywołać niekorzystne zagęszczenie prądu na dwóch sąsiadujących krawędziach elektrod. np. aby osoba. że osoba wykonująca zabieg mocuje na swoim nadgarstku mankiet z elektrodą. w których umieszcza się elektrodę. stawia opór dla przepływu prądu. które przez cały czas zabiegu przesuwa się po powierzchni skóry. . grzybka.5 cm. zwane zjawiskami brzegowymi. przez co jej dłoń staje się elektrodą czynną. w okolicy ramienia lub przedramienia. rękawice galwaniczne. u której wykonujemy zabieg. watą lub ligniną. Szczególnym rodzajem galwanizacji są tzw. aby wielkość podkładu była nieco większa od elektrody (o ok. Należy unikać tego typu sytuacji. Niektóre aparaty są wyposażone w specjalny mankiet z kieszenią. Można również polecić. Elektrodę bierną mocuje się podobnie jak w meto­ dzie stabilnej. Należy zapewnić prawidłowe przyleganie obu elektrod do ciała. Zastosowanie wilgotnych podkładów pod elektrodami zmniejsza wydatnie opór naskórka i ułatwia przejście prądu przez skórę. bez od­ rywania jej od podłoża. ręcznikiem jednorazowym. Grubość podkładu powinna wynosić ok. np. Gotowe podkłady można zastąpić odpowiedniej grubości gazą. po powierzchni twarzy. np. Zabieg polega na tym. 1. wałeczkowe lub kulkowe. Drugą elektrodę bierną mocuje się w do­ statecznie dużej odległości od elektrody czynnej. jeśli fabrycznie nie zostały wyposażone w gotowe podkłady. M ankiety mocuje się do przedramienia lub ramienia. Należy zwrócić uwagę na to. W tym celu stosuje się spe­ cjalne opaski stabilizujące.Elektroterapia 85 w metodzie stabilnej stosuje się również pólmaskę lub maskę Bergonie oraz elektrodę w kształcie półksiężyca. Do elektrod płaskich producenci proponują najczęściej gotowe podkłady w postaci wy­ konanych z gąbki wiskozowej kieszonek. jako słabo uwodniona. nale­ ży również owinąć odpowiedniej grubości gazą lub bandażem jednorazowym. Oderwanie od powierzchni dala i przykładanie elektrod w czasie przepływu prądu może być również przyczyną nieprzyjemnych skurczów mięśni. Elektrody o specyficznych kształtach. W metodzie labilnej można stosować również dwie elektrody. 1 cm). Jeśli istnieje potrzeba zmiany położenia elektrody. dlatego w czasie przepływu prądu elektroda musi cały czas pozostać w kontakcie ze skórą. Palce przesuwa się wówczas delikatnymi ruchami. I Podkłady Warstwa rogowa skóry. zmienić położenie elektrody i ponownie zwięk­ szać płynnie natężenie prądu do pożądanej wartości. trzymała elektrodę bierną w dłoni. np. należy płynnie zmniejszać natężenie prądu do wartości zerowej. W metodzie labilnej elektroda czynna przez cały czas trwania zabiegu jest przesuwana przez osobę wykonującą zabieg po powierzchni ciała. że niezależ­ nie od odczuć osoby poddawanej zabiegowi nie należy przekraczać gęstości prądu 0.1 mA/cm2 nie wywoła żadnych wrażeń czuciowych. W tym celu używa się wody gospodarczej (niedestylowanej). czyli tzw.silne uczucie pieczenia i ból. Ze względów higienicznych zaleca się stosowanie pod podkłady wielokrotnego użytku cienkiego płatka gazy. W metodzie labilnej można również stosować żele ułatwiające przepływ prądu i zmniejszające opór warstwy rogowej. gęstość prądu. Odpowiada to zastosowaniu średniej (progowej) dawki subiektywnej. Podział dawek terapeutycznych według kryteriów subiektywnych: • • • • m a ł a (podprogowa) . W czasie zabiegu osoba poddawana zabiegowi powinna odbierać działanie prądu jako przyjemne mrowienie lub łaskotanie. s i l n a .2 mA/cm2. Przyjęto jednak. Wszelkie zanieczyszczenia pozostające na podkładach wielokrotnego użyt­ ku mogą być przyczyną powstawania niekorzystnych reakcji elektrolitycz­ nych. ś r e d n i a (progowa) .wrażenia czuciowe nie występują. d u ż a (ponadprogowa) . Stosuje się również podział oparty na wielkościach fizycznych. wody butelkowanej niegazowanej lub soli fizjologicznej. u innego natomiast ta sama dawka prądu będzie odczuwana jako silne drażnienia. prowadzących do uszkodzenia skóry.silne odczucie mrowienia i wibracji. zatem te sytuacje są przeciwwskazaniem do wykonywa­ nia zabiegów elektroterapeutycznych. Podkłady wielokrotnego użytku po każdym zabiegu powinny być wygotowane lub poddane procesowi steryli­ zacji. który przed zabiegiem należy także zwilżyć wodą.odczucie słabego mrowienia. Podkłady muszą pozostać wilgotne przez cały czas trwania zabiegu. odpowiadającej natężeniu prądu w mA/cm2. Należy bezwzględnie dbać o czystość podkładów. | Dawkowanie prądu stałego W dawkowaniu prądu stałego należy kierować się głównie subiektywnymi odczuciami. Żele do elektroterapii ułatwia­ ją także przesuwanie elektrody po skórze. Miarą jest wówczas wielkość na­ tężenia prądu [rnA] przypadająca na pole powierzchni elektrody czynnej. dawki tej nie stosuje się w zabiegach galwanizacji. Dawka obiektywna wyrażana jest więc w mA/cm2. bandaża lub innego materiału jednorazowego użytku. będzie zależała oczywiście od indywidualnej wrażliwości pacjenta na działa­ nie bodźców elektrycznych. U jednego pacjenta natężenie 0. Wielkość dawki subiektywnej. Zaburzenia czucia uniemożliwiają prawidłowy dobór dawki subiektywnej. .86 Fizykoterapia Podkłady bezpośrednio przed zabiegiem należy zwilżyć wodą. czasu zabiegu) należy kie­ rować się celem. Wykonywanie zabiegów w okolicy głowy. Zaleca się wykonywanie zabiegów w serii 1 0-15 zabiegów. gdyż ilość dostarczonej energii zależy od natężenia prądu i czasu jego działania.1 -0 .1 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej. Zabiegi wy­ konywane na skórze szczególnie wrażliwej najlepiej zaplanować w większych odstępach czasu. co drugi dzień lub raz w tygodniu. że stymulacja naczynioruchowa oraz poprawa krążenia wywołana działaniem prądów polepsza od­ żywienie tkanki. Przy krótkotrwałych zabiegach galwanizacji można zastosować większe natężenia prądu. Jeśli w czasie wykonywania serii zabiegów obserwuje się zjawisko adaptacji skóry do zabiegów elelctroterapii. jaki chcemy osiągnąć. natomiast w drugiej i trzeciej fazie jako efekt rozszerzenia splo­ tu podbrodawkowego. Dotlenienie tkanek i szybsze usuwanie szkodliwych produktów przyspiesza procesy regeneracji i odnowy. Zabiegi galwanizacji można wykonywać codziennie.Elektroterapia 87 W zabiegach kosmetycznych. W przypadku skóry szcze­ gólnie wrażliwej na działanie czynników mechanicznych i chemicznych należy stosować dawki słabe. częstotliwości. a może być przyczyną uszkodzenia skóry. Na początku stosuje się zabiegi krótkie. Należy brać pod uwagę również rodzaj okolicy ciała poddawanej zabiegowi. • ś r e d n i a : 0 .0 1 -0 . Powszechnie uważa się. szczególnie w obrębie twarzy i szyi. zabieg można również wykonać jednorazowo. .2 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej. Podział dawek terapeutycznych według kryteriów obiektywnych: • s ł a b a : 0 . Zwiększanie natężenia prądu ponad odczucia odbierane jako przyjemne mrowienie i wibracje nie wpływa na efektywność terapii. w celu lepszego przyswajania preparatu kosmetycznego.5 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej. Najbardziej widocznym efektem działania prądu stałego na skórę (w większym stopniu pod katodą) jest jej zaczerwie­ nienie w pierwszej fazie. W planowaniu zabiegów (liczby. jako efekt rozszerzenia naczyń splotu powierz­ chownego. szyi i dekoltu wymaga wyjątkowej ostrożności w dawkowaniu prądu. można zwiększyć czę­ stotliwość zabiegów oraz wydłużyć ich czas. a następnie stopniowo wydłuża czas ich trwania. I Oddziaływanie terapeutyczne zabiegu galwanizacji Zjawiska elektrochemiczne. nie ma potrzeby stosowania dawki większej od progowej.2 -0 . Jeśli zabieg galwanizacji ma pobudzić procesy metaboliczne w skórze. wzmaga jej metabolizm oraz powoduje szybszą utylizację szkodliwych produktów przemiany materii. elektrotermiczne i elektrokinetyczne wystę­ pują w czasie przepływu prądu stałego przez tkanki łącznie i powodują reakcje miejscowe oraz ogólne. Zalecany czas trwania zabiegu wynosi 5 -3 0 minut. • m o c n a : 0 . za pomocą prądu stałego. a właściwie składnik czynny danego kosmetyku. są bardzo często widoczne już bezpośrednio po zabiegu. Jon o ładunku ujemnym (anion) powinien być wprowadzany za . w którym występuje największa liczba jonów. Przeciwbólowe działanie prądu stałego jest wykorzystywane w fizykote­ rapii nie tylko w celach leczniczych. szczególnie beta-endorfin. Kosmetyk. prąd stały. ale t akże w ramach odnowy biologicz­ nej oraz w celu zmniejszenia dolegliwości związanych z przeciążeniem na­ rządu ruchu. gdyż odpycha on ten ładunek. W zabiegach jono­ forezy można stosować jedynie związki ulegające dysocjacji. Najbardziej korzyst­ ny jest roztwór o takim stężeniu. W skazania do w ykonyw ania zabiegów galw anizacji w celach kosme­ tycznych są bardzo szerokie. Zaleca się ich stosowanie w każdym przypad­ ku.2. Bezpośredni wpływ prądu stałego na obwodowy układ nerwowy oraz stymulacja wydzielania mediatorów tkankowych. Na skórę oddziałują dwa czynniki: jony substancji czynnej oraz. Ważne jest określenie. Jonoforeza jest zatem metodą umożliwiającą transport przezslcórny substancji czynnych za pośrednictwem czynników fizykalnych. suchej. musi wyka­ zywać odpowiednie spolaryzowanie. wskutek czego nieustannie zderzają się między sobą oraz z cząsteczkami wody i ulegają rekombinacji. w którym wskazane jest pobudzenie procesów metabolicznych w skórze. który chcemy wprowadzić do tkanki. wpływające pozytywnie na trofikę skóry. Jon o ładunku dodatnim (kation) należy wprowadzać za pomocą elektrody podłączonej do dodatniego bieguna źródła prądu. prowadzi do podwyższenia progu odczuwania bólu. tak jak w przypadku zabiegów galwanizacji. Zasadnicze znaczenie ma również działanie przeciwbólowe prądu stałe­ go. Praktycznie zabie­ gi galwanizacji można wykonywać na skórze normalnej. Jednak w praktyce kosmetologicznej najczęściej stosuje się serie zabiegów. czyli sa­ morzutnego rozpadu w roztworze wodnym cząsteczek elektrolitów na ujemnie i dodatnio naładowane atomy lub cząsteczki. znajdujących się w preparatach kosmetycznych i lekach. Jonoforeza Istotą jonoforezy jest wprowadzanie do tkanki jonów o właściwościach te­ rapeutycznych. 12. Te wszystkie reakcje. tłustej i mieszanej.88 Fizykoterapia Najważniejszym efektem galwanizacji wykorzystywanym w terapii skóry jest jej wpływ na procesy metaboliczne.3. poprawa jej ukrwienia oraz zwiększenie napięcia mięśni. które mają pozytywnie wpłynąć na przebudowę skóry. Podstawą jonoforezy jest zjawisko dysocjacji elektrolitycznej. jakim ładunkiem elektrycznym obdarzony jest jon. W elektrolicie jony poruszają się bezładnie. a jony dodatnie do katody (ryc. Przemieszczanie się jonów podczas jonoforezy.dodatni. Firmy kosmetyczne proponują wiele gotowych preparatów. przetłuszczaniu się skóry i zmianom trądzikowym tnaz w leiapii przebarwień i rogowacenia około- . najczęściej w postaci ampułek. W warunkach braku pobudzenia wnętrze komórki ma ładunek ujemny. Przeznaczone są dla określonego typu cery lub do terapii kon­ kretnych defektów kosmetycznych. że najefektywniej wnikają do tkaniu substancje z roztworów wodnych. np. podczas przepływu prądu stałego przez elektrolit jony ujemne dążą do anody. a otoczenie . kwas askorbinowy i kwas retinowy. ulegające dysocjacji.Elektroterapia I 89 A y Uycina 21. co jest związane z różnicą potencjałów elektrycznych między wnętrzem a otoczeniem komórki. Specyfiką jonoforezy jest fakt. Należą do nich anionowe związki w postaci soli. Dyfuzja przez błony półprzepuszczalne jest większa w przypadku mniejszych rozmiarów jonu. Można stosować także substancje w postaci żeli. takie jak AHA (alfa-hydroksykwasy) i BHA (beta-hydroksykwasy). Jak już wspomnieliśmy. pomocą elektrody ujemnej. na efekt zabiegu jest wielkość cząsteczki wprowadzanej. Skuteczność wnikania ładunków dodatnich jest więk­ sza. 21). Stosowane są one najczęściej w zabiegach przeciwdziałających zmarszczkom. zawierających związki biologicznie czynne. Istotnym czynnikiem wpływająeym. wywierający działanie zmiękczające na naskórek. W takim przypadku. a przez drugą połowę . Drogi wnikania jonów do organizmu pod wpływem jonoforezy zostały prześledzone podczas doświadczenia. kiedy substancja ma działać miejscowo. W przypadku jonoforezy stosowanej w celach kosme­ tycznych. wykazują­ ce działanie przeciwzapalne. Miarą skutecz­ ności zabiegu jonoforezy jest stwierdzenie lepszej penetracji danego jonu do tkanki docelowej niż w przypadku niezastosowania dodatkowego czyn­ nika fizykalnego ułatwiającego wnikanie. Największa ich koncentracja występuje w okoli­ cach mieszków włosowych i ujścia gruczołów potowych. Przezskórny transport jonów odbywa się głównie przez naturalne struktury w skórze. W kosmetologii znajduje również zastosowanie jodek potasu (KI). przeciwbólowe i przeciwobrzękowe.90 i Fizykoterapia mieszkowego. Są one stosowane w przypadku dolegliwości wynikających z urazów. Badania wykazują. Przez połowę czasu elektroda czynna podłączona jest do bieguna dodatniego. Kwas kofeinowy i nikotynowy oraz krzemionkę organiczną wykorzystuje się wterapii antycellulitowej. oraz chlorek wapnia (CaCl2). rozcieńczoną solą fizjologiczną. w trakcie trwa­ nia zabiegu. W jednym preparacie mogą znajdować się zarówno związki o ładunku dodatnim. jak i ujemnym. że efekt zmniejszenia potliwości obser­ wuje się u pacjentów jeszcze 12 tygodni po terapii. Prąd płynie drogą o najmniejszym oporze. ścięgien i mięśni. Toksynę botulinową. Jony wprowadzone do skóry gromadzą się na granicy naskórka i skóry właściwej. takie jak mieszki włosowe i gruczoły potowe (mechanizm transfolikularny). nie ma to jednak żadne­ go znaczenia. np. Zmiękczające działanie jodku potasu i chlorku wapnia na tkankę jest wykorzystywane w terapii blizn i bliznowców. więzadeł. Pozwoliło ono wyjaśnić mechanizm wnikania jonów do skóry oraz ustalić miejsca ich największej koncentracji. zmienia się bieguny elektrod. Na rynku są dostępne również gotowe preparaty żelowe przeznaczone do zabiegów fizykoterapeutycznych. Jonoforezę z toksyny botulinowej typu A stosuje się w leczeniu nadpotliwości. W praktyce codziennej ta wery­ fikacja jest niemożliwa. jaki ładunek ma grupa substan­ cji czynnych. wykazujący działanie przeciwzapal­ ne i uszczelniające naczynia. Pośrednią metodą badania skuteczności jonoforezy może być badanie stężenia wprowadzanej substancji we krwi. . stanów za­ palnych. Toksyna botulinowa hamuje uwalnianie acetylocholiny z presynaptycznych cholinergicznych włókien nerwowych i powoduje chemiczne odnerwienie ekrynowych gruczołów potowych oraz redukcję wydzielania potu. w którym użyto roztworu zawierającego jony pierwiastków promieniotwórczych.do ujemnego. wprowadza się za pomocą anody. Na opakowaniu preparatu lub leku są zawarte informacje. w okolicy błony podstawnej oraz w po­ bliżu powierzchniowej sieci naczyń włosowatych i tą drogą są również rozprowadzane do tkanek. Ibuprofen i Naproxen. przeciążenia stawów. Dodatkowym elementem stosowanym w zabiegach jonoforezy jest pod­ kład nasączony preparatem kosmetycznym lub leczniczym. Rodzaj zastosowanego kosmetyku lub leku .wystarczająco duże.nagromadzenie się preparatu w naskórku i skórze wła­ ściwej warunkuje przedłużone działanie po zakończeniu zabiegu oraz jego kumulowanie się w wyniku kolejnych zabiegów. W skazania do jonoforezy wynikają z rodzaju preparatu. Jony kosmetyku lub leku wprowadza się za pomocą elektrody czynnej podłączonej do odpowiedniego bieguna prądu. Natężenie prądu stałego . W tym celu używa się materiałów jednorazowego użytku. 2. Należą do nich: 1. Jeśli podkład zasadniczy jest wykonany z materiałów wielokrotnego użytku (gotowe podkłady wy­ konane z gąbki ). np. Można w tym celu poprzedzić zabieg jonoforezy zabiegiem i ieplnym. Ten rodzaj folii pozwala na przepływ jonów w jednym kierunku. który umieszcza się pod podkładem zasadniczym. Pobudzenie nrikrokrążenia w skórze ułatwia wni­ kanie jonów. Sto­ sując metodę labilną. ciepłymi okładami lub nagrzewaniem lampą Sollux. W zabiegach twarzy stosuje się najczęściej jonoforezę przy użyciu maski Bergonie z użyciem podkładów jednorazowego użytku.odpowiednio duże.Elektroterapia ! 91 W iele czynników ma wpływ na skuteczność jonoforezy.pozwalający na przedostanie się odpowiedniej ilości jonów do tkaniu docelowej. umożliwiającą przedostanie się przez warstwę naskór­ ka. Stężenie preparatu . 3. można umieścić podkład nasączony preparatem ko­ smetycznym na określonym obszarze skóry twarzy. (). która jest barierą utrudniającą penetrację pre­ paratu. trudnym do usunięcia nawet w wyniku wielokrotnego gotowania czy sterylizacji. Zależną od stopnia uwodnienia i ukrwienia skóry. Właściwości fizyczne skóry. Uzasadnia to wybór podkładów jednorazowych. 'i. aby wywołać efekt. ale w okre­ ślonych granicach dawkowania i nieuszkadzające tkanki. który został użyty do zabiegu. po czym przemieszczać elektrody wzdłuż mięśni. 22). aby wchłonięta ilość preparatu odniosła efekt terapeutyczny. W przeciwnym razie może dojść do zanieczyszczenia podkładu zasadniczego preparatem. W kosmetologii stosuje się preparaty zawierające sub­ stancje czynne o chaiaklcize jonowym zalecane dla poszczególnych rodzą . Efekt depozytowy . Sposób wykonania zabiegu jonoforezy jest podobny jak w przypadku galwanizacji: stosuje się tego samego typu elektrody oraz metodę stabilną lub labilną. bezpośrednio na skórze (ryc. a cząsteczka wprowadzana powinna mieć odpo­ wiednią wielkość.musi on występować w postaci ulegającej dysocjacji. 4. Czas zabiegu . między nim a podkładem nasączonym preparatem umiesz­ cza się folię półprzepuszczalną. Przeciw w skazania do jonoforezy pokrywaj. Ich omówienie przekracza ramy niniejszej książki. Kąpiele elektryczno-wodne Kąpiele elektryczno-wodne są to zabiegi elektrolecznicze. Zwolennicy homeopati korzystają również z jonoforezy w celu wprowadzania w głąb skóry specy fików typowych dla tej metody leczenia. się z przeciwwskazaniami przyjętymi dla galwanizacji oraz wszystkich pozostałych zabiegów elektroterapii.3. Wyróżnia się zatem kąpiele elektryczno -wodne częściowe i całkowite. w jonoforezie tworzyw naturalnych. borowiny.92 Fizykoterapia j ów skóry oraz stosowane w przypadku określonych potrzeb i defektów kosmetycznych. rozszerzającym naczynia i zmniejszającym obrzęki. U osób szczególnie wrażliwych wskazane jest wykonanie testi immunologicznego 2 4 godziny przed zabiegiem. Kąpiele elektryczno-wodne wykonuje się prz\ użyciu specjalnych zestawów terapeutycznych.. Należy je rozszerzyć o reakcje alergiczne. 12. Istnieją próby wykorzystani. w której za nurzone jest ciało lub jego część. które mogą wystąpił w wyniku kontaktu skóry z określonym lekiem lub kosmetykiem używanym w terapii. W odnowie biologicznej stosuje się leki o działaniu przeciwbólowym przeciwzapalnym. np. Ze względu na wymogi i ograniczenia tecli niczne zabiegi tego typu stosuje się najczęściej w uzdrowiskach oraz zakła dach odnowy biologicznej. .3. po­ dobne jak w zespołach bólowych narządu ruchu. które łączą dzia łanie prądu galwanicznego i ciśnienia hydrostatycznego wody. z wyjmowanymi elektrodami. Zabieg ten może dotyczyć tylko kończyn dolnych lub górnych albo kończyn lewych lub prawych. W nie­ których uzdrowiskach wykorzystuje się również wodę mineralną z natural­ nych źródeł. Do zabiegów używa się wody gospodarczej lub wody z dodatkiem soli (stężenie 0. Miejsce poddawane zabiegowi powinno znajdować się na drodze przepływu prądu. Działanie zabiegu jest uzależ­ nione od sposobu podłączenia elektrod i kierunku przepływu prądu. Można wykonać kąpiele jednokomorowe (wtedy zabieg dotyczy tylko jednej kończyny) oraz kąpiele dwu. w których umieszcza się kończyny za­ nurzone w wodzie. Powierzchnia oddzia­ ływania prądu jest znacznie większa niż. W tym przy­ padku należy jednak zwrócić szczególną uwagę na stan elektrod. są silnie bodźcowe. co umożliwia częste Uli oczyszczanie.lub czterokomorowe. Do zabiegów można także stosować roztwory wodne gotowych pieparatów i tą drogą wprowadzać działające leczniczo jony. np. Nie zaleca się skośnych przebiegów prądu. Dlatego producenci oferują obecnie wanny wykonane z tworzyw sztucznych. Rozkład przepływu prądu w wodzie jest zależny od sposobu ich podłączenia do generatora. ponieważ materiał. szczególnie całkowite. W zabiegach elelctryczno-w odnych częściow ych stosuje się zestawy składające się z czterech wanienek. Nowoczesne wanny są wyposażone w systemy pozwalające wykonywać w nich inne zabiegi hydroterapeutyczne. w przypadku tradycyjnych zabiegów . ką­ piele perełkowe lub masaże wodne. Zabiegi stosuje się również w dystoniach neurowegetatywnych i zaburzeniach k i ążenia obwodowego oraz jako czynnik przyspieszający odnowę biologicz­ ną Kąpiele częściowe dotyczące stóp lub dłoni są stosowane w zaburzeniach Dążenia obwodowego oraz. Każda z elektrod jest połączona z gene­ ratorem prądu. są zespoły bólowe dużych stawów oraz zespoły bólowe wielu stawów. z którego są wykonane. Wanny napełnia się wodą o temperaturze bliskiej komfortowi cieplnemu człowieka (34-37°C ). W ścianach wanny zamontowane są elektrody. Jeśli katoda znajduje się blisko głowy. uważa się za uspokajające (wstę­ pujący kierunek przepływu prądu). a anoda w okolicy stóp. W kąpielach elelctryczno-wodnych czterolcomorowych każda kończyna jest zanurzona w wanience.9% ).Elektroterapia 93 W przypadku kąpieli elelctryczno-w odnych całkow itych zabiegi wy­ konuje się w specjalnie do tego przygotowanych wannach. Kąpiele elektrycz­ no wodne. Podob­ nie jak w przypadku zabiegów elelctryczno-wodnych całkowitych stosuje się wstępujący lub zstępujący kierunek przepływu prądu. lednolcomorowe kąpiele stosuje się najczęściej na samą dłoń lub stopę. Zabiegi. szczególnie całkowi­ tych. kąpiel ma działanie pobudzające (zstępujący kie­ runek przepływu prądu). W kąpielach elelctryczno-wodnych dwukomorowych obie kończyny są umieszczone w wodzie. po incydentach odmrożenia. W skazaniem do zabiegów elektryczno-wodnych. może wchodzić w reakcje z jonami zawarlymi w wodzie. w których anoda znajduje się bliżej głowy. Przebieg impulsu. 12 . 12. ponieważ w czasie elektrostymulacji dochodzi do pobudzenia wszystkich włókien nerwowych jedno­ cześnie. Naturalny skurcz mięśnia jest skurczem tężcowym. zależne od kierunku przepływu prądu.4.94 Fizykoterapia galwanizacji.4 . których częstotliwość mieści się w zakresie 0 . W kosmetologii i medycynie estetycznej prądy impulsowe malej często­ tliwości są stosowane głównie w celu wywołania skurczów mięśni. Prądy malej częstotliwości stosowane są również w terapii przeciwbólowej oraz w celu poprawy ułowie­ nia i trofiki tkanek. Zabieg wywołujący skurcz mięśnia lub całej grupy mięśniowej za pomocą impulsów elektrycznych nazywa się elektrostymulacją. częstotli­ wość i natężenie prądu warunkują uzyskanie odpowiedniego efektu tera­ peutycznego. ale są bardziej wytrzymałe na zmęczenie. Mięśnie składają z włókien mięśniowych różnych typów. trójkątne. Skurcz wywołany impulsem elektrycznym różni się od skurczu naturalnego. W trakcie skurczu naturalnego nie wszystkie włókna mięśniowe są zaktywizowane i ulegają pobudzeniu jednocześnie. Proporcje . Ze względu na charakter przebiegu impulsów wyróżnia się prądy prostokątne. trapezoidalne i sinusoidalne. są złożone z impulsów o różnym przebiegu (kształcie). Prądy małej częstotliwości Prądy małej częstotliwości. Stymulacja za pomocą prądów małej częstotliwości W warunkach fizjologicznych skurcz mięśnia jest wynikiem bodźców pły­ nących z ośrodkowego układu nerwowego. Mięśnie z przewagą włókien czer­ wonych kurczą się wolniej. W łókna mięśniowe czerwone i białe różnią się również stopniem pobudliwości na bodźce eleklryc/ne. zwane też prądami impulsowymi małej często­ tliwości. Pojecie „prądy małej częstotliwości” jest bardzo szerokie i obejmuje wiele metod fizykoterapeutycznych. Przepływający prąd powoduje rozszerzenie naczyń oraz zmia­ ny w pobudliwości układu nerwowo-mięśniowego.1. Przeciwwskazania do kąpieli elektryczno-wodnych są takie same jak w przypadku pozostałych zabiegów elektroleczniczych. składa się bo­ wiem z szybko nakładających się na siebie pojedynczych skurczów poszcze­ gólnych włókien mięśniowych.5 -1 0 0 0 Hz. ale też szybciej ulegają zmęczeniu. a mię­ śnie z przewagą włókien białych mają zdolność do szybkiego kurczenia się. Ogólnie można je podzielić na włókna czerwone i białe. że jest to proces odwracalny. W praktyce w tym celu stosuje się najczęściej serie impulsów.do stymulacji mięśni kurczących się wolno. prąd stały przerywany. którym nadaje się odpowiedni kształt. a impulsy o częstotliwości 1 0 -3 0 Hz . W łaści­ wość ta jest powszechnie wykorzystywana w stymulacji mięśni w niedowła­ dzie częściowym lub całkowitym. będącym wynikiem uszkodzenia nerwu obwodowego. Przerwa między modulacjami po­ zwala na odtworzenie zasobów energetycznych mięśnia oraz usunięcie produktów przemiany materii. Ponieważ mięśnie zdrowe mają zdolność do akomodacji. Obecnie produkowane aparaty zawierają w bazie danych gotowe progra­ my terapeutyczne przeznaczone do stymulacji poszczególnych grup mięś­ niowych. Takie ukształtowanie impulsów nazywa się modu­ lacją. W tym przypadku zabiegi elektrostymulacji mają za zadanie niedopuszczenie do degeneracji odnerwionego mięśnia. . istnieje możliwość wybiórczego pobudzania mięśni uszkodzonych. Efektem tego rodzaju stymulacji jest wywołanie skurczu tężcowego. W elektrostymulacji dąży się do tego. stosuje się pojedyncze impulsy lub serie impulsów. w zależności od wybranego programu. Do pobudzania mięśni zdrowych stosuje się impulsy o kształcie prostokątnym. aby nie powodować zmęczenia mięśnia. bez zbędnego pobudzania mięśni zdrowych.Elektroterapia 95 włókien białych i czerwonych mogą ulec zmianie w wyniku treningu spor­ towego lub wielokrotnej stymulacji. stosuje się impulsy o kształcie trójkątnym. Do stymulacji mięśni uszkodzonych. zarówno zdrowych. czyli przystosowania się do wolno narastającego natężenia impulsu o kształcie trójkątnym. do czasu regenera­ cji uszkodzonego nerwu obwodowego. Czas trwania serii impulsów i przerwy między nimi są dobierane automatyczne. Poszczególne mięśnie wykazują różny stopień pobudliwości na impulsy elektryczne. dlatego przy stymulacji prądem o długich czasach trwania impulsu stosuje się z reguły niższe war­ tości natężenia prądu. Czas trwania serii impulsów musi być dobrany tak. Zależność między natężeniem prądu a czasem trwania im­ pulsu ma charakter odwrotnie proporcjonalny. Do stymulacji mięśni. szczególnie w porażeniach lub niedowładach typu wiotkiego. aby skurcz mięśnia wywołany impulsami elektrycznymi możliwie najbardziej przypominał skurcz natu­ ralny. Impulsy o częstotliwości r>0-100 Hz są zalecane do stymulacji mięśni z przewagą włókien szybko kurczących się. jak i odnerwionych. która powoduje wystąpienie widocznego skurczu mięśnia lub grup mięśniowych. dlatego terapeuta musi dostosować natężenie prądu do warto­ ści. Należy jednak pamiętać o tym. czyli obwiednię. co upodabnia skurcz sztuczny do naturalnego. jest to tzw. Elektrody płaskie są najczęściej wykonane z materiału silikonowo-węglowego lub metalu róż­ nych rozmiarów. z o.). w zależności od powierzchni. Elektroda punktowa (fotografia udostępniona przez firmę BTL Polska Sp. Zabieg elektrostymulacji grupy mięśni przedniej strony ud (fotografia udc stępnlona przez firmę Elecpol Lupa Migaj Sp. R ycina 2 4 . . W elek­ trostymulacji wykorzystuje się także samoprzylepne elektrody żelowe. Stosuje się podkłady jednorazowe lub wielokrotnego użytku. R ycina 2 3 . na której wykonywany jest zabieg. jest owinięta podkładem wykonanym z materiału jednorazowego użytku. J.')<> I Fizykoterapia I Metody wykonywania zabiegu elektrostymulacji W elektrostymulacji stosuje się elektrody płytkowe i elektrody specjalne. którą terapeuta podczas wykonywania zabiegu trzyma w ręku.).o. zwilżonym wodą lub roztworem soli fizjologicznej. I lektroda punktowa. Elektroda czynna . lub elektrody jednorazowego użytku. Elektrodę bierną .punktowa (katoda) . w miejscu stwarzającym dobre warunki do jej zamo­ cowania. 1’unkt motoiyczny mięśnia (bezpośredni) odpowiada miejscu wnikania nerwu obwodowego do mięśnia. w miejscu przejścia brzuśca mięśnia w ścięgno. w dostatecznej odległości od elektrody czynnej. Zabieg elektrostymulacji mięśni klatki piersiowej (fotografia udostępniona . Elektrody umieszcza się w oko­ licy przyczepu mięśnia. M etod a dwubiegunowa (dw uelektrodow a) polega na zastosowaniu ilwóch elektrod o takich samych rozmiarach. Elektrodę punktową umieszcza się w tzw. Wyróżnia się dwie metody ułożenia elektrod w elektrostymulacji mięśni .jest połączona z ujemnym biegunem źródła prądu. W przypadku elektrostymulacji mięśni twarzy elektrodę bierną można umieścić na przeciwległym barku. umieszcza się obwodowo. natomiast punkt motoiyczny nerwu (pośredni) odpo­ wiada miejscu na skórze. Zadaniem elektrody biernej jest zamknięcie obwodu.Elektroterapia 97 które nie wymagają stosowania podkładów. ElekIrodę połączoną z biegunem ujemnym (katodę) umieszcza się obwodowo. przez który płynie prąd.płytkową (anodę). połączoną z dodatnim biegunem. Hy< Ina 25.znacznie mniejszej niż elektroda bier­ na.jednobiegunową i dwubiegunową. M etod a jednobiegunow ą (elektrod ą czynną) polega na stymulacji mięśni za pomocą malej elektrody . w którym nerw przebiega najpłycej. punkcie motorycznym mięśnia lub punkcie motorycznym nerwu. Warunkiem prawidłowo przeprowadzonej stymulacji jes uzyskanie wyraźnego skurczu mięśnia. stymulujące poszczególne grupy mięśni. W czasie zabiegu pacjent nie powinien odczuwa» bólu i pieczenia. z o. Przed zabiegiem należy poinformować pacjenta o odczuciacl towarzyszących zabiegowi. Wykonanie zabiegu elek trostymulacji mięśni wymaga znajomości anatomii ważniejszych mięśni i grup mięśniowych.). Najczęściej wykorzystuje się dwa lub więcej niezależne obwody. .o. W elektrostymulacji zdrowych mięśni stosuje się zazwyczaj metodę dwubiegunową. Skurcz mięśni najpierw odczuwa sam pacjent. następnie wyczuwa g< ręka terapeuty ułożona na brzuścu mięśnia. W przypadku wystąpienia jakich kolwiek innych zjawisk zabieg należy przerwać. Zabieg elektrostymulacji mięśni twarzy (fotografia udostępniona przez firm ę Clarena Polska Sp. a dopiero na końcu skurcz jesl widoczny.98 Fizykoterapia R ycina 2 6 . Przerwa między poszczególnymi impulsami lub seriami impulsów powinna być na lyle duża. można spowodować brak efektu skurczu mięśnia lub grupy mięśni oraz włączenie się grupy mięśni antagoni. zgodnie z zasadą unerwienia przeciwstawnego opisaną pi zez Charlesa Scotta Sherringtona. W przypadku zginaczy będą to pro­ stowniki. 7 Punkty ułożenia elektrod podczas elektrostymulacji mięśni twarzy. Zabiegi elektrostymulacji wykonuje się najczęściej u osób w pozycji leżącej na plecach lub brzuchu.Elektroterapia 99 \ V Iłycina 27. w zależności od stymulo­ wanej grupy mięśni.stycznych. W tym celu stosuje się różnego rodzaju wałki. aby stymulowany mięsień nie uległ zmęczeniu. Mięśnie synergislyc/ne natomiast współdziałają w wykonywaniu danego ruchu. w jak naj­ dogodniejszej pozycji. ■Hf' Podczas zabiegu stymulowany mięsień musi być rozluźniony. Mięśniami antagonistycznymi są mięśnie działające w ruchu pi/eciwstawnym. aby mięsień rnial czas na odtworzenie zasobów energetycznych .przywodziciele. Pmwadząc elektrostymulację zbyt długo. a w przypadku odwodzicieli . Należy pamiętać o tym. kliny I poduszki umożliwiające maksymalne rozluźnienie stymulowanego mięśnia lub grup mięśniowych. a jego praca staje się coraz bardziej efektywna. W kosmetologii elektrostymulacja jest często reklamowana jako metoda rzeźbienia poszczególnych mięśni i kształtowania atrakcyjnej sylwetki ciała. ale również zwiększający ogólną wydolność organizmu. W fizykoterapii elektrostymulację zdrowych mięśni stosuje się głównie w przypadku ich osłabienia w wyniku długo trwającego bezruchu. U sportowców wyczynowych elektrostymulacji poddaje się słabsze mięśnie w celu wyrównania siły po­ szczególnych grup mięśni. m.100 Fizykoterapia oraz usunięcie szkodliwych produktów przemiany materii. natomiast dochodzi do zwiększenia napięcia włókien mięśniowych. Przyczepy mięśnia pozostają w tej samej odległości. Zaleca się stosowanie elektrostymulacji w cyklach. między którymi stosuje się przerwy. np. Długo trwająca praca statyczna mięśnia jest ponadto uznawana za najbardziej nużącą. spowodowanego opatrunkiem gipsowym. Należy podkreślić. Wszystko to wpływa na lepsze odżywienie mięśni i zwiększenie ich zdolności do skurczu. gdy przyczepy mięśni zbliżają i oddalają się od siebie. Prawidłowo i regularnie prowadzony trening pozwala na optymalne przestrojenie układu oddecho­ wego i układu krążenia. która sprzyja poprawie uło wienia oko- . zastępując ruch naturalny. Wywołanie naprzemiennych skurczów i rozkurczów mięśnia powoduje uruchomienie pompy mięśniowej. Poprawia się efektywność oddychania. W celu uzyskania pożądanych efektów zaleca się stosowanie serii 10-15 zabiegów. niż można to uzyskać metodą elektrostymulacji. Także zbyt dhi go trwający pojedynczy skurcz mięśnia powoduje jego szybkie zmęczenie. Trening pozwala też w pożądany sposób zmienić proporcje włókien czerwonych i białych w mięśniach w znacznie większym stopniu i bardziej trwale. zwięk­ sza się pojemność minutowa płuc. Zabieg elektrostymulacji mięśni zdrowych nie powinien przekracza» 2 0 minut. co daje w efek­ cie znacznie wolniejszą pracę serca sportowca. Prawidłowe krążenie krwi jest zapewnione przy znacznie mniejszej częstości skurczów. Warunkiem prawidłowego rozwoju fizycznego jest trening sportowy rozwijający nie tylko mięśnie. W zrasta siła skurczu mięśnia sercowego. I Oddziaływanie terapeutyczne zabiegu elektrostymulacji Efektem zabiegu elektrostymulacji jest uzyskanie skurczu mięśnia. Skurcz wywołany impulsem elektrycznym jest przykładem statycznej pracy mięśnia. U osób zdrowych elektrostymulacja nie możne zastąpić treningu sportowego i codziennej aktywności fizycznej. W przypadku zdrowych mięśni zabiegi elektrostymu­ lacji nie mogą być jedyną metodą kształtowania mięśni. Naturalny ruch jest kombinacją pracy dynamicznej. ponieważ w czasie jej trwania mięśnie są słabiej u krwi one. że może ona być z powodze­ niem stosowana tylko i wyłącznie jako metoda pomocnicza w osiągnięciu tego celu. a w skrajnych przypadkach może dojść nawet do jego uszkodzenia. oraz pracy statycznej.in. Efekt przeciwbólowy prądów impulsowych tłu­ maczy również teoria opisana przez Walla i Malzacka (tzw. Pod wpływem impulsów prądu dochodzi do wytworzenia w tkankach związków o działaniu przeciwbólo­ wym. Każdy mięsień wykazuje w spoczynku niewielki stan napięcia. Z wiekiem tonus i sprężystość mięśni maleją. zwanych opioidami endogennymi (beta-endorfinami). Napięcie mięśnia (tonus) jest zależne od wielu czynni­ ków. W przypadku cellulitu. pobudzając drenaż >yl no-limfatyczny. łączą się z receptorami opioidowyiiii i znoszą uczucie bólu.Elektroterapia 101 III /nych tkanek i przyspieszeniu procesów metabolicznych. • w terapii zaburzeń układu nerwowego wegetatywnego. 12.2 . • w celu rozszerzenia naczyń krwionośnych. teoria bramki . zmęczenie i czynniki endokrynne. Przemawia to /n stosowaniem elektrostymulacji jako metody wspomagającej terapię anl\ i ellulitową.4 . Są one uwal­ niane przez ośrodkowy układ nerwowy. Zależne jest tównież od typu konstytucjonalnego człowieka. W wyniku wielokrotnego wykonania zabiegów elektrostynmlacji można uzyskać zwiększenie napięcia mięśniowego. W wyniku tego procesu ulega zaburzeniu ukrwienie i metabo11/m tkanek. • w celu usprawnienia krążenia obwodowego. Działanie terapeutyczne prądów inałej częstotliwości Prądy małej częstotliwości są stosowane również w: • terapii przeciwbólowej. jak pośladki i brzuch. w wyniku nieprawidłowego rozrostu komórek tłuszczowych i zwiększeniu ich objętości oraz nieprawidłowego m/rostu tkanki łącznej. W kosmetologii elcktrostymulację stosuje się w celu poprawy wyglądu takich obszarów cia­ łu. Uzyskane efekty nie są jednak trwale i zanikają po pewnym czasie od zaprzestania zabiegów elektrostymulacji. Uruchomienie pompy mięśniowej w zabiegach elektrostymuIm yjnych powoduje lepsze ukrwienie i pobudzenie metabolizmu w skórze I ikance podskórnej oraz sprzyja likwidacji obrzęków. Działanie przeciwbólowe prądów małej częstotliwości jest związane / podwyższeniem progu odczuwania bólu. takich jak temperatura. Może być ona stosowana również w celu poprawy napięcia mięśni twarzy. dochodzi do ucisku drobnych naczyń krwionośnych 11 hlonnych. który podlega wpływowi autonomicznego układu nerwowego. • w celu usprawniania procesów przemiany materii w tkankach oraz po­ prawy ich odżywienia. jest zatem nieza­ leżny od naszej woli. medycynie estetycznej i w odnowie biologicznej. po wysiłku fizycznym. stymulacji procesów regeneracyjnych i wzmocnie­ nia bariery ochronnej skóry. Wszystkie te właściwości sprawiają. Produkty przemiany materii ulegają szybszej utyliza­ cji. także w wyniku uru­ chomienia pompy mięśniowej. Jej podstawą jest fakt wykrycia w rogach przednich rdzenia kręgowego substancji galaretowatej. W gabinetach kosmetycznych i odnowy biologicznej stosuje się prądy: • • • • diadynamiczne. W rezultacie. TEN S). Sygnały bólowe są natomiast przewodzone za pomocą cienkich włókien A delta i C. poprawy drenażu limfatycznego. mikroamperowe. Traberta. W łókna tego typu przewodzą informacje wolniej niż włókna A beta. która powoduje hamowanie przepływu informacji do wyższych pięter układu nerwowego. Efekt ten jest częściowo wywołany działaniem rozszerzającym naczynia krwionośne. inne są stosowane w terapii pozostałych części ciała (prądy DD. Zjawisko to sprzyja eliminacji mediatorów tkankowych pobudzających receptory bólowe. w tym również skóry. Niektóre zabiegi mogą być wykonywane w okolicach twarzy (prądy mikroamperowe). takich jak histamina. Prądy małej częstotliwości powodują również przyspieszenie procesów metabolicznych w tkankach.102 Fizykoterapia kontrolowanej). Traberta. zwiększenia napięcia mięśni poddawanych zabiegowi. przeciążenio­ wych. a także w zespołach bólowych. Na skutek dostarczenia większej ilości tlenu do tkanek następuje ich lepsze odżywienie. Drażnienie impulsami elektrycznymi włókien czuciowych powoduje pobudzenie komórek hamujących dopływ informacji do ośrodkowego układu nerwowego. Przeciw w skazania do stosowania terapii prądami malej częstotliwości pokrywają się z ogólnie przyjętymi przeciwwskazaniami do stosowania elektroterapii. W skazania. Efekt przeciwbólowy zabiegów jest również spowodowany ich stymulującym działaniem na naczynia krwionośne (poprawą ukrwienia tkanek). W ibracja mięśni powoduje zwiększenie ich napięcia oraz wspomaga drenaż limfatyczny. że zabiegi te stosuje się w kosmetologii. TEN S. . poprawia się ukrwienie okolicznych tkanek. w zaburzeniach ukrwienia kończyn dolnych i górnych oraz w zaburzeniach neurowegetatywnych. bradykinina i prostaglandyny. Stosuje się je w celu polepszenia mikrokrążenia. Zabiegi prądami małej częstotliwości wspomagają zatem procesy naprawcze tkanek. W ten sposób dopływ informacji bó­ lowych zostaje zahamowany i w efekcie następuje zniesienie uczucia bólu. Impulsy czuciowe są przewodzone do ośrodkowego układu nerwowego grubymi włóknami ner­ wowymi A beta. a przerwy między nimi . nazywane również prądami Ultra Reiz. Miotomem nazywamy grupę mięśni unerwianych przez jeden korzeń przedni rdzenia kręgowego. Ułożenie piersiowo-lędźwiowe (stosowane w nerwobólach mięśni międzyże­ browych). Wyróżnia się dwie składowe prądu: stałą i sinusoidalną. W czasie zabiegu pacjent powinien odczuwać przyjemne mrowienie (dawka progowa).miolomy. W terapii prądami Traberta stosuje się często tzw. elektrodę czynną (katodę) umiesz­ cza się w miejscu bólu. Stosowane procedury są podobne jak w przypadku zabiegów z użyciem (trądu stałego i prądów małej częstotliwości. Prądy Traberta. a w efekcie . Można stosować również zmiany polaryzacji elektrod. a czas ich trwania wynosi 10 ms. Ułożenie piersiom górne I (stosowane w bólach karku.działanie przeciwbólowe. czyli działanie przez ośrodki nerwowe na określone segmenty ciała . a elektrodę bierną po przeciwnej stronie.Elektroterapia 103 Prądy diadynamiczne (DD). Natężenie prądu stałego. szyjnego odcinka kręgosłupa oraz w zespołach bólowych w obrębie kończyny górnej i ra­ mion). tak aby spowodować przepływ prądu przez miejsce poddawane zabiegowi. Ułożenie szyjne (stosowane w bólach głowy. nazywane również prądami Bernarda. Dermatomem natomiast jest obszar skóry unerwiony przez poszczególne ko­ rzenie czuciowe rdzenia kręgowego. przez którego zostały po raz pierwszy zastosowane. powinno wynosić 1-3 mA. Wszystkie impulsy w prądach D D mają kształt sinusoidy. W ibracja mięśni powoduje poprawę ukrwienia poddawanych zabiegowi tkanek. Natężenie prądu sinusoidalnego określa się jako dawkę (dosis). ułożenie segmentarne. 2. W prądach Traberta stosuje się z reguły cztery podstawowe ułożenia elektrod: 1. . dlatego zabieg prądami Traberta jest często nazywany ma­ sażem prądem bodźcowym. Używa się elektrod płaskich. 1’rzy odpowiednio dużym natężeniu prądu obserwuje się wyraźny efekt wibracji mięśni. Czas trwania impulsu wynosi 2 ms.5 ms (częstotliwość prądu wynosi zatem 143 Hz). Natężenie prądu sinusoidalnego ustala się indywidualnie. jeśli zabieg ma charakter przeciwbólowy. Jako pierwszy parametr zabiegu ustala się natężenie prądu stałego w (granicach 1-3 mA). Oddziałując na odcinki rdzenia kręgo­ wego. Ułożenie piersiowe górne II (stosowane w nerwobólach okolic klatki pier­ siowej oraz w zaburzeniach krążenia w obrębie kończyn górnych). określane jako podstawa (basis). dermatomy i narządy wewnętrzne. wywiera się wpływ na odpowiednie miotomy i dermatomy. szyjnego odcinka kręgosłupa oraz w zespołach bólowych w obrębie kończyny górnej). od nazwiska lekarza. Wyróżnia się kilka modyfikacji prądu DD. składają się z impulsów o kształcie prostokątnym. ale niesprawiające przykrości wibracje lub mrowienie (powyżej progu motorycznego). którego ucisk powoduje największą reakcję bólową. Za­ biegi przeprowadza się za pomocą płaskich elektrod. M etod a T E N S (transcutaneous electrical nerve stimulation) jest uży­ wana głównie w terapii przeciwbólowej. można uzyskać efekt przeciwbólowy. Podobnie jak w terapii prądami Traberta. Ułożenie lędźwiowo-krzyżowe (stosowane w nerwobólach dolnego odcinka kręgosłupa. a także w zaburzeniach krążenia obwodowego w kończynach dolnych). które spowoduje przepływ prądu przez miejsce poddawane zabiegowi. Natężenie prądu dobiera się tak. Elektrody układa się również w tzw. Kształt impulsów i przerwy między nimi są tak dobrane. a anodę obwodowo. Istnieje kilka odmian metody TEN S. w którym stosuje się krótkie impulsy. Czas zabiegu nie powinien przekraczać 45 mi nut. zgodnie z teorią Walla i Malzacka. o bardzo dużym napięciu szczytowym. W terapii przeciwbólowej katodę umieszcza się w miejscu wy­ stępowania najsilniejszego bólu. obręczy kończyny dolnej i miednicy. w którym stosuje się bardzo krótkie podwójne impulsy kształtu trójkątnego. gdyż stosuje się natężenie prądu powyżej progu motorycznego. co jcsl charakte- . o częstotli­ wości do 10 Hz. należy ostrożnie dawkować natężenie. • TEN S wysokonapięciowy. Natężenie prądu jest również powyżej progu motorycznego. Działanie przeciw­ bólowe jest też efektem stymulacji wytwarzania beta-endorfin. Natężenie prądu jest większe w porównaniu z metodą konwencjonalną. w którym stosuje się dwie serie składające się z 7 -1 0 impulsów w ciągu 1 sekundy.104 Fizykoterapia 4. Czas trwania zabiegu należy ograniczyć do 45 minut. Punkt spustowy jest miejscem na ciele. Stosując odpowiednie natężenia prądu. punktach specyficz­ nych (spustowych i akupunkturowych). czas trwania i częstotliwość impulsów. stosuje się ułożenie segmen tarne i miejscowe. Częstotliwość impulsów reguluje się w gra­ nicach 1 -1 2 0 Hz. w którym stosuje się bardzo krótkie impulsy o czę­ stotliwości 5 0 -1 1 0 Hz. • TEN S uderzeniowy. w tym: • TEN S konwencjonalny. Może być stosowany nawet kilka go­ dzin. kształt. Nie zaleca się stosowania w stanach ostrych. Często obserwuje się drżenie mięśni. Zwiększając częstotliwość impulsów. W terapii prądami Traberta można stosować również tradycyjne ułożenia miejscowe. aby nie spowo­ dować efektu galwanicznego. hamując przewodzenie bodźców bólowych do ośrodkowego układu nerwowego. W pozostałych wy­ padkach stosuje się takie ułożenie elektrod (poprzeczne lub podłużne). aby pacjent odczuwał silne. • TEN S akupunkturowy. prąd uszko­ dzenia. Jeśli terapia metodą TEN S nie przynosi efektów. Pun kty akupunkturow e są to. utrudniając wnikanie jonów do jej wnętrza i przedostawanie się substancji niezbędnych w procesie gojenia. zaleca się zmianę ułożenia elektrod. o wartościach mikroamperowych. ponieważ zastosowana dawka prądu jest dawką podprogową. miejsca kontaktowania się narządu wewnętrznego ze środowiskiem zewnętrznym. Ponieważ zabiegi metodą TEN S zazwyczaj przekraczają czas 30 minut i zaleca się ich codzienne stosowanie. W uszko­ dzonej komórce wzrasta opór elektryczny. Prądy mikroamperowe nie powodują wrażeń czuciowych. że przywracają one bioelektryczną równowagę tkanek. których amplituda jest bardzo mała. przyspie­ szają one również proces regeneracji oraz skracają czas leczenia po kontuzjach i przeciążeniach. Zabiegi prądami mikroamperowy mi slosuje się w celu opóźnienia procesów związanych ze starzeniem się skóry oraz w celu poprawy drenażu limfatycznego. . Podstawą biologicznego oddziaływania prądów o tak małym natężeniu jest fakt. że prąd uszkodzenia stymuluje regenerację uszkodzonych tkanek. W sprzedaży są dostępne również miniaturowe aparaty do terapii domowej. drugą elektrodę (zazwyczaj anodę) układa się obwodowo. Uważa się. niezbędną w procesie gojenia. według medycyny chińskiej. Prądy te mogą również przyspieszyć rege- L iterację skóry po nadmiernej ekspozycji na światło oraz gojenie się zmian pozapalnych. które umożliwiają zastosowanie wielu kom­ binacji ułożenia podczas jednego zabiegu. Do uszkodzonych komórek i tkanek płynie tzw. W kosmetologii zabiegi te są wykorzystywane w terapii defektów skóry twarzy i całego ciała. Aparaty do tera­ pii metodą T EN S mogą być wyposażone w dwa lub więcej niezależnie działające obwody zabiegowe. Stosując terapię w punktach specyficznych. a także stymulacji procesu wytwarzania kolagenu i elastyny. że pod wpływem prądów mikroampero­ wych nasila się również transport aminokwasów oraz synteza białek i ATP. Prądy mikroamperowe normalizują procesy metaboliczne i optymalizują przebieg regeneracji tkanek. W odnowie biologicznej prądy mikroamperowe są wykorzystywane głównie do zwalczania dolegliwości bólowych. I Prądy mikroamperowe Prądy mikroamperowe składają się z impulsów. którego natężenie mieści się w granicach 1 0 -3 0 pA. czyli prąd mikroamperowy. Wykazano. Przed przystąpieniem do zabiegów pacjent powinien być przeszko­ lony w obsłudze aparatu oraz w prawidłowym układaniu elektrod. Zewnętrzne aplikowanie takich prądów przyspiesza proces gojenia.Elektroterapia 105 rystyczne dla danego schorzenia. Uszkodzenie komórki powoduje zmianę jej potencjału elektrycznego. domowe aparaty są dobrym rozwiązaniem dla osób cierpiących na przewle­ kle bóle. Prądy średniej częstotliwości słabiej oddziałują na receptory skóry niż prądy małej częstotliwości. Prąd stały stosowany w zabiegach galwanizacji. nie ma potrzeby zmniejsza­ nia natężenia prądu do wartości zerowej przed zmianą ułożenia elektrod. mieści się w granicach 1 0 0 0 100 0 0 0 Hz.106 i Fizykoterapia Zabiegi przeprowadza się za pomocą elektrod płaskich lub elektrod spe­ cjalnych. tak jak ma to miejsce np. Ponieważ prądy mikroamperowe nie powodują wystąpienia wrażeń czuciowych. jednokierunkowym prądem średniej częstotliwości (w granicach 40 0 0 0 Hz). Prądy średniej częstotliwości • Częstotliwość impulsów prądów średniej częstotliwości. które spowoduje podłużny lub poprzeczny przepływ prądu przez tkankę. są jednak lepiej tolerowane przez pacjentów i głębiej przenikają do tkanek. Użycie odpowiednich żeli przystosowanych do zabiegów elektroterapeutycznych ułatwi przepływ prądu i zmniejszy opór naskórka. W zabiegach odnowy biologicznej stosuje się naj­ częściej elektrody płaskie. Impedancja pojemnościowa tkanek zmniejsza się w miarę zwiększania częstotliwości prądu. Do zabiegów w obrębie twarzy stosuje się specjalne elektrody punktowe lub kulkowe. jonoforezy i DD jest często zastępowany niemodulowanym. W przypadku prądów jednokierunkowych zaleca się zmianę polaryzacji elektrod nawet kilkakrotnie w ciągu zabiegu. nazywanych również prądami impulsowymi średniej częstotliwości. Jedną elektrodę umieszcza się w miejscu podda­ wanym zabiegowi. Podobnie jak w przypadku stosowania elektrod płaskich. drugą układa się obwodowo. . 2 -3 minuty.5. lepiej tolerowanego przez pacjentów. w przypadku zabiegu galwanizacji. gdy oderwanie elektrody od powierzchni skóry w trakcie przepływu prądu może spowodo­ wać nieprzyjemny skurcz mięśnia. Jedną z nich umieszcza na skórze w miejscu poddawanym zabiegowi. Z punktu widzenia terapeutyczne­ go nie ma żadnej różnicy.obwodowo. Każde ułożenie elektrod stosuje się przez ok. 12. W czasie jednego za­ biegu kilkakrotnie zmienia się miejsce ułożenia elektrod. Właściwość ta jest związana z po­ jemnościowym charakterem impedancji tkanek przy przepływie prądu przemiennego. obszar skóry poddawanej zabiegowi może znajdować się między elektrodami. punktowych. Elektrody specjalne terapeuta trzyma w dłoniach. drugą . czy zabieg jest wykonywany przy użyciu prądu galwanicznego czy jednokierunkowego prądu średniej częstotliwości. Stosuje się również takie ułożenie elektrod. Przez interferencję w tkance dwóch prądów średniej częstotliwości. przy użyciu dwóch niezależnych obwodów prądu. stosuje się modulacje złożone z impulsów prostokątnych o częstotliwości podstawowej 50 Hz (terapia tzw. stosuje się właśnie modulację prądu. 28).E le ktrote rap ia i 107 12. Modulację prądów średniej częstotliwości w częstotliwość podstawową można przeprowadzić na dwa sposoby: 1. pełni rolę nośnika transportującego małą częstotliwość w głąb tkanek (ryc. Modulowane prądy średniej częstotliwości mogą mieć charakter jedno­ kierunkowy lub dwukierunkowy. nazywana również stymulacją rosyjską). Modulowane prądy średniej częstotliwości. a działanie terapeutyczne poszczególnych elektrod (katody i anody) jest takie samo jak w przypadku innych zabiegów elektroterapeutycznych. prądami Kotza. . Przy wykonywaniu zabiegów prądami dwukierunkowymi nie rozróżnia się katody i anody. Powstaje prąd o małej częstotliwości (1 -1 0 0 Hz). Bieguny zmieniają się w zależności od przyłożonego napięcia. nazywana częstotliwością nośną. nazywanej częstotliwością podstawo­ wą. prawidłowo unerwionych. Średnia częstotliwość. Terapeutyczne działanie prądów średniej częstotliwości Terapeutyczne działanie prądów średniej częstotliwości jest związane z pod­ daniem ich modulacji impulsami o malej częstotliwości. trójkątny i si­ nusoidalny. Podczas stosowania prądów jedno­ kierunkowych prąd płynie w jednym kierunku. Ich działanie terapeutyczne jest takie samo jak tradycyjnych prądów małej częstotliwości. Aby wywołać po­ budzenie mięśnia.5. Na przykład do stymulacji motorycznej zdro­ wych mięśni. Modulacje mogą przybierać różne kształty: prostokątny.1. Częstotliwość fal podstawowa t [m s] Częstotliwość nośna Rycina 28. ponie­ waż prądy interferencyjne mają charakter dwukierunkowy (ryc. Znajduje się on w okolicy skrzyżowania linii łączących elektrody poszczególnych obwodów. Zabieg przeprowadza się za pomocą dwóch niezależnych obwodów elek­ trycznych (cztery elektrody). W wyniku nałożenia się amplitudy tych fal może dojść do ich wzajemnego wzmocnienia lub wygaszenia .obw ód I ■o b w ó d II Rycina 29. C zęstotliw ość ta obejm u je zakres 1 -1 0 0 Hz. która odbywa się bez­ pośrednio w urządzeniu. Obszar najskuteczniejszego oddziaływania terapeutycznego można okre­ ślić w przybliżeniu. wynikającej nie tylko z charakteru interferencji. o skomplikowanej strukturze przestrzennej. . stosuje się również zabiegi z użyciem wielu kanałów w celu objęcia efektami zabiegu większych powierzchni ciała.zjawisko to nazywamy in te rfe re n c ją . Nie wyróżnia się oznaczenia elektrod. ale również z warstwowego ułożenia tkanek o różnych właściwościach elektrycznych. . Ułożenie elektrod w terapii prądami interferencyjnymi. 29). Przez modulację prądów średniej częstotliwości. Prądy in terferencyjne N em eca powstają przez nałożenie się dwóch fal. W tkance generowany jest bodziec terapeutyczny nazywany również wek­ torem interferencji.108 Fizykoterapia 2. Działanie prądów Nemeca wynika z wyboru częstotliwości podstawowej w yw ołującej efekt terapeutyczny. Podobnie jak w przypadku terapii prądami małej częstotliwości. • usprawnienie drenażu limfatycznego. Zabieg przeprowadza się za pomocą dwóch elektrod. a nie w ciele pacjenta. jak to ma miejsce w przypadku tradycyjnych pt ądów Nemeca. poprawiający metabolizm i ukrwienie. nie obserwuje się wyraźnych. Jeśli stosuje się elektrody silikonowo-węglowe. się odpowiednio duże natężenie prądu i zalecaną do stymulacji mięśni częstotliwość. Jeśli w aparacie zostanie zastosowana impulsowa zmiana podciśnienia. Niektóre aparaty są wyposażone w wygodne w użyciu samoprzy­ lepne elektrody żelowe. pojedynczych skurczów mięśnia. • rozszerzenie naczyń krwionośnych i usprawnienie krążenia obwodowe­ go. I’<»dciśnienie pod elektrodami zapewnia również dobre przyleganie elektrod. Jeśli celem zabiegu jest uzyskanie pobudzenia mięśni. Dostosowa­ nie aparatu do współpracy z urządzeniem wytwarzającym podciśnienie pod elektrodami zwiększa efekt terapeutyczny zabiegu. przyjemny efekt wibracji. chyba że stosu­ je. • pozytywny wpływ na autonomiczny układ nerwowy. • usprawnienie metabolizmu w pobudzanych tkankach. osoba poddawana zabiegowi powinna odczuwać silny. • pobudzenie mięśni do skurczu. jest znikome. nie ma potrzeby korzystania z podkładów zwilżonych wodą. Do terapii prądami Nemeca używa się elektrod płaskich lub elektrod specjalnych. Aplikacja dwuelektrodowa prądów interferencyjnych wy­ .Elektroterapia 109 W wyniku oddziaływania tych prądów uzyskuje się: • efekt przeciwbólowy. Zabiegów prądami interferencyjnymi nie przeprowadza się jednak w celu stymulacji motorycznej zdrowych mięśni i nie należy ocze­ kiwać takiego efektu. Zaleca się stosowanie natężenia prądu po­ wyżej progu czuciowego. których interferencja zachodzi w aparacie generującym piądy. Szczególnie w terapii prądami średniej częstotliwo­ ści przydatne i wygodne jest stosowanie elektrod próżniowych. szczególnie w miejscach trudno dostępnych. przy dawkowaniu prądów interferencyjnych należy uwzględnić osobniczą wrażliwość na działanie prądu. Prądy interferencyjne aplikowane dwuelektrodowo są prądami śred­ niej częstotliwości. stosujemy bowiem prąd dwu­ kierunkowy i niebezpieczeństwo powstania zmian elektrolitycznych. Przeprowadzając zabiegi prądami interferencyjnymi. przy natężeniu prądu mieszczącym się w granicach dawek terapeutycznych. Zaleca się w tym przypadku stosowanie specjalnego żelu przewo­ dzącego prąd elektryczny oraz zmniejszającego opór naskórka dla przepły­ wu prądu. Cha­ mki eryzują się one nieco mniejszym polem działania i niższym poziomem lolerancji prądu. to uzyskuje się dodatkowo masaż tkanki poddawanej zabiegowi. Podobnie jak w przypadku wszystkich zabiegów elektro terapeutycznych. rozszerzenie łożyska naczyniowego i usprawnienie drenażu limfatycznego. w zakresie 4 0 9 6 . W skanowaniu diagonalnym natężenie prądu się zmienia. Efekt terapeutyczny jest zwią­ zany z dwoma mechanizmami oddziaływania na tkankę. w miejscach trudno dostępnych. Kanały są w pełni niezależne i uniwersalne. Zaleca się stosowanie natężenia prądu wywołującego lekkie. Znalazła ona również zastosowanie w terapii zaburzeń ogólnoustrojowych (nerwice. Terapia wysokotonow a (T W T ) polega na pobudzeniu mięśni i układu nerwowego za pomocą prądów średniej częstotliwości.3 2 768 Hz. w każdym z nich osobno reguluje się natężenie prądu oraz rodzaj programu terapeu­ tycznego. M etoda ta jest stosowana głównie w terapii przeciwbólowej. Terapia energotonow a (HiToP) jest odmianą metody wysokotonowej i wykorzystuje się w niej prądy średniej częstotliwości.110 Fizykoterapia wiera takie samo działanie biofizyczne na tkankę jak aplikacja czteroelektrodowa. przyjemne mrowienie. zaburzenia przemiany materii) oraz w zabiegach wspomagających odnowę biologiczną organizmu. ultradźwiękami. Pierwszy polega na wzbudzeniu potencjału czynnościowego komórek poddawanych działa­ niu. Aparat wyposażony w kilka kanałów stwarza szerokie możliwości aplikacji prądów. W terapii wysokotonowej uzyskuje się efekt przeciwbólowy. Im wyższa częstotliwość prądu. a częstotliwość nośna ma wartość stałą. . w zakresie 4 4 0 0 . Częstotliwości stosowane w metodzie T W T są większe niż częstotliwości prądów interferencyjnych. Amplituda i częstotliwość prądu w terapii energotonowej są modulowane jednocześnie. Ta metoda jest stosowana głównie w celu przyspieszenia procesów m etabo­ licznych. Drgania struktur wewnątrzkomórkowych powodują pobudzenie procesów biofizycznych w komórce. Metoda stwarza również moż­ liwość zastosowania elektrod punktowych oraz połączenia terapii prądami interferencyjnymi z innymi metodami. przyspie­ szenie metabolizmu tkankowego. tym większa ilość energii zostaje przekazana tkance. Zalecana jest do przeprowadzania zabiegów na mniejszej po­ wierzchni. a modulowana jest jego częstotliwość. np.1 2 3 0 0 Hz. W terapii nazywanej skanowaniem horyzontalnym natężenie prądu nie ulega zmianie. drugi na wywołaniu oscylacji struktur komórkowych. Zabiegi można wykonywać dwoma sposobami: miejscowo lub na cale ciało. W zależności od formy terapii częstotliwość prądu lub ampli­ tuda ulega zmianie. grzebienia. kulki). W zależności od wiel­ kości powierzchni skóry zabieg trwa od 3 do 10 minut.6. lekko dociskając. Prądy d ’Arsonvala Prądy o częstotliwości 3 0 0 -5 0 0 Hz. Skóra ulega lekkiemu podgrzaniu. powstają wyładowania elektryczne obserwowane jako iskrzenie. przy zetknięciu jej ze skórą.). Elektrody są próżniowe lub zawierają gaz szlachetny W czasie przepływu prądu przez elektrodę. który ma działanie dezynfekujące i bakteriostatyczne. jednak ilość ciepła dostarczona do skóry jest niewielka. Peloty do terapii prądami d'Arsonvala (fotografia udostępniona przez firmę Ulom. W ga­ binetach kosmetycznych darsonwalizację stosuje się głównie po zabiegu oczyszczania skóry w celu jej dezynfekcji oraz pobudzenia lokalnego mi­ ku ikrążena. Zabieg może być wykonany dwoma sposobami: przez dłuższy bezpo­ średni kontakt peloty ze skórą lub jej naprzemienne odrywanie i przykła­ danie. powodują jej przekrwienie i poprawę lokalnego metabolizmu.Elektroterapia 111 12. W obszarze peloty wytwarza się też ozon. i przesuwa powolnymi ruchami po powierzchni skóry. Zabieg ma działanie pobudzające i „odświeża” skórę oraz sprzyja jej rewitalizacji. Aparatura emituje prąd w postaci „gasnącej” fali przez specjalne elektrody kondensatorowe (tzw. J . mają głównie zastosowanie w kosmetologii. o różnych kształtach (grzybka. Drugi sposób aplikacji polega na naprzemiennym przykładaniu i odrywaniu elektrody od Hy< Ina 30. Prądy d’Arsonvala. Pacjent odczuwa delikatne łaskotanie. W czasie zabiegu można stopniowo zwiększać natężenie prądu do pożąda­ nej wartości. przystosowanych do zabiegów w specyficznych miejscach. zwane prądami d’Arsonvala. które mają postać szklanej bańki (peloty). Pacjent odczuwa delikatne drapanie lub łaskotanie.ik Sp. elektrody szklane). drażniąc /akończenia nerwowe na powierzchni skóry. . Podczas bezpośredniej aplikacji elektrodę przykłada się do skóry. ale również parametry prądu i rodzaj metody zastosowanej w terapii. W elektrolicie tkan­ kowym jony ujemne będą się przemieszczać w stronę anody. Ilość wytworzonego w ten sposób ciepła jesl uzależniona od wielu czynników. a druga ujemny. Pożądany efekt terapeutyczny. mięśnie. jak i pole elektryczne wielkiej częstotliwości. jak kostna i tłuszczowa. Nie należy natomiast stosować tej metody. Jeśli do ciała przyłoży się dwie elektrody połączone ze źródłem prądu wielkiej częstotliwości. w tkance będzie generowane pole elektryczne o częstotliwości odpowiadającej prądowi. Należy też zachować szczegól­ ną ostrożność. Jeśli elektrody połączy się ze źródłem prądu zmiennego. jeśli skóra pacjenta jest wrażliwa i skłonna do podrażnień. gdy skóra jest szczególnie wrażliwa na podrażnienia.t 12 Fizykoterapia powierzchni skóry. 12. Darsonwalizacji nie należy stosować u pacjentów z trądzikiem różowatym w fazie zaostrzenia. wiąże się z oscylacją jonów. dodatnie w stronę katody. zarówno wywołany przez prąd. ze stanami zapalnymi i uszkodzeniami skóry oraz licz­ nymi teleangiektazjami w polu zabiegowym. W tkankach dobrze uwodnionych i za wierających dużo elektrolitów ilość wytworzonego ciepła jest większa niż w tkankach o ich mniejszej zawartości. W przypadku tej metody prądy działają bardziej draż­ niąco. Skórę. krew i narządy we­ wnętrzne cechuje dobre uwodnienie oraz duża zawartość elektrolitów. Podobnie jak w przypadku metody bezpośredniej.1 0 minut. że spowoduje zniszczenie tkanki. w któ­ rej generowane jest pole elektryczne wielkiej częstotliwości. dlatego jest ona zalecana dla skór mniej wrażliwych i skłonnych do zanieczyszczeń. Ciepło wytworzone w ten sposób może być tak duże. dipoli i in­ nych cząstek obdarzonych ładunkiem elektrycznym. że jedna elektroda ma ładunek dodatni. Na skutek ich tarcia z sąsiadującymi cząsteczkami jesl wytwarzane w tkance ciepło. Ilość wytworzonego w nich ciepła będzie większa niż w talach tkankach. w rytm zmian kierunku prądu. jak ma to miejsce w przypadku zabiegów termolizy. . Terapeutyczne oddziaływanie prądu i pola elektromagnetycznego wielkiej częstotliwości Połączenie elektrod ze źródłem prądu stałego powoduje naładowanie ich w taki sposób. będą się one ładować naprzemiennie przeciwnymi ładunkami.7. zabieg powinien trwać 3 . O ilości ciepła decyduje nie tylko rodzaj tkanki. Sin włókien kolagenowych i włókien elastycznych stanowi „rusztowanie” ulua y.coblation). teleangiektazji) lub usuwania niepożądanego owłosienia.Elektroterapia 113 służących do niszczenia patologicznych tworów w skórze (brodawek. l’o przekroczeniu określonego poziomu tempera(lli v w tkance dochodzi do częściowej denaturacji włókien kolagenowych.6 MHz. Przy odpowiedniej metodzie aplikacji i odpowiednim natężeniu prądu wytworzone w tkance ciepło może działać na nią stymulująco oraz wpływać na przebudowę struktur skórnych. Prąd wielkiej często­ tliwości ma również zastosowanie w takich dziedzinach. Wyróżnia się dwie metody zabiegowe: • nieablacyjną. co powoduje zmianę wyglądu I pogorszenie funkcji skóry. Terapia falami radiowymi (RF) l ale radiowe obejmują zakres promieniowania elektromagnetycznego o czę­ stotliwości od 3 Hz do 3 THz. Wytworzone t lepto jest wynikiem tarcia między drgającymi cząsteczkami obdarzonymi ładunkiem a środowiskiem. • ablacyjną (niskotemperaturowa metoda ablacyjna . stosowanego w kosmetologii i medycynie estetycznej. Z czasem zmniejsza się synteza nowego kolage­ nu w libroblastach.7. 12. kardiologia i neurologia. Z wiekiem [ii/oważają procesy degradacji kolagenu. Zmienne pole elektryczne wytwoi/ime między okładzinami elektrod powoduje przesuwanie się w tkance ładunków elektrycznych zgodnie z kierunkiem zmian pola. W kosmetologii i medycynie estetycznej wykorzystuje się fale radiowe o częstotliwości 3 .1. Taki rodzaj zabiegu. jak chirurgia. Ilość energii dostarczonej do tkanek jest efektem kombinacji wielkości iJawlu i czasu ekspozycji. Główny efekt I i i apeutyczny jest jednak skutkiem obkurczenia się włókien kolagenowych. ( )grzanie tkanek skóry właściwej i tkanki podskórnej do temperatury 'l’> ') T C powoduje stymulację procesów fizjologicznych związanych z terinoiegulacyjną organizmu. I Metoda nieablacyjna L ITektem terapeutycznym przepływu prądu wielkiej częstotliwości w obw<idzie jest wytworzenie w tkance ciepła. określa się mianem terapii falami radio­ wymi. od którego zależy stopień jej jędrności i elastyczności. . W zrost temperatury tkanek poddanych zabie­ gowi powoduje natychmiastowe rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz usprawnienie transportu tlenu i metabolizmu tkankowego. Efekt przebudowy tkanki obserwuje się kilka miesięcy po zakoń czeniu terapii. technika jednobiegunowa (fotografia udostęp­ niona przez firmę Centrum Dystrybucji Image). Obkurczenie włókien kolagenowych skóry właściwej powoduje zwiększenie napięcia skóry i re dukcję drobnych zmarszczek. Częściowa denaturacj. . Rozkład pola elektrycznego w tkance w trakcie tych zabiegów jes różny. Dzięki częściowemu przerwaniu wiązań międzycząsteczkowych krzyżowych włókna kolagenowe ulegają ściągnięciu i zagęszczeniu. Stosuje się kilka technik przeprowadzania zabie­ gów RF. istniejących włókien stymuluje aktywność fibroblastów do syntezy nowegt kolagenu. i rozmieszczenie elektrod. Efekt zwiększenia napięcia jest najczęście widoczny już bezpośrednio po zakończeniu terapii.114 V I Fizykoterapia y Rycina 31. Terapia falami radiowymi. Czynnikiem wpływającym na dystrybucję ciepła w tkance jest geometri. druga elektroda spełnia zadanie anteny odbiorczej zamykającej obwód elektryczny. Zestaw elektrod do terapii falami radiowymi techniką dwubiegunową (fotografia udostępniona przez Centrum Dystrybucji Image). Metoda unipolarna pozwala uzyskać większą ilość ciepła także w tkankach Rycin a 32. . Technika bipopolarna (dwubiegunowa) Zabieg przeprowadza się za pomocą dwóch identycznych elektrod. co jest spowodowane tym. która emituje pole elektromagnetyczne wnikające w tkankę. że powierzchnia tej elektrody jest dużo mniejsza niż powierzchnia elektrody biernej. między blisko siebie umieszczonymi elektrodami. w jednym aplikatorze.Elektroterapia 115 Technika m onopolarna (jednobiegunowa) Zabieg przeprowadza się za pomocą elektrody czynnej. Metoda ta jest stosowana najczęściej na okolice bardziej wrażliwe. Wybór metody jest podyktowany celem zabiegu. Technika unipolarna Zabieg przeprowadza się za pomocą jednej elektrody (anteny). a tym samym wytworzenie ciepła w głębszych warstwach skóry i tkanki podskórnej. Takie ułożenie elektrod umoż­ liwia głęboką penetrację energii w tkankę. Umieszczone są one blisko siebie. Efekt termiczny uzyskuje się pod elektrodą czynną w wyniku zagęszczenia ener­ gii. Takie ułożenie elektrod znacznie ogranicza głębokość penetracji energii. W przypadku metody bipolarnej większa ilość ciepła jest wytwarzana w warstwach położonych płytko. takie jak twarz i szyja. 116 Fizykoterapia Elektroda bierna Rycina 33. Terapia falami radiowymi. Właściwą temperaturę w skórze można uzyskać w wyniku zastosowania impulsów o odpowiedniej energii oraz wielokrotnych przejść głowicą po powierzchni tkanki docelowej. technika bipolarna. technika monopolarna. Zabiegi falami radiowymi wykonuje się bez znieczulenia. Zalecana jest do terapii ud. brzucha i pośladków. co pozwala na właściwy dobór oraz kontrolę temperatury i głębokości działania. oczekiwaną kumulację energii. Terapia falami radiowymi. Urządzenia do terapii falami radiowymi dają zwykle możliwość stosowania za­ równo metody unipolarnej. Naskórek Skóra właściwa Rycina 34. głębiej położonych. a zmiana parametrów w urządzeniu oraz współpraca z pacjentem podczas zabiegu zmniejsza ryzyko wystąpienia reakcji niepożądanych. Ilość wytworzonego . przez co uzyskuje się. jak i bipolarnej. w sposób kontrolowany. Najnowsze aparaty do przeprowadzania zabiegów metodą dwubiegunową wytwarzają . stymulujące procesy regeneracyjne skóry Urządzenia stosowane w terapii RF są stale doskonalone. w tkance ciepła jest również związana z jej właściwościami termoregulacyjnymi. W związku z możliwością kontrolowania przebiegu zabiegu metoda ta jest uważana za bezpieczną i prawie bezbolesną. W zabiegach kosmetologicznych stosuje się także mniejsze dawki fal radiowych. Odczyn w postaci rumienia lub stanu zapalnego zależy od zastosowa­ nej dawki energii i może utrzymywać się od kilku godzin do kilku dni po zabiegu.Elektroterapia 117 Elektroda V „ Rycina 36. Wywołanie kontrolowanego procesu zapalnego w zabiegach medy­ cyny estetycznej jest efektem pożądanym. inicjującym proces przebudowy skóry. Schemat próżniowego zassania skóry na wcześniej określoną głębokość między dwubiegunowymi elektrodami. W czasie zabiegu pacjent powinien odczuwać niewielki dyskomfort związany z uczuciem gorąca. 4 mm do temperatury 5 5 -6 0 °C . doprowadzając do przerwania wiązań organicznych. Chłodzenie tkanek odbywa się za pomocą środka kriogenicznego. ponieważ metoda ta nie powoduje uszkodzenia naskórka. „Technolo­ gia” thermage polega na podgrzaniu skóry. Jony N a+ i Cl“przenikają do naskór­ ka i skóry właściwej. Energia o wymaganej „gęstości” może dotrzeć do wy­ branych warstw skóry i zadziałać przy zastosowaniu mniejszych dawek energii. aplikowanego w formie sprayu. zwana również ablacją niskotemperaturową. Takie rozwiązanie ogranicza obszar działania prądu do tkanki znajdującej się między elektrodami. Między położonymi blisko siebie miniaturowymi elektrodami pole elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości powoduje przekształcenie roztworu przewodzącego (0. a w końcowej fazie następuje ponowne ochłodzenie skóry. następnie aplikowane są fale radiowe. I Metoda ablacyjna (cobiation) Metoda ta. Również systemy chłodzące wprowadzane do urządzeń mają za zadanie obniżenie temperatury powierzchownych warstw skóry w celu za­ bezpieczenia naskórka przed oparzeniem. zabez­ pieczającym naskórek przed poparzeniem. Therm age jest zabiegiem z zastosowaniem jednobiegunowej techniki aplikacji fal radiowych. W początkowej fazie skóra jest chłodzona. usunięcie warstwy skóry właściwej do pożądanej głębokości oraz obkurczenie włókien kolage­ nowych pod wpływem temperatury.9% NaCl) w silnie zjonizowaną strukturę. Od pozostałych metod z wykorzystaniem fal radiowych zabieg thermage różni się sposobem aplikacji. Zabiegi falami radiowymi metodą nieablacyjną mogą być bezpiecznie wykonywane u osób z każdym foto typem skóry.118 Fizykoterapia jednocześnie próżnię. przy czym działanie to ogranicza się do obszaru aplikacji. i jednoczesnym chłodzeniu wierzchnich warstw. że zabieg jest przyjem­ niejszy. W przeciwieństwie do innych zabiegów z wykorzystaniem fal radiowych zabieg thermage wy­ konuje się nie częściej niż raz w roku. Dla uzyskania pełnego efektu zaleca się wykonanie serii zabiegów w odstępach kilkutygo­ dniowych. znajduje zasto­ sowanie w odmładzaniu i regeneracji skóry twarzy. niezależnie od pory roku. Zabieg umożliwia warstwowe usuwanie tkania. która powoduje zassanie fałdu skóry. Znajdujący się między dwoma elektrodami fałd skórny zostaje poddany działaniu prądu. Thermage powoduje podgrzanie skóry na głębokości 3 . lub nawet rzadziej. Powodują. Zabiegi techniką cobiation powodują stopniowe odmłodzenie skóry przez złuszczenie naskórka. której obszar ma kształt walca. Konstrukcja końcówki umożliwia wytworzenie podciśnienia. z największą koncentracją ciepła w środkowych warstwach pod elektrodą czynną (ok. Po kilku miesiącach obserwuje się ko­ . Specjalne urządzenie emituje fale o częstotliwości ponad 6 MHz. 3 cm2). Ciepło powstające podczas przepływu prądu RF pobudza mikrokrążenie w skórze i tkance podskórnej. powodując przyspieszenie metabolizmu w tych tkankach. Zassanie fałdu skóry sprawia. Połączenie działania fal radiowych z masażem podciśnieniowym i promie­ niowaniem podczerwonym (fotografia udostępniona przez firmę Electric System & Laser Technology).Elektroterapia 119 rzystną przebudowę skóry w wyniku stymulacji fibroblastów i wytworzenia się nowego kolagenu. Zabieg można przeprowadzić przy użyciu: . Fale radiowe łączone z innymi metodami terapii Fale radiowe są również wykorzystywane do wspomagania modelowania sylwetki ciała. jest połączenie oddziaływania prądu o wysokiej częstotliwości z masażem podciśnieniowym. „Rolowanie” skóry na skutek pod­ ciśnienia wytworzonego w końcówce masującej dodatkowo pobudza prze­ pływ krwi i limfy. Swiatloterapia).2.8. W niektórych aparatach głowice mogą także emitować w światło podczerwone (patrz rozdz. 12. 12. które może w istot­ ny sposób wpłynąć na efekt zabiegu. Dobrym rozwiązaniem. a jedno­ cześnie powoduje ucisk i masaż tkanek. Epilacja elektryczna W zabiegu‘epilacji elektrycznej w celu trwałego usunięcia owłosienia z wy­ branych okolic ciała wykorzystuje się prąd elektryczny. Rycina 37. W obszarach dotkniętych cellulitem sprzyja redukcji obrzęków.7. że prąd RF dociera do tkanek położonych głębiej. co jest spowodowane gromadzeniem się jonów wodorotlenowych. np. Prąd elektryczny może być aplikowany w sposób ciągły lub impulsami. podobnie jak w przypadku elektrolizy. biernej. na ramieniu pacjenta. • połączenia prądu stałego z prądem wielkiej częstotliwości (metoda blend). Epilacja metodą blend polega na jednoczesnym niszczeniu brodawki włosa za pomocą zjawiska elektrolizy i termolizy. W podanych metodach elektrodę igłową. Do zabiegu używa się nieizolowanych igieł wykonanych ze stali szlachetnych.) . spełniającej rolę elektrody czynnej. aż do brodawki włosa. Istotne jest.120 Fizykoterapia • prądu stałego (galwanicznego). która ulega rozgrzaniu pod wpływem prądu wielkiej częstotliwości. Należy stosować igły jednorazowego użytku. Przepływający przez tkankę prąd stały wywołuje w niej zjawisko elek­ trolizy. Stosując igły nieizolowane. |. połączonej z ujemnym biegunem źródła prądu. aby igta została wprowadzona do mieszka wło­ sowego wzdłuż łodygi włosa. Wkłuwa się ją na głębokość 2 -5 mm. Druga elektroda. zwaną również sondą. aby umożliwić przepływ prądu stałego. Zabieg przeprowadza się za pomocą elektrody igłowej. Zabieg przeprowadza się za pomo­ cą elektrody igłowej nieizolowanej lub izolowanej. W otoczeniu elektrody zabiegowej odczyn tkanki staje się zasado­ wy. W zabiegach prądem wielkiej częstotliwości nie wyróżnia się biegunów prądu. wpro­ wadza się do mieszka włosowego. np. tworzywem sztucz­ nym. zamyka obwód prądu i należy ją umieszczać w dostatecznej odle­ głości od elektrody zabiegowej. Epilacja za pomocą urządzenia wytwarzającego prąd wielkiej częstotli­ wości wykorzystuje zjawisko term olizy. Aparat do elektrolizy (fotografia udostępniona przez firmę Biomak Sp. bierna. Do tej formy terapii wykorzystuje się igły nieizolowane. w zależ- Rycina 38. używa się drugiej elektrody. • prądu wielkiej częstotliwości. Przed zabiegiem skórę oczyszcza się z makijażu i dezynfekuje. W tej metodzie wykorzy­ stuje się działanie prądu stałego i prądu wielkiej częstotliwości. Następnie można przystąpić do czynności usuwania kolejnych włosów. Zaleca się rozpoczyna­ nie zabiegu od mniejszych dawek. a nie bro­ dawki włosa. Stosując wyższe natężenia. Natężenie i czas przepływu prądu należy dostosować do grubości włosa. W zależności od wybranego trybu pracy (ciągła czy impulsowa) czas przepływu prądu stosowany w epilacji elektrycznej wynosi 0 . Po wyciągnięciu sondy z mieszka włoso­ wego należy usunąć łodygę włosa za pomocą pęsety. gdy przez obwód płynie prąd. włos można usunąć bez żadnego oporu. jaki tkanka stawia igle. Niedokładne lub zbyt płytkie wprowadzenie igły może spowodować jedynie uszkodzenie mieszka włosowego. należy skracać czas przepływu prądu. która jest odpowiedzialna za jego wzrost (ryc. a natężenie prądu galwanicznego 0 . Należy unikać wkładania i wyciągania igły oraz jej obracania wewnątrz mieszka włosowego. Aparaty często są wyposażone w program automatyczny. Ujście mieszka włosowego można poszerzyć. Jednorazowe zastosowanie zbyt dużej dawki prądu prowadzi do uszkodzenia skóry. Nie . 39). Jeśli igła została pra­ widłowo wprowadzona.2 -1 0 sekund. do momentu wyczucia oporu. ułatwiający pracę i generujący prąd z opóźnieniem do kilku sekund od chwili wprowadzenia igły w głąb miesz­ ka.ności od położenia brodawki włosa.5 -2 mA. i odwrot­ nie. naciągając lekko skórę przed wprowadzeniem sondy W ten sposób można łatwiej ocenić kierunek wzrostu włosa. Przepływ prądu najczęściej włącza się za pomocą nożnego pedału. bezboleśnie. wymagającą wielkiej dokładności. Zabieg. Zabieg epilacji elektrycznej można również przeprowadzić za pomocą tzw. Epilacja elektryczna jest metodą czasochłonną. Zabieg elektroterapii teieangiektazji Podobnie jak w przypadku epilacji. jest jednak znacznie mniej skuteczny niż zabieg metodą igłową.4 mm). W czasie wykonywania zabiegu pęseta nie może dotykać skóry. Lekki stan zapalny. może być przyczyną trwałycli powikłań. Chęć uzyskania efektu za wszelką cenę przez nadmierne zwięk­ szanie dawki prądu. gdyż grozi to oparzeniem. Aby nie spowodować uszkodzenia skóry. Depilacja metodą pęse tową jest dużo prostsza i mniej pracochłonna. W łos jest słabym przewodnikiem prądu.9. Między kolejnymi zabiegami włosy nie powinny być wyrywane. elektrody pęsetowej. zachować odstęp ok. Istnieje również niebezpieczeństwo powstania blizn w wy­ niku uszkodzenia tkanek otaczających mieszek włosowy. Zaleca się. w zależności od zastosowanej metody. . w czasie jednej wi­ zyty można usunąć jedynie niewielką liczbę włosów. Jeśli jest to konieczne. 12. włosy przed zabiegiem należy zwilżyć żelem. Metoda epilacji elektrycznej jest skuteczna tylko w stosunku do włosów znajdujących się w fazie wzrostu (anagenu). może utrzymywać się do kilku dni. który jest odczuwany przez pacjentów jako mniej przykry. Podobnie jak w przypadku metody igłowej. 0. po zabiegu włos należy usunąć pęsetą. w miejscach szczególnie wrażliwych. Trwałe usunięcie włosów wymaga prze­ prowadzenia serii zabiegów i nie w każdym przypadku jest to całkowicie skuteczne. zbyt częste wykonywanie zabiegów oraz usuwanie zbyt dużej liczby włosów w ciągu jednej wizyty. Przebarwienia powstałe w miejscach epilacji są najczęściej wynikiem powstałych w tkance procesów zapalnych. W trakcie zabiegu włos musi być widoczny na skórze (odrost powinien mieć 2 . Po zabiegu obserwuje się wokół miejsca wkłucia igły zaczerwienienie skóry oraz. ponieważ przepływający przez łodygę włosa prąd powinien uszkodzić ter­ micznie brodawkę włosa. a prawdopodobieństwo trwałego usunięcia owłosienia mniejsze. Aby umożliwić przepływ prądu do brodawki. zaleca się golenie włosów maszynką. W metodzie pęsetowej stosuje się prąd wielkiej częstotliwości. usuwanie teieangiektazji można prze prowadzić za pomocą prądu stałego lub prądu wielkiej częstotliwości. objawiający się rumieniem. obrzęk.122 I Fizykoterapia należy wkłuwać igły zbyt blisko miejsc położonych obok siebie. Niesie też ze sobą mniejsze ryzyko wystąpienia powikłań. Epilacja elektryczna nie należy do metod bezbolesnych.5 cm. Po zabiegu zaleca się stosowanie kremów ochronnych z filtrem UV Niespodziewany i znaczny odczyn po zabiegu epilacji wyma­ ga konsultacji lekarskiej oraz odpowiedniego leczenia. a między kolejnymi wkłuciami należy zachować odstęp. a następnie apli­ kuje prąd. W czasie jednego zabiegu nie należy usuwać zbyt dużej liczby naczyń. w przebiegu których występuje zmniejszona odporność ścian naczyń.obrzęk. cukrzyca. Po zabiegu występuje rumień skóry. płytko położonych. Odczyn zapalny może utrzymywać się przez kilka dni. Predystynują do tych powikłań choroby. W zabiegach m etodą term iczną stosuje się prąd wielkiej częstotliwości. zastosowania zbyt dużej dawki prądu) lub zaburzenia pro­ cesu gojenia. Przed zabiegiem skórę należy oczyścić i zdezynfekować. Za pomocą prądu wielkiej czę­ stotliwości zabieg zamknięcia naczynia można wykonać dwoma sposo­ bami: • elektrodę igłową nieizolowaną (czynną) wkłuwa się w światło naczynia. aby naczynie po zabiegu było niewidocz­ ne. Blizny powstałe po zabiegu są najczęściej skutkiem nieprawidłowego jego wykonania (np. np. druga elektroda (bierna) zamyka obwód prądu. U takich osób zabiegu epilacji elektrycznej i usu­ wania teleangiektazji metodą elektryczną nie należy wykonywać lub wyko­ nywać ze szczególną ostrożnością.Elektroterapia 123 W zabiegach m etodą elektrolizy stosuje się prąd galwaniczny. Po zabiegach stosuje się kremy ochronne z protektorem UV . Elektrodą czynną jest katoda. Czas i natężenie prądu dobiera się tak. jakie zachodzi w obszarze jego lokalizacji. aplikowany w sposób ciągły lub impulsami. a elek­ trodę bierną umieszcza się w dostatecznej odległości. Do zamknięcia naczynia dochodzi w wyniku zjawiska elektrolizy. płytko położonych naczyń. apliko­ wany w sposób stały lub impulsami. Metoda ta jest najbardziej skuteczna w stosunku do małych naczyń o średnicy mniejszej niż 0. Po kilku sekundach obserwuje się zblednięcie naczynia. poza obszarem zabie­ gu. Ten drugi sposób jest skuteczny tylko w przypadku drobnych. Igłę wprowadza się w światło naczynia lub umieszcza na jego powierzchni.3 mm. Spotyka się też osobniczą skłonność do tworzenia w miejscu uszkodzenia skóry szcze­ gólnie wybujałych blizn. Naczynie krwionośne zostaje zamknięte w wyniku koagulacji termicznej. W usuwaniu teleangiektazji metodą elektroterapii stosuje się również metodę blend. natomiast w miejscach szczególnie wrażliwych . • elektrodę izolowaną wkłuwa się do światła naczynia lub umieszcza się na jego powierzchni. 10. elektropor. Badania zapoczątkowane w latach 70. Elektroporacja Termin „elektroporacja” odnosi się do metody. Powstanie elektropora w błonie lipidowej. umożliwiających swobodny przepływ jonów i drobnych cząsteczek przez błonę komórkową. Wielkość pojedynczego elektropora nie przekracza kilku nanometrów. Istotnym zagadnie­ niem w zjawisku elektroporacji jest niestabilność elektroporów oraz brak kontroli nad ich czasem trwania i rozmiarem. tzw. . Odpowiedni dobór parametrów impulsu elektrycznego umożliwia większą stabilizację elektroporów oraz kontrolę ich parametrów (czasu trwania i rozmiaru). X X wieku wykazały. Zjawisku elektroporacji towarzyszy wytworzenie kanałów. że wzrost przepuszczalności błony komórkowej jest wynikiem powstawania w błonie lipidowej komórki kanałów hydrofilowych.124 Fizykoterapia 12. W biotechnologii Rycina 40. która pozwala na zwiększe­ nie przepuszczalności błon komórkowych pod wpływem impulsów elek­ trycznych. Błona komórkowa umieszczona w polu elektrycznym o dostatecznie dużym natężeniu ulega elektroporacji. W mezoterapii stosuje Mi.>ą 11 nazywany m ezoterapią bezigłow ą. Wprowadzany preparat powi­ li mii i odpowiednie stężenie.. Ponieważ warstwa rogowa stanowi naturalną obronę skóry przed wnika­ niem niepożądanych substancji. jednak nie są w stanie zaakceptować fitlili imi / użyciem igły. Iakie parametry prądu. której istotą jest wprowadzanie za pomocą igły substancji w skórę lllh llumkę podskórną. niepożądanych substancji. wykonując głowicą okrężne ruchy. aby spowodowały one czasowe otwarcie porów. natomiast nie wywołały trwałego uszkodzenia błony. i abieg mezoterapii bezigłowej przeprowadza się przy użyciu wysokonalifi Iow ego jednokierunkowego prądu impulsowego o częstotliwości radio­ ci 1'iodueenci proponują również aparaty emitujące światło w zakresie HhiIi n i wieni i prąd stały lub ultradźwięki. elektroporację. hiilr. jako dodatkowy czynnik wspo|HttfjM|ą< y wnikanie substancji. jak duża powierzchnia skóry jest poddawana zabiegowi. w zależności od tego. wywołujących m.iin je stosowane podczas zabiegów mezoterapii powinny mieć iłow h dnie właściwości. I'i /cd zabiegiem można skórę podgrzać w celu m obilizacji mikrokrążenia. 1 '/lis l rwania zabiegu wynosi 1 0 -3 0 minut. mezoterapia bezigłową nie powoduje mechaniczne­ go nams/cnia powłok skórnych. Elektropory i >1wierają tylko drogę między wnętrzem a zewnętrzem komórki dla substani j i leczniczych oraz znoszą barierę ochronną przed niekontrolowanym przepływem innych. Zabieg wywołujący zjawisko elektroporacji przeprowadza się za po­ mocą specjalnej głowicy em itującej jednokierunkowe pole elektryczne u i zęstotliwości radiowej. W odróżnieniu od mezoterapii płowej. Znaczenie będzie miała lak/e Ł .Elektroterapia 125 medycznej są obecnie prowadzone prace pozwalające lepiej poznać to zja­ wisko i wykorzystać w celach medycznych. które chciałyby pnpia wii stan swojej skóry przez dostarczenie do niej odpowiednich sublltmt |i Kosmetycznych lub leczniczych.i. wprowadzić go w głąb skóiy Po zakończeniu zabiegu nadmiar preparatu należy usunąć lub pozoMawić w celu dodatkowego jego w chłonięcia w wyniku dyfuzji biernej. Celem zabiegu jest wprowadzenie jak największej |t i inibsianeji działających terapeutycznie. Prace dotyczą głównie wykorzyslania zjawiska elektroporacji w celu wprowadzania leków i DNA za pomo­ cą wysokonapięciowych impulsów prądu elektrycznego.in. Jest alternatywą dla osób. ponieważ jego wprowadzanie odbywa się litr z w wyniku zjawiska elekt rnosmozy. Na oczyszczoną skórę należy nałożyć wybrany picparat i. jest I #i. zmiany powstałe w wyniku zjawiska elekiroporacji w błonach komórkowych muszą być odwracalne. Istotą elektroporacji jest taki tli >bór parametrów impulsów. W warunkach fizjologicz­ nych jest to oczywiście zjawisko niekorzystne. które nie powodują żadnych wrażeń czucio­ wy h W medycynie i kosmetologii zabieg wprowadzania substancji czynnych t>\ pomocą czynników fizykalnych. należy przed zabiegiem usunąć. kolczyki i zegarek. profilaktyczny zabieg mający na celu zahamowanie procesów związanych ze starzeniem się skóry. magnez i chrom. Koktajle mogą ponadto zawierać substancje ułatwiające metabolizm tłuszczu oraz dynamizujące mikrokrążenie (np. tokoferol.126 Fizykoterapia wielkość cząsteczki. witamina A. grudki. ponieważ średnica elektropora jest ograniczona i nie­ które substancje wielkocząsteczkowe nie m ają możliwości wnikania tą drogą. łańcuszki. selen. W miejscu uszkodzenia naskórka prąd wnika intensywniej i głębiej. najczę­ ściej wykorzystuje się gotowe preparaty. okres czynnej opryszczki oraz infekcje jamy ustnej. Koktajl zawiera najczęściej kwas hialuronowy jako bazę oraz kompleks multiwitaminowy i pierwiastki śladowe. W mezoterapii stosuje się takie związki. Kwas hialuronowy dzięki swym właściwościom wiązania wody zwiększa nawilżenie i ujędrnia skórę. Pierwiastki śladowe stymulują oraz usprawniają reakcje metaboliczne i enzymatyczne w skórze. jednak w trakcie wykonywa­ nia zabiegów w okolicach twarzy może wystąpić m etaliczny posmak w ustach. a także w przypadku obecności licznych teleangiektazji. amid kwasu ni­ kotynowego itp. Formuły zawierają najczęściej takie związki. może dojść do jego zagęszczenia. kofeinę). W mezoterapii bezigłowej. Najczęściej używa się preparatów w formie płynnej lub żelowej. Najczęściej stosowanym zabiegiem jest m ezolift. Składają się one z wielu substancji o działaniu terapeutycznym. również tych patologicznie poszerzonych. np. Mezoterapia bezigłowa jest wykorzystywana również w terapii cellulitu. krosty i wykwity. D oty­ czy to również protez zębowych. miedź. ponieważ zabiegi elektryczne powodują reakcję ze strony naczyń. Nie zaleca się wykonywania zabiegów w okolicy twarzy w okresie za­ ostrzenia trądziku pospolitego i różowatego. Istotne znaczenie ma również podłoże zastosowanego preparatu. 12. jak cynk.11. Kompleksy witaminowe odżywiają i stymulują komórki. Przeciwwskaza­ niem są także bakteryjne i wirusowe infekcje. tiamina. nazywane koktajlami. dlatego ruchome metalowe elemen­ ty. ryboflawina. Przeciwwskazania do zabiegów elektroterapii Przeciwwskazaniem do wykonania zabiegu są wszystkie procesy zapalne i ropne skóry. W okolicy metalowych elementów. szczególnie ropne zapalenie dziąseł i zębów. podobnie jak w mezoterapii igłowej. jak kwas askorbinowy. co może być przyczyną oparzeń. Plomby amalgamatowe nie stanowią przeciwwskazania do zabiegów elektroterapii. Zabiegów nie powinno się wykonywać również po terapii wypel . które znajdą się na drodze przepływa prądu. Drobne uszkodzenia można pokryć warstwą wazeliny lub zabezpieczyć kawałkiem folii. Szczególnej uwagi wymaga wykonywanie zabiegów w przypadku skóry wrażliwej. Niewyrównana cukrzyca. terapię należy przerwać. Przeciwwskazania ogólne do zabiegów elektroterapeutycznych Nowotwory oraz okres 5 lat od chwili wyleczenia. Ostre stany zapalne w przebiegu chorób układowych. ponieważ przepływający prąd powoduje wzrost ich napięcia. a tym samym przyspieszają wchłanianie aplikowanych wcześniej preparatów i mogą powodować skrócenie czasu ich działania. Specyficznym przeciwwskazaniem do zabiegu galwanizacji jest spastyczne porażenie mięśni. Uszkodzenia skóry w miejscu zabiegu. • Gruźlica. Przyjmowanie leków prz ec iwzakrzep o wyc h. Stany zapalne. Zabie­ gi elektryczne nasilają metabolizm. Nadciśnienie tętnicze. żylaki. w czasie zabiegu lubpo nim.Elektroterapia i 127 niaczami tkankowymi i bezpośrednio po terapii toksyną botulinową. Zakrzepowe zapalenie żył i tętnic. Jeśli skóra reaguje nieprawidłowo. Wszelkie wątpliwości dotyczące stanu zdrowia osoby poddawanej zabie­ gowi powinny być konsultowane z lekarzem. wirusowe i grzybicze skóry w miejscu zabiegu. • • • • • • • • . choroba niedokrwienna mięśnia sercowego i inne choroby serca oraz niezdiagnozowane i nieleczone dolegliwości ze strony układu krążenia. które przesuwa się wzdłuż jej osi. niezależnie od częstotliwości. której istotą jest przekazywanie tkankom energii mechanicznej. Wszystkie fale me­ chaniczne. Obserwuje się zagęszczenie zwojów sprężyny w miejscu uderzenia. podlegają tym samym prawom fizycznym. ponieważ cząstecz­ ki ośrodka drgają zgodnie z kierunkiem rozchodzenia się fali. Fale akustyczne są falami podłużnymi. cieczy i ciał stałych. przez tworzenie przeciwstawnych sil sprężystych. są nazywane falą słyszalną. czyli 16 0 0 0 Hz. Fale o częstotliwości 1 6 -1 6 0 0 0 Hz. Metoda ta służy również do wprowadzania substancji czynnych do skóry . Kierunek drgań zwojów sprężyny jest zgodny z kie- . M echa­ nizm rozchodzenia się fali podłużnej łatwo prześledzić.taki zabieg jest nazywany sonoforezą lub ultrafonoforezą. które powodują jego odkształ­ cenie. Dzięki właściwościom sprężystym ośrodka drgania przenoszą się z jednej warstwy na następną.Ultradźwięki Stosowanie ultradźwięków jest metodą terapeutyczną. wprawiając kolejne ze­ społy cząsteczek w ruch drgający o określonej częstotliwości. które wywołują w uchu i mózgu człowieka wrażenia słuchowe. wywołującej w nich wiele zjawisk fizycznych i biologicznych na poziomie tkankowym i komórkowym. wytwarzając falę mechaniczną przez uderzenie w jeden koniec długiej sprężyny wykonanej z cienkiego drutu i zawieszonej na niteczce. Źródłem fal akustycznych są drgania cząsteczek ośrodków sprężystych: gazów. Fale o częstotliwości mniejszej od częstotliwości fali słyszalnej to infradźw ięki. Wytrącenie zespołu cząsteczek ośrodka sprężystego z położenia równowagi powo­ duje ich drgania. Cechą charakterystyczną ośrodka sprężystego jest zdolność do przeciwstawienia się siłom. U ltradźw ięki są to fale mechaniczne o częstotliwości powyżej zakre­ su słyszalności ludzkiego ucha. a fala ultradźwiękowo penetruje w nie płycej.Ultradźwięki 129 runkiem rozchodzenia się fali. które odkształcają się w wyniku działania pola elektromagnetycznego. Fala ultradźwiękowa w te tkanki penetruje głębiej.siły rozciągające. Jednostką natężenia fali w układzie SI jest W/m2. używa się jednostek W/cm2. a w miejscu rozrzedzeń . W miejscu występowania zagęszczeń działają siły ściskające. C > /W W V \A A A A /W W W \A AA AAA^\AAAAAAAAAA AA A/V\AA /V\i^AA/VVV\A A A A A A A A A A M /^ A A A AAAAAAAAAAAAAM AM Rycina 41. że pochłaniają największą ilość ener­ gii. Przyczyną tego zjawiska jest absorpcja. Transport ener­ gii odbywa się więc drogą zmieniających się stanów ciśnienia. Na podstawie tego doświadczenia moż­ na wyobrazić sobie kierunek przesuwania się zagęszczeń i rozrzedzeń cząsteczek ośrodka. Dla potrzeb fi­ zykoterapii. Tkanki zawierające dużą ilość wody (krew. czyli pochłaniają mniej energii. czyli pochłanianie energii ul­ tradźwiękowej przez tkankę. Do wytwarzania ultradźwięków służą specjalne aplikatory zawierające przetworniki piezoelektryczne. mięśnie) mają mały współczynnik absorpcji. Największy współczyńnik absorpcji mają tkanki: kostna. ze względu na małe rozmiary powierzchni ośrodka sprę­ żystego. 13.1. Oznacza (o. Tkanki ludzkiego ciała charakteryzują się różnymi w spółczynnikam i absorpcji. Rozchodzenie się faii mechanicznej. Współczynnik absorpcji . chrzęstna i ścięgnista. skóra. Fizyczne oddziaływanie fali ultradźwiękowej na tkankę L Rozchodzenie się fali ultradźwiękowej jest związane z przenoszeniem ener­ gii z ośrodka drgającego do coraz dalej oddalonych od niego cząsteczek. W miarę oddalania się od źródła drgań natężenie fali ultradźwiękowej ma­ leje. a więc tkanki słabo uwodnione. a częściowo do niego wchłonięta. T a b e la 4 . na po­ graniczu kości i mięśni lub na granicy skóry i tkanki tłuszczowej. Może to być przyczyną uszko­ dzenia tkaniu. Do interferencji fal może dojść również w wyniku nałożenia się fal o tym samym kierunku przebiegu.28 Skóra 0.14 0. zostaje czę­ ściowo odbita. W wyniku nałożenia się. przechodząc przez poszczególne struktury tkan­ kowe. zwiększa­ jącej intensywność działania ultradźwięków.130 Fizykoterapia zależy również od częstotliwości ultradźwięków.62 1. Jeśli nakładają się fale o fazach zgodnych dochodzi do ich wzmocnienia.22 Brak danych Ośrodek podłużna) . tym większy jest współczynnik absorpcji. Energia fal krót­ szych jest zatem w mniejszym stopniu pochłaniana przez powierzchowne warstwy tkanki.76 2. podlega takim samym prawom fizyki jak w każdym ośrodku spręży­ stym. po dojściu do granicy innego ośrodka. na granicy dwóch ośrodków przy sprzyjających warunkach może dojść do powstania fali sto jącej.do wygaszenia (ryc. jeśli o fazach przeciwnych .86 Tkanka kostna 3. Fala przenoszona do drugiego ośrodka ulega załamaniu i dalej rozchodzi się z charakterystyczną dla niego prędkością. 42). czyli in terferen cji fali odbitej i fali p ad ającej. Dzieje się tak np. Im jest ona większa. Fala ultradźwiękowa. Rozchodząc się. Fale o częstotliwości 1 MHz (1000 kHz) wnikają do tkanki głębiej niż fale o częstotliwości 3 MHz. Porównanie współczynnika absorpcji dla fali o częstotliwości 1 MHz i 3 MHz Współczynnik absorpcji dla fali o częstotliwości 1 MHz Współczynnik absorpcji dla fali o częstotliwości 3 MHz Tkanka tłuszczowa 0.42 Tkanka mięśniowa (aplikacja 0. Takie dawki energii działają na skórę stymulująco. należy rozpatrywać kompleksowo.Ultradźwięki 131 T abela 5 .2. wywołującej uszkodzenie tkanki. ma zastosowane w zabiegach medycznych.dania ultradźwięków jesi związany z podwyż . Przekroczenie dawki krytycznej. 13. Początkowo uważano. których zadaniem jest stymulacja procesów regeneracyjnych w skórze. Do takich zabiegów należy usuwanie tkanki tłuszczowej za pomocą zogniskowanej fali ultradźwiękowej o dużym natę­ żeniu. L Zjawiska te nigdy nie występują osobno. • termicznych. że głów­ ny efekt terapeutyczny d/i. których zadaniem jest spowodowanie destrukcji. sonoforeza i peeling ultradźwiękowy.2. Porównanie głębokości penetracji fal o częstotliwości 1 MHz i 3 MHz Ośrodek Tkanka tłuszczowa Tkanka mięśniowa (aplikacja Głębokość penetracji fali o częstotliwości 1 MHz (mm) Głębokość penetracji fali o częstotliwości 3 MHz (mm) 165 55 30 10 37 12 podłużna) Skóra Tkanka kostna 7 Brak danych Na efekt terapii ultradźwiękowej wpływa natężenie fali. Biologiczne oddziaływanie stymulacji ultradźwiękowej Działanie biologiczne ultradźwięków na tkanki. Kosmetyczne zabiegi ultradźwiękowe Do zabiegów ultradźwiękowych. należą: stymulacja ultradźwiękowa. powodując pobudzenie procesów regeneracyjnych.1. W celach ko­ smetycznych stosuje się natężenia nieprzekraczające 3 W/cnt2. Podczas ekspozycji tkanek na ultradźwięki dochodzi w nich do reakcji: • mechanicznych. • fizykochemicznych. podobnie jak w przypadku każdego innego czynnika fizykalnego. 13. Następnie pęcherzyki zapa­ dają się.132 Fizykoterapia szeniem temperatury tkanek poddanych ekspozycji na falę mechaniczną. że za efekt terapeutycz­ ny tej formy terapii jest odpowiedzialne ich działanie mechaniczne. Dzięki właściwościom sprężystym tkanki jej cząsteczki są wprowadzane w ruch drgający. to kawitacja stabilna miałaby jedynie wpływać na przepuszczalność błon komórkowych ( )krcślenie gra . ma znaczenie pierwszoplanowe. a następnie zmiany w aktywności komórki. Zmiany ogólnoustrojowe są wynikiem odczynów w obrębie wielu układów. efekt kawitacji Z fizycznego punktu widzenia istotą kawitacji jest powstawanie w cieczy maleńkich pęcherzyków wypełnionych parą lub gazem na skutek lokalnego spadku ciśnienia poniżej wartości krytycznej. Znaczenie terapeu tyczne wibrowania akustycznego cząsteczek nie zostało do końca poznane. Stymulacja ultradźwiękowa wywołuje w organizmie wiele zmian. W medycynie można się spotkać z pojęcia mi kawitacji niestabilnej i kawitacji stabilnej. że może ono powodować również zmiany w przepuszczalności jonów. ponieważ stanowi pier­ wotny bodziec wywołujący różne zjawiska na poziomie komórki i tkanki. Drgania są przenoszone na kolejne warstwy. Jeśli kawitacja niestabilna wiąże się z trwałym uszkodzeniem tkanki. kolejne zespoły cząsteczek. wprowadzając w ruch drgający. Ultradźwięki. że ten właśnie wewnętrzny mikromasaż tkanek odgrywa zasadniczą rolę w terapeutycznym oddziaływaniu ultradźwięków. czemu towarzyszy wyzwolenie dużej energii w małej objętości. Na komórki i t kanki działają siły rozcią­ gające i ściskające. Przypusz­ cza się. które obserwuje się w odległym czasie po wykonaniu serii zabiegów. I Zmiany pierwotne D ziałanie m echaniczne fali akustycznej. Nie wszystkie zmiany zachodzące w tkankach pod wpływem ultradźwięków można wyjaśnić w ten sposób. ze względu na rodzaj wpro­ wadzanej energii. Do zmian miejscowych dochodzi na skutek bezpośredniego działania ultradźwięków na powierzch­ nię ciała. Można jednak przypuszczać. zgodnie z kierunkiem rozchodzenia się fali. D late­ go stymulacja ultradźwiękowa określana jest często jako „wewnętrzny mikromasaż tkankowy”. a następnie w całym ustroju. przekraczające wartość określaną jako próg kawitacji. Do wywołania kawitacji nie­ zbędne jest odpowiednie natężenie ultradźwięków. które z punktu widzenia biologicznego można zdefiniować jako zmiany (efekty) miejscowe i zmiany (efekty) ogólnoustrojowe. jako fala mechaniczna. Z zabiegami ultradźwiękowymi często kojarzy się tzw. a co za tym idzie miejscowy wzrost temperatury. powo­ dują zmiany ciśnień w tkankach. Obecnie uważa się. Stymulują one tkankę do korzystnych zm ian w tórnych. o określonej częstotliwości. Reakcje zachodzące w tkankach w czasie zabiegu lub bezpośrednio po nim są określane jako zm iany pierwotne. D ziałanie term iczne ultradźwięków jest następstwem przekształcenia energii mechanicznej w energię cieplną. Przy natężeniach stosowanych w zabiegach kosmetycznych główny efekt terapeutyczny jest związany z mechanicznym działaniem ultradźwięków uraz z wytworzeniem endogennego ciepła. co jest związane z dopuszczalną normą. D ziałanie fizykochemiczne jest w pewnym sensie związane ze zjawi­ skiem kawitacji. a dopiero w drugiej kolejności od czasu trwania zabiegu i rodzaju tkania. Kawitacja może także nasilić tworzenie się wolnych rodników tlenowych.Ultradźwięki ! 133 nicznych wartości natężeń ultradźwięków powodujących kawitację stabilną. Ultradźwięki oddziałują na koloidy tkankowe oraz przyspieszają rozpad białek i ich przemianę żelu w zol. Przyrost energii cieplnej uruchamia naczyniowe procesy termoregulacyjne. jej temperaIura może wzrosnąć nawet do 45°C. Do dużego lokalnego przegrzania lub uszkodzenia mechanicznego wy­ nikającego z silnej absorpcji energii przez tkankę oraz procesów kawitacji dochodzi przy większych natężeniach. jest trudne do ustalenia i wymaga dalszych badań. Stosowanie takich dawek energii nie prowadzi do uszkodzeń. W rozprowadzaniu ciepła duże znaczenie ma stan lokalnego krążenia. czyli przy dawkach stosowanych w kosmetyce. Może dojść również do jonizacji roztworów wodnych. Stosowana w fizykoterapii i kosmetyce aparatura do ultrasonoterapii emituje ultradźwięki o natężeniu nieprzekraczającym 3 W/cm2. Proces powstawania pęcherzyków w tkance nasila lub nawet warunkuje niektóre reakcje chemiczne. że ultradźwięki mogą leż wpływać na zdolność dyfuzji niektórych substancji przez błony komór kowe. Przebieg i dynamika reakcji fizykochemicznych zależą przede wszystkim od natężenia fali ultradźwiękowej. których nie stosuje się w stymulacji tkanki za pomocą ultradźwięków w terapii fizykalnej i kosmetycznej. wpływającą jedynie na przepuszczalność błon komórkowych. Zja­ wisko to wykorzystuje się natomiast w chirurgii. 10 minut. Przy ekspozycji skóry na ultradźwięki o natężeniu 1-2 W/cm2 przez ok. w wyniku czego dochodzi do pod­ wyższenia lokalnej temperatury tkanki. W tkankach dobrze ukrwionych proces utylizacji energii cieplnej przebiega więc szybciej. Największa ilość ciepła jest gene­ rowana w tkankach o wysokim współczynniku absorpcji. Dochodzi do zwiększenia aktywności enzymatycznej. przy których do­ . Na­ stępuje przesunięcie pH w kierunku zasadowym. Miejscowy wzrost temperatury tkanek poddawanych zabiegowi jest również uzależniony od natężenia fali ultradźwiękowej i czasu trwania za­ biegu. kiedy za pomocą specjalnych urządzeń koncentrujących energię akustyczną niszczy się niepożądane struktury (np. Uważa się. poprawy metabolizmu oraz przyspieszenia procesów regeneracyjnych w skórze. Fizjologiczną odpowiedzią na podwyż­ szenie temperatury są zmiany w przepływie krwi. a przez to do wzrostu przewodnictwa elekI rolitycznego. Graniczne wartości parametrów ultrasonoterapii. kruszy się kamienie nerkowe). podwyższenie progu bólowego. zmiany w aktywności enzymatycznej. Jest to niezbędne. stymulację syntezy kolagenu. zmiany w metabolizmie t kanek. stanowiąca przeszko dę w rozchodzeniu się lali ultradźwiękowej. Metodyka zabiegów ultradźwiękowych I Substancje sprzęgające Przekazanie tkankom drgań wytworzonych w głowicy ultradźwiękowej wymaga zastosowania substancji sprzęgającej głowicę z powierzchnią skóry. stymulują syntezę kolagenu oraz wpływają na jego sprężystość. które powodują: • • • • • • • • zmiany w przepływie krwi. Na całokształt procesów zachodzących w tkance pod wpływem ultra­ dźwięków mają wpływ czynniki mechaniczne. Wytworzone ciepło powoduje rozszerzenie naczyń i popra­ wę przebiegu procesów metabolicznych w tkankach. Zostają również uru­ chomione procesy termoregulacyjne i ulega zdynamizowaniu drenaż w ukła­ dzie żylnym oraz chłonnym. Substancja sprzęgająca musi . 13. Drgania akustyczne wpływają na właściwości koloidów tkankowych. poprawę właściwości włókien kolagenowych.2. na narządy objęte procesem chorobowym.134 Fizykoterapia chodzi do zmian fizykochemicznych w tkankach oraz w przepuszczalności błony komórkowej. Działanie biologiczne jest wynikiem mobilizacji lokalnego mikrokrążenia. | Reakcje wtórne Reakcje te są związane z wystąpieniem odczynów układowych i ogólnoustrojowych. Istotne jest również oddziaływanie za pośrednictwem korzeni i splotów nerwowych. zmiany napięcia mięśniowego.2. Oddziaływanie ultradźwięków na zakończenia nerwowe układu autono­ micznego wiąże się ze specyficznymi reakcjami neurowegetatywnymi. na drodze odruchu. zmiany w przewodnictwie nerwowym. termiczne oraz fizykoche­ miczne. nie zostały do końca poznane i wymagają dalszych badań. gdyż nawet przy dokładnym przyłożeniu głowicy do powierzchni skóry między powierzchnią aplikatora a obszarem poddawanym zabiegowi istnieje przestrzeń wypełniona powietrzem. utrudniają wnikanie ultradźwięków do skóry. mieć właściwości akustyczne podobne do tkaniu. I Sposoby prowadzenia głowicy Zabiegi ultradźwiękowe można wykonać dwoma metodami. statyczną i dynamiczną. kremu lub emulsji. Użycie ich może być przyczyną uszkodzeń termicznych spowodowanych nadmier­ nym przegrzaniem naskórka. Zbyt szybkie przesuwanie głowicy może być powodem braku efektywności zabiegu / powodu niemożności wytworzenia się w tkan ee lali podłużnej. zapewniać dobre przyleganie głowicy oraz ułatwiać jej przesuwanie po powierzchni skóry Najczęściej stosuje się w tym celu goto­ we preparaty żelowe lub wodne. Powodują większe przegrzanie powierzchownych warstw skóry. Szczególnie istotne są proporcje między fazą wodną i olejową substancji sprzęgającej. W zabiegach sonoforezy stosuje się zwykle gotowe preparaty w formie żelu. Bardzo gęste preparaty mogą być całkowicie nieprzenildiwe dla ultradźwięków. mieć odpowiednie cechy: powinna dobrze przewodzić fale ultradźwiękowe. wygładzać nierówności na powierzchni skóry. rzadziej olej parafinowy lub wazelinę ze względu na słabe przewodzenie ultradźwięków.). wzdłuż przebiegu mięśni. o wysokim współczynniku absorpcji. W m etodzie staty czn ej głowica pozostaje nieruchoma. dzięki czemu lepiej przenika do tkanek. Szybkość i zasięg wykonywanych ruchów warunkuje ilość . rzadziej maści. Większe uwodnienie powoduje. Czas trwania jednego obrotu powinien wynosić 2 -4 sekundy. Głowice ultradźwiękowe o różnej powierzchni zabiegowej (fotografia udo­ stępniona przez firmę Biomak Sp. W przypadku preparatów źle prze­ wodzących fale ultradźwiękowe ich właściwości można poprawić przez dodanie żelu dobrze przewodzącego. że jej właściwości akustyczne są zbliżone do właściwości powłok skórnych. J.Ultradźwięki 135 Rycina 43. W m etodzie dynam icznej przez cały czas trwania zabiegu przesuwa się głowicę po powierzchni zabiegowej ruchem posuwistym lub ruchem spiral­ nym. Gęste substancje. Wyróżnia się następujące dawki ultradźwięków: • słabe: 0 .5 -1 . i '/|(i..0 W/cm2.zbyt szybkie i obszerne ruchy powodują zmniejszenie ilości energii przypadającej na dany obszar.5 -2 .. że dawka energii przypadająca na jednostkę czasu i pole powierzchni poddawanej zabiegowi jest w tym przypadku znacznie większa.. że ilość energii do­ starczonej do 1 cm2 powierzchni skóry jest mniejsza i może nie wywołać oczekiwanego efektu. o różnym współczynniku wypełnienia. Aparaty wytwarzają impulsy o kształcie prostokątnym. Metoda statyczna jest rzadziej zalecana.4 -0 .0 W/cm2. '/. '/. np. np. W tym przypadku stosuje się V4 dawki stosowanej w metodzie dynamicznej i nie powinna być ona większa niż 0 . ® m ocne: 1 . a w zabiegach kosmetycznych. należy pamiętać. co prowadzi do uszkodzeń termicznych. Dawki mocne stosuje się bardzo rzadko. W przypadku miejsc o powierzchniach nierównych i trudno dostępnych stosuje się głowice mniejsze. do 2 .0 5 -0 . jest emitowana przez głowicę o powierzchni 10 cm2 czy 2 cm2. '/.5 W/cm2. ® średnie: 0 . gorących punktów.5 W/cm2. Jeśli głowica ma powierzchnię 4 cm2. aby jednorazowo działać na obszar nie większy niż trzy­ krotny rozmiar głowicy. możemy stosować wyższe natężenia. I Określenie parametrów zabiegów Natężenie fali ultradźwiękowej określa się w watach przypadających na pole powierzchni głowicy zabiegowej (W/cm2). Dawka jest również uzależniona od tego. gdzie dochodzi do odbicia fali. Zaleca się. powodujemy. zwłaszcza na granicy dwóch ośrodków o różnym współczyn­ niku absorpcji. w terapii cellulitu. Nie jest obojętne. Aplikując tę samą dawkę na większą powierzchnię. 10 W. W pierwszym przypadku natężenie fali ultradźwiękowej będzie wy­ nosiło 1 W/cm2. czy dana moc. a w drugim aż 5 W/cm2. Pod wpływem interferencji fal może dojść do wytworzenia tzw.136 Fizykoterapia energii dostarczonej tkance . Wykonując zabiegi w okolicach mniej wrażliwych. czy stosuje się ultradźwięki w postaci fali ciągłej czy ukształtowanej w impulsy.5 W/cm2. W spółczynnik w ypełnienia określa zależność między . szczególnie w okolicy twarzy i szyi. co ułatwia przeprowadze­ nie zabiegu. to obszar tkanki poddawanej zabiegowi nie powinien przekraczać 12 cm2. są one niewskazane.. Wybierając ją. W kosmetyce naj­ korzystniejsze są natężenia nieprzekraczające 1 W/cm2. W ielkość głowicy należy dopasować do powierzchni poddawanej zabie­ gowi. np. szyi i dekoltu oraz w sonoforezie nie zaleca się stosowania fali ciągłej. 1 MHz. Ultradźwięki o mniejszej częstotliwości (0. czę­ stotliwości fali. Skracając czas trwania impulsu. powierzchni nadźwiękawianej. W zabiegach ultradźwiękowych najczęściej stosowane częstotliwości to 0. 1 MHz) wnikają głębiej w skórę.Ultradźwięki A 137 emisja ciągła -O t [ms] A wypełnienie 1/8 t [ms] Rycina 44. wywołując silniejsze przegrzanie. powierzchni przetwornika. czasem trwania impulsu a okresem impulsu i przedstawia się go w postaci procentowej lub ułamkowej (ryc. Przy większych częstotliwościach przenikalność jest mniejsza. w zależności od wraż­ liwości okolic poddawanych zabiegowi i parametrów zabiegu (dawki. zmniej­ szamy ilość dostarczanej do tkanki energii.8. W zabiegach wykonywanych w okolicach twarzy. dlatego stosuje się je w terapii tkanek głębiej położonych. Czas trwania zabiegu dobiera się indywidualnie.8 MHz i 3 MHz. co skutkuje silniejszym oddziaływaniem na tkanki powierzchowne. Falę ciągłą stosuje się zwykle w okolicach mniej wrażliwych.8 MHz (800 kHz). 2. a energia absorbowana w płytkich warstwach. Fala ciągła i ukształtowana w impulsy. . Fala ciągła i fala impulsowa o dużym współczynniku wypełnienia dostarczają do tkanki większą dawkę energii. 45). ® średnie: 4 -9 minut. Substancje mogą wnikać do skóry również przez mikrouszkodzenia naskórka. Przy dużych dawkach i większych często­ tliwościach fali ultradźwiękowej oraz w razie stosowania metody stacjonar­ nej zaleca się czasy krótsze. w terapii blizn i bliznowców (poprawa wyglądu przez wpływ na właści­ wości tkanki łącznej). • w terapii przeciążeń stawów i mięśni.2. ® długie: 1 0 -1 5 minut. w terapii antycellulitowej. 13. Podczas wykonywania zabiegów na dużych powierzchniach. trofiki i napięcia skóry. w terapii cellulitu.138 Fizykoterapia rodzaju fali i metody aplikacji). po urazach sportowych oraz w ga­ binetach odnowy biologicznej.3. można wydłużyć ten czas do 30 minut. dzieląc całkowitą powierzchnię zabiegową na mniejsze obszary. aby całkowity czas aplikacji nie przekraczał 15 minut. I Wskazania Procesy zachodzące w tkance pod wpływem fali ultradźwiękowej uza­ sadniają stosowanie ultrafonoterapii w zabiegach kosmetycznych dotyczą­ cych twarzy i całego ciała: ® • • « w celu poprawy metabolizmu. Fala ultra­ dźwiękowa zwiększa energię kinetyczną cząsteczek preparatu wprowadza­ nego do skóry. Transport ten odbywa się przez naturalne struktury skórne. ® w celu ułatwienia transportu przeskórnego substancji czynnych. co może być przyczyną zmiany potencjału spoczyn­ kowego błony komórkowej oraz jej przenikalności dla niektórych substancji. powoduje poszerzenie naturalnych dróg przenikania oraz zwiększa ukrwienie skóry w miejscu działania. W celach praktycznych czasy trwania za­ biegu dzieli się na: ® krótkie: 1-3 minuty. W ibracje akustyczne wywo­ łują drgania komórek. takie jak mieszki włosowe i gruczoły potowe. Sonoforeza jako transdermalny system terapeutyczny Zabiegi z użyciem fali ultradźwiękowej wspomagają transport substancji czynnych w głąb skóry. w celu poprawy drenażu żylno-limfatycznego. . Zaleca się. np. a przez to ułatwiają wnikanie preparatu. Ogrzanie skóry polepsza jej ukrwienie. W zabiegach sonoforezy stosuje się preparaty w formie roztworów wodnych. Sprzyja temu peeling mechaniczny przed apli­ kacją ultradźwięków. Jednym z istotnych parametrów jest masa cząsteczkowa preparatu. o dużym współczynniku absorpcji. których transport bierny jest niemożliwy. czas trwania zabiegu. Podobnie jak w przypadku innych metod.). Efekt termiczny działania ultradźwięków. z o. stopień penetracji substancji jest odwrotnie proporcjonalny do jej masy cząsteczkowej. Także wytwarzane podczas działania ultradźwięków wibracje akustyczne.o. niezależnie od zastosowa­ nego preparatu. kremów i emulsji. co umożliwia penetrację do głębiej położonych tkanek. Skuteczność sonoforezy zależy od wielu czynników. takich jak: • • • • częstotliwość fali ultradźwiękowej.Ultradźwięki 139 Rycina 45. Ważne jest również odpowiednie przygotowanie skóry przed aplikacją. wywołując rozluźnienie i mikrouszkodzenia warstwy mgowej naskórka. w większym stopniu pochłaniają falę ultradźwiękową. przez co utrudniają wnikanie ultradźwięków do skóry. Gęste substancje. zwiększają jego przepuszczalność. . Na efekt końcowy sonoforezy wpływa również lecznicze oddziaływanie samych ultradźwięków. Ultradźwięki ułatwiają wnikanie w skórę sub­ stancji wielkocząsteczkowych. moc fali ultradźwiękowej. Stężenie substancji czynnych w zastoso­ wanym preparacie powinno zapewniać dostarczenie do skóry dawki leku wywierającej działanie terapeutyczne. oraz prawidłowy dobór parametrów zabiegu. zwiększa zdolność penetracji leku. sposób ekspozycji (rodzaju fali i metody nadźwiękawiania). żeli. zarówno na skórę. jak i na samą substancję wprowadzaną. Przykład aplikacji ultradźwięków (fotografia udostępniona przez firmę BTL Polska Sp. Zwiększenie przepuszczalności moż­ na uzyskać przez usunięcie przed zabiegiem wierzchniej warstwy rogowej naskórka lub jej naruszenie. gdzie tkanką docelową jest skóra. Terapeutyczne oddziaływanie sonoforezy jest wypadkową działania ultradźwięków i wpro­ wadzanego preparatu. a jego prze­ nikanie do krwi nie jest pożądane. 0 . w porównaniu z dyfuzją bierną. Większość prac dotyczących skuteczności wchłaniana substancji za pomocą ultradźwięków dotyczy leków. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w kosmetologii. Zaleca się rozpoczynanie serii zabiegów od krótszych czasów i małych dawek. bierze się pod uwagę rodzaj eksponowa­ nej okolicy ciała. gdyż wiąże się to z dostarczeniem większej dawki energii. że częstotliwości 1 M Hz i wyż­ sze zwiększają koncentrację wprowadzanej substancji w warstwie rogowej (typowej barierze przy transporcie substancji w głąb skóry).140 Fizykoterapia Nie ma jednoznacznych badań. Ich działanie w zakresie intensywności 1-3 W/cm2zostało dobrze poznane i jest uznane za bezpieczne. Powszechnie przyjmuje się. ponieważ penetrują głębiej. przy większych powierzchniach zabiegi trwają ok. a przez to po­ lepszają efekt sonoforezy. Im dłuższy czas sonoforezy. tym więk­ sza dawka substancji czynnej zostanie wprowadzona do tkanki. Wyni­ ki większości badań i obserwacji dotyczących wprowadzania leków za po­ mocą ultradźwięków sugerują stosowanie fali ciągłej. W sonoforezie można stosować ekspozycję ciągłą lub impulsową. kiedy zależy nam na depozycji wprowadzanego preparatu w skórze. zwłaszcza w przypadku zabiegów kosmetycznych. że czas ekspozycji na ultradźwięki jest ograniczony moż­ liwością mechanicznego i termicznego uszkodzenia skóry. Dobierając parametry zabiegu. Niektóre wykazały. Spowodowane wzrostem ilości ciepła w tkankach przekrwienie sprzyja głębokiej penetracji wprowadzane­ go leku. że maksymalna dawka ultradźwięków w przypadku sonoforezy okolic . Jeśli osoba poddawana zabiegowi dobrze je toleruje. że częstotliwości mniejsze. Nie zawsze jednak silna penetracja substancji czynnej jest zjawiskiem korzystnym. W przypadku małych powierzchni stosuje się krótkie czasy ekspozycji (1 -3 minuty). Kosmetologia korzysta z tych do­ świadczeń. Dały one niejednoznacz­ ne rezultaty. wykazują większą skuteczność. a w przypadku twarzy i szyi stosuje się dawki mniejsze.2 5 -0 . 10 minut i więcej.3 5 MHz. Teoretyczne analizy wskazywały. czas ekspozycji i natę­ żenie fali można stopniowo zwiększać. W sonoforezie wykorzystywanej w celach kosme­ tycznych stosuje się zwykle ultradźwięki o częstotliwości 1-3 MHz. jakie parametry ultradźwięków są opty­ malne dla zwiększenia wchłaniana substancji. Należy jednak pamiętać. Dlatego w zabiegach kosmetycznych zaleca się stosowanie fal impulsowych. Najczęściej prowadzono badania dotyczące częstotliwości mniejszej niż 1 MHz oraz natężenia wynoszącego 1-3 W/cm2. Odczucie pieczenia może być skut­ kiem zbyt dużego natężenia fali ultradźwiękowej. Ważnym czynnikiem warunkującym czas ekspozycji jest wielkość po­ wierzchni pola zabiegowego. Opis poszczególnych leków przekracza ramy niniejszej książki. zwany również kawitacyjnym. 13. nieco gorszym kremy. Kawitacja jest także silnym stymu­ latorem powstawania ni cf mvsl n\i h. Za­ stosowanie preparatów w postaci maści lub oleju znacznie pogarsza możli­ wość penetracji leku. Brak jest jednoznacznych wyników badań świadczących o tym. W skazania do zabiegu wynikają z przewidywanych potrzeb kosmetycz­ nych i leczniczych oraz korzyści z depozycji określonego składnika aktyw­ nego w skórze. przeciwbólowe.Ultradźwięki : 141 twarzy i innych okolic szczególnie wrażliwych wynosi do 1 W/cm2. Peeling ultradźwiękowy (kawitacyjny) Peeling ultradźwiękowy. że pod wpływem dawek stosowanych w ultradźwiękowych zabiegach kosmetycz­ nych może dochodzić na powierzchni skóry do kawitacji. Jak już wspomniano.4. Stopień penetracji wprowadzanego środka zależy w dużej mierze od zastosowanej substancji sprzęgającej. grożący zniszczeniem struktur tkankowych.2. W terapii blizn i bliznowców sto­ suje się preparaty zmiękczające naskórek i tkankę bliznowatą. przy­ stosowane do terapii transdermalnej. szczególnie po urazach sportowych i w stanach przeciążenia układu ruchu. które są najczęściej stosowane. które wywierają określone działanie terapeutyczne na skórę i tkankę podskórną. a w przy­ padku sonoforezy pozostałych części ciała do 1. jest w kosmetologii rai /ej niepożądany. Stosunkowo dobrym przewodnikiem są preparaty żelowe i emulsje. jest zabiegiem kosme­ tycznym. W gabinetach odnowy biologicznej wprowadza się podczas nich farmaceutyki wywierające działanie przeciw­ zapalne. działających toksycznie i deslrukcyj . wskazane jest wykonanie testu alergicznego 24 godziny przed zabiegiem. jak i leczniczych. Przed wykonaniem zabiegu u osób szczególnie wrażliwych oraz osób.5 W/cm2. Lokalny wzrost ciśnienia. zawierające substancje czynne. przeciwobrzękowe i przyspieszające wchłanianie wynaczynionych płynów ustrojowych. Zjawisko kawita­ cji niestabilnej jest wywołane powstawaniem pęcherzyków gazowych w cie­ czy. Związki całkowicie tłumiące falę ultradźwiękową mogą być przyczyną uszkodzeń termicznych i nie należy ich stosować w zabiegach sonoforezy. zabiegi sonoforezy można stosować zarówno w ce­ lach kosmetycznych. Najczęściej firmy kosmetyczne proponują gotowe preparaty. W zabiegach kosmetycznych dobór preparatu wynika ze specyficznych wskazań. którego głównym zadaniem jest głębokie oczyszczenie skóry. Przeciwwskazania do sonoforezy są takie same jak w przypadku ultrasonoterapii. u których w przeszłości wystąpiły reakcje alergiczne. należy je jedynie rozszerzyć o możliwość wystąpienia reakcji alergicznych na wprowadzony związek. Następuje odblokowanie drobnych porów i usunięcie z nich zalegającej masy łojowej. Za główny efekt peelingu ultradźwiękowego są najprawdopodobniej odpowie­ dzialne wibracje akustyczne struktur tkankowych. Przypisywanie mu głównego udziału w efektach obserwowanych w przebiegu peelingów ultradźwiękowych ma. Zjawisko kawitacji jest obecnie przed­ miotem badań doświadczalnych. charakter jedynie hipotetyczny. jak dotychczas. Brak jest jednoznacznych obserwacji naukowych dowodzących.142 Fizykoterapia r "\ . Rezultat oczyszczenia skóry jesl widoczny bezpo­ średnio po zabiegu: skóra jest gładka w dotyku. Aparaty wyko­ rzystywane w tej formie peelingów generują najczęściej częstotliwości w granicach 0 . Sposób ułożenia głowicy podczas peelingu ultradźwiękowego (fotografia udostępniona przez firmę Biomak Sp.*> V Rycina 46.3 5 MHz. Drgania przenoszone na skórę powodują usunięcie z jej powierzchni zanieczyszczeń i martwych komórek naskórka. Niewielka ilość ciepła wytwarzana w skórze podczas zabiegu powoduje. nie. a przez to usprawniają procesy metaboliczne. Przyspiesza to procesy rege­ neracyjne w skórze. nadmiar łoju. . substancje tok­ syczne i resztki kosmetyków. Szybkie wibracje dają efekt podobny do rozpylania aero­ zolu i sprawiają. W aparatach do peelingu ultradźwiękowego nie ma zwykle możliwości regulacji mocy fali ultradźwiękowej.¡djF ' .2 5 -0 . Wraz z martwym naskórkiem zostają usunięte z po­ wierzchni skóry wszelkie zanieczyszczenia. że przy tak małych natężeniach fali ultradźwiękowej zjawisko kawitacji w żywej tkance w ogóle występuje. że martwe cząstki ulegają oderwaniu od powierzchni skó­ ry. Głównym obszarem działania peelingu ultradźwiękowego jest warstwa rogowa naskórka. Są to częstotliwości niższe od stosowanych w tradycyjnych zabiegach ultradźwiękowych i w sonoforezie. wolna od zanieczyszczeń. J.). W ibracje mechaniczne stymulują lokalne mikrokrążenie. że skóra jest lekko zaczerwieniona. wolnych rodników tlenowych. Zabieg przeprowadza się za pomocą specjalnej szpatułki (głowicy) połą­ czonej ze źródłem drgań o częstotliwości ultradźwiękowej. W tym wypadku zasto­ sowane preparaty muszą spełniać wymogi substancji stosowanych do jonolorezy. oraz prąd stały lub jednokierunkowy prąd średniej często­ tliwości. Na tkankę wpływają jednocześnie czynniki fizyczne. który łączy w sobie zalety ultradźwięków i elektroterapii. Zabieg można stosować w okolicach twarzy. Nie należy wywierać zbyt dużego ucisku. Taki zabieg może stanowić doskonałe przygotowanie do aplikacji kosmety­ ków. Połączenie jonoforezy i ultradźwięków owocuje głębszą penetracją sub­ stancji i jej większym stężeniem w danym obszarze. Trwa przeciętnie ok. Za pomocą szpatułki można również wprowadzać w głąb tkanki prepa­ raty kosmetyczne. Zastosowanie preparatów zmiękczających jako substancji sprzęgającej ułatwia odblokowanie porów i oczyszczenie skóry. należy przyłożyć ją do skóry oraz przesuwać do przodu. dekoltu lub szyi. Elektrofonoforeza (elektrosonoforeza) Jest to zabieg.Ultradźwięki I 143 z otwartymi i odblokowanymi drobnymi porami i mieszkami włosowymi. podobnie jak przy użyciu tradycyjnej głowicy w zabiegach sonoforezy. Zabieg ultradźwiękowy łączony z aplikacją prądów elektrycznych jest również wykorzystywany w celu wprowadzenia składników aktywnych preparatów kosmetycznych i leczniczych do skóry. W celu wykonania zabiegu sonoforezy należy zmienić ułożenie głowicy. Wykonując zabieg peelingu szpatułką. Głowicę przesuwa się do tyłu. na której wykonu­ jemy zabieg. 13 . Elektrodą czynną jest głowica ultradźwiękowa.3 . tak aby wywołać efekt rozpylenia substancji sprzęgającej. tak aby nie powodować zagęszczenia prądu. Ze względu na wła­ ściwości katody obserwuje się pod nią silniejsze przekrwienie. Czas zabiegu jest uzależniony od wielkości powierzchni. czyli ulegać dysocjacji. oraz wrażliwości skóry i tolerancji zabiegu. Skórę należy przed zabiegiem zwilżyć wodą. Dawka prądu galwa tucznego lub prądu średniej częstotliwości powinna odpowiadać progowi . Elektrodę bierną o odpowiednich rozmiarach umieszcza się w dostatecznie dużej od­ ległości od głowicy ultradźwiękowej. lekko dotykając. 15 minut i można go przeprowadzać raz w miesiącu. W przypadku peelingów niezbędne jest zastosowanie substancji sprzę­ gających. z pominięciem okolic szcze­ gólnie wrażliwych na działanie ultradźwięków (patrz Przeciwwskazania). która najczęściej jest połączona z ujemnym biegunem prądu (katoda). ponieważ może on być przyczyną mechanicznego uszkodzenia skóry. solą fizjologiczną lub tonikiem bezalkoholowym. zgodnie z kierunkiem przebiegu włókien mięśniowych. związane z działaniem fali ultradźwiękowej. takich jak skóra. Zabez­ piecza przed niszczeniem wrażliwych struktur tkankowych. w obrębie określonego pola i określonej głębokości. Działanie mechaniczne fali ultradźwiękowej powoduje rozerwanie w tym miejscu błon komórkowych adypocytów (ko­ mórek tłuszczowych magazynujących energię). która wykorzystuje falę ultradźwiękową o znacznym natężeniu do kształtowania pożądanej sylwetki ciała. Głowica ultradźwiękowa o specjalnej konstrukcji pozwala na zogniskowanie fali ultradźwiękowej w wybranym miejscu (ryc. naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy obwodowe. Redukcja tkanki tłuszczowej za pomocą zogniskowanej fali ultradźwiękowej Jest to stosunkowo nowa metoda.4. Przeciwwskazania do wykonywania tego rodzaju zabiegu są takie same jak w przypadku ultradźwięków i ogólnie w elektroterapii. na skutek uszkodzenia błon komórek tłuszczowych. 47). Istotą metody jest selektywne usuwanie tkanki tłuszczowej w miejscu działania fali ultradźwiękowej. Zogniskowanie fali ultradźwiękowej stwarza możliwość działania selektywnego. Rycina 47. 13. przy czym nie dochodzi do wzrostu temperatury okolicznych tkanek. Zogniskowanie fali ultradźwiękowej. W ten sposób duża dawka energii zostaje dostarczona do ściśle określonej przestrzeni w pod­ skórnej warstwie tłuszczu.144 Fizykoterapia odczuwania. głównie w postaci triglicerydów. . Niszcze­ nie adypocytów odbywa się w wyniku ich mechanicznego uszkodzenia. Zabieg może stanowić alternatywę dla chirurgicznego usuwania tkanki tłuszczowej za pomocą liposukcji. Dotychczasowe prace wykazały zmniej­ szenie warstwy tkanki tłuszczowej u wszystkich osób poddawanych zabie­ gowi. czego liczne dowody dostarczyła traumatología. Odpowiedzią na te niepokoje są obserwacje stanu zdrowia i pa- Rycina 48. . Zabieg redukcji łkani i (Iusa /owej za pomocą zogniskowanej fali ultradźwię kowej (fotografia udostępniona i u liimę Shar-Pol Sp.). który kontroluje w czasie rzeczywistym pozycję ciała pacjenta w stosun­ ku do celu kolejnego impulsu. / o. Na przykład obser­ wowane po złamaniach kości pourazowe zatory tłuszczowe grożą poważnymi.Ultradźwięki 145 Zabieg przeprowadza się przy użyciu specjalnego systemu nawigacyjne­ go.o. Istnie­ je bowiem przekonanie o potencjalnej szkodliwości destrukcji tkanki tłusz­ czowej. Najistotniejsze pytania i wątpliwości towarzyszące ultradźwiękowej reduk­ cji niepożądanej tkanki tłuszczowej dotyczą bezpieczeństwa zabiegu. a nawet śmiertelnymi powikłaniami ze strony układu krążenia i układu od­ dechowego. a wszyscy uczestnicy badań mogli wrócić po zabiegu do nor­ malnej aktywności. Towarzyszył mu minimalny dyskomfort. Także badania USG tkanki tłuszczowej wykazały znaczącą redukcję jej grubości w obszarze poddanym zabiegowi. Pozwala to na precyzyjne ulokowanie impul­ sów ultradźwiękowych i uzyskanie jednolitego efektu oraz minimalizację niepożądanego nadmiernego uszkodzenia tkanki tłuszczowej i sąsiednich struktur. Pozostałe struktury uszkodzonych adypocytów są eliminowane drogą fizjologicznej fagocytozy. co jest teoretycznie uzasadnione niewielką masą uszkodzonych komórek i dużym rozproszeniem punktów oddziaływania fali ultradźwiękowej. jest jeszcze prostszy. faza zaostrzenia trądziku różowatego). że uwolnione z adypocytów triglicerydy są szybko metabolizowane przy udziale lipazy lipoproteinowej do glicero­ lu i wolnych kwasów tłuszczowych. • choroby nowotworowe i okres do 5 lat od ich wyleczenia. Jakiekolwiek wątpliwości natury medycznej wymagają konsultacji lekarskiej. aby w jej wyniku dochodziło do uruchamiania szkodliwych procesów. na przebieg których ultradźwięki mogą wpływać nega­ tywnie (faza zaostrzenia trądziku pospolitego przebiegająca z ropnymi wykwitami.146 ! Fizykoterapia rametrów biochemicznych pacjentów poddanych omawianej terapii.5. W fizykoterapii przyjmuje się następujące przeciwwskazania do terapii ultradźwiękowej. Przeciwwskazania ogólne do zabiegów ultradźwiękowych Wiele przeciwwskazań do stosowania zabiegów ultradźwiękowych wynika ze ścisłych zaleceń medycznych w poszczególnych jednostkach chorobowych. z którymi są transportowane do wątroby lub wyko­ rzystane jako źródło energii. • choroby skóry. przez powszechnie znane procesy meta­ boliczne zachodzące w warunkach fizjologicznych. Transport rozpuszczalnego w wodzie glicerolu do wątroby lub innych tkanek. Drugim polem badań są analizy pozwalające określić drogi metaboliczne tłuszczów. Wolne kwasy tłuszczowe wiążą się z albuminami. Badania skutków ultradźwiękowej destrukcji tkaniu tłuszczowej jeszcze trwają. Ultradźwięki są zabiegiem bodźcowym i wykonywanie ich na większych powierzchniach oraz w okolicach wrażliwych na działanie fali mechanicznej może w istotny sposób zakłócać harmonijny przebieg procesów fizjologicz­ nych. głównie triglicerydów. • liczne teleangiektazje i skłonność do ich powstawania (ciepło i mecha­ niczne działanie zabiegu mogą je nasilać). grzybicze i wirusowe choroby skóry w miejscu wykonywania zabiegu (w tym również zakażenia wirusem opryszczki). nic jednak nie wskazuje na to. obowiązujące również w przypadku zabiegów wykonywa­ nych w celach kosmetycznych: • ciężki ogólny stan zdrowia i wyniszczenie. Zatorów tłuszczowych po tych zabiegach nie zaobserwowano. 13. Bada­ nia biochemiczne sugerują natomiast. . gdzie może być wykorzystany. • bakteryjne. uwolnionych z uszkodzonych falą ultradźwiękową adpypocytów. aby zapobiec zbyt głębokiemu ich wnikaniu. a przez to zmniejszyć efekty wy­ konanego wcześniej zabiegu kosmetycznego. • wszczepiony rozrusznik serca i inne implanty elektroniczne (istnieje możliwość zakłócenia ich pracy). chociaż niekiedy stosuje się nadźwiękawianie brzegów rany w celu pobudzenia ziarninowania. gdyż najbardziej wrażliwa na działanie ultradźwięków jest tkanka nerwowa. szczególnie jego niewydolność oraz istotne zaburzenia krążenia tętniczego i pracy serca. np. Za prze­ ciwwskazane uważa się również nadźwiękawianie okolic karku powyżej poziomu C3.Ultradźwięki 147 • uszkodzenia mechaniczne skóry w miejscu zabiegu. Obecność w tkance takich implantów tkankowych. Szczególną ostrożność należy zachować. zwoju gwiaździstego i okolic pnia nerwu błędnego. • ostre i przewlekle procesy infekcyjne w całym organizmie. W przypadku obecności metalowych implantów w obszarze działania ultradźwięków należy zachować ostrożność i stosować małe dawki. w które wstrzyknięto toksynę botulinową w celu porażenia mięśni powodujących zmarszczki mimiczne. . może dojść do przyspieszenia metabolizmu toksyny botulinowej pod wpływem ultra­ dźwięków i skrócenia czasu trwania pożądanego efektu. W pierwszym przypadku wskazane jest użycie małej głowicy (1 cm2). np. należy zachować szczególną ostrożność i stosować wyłącznie słabsze dawki. Zabiegi ultradźwiękowe powodują nasilenie przemian metabolicznych w miejscu aplikacji. wykonując zabiegi w okolicach małych stawów dłoni oraz na wyroślach kostnych znajdujących się blisko powierzchni skóry. Zabiegi należy wówczas wykonywać z zachowaniem wszel­ kich zasad aseptyki. Nie należy także stosować ultradźwięków na okolice. na przedniej powierzchni kości piszczelowej. w dru­ gim natomiast należy stosować fale o dużej częstotliwości (3 MHz i więcej). mogą one przyspieszyć jego wchłanianie. Ultradźwięki mogą wywierać również negatywny wpływ na nasady kości u dzieci i młodzieży z niezakończonym procesem wzrostu. Niezależnie od fak­ tu. Nie należy też ich stosować na otwarte rany. • zaburzenia funkcji układu krążenia. w której zdeponowano wypełniacz. zwojów szyjnych. stanowi również przeciwwskaza­ nie do nadźwiękawiania okolicy. że nie są zbadane możliwe interakcje tych zabiegów. Do­ tychczas bowiem nie przeprowadzono badań nad wpływem ultradźwięków na struktury wiązań chemicznych tych związków. • ciąża. Wykonując zabiegi w okolicach przykręgosłupowych oraz nerwów przebiegających płytko pod skórą. kwasu hialuronowego. wypełniacze na bazie kwasu hialuronowego i kolagenu. jak np. W przy­ padku obecności implantów biodegradalnych. • zakrzepowe zapalenie żył w obszarze działania zabiegu. Świadczą o tym wzmianki w dziełach Hipokratesa: „Lekarz musi mieć wielorakie doświadczenie. Rodzaje masażu Masaż jest formą terapii polegającą na oddziaływaniu bodźcami mechanicz nymi na tkanki człowieka.. ale również charakteryzować się odpowiednimi predyspozycjami psychicznymi.14 wmmmmmmmmmmm Masaż M» Masaż należy do najstarszych znanych człowiekowi form leczenia.. lego . dla starożytnych lekarzy greckich i rzymskich masaż był jednym ze sposobów uśmierzania bólu. Jednak niezależnie od sposobu. Wykonywanie masażu jest związane z kontaktem z drugim człowiekiem. co można uzyskać przez odpowiednie wyposażenie poko­ ju. jakiemu ma służyć. Historia masażu liczy wiele tysięcy lat i sięga kultury chińskiej. lecz obowiązkowe jest rozcieranie (. podkreśla się rolę „zorganizowanego” dotyku.) można nim zwiększyć moc rozluźnionego stawu lub rozluźnić staw zanadto zesztyw­ niały”. Ważne jest takie zaaranżowanie gabine­ tu. Obecnie masaż jest formą terapii powszechnie stosowaną w gabinetach fizjoterapeutycznych i salonach kosmetycznych. według którego jest wykonywany masaż. w którym wykonuje się masaż. w zależności od celu. które stwarza poczucie bezpieczeństwa i intymności. Osoba poddawana zabiegowi musi mieć poczucie. Rozmowa i wzbudzająca zaufanie postawa stwarzają możliwość nawiązania kontaktu z pacjentem.1. który niesie ulgę nie tylko w sensie fizycznym. Warunkiem niezbędnym do przeprowadzenia zabiegu jest stworzenie sprzy­ jającego klimatu. Stosuje się wiele jego od­ mian i technik. przy biernym zachowaniu się masowanego. Masażysta powinien zatem nie tylko posiadać fa­ chową wiedzę na tem at stosowanej terapii. 14. ale również psychicznym. że „oddaje się w dobre ręce”. Wśród masaży specjalistycz­ nych wyróżnia się: • drenaż limfatyczny. W zależności od zadań. jakie masaż ma spełnić. • masaż okostnowy. • masaż sportowy. kostno-stawowego. • masaż segmentarny. • masaż łącznotkankowy. jakie chcemy osiągnąć. • masaż częściowy.omó­ wiony w rozdziale hydroterapii). wstrząsanie i wibracja. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem masażu jest masaż klasycz­ ny. Zadaniem masażu jest wywołanie reakcji ze strony układu mięśniowego. • masaż z zastosowaniem urządzeń. ale traktować ją jedynie jako narzędzie wspomagające. Reakcję organizmu można wywołać za pomocą dłoni (a czasem również innych części ciała masażysty. podwodny. np. w którym masażysta posługuje się klasycznymi technikami. • masaż mieszany. • masaż izometryczny. łokci. takimi jak głaskanie. wyróżnia się: • masaż leczniczy. wywołany za pomocą dłoni lub przyrządów. Nie należy zatem przeceniać roli aparatury. Ze względu na metody wykonywania zabiegu wyróżnia się: • masaż ręczny. przedramion łub kolan) oraz przyrządów. W żaden sposób nie można zastąpić ręki. Stosowane w nich sposoby masowania są uzależnione od celów. • masaż w środowisku wodnym (wirowy. ugniatanie. natryskowy . Opanowa­ nie tych technik stanowi podstawę pracy masażysty. zmysłu dotyku i wiedzy ma­ sażysty. Osobną grupę stanowią specjalistyczne masaże lecznicze. • masaż kosmetyczno-pielęgnacyjny i estetyczny.Masaż I 149 zadaniem jest spowodowanie u masowanej osoby odpowiedniej reakcji. oklepywanie. Bodziec mechaniczny. krwionośnego i/lub limfatycznego. . Wyróżnia się zatem: • masaż całościowy. może dotyczyć całego ciała lub poszczególnych jego części. dotyczącej zarówno jego ciała. jak i psychiki. rozcieranie. Masaż wywiera też istotny wpływ na psychikę osoby masowanej. nazywany również masażem suchym. nerwowego. ułożenie drenażowe. W czasie zabiegu należy uwzględnić stopniowanie siły bodźca mecha­ nicznego. 4. Należy uwzględnić odpowiedni kierunek wykonywania masażu. 1. zgodny z anatomiczną budową takich struktur. Dotyczy to zarówno masażysty. 2. Podczas zabiegu należy unikać częstych zmian pozycji ciała pacjenta.150 I Fizykoterapia Stosuje się także techniki umożliwiające wykonanie masażu określonej części ciała samodzielnie przez pacjenta. 6. Zabieg rozpoczyna się od bodźców słabych i stopniowo prze­ chodzi do coraz silniejszych. jeśli zachodzi taka potrzeba. • dla mięśni . Dermatozy i inne zmiany skórne uniemożliwiają wykonanie zabiegu. Przewlekłe choroby skóry dłoni masażysty stanowią przeciwwskazanie do wykonywania tego za­ wodu. Skóra pacjenta powinna być zdrowa i przed zabiegiem oczyszczo­ na (umyta).w kierunku od nerwów obwodowych do ośrodkowego układu nerwowego. Tkanki poddawane zabiegowi powinny być rozluźnione. Charakter pracy masażysty wymaga od niego posiadania predyspozycji psychicznych ułatwiających nawiązanie dobrego kontaktu z osobą ma­ sowaną.zgodnie z ich przebiegiem anatomicznym. Masaż powinien być wykonywany zgodnie z zasadami higieny. jak naczynia krwionośne. • dla układu nerwowego . Wykonywanie masażu wymaga indywidualnego dostosowania zabiegu do wieku i stanu psychicznego pacjenta. naczy­ nia limfatyczne. Masaż najlepiej wykonuje się u osoby w pozycji leżącej na plecach lub na brzuchu.2. wałków lub poduszek. Rozluźnienie grup mięśniowych uzysku­ je się przez stosowanie miękkich klinów. Do masażu są przystosowane specjalne stoły z otworem na głowę. należy kierować się wymienionymi niżej ogólnie przy­ jętymi zasadami. umożli­ wiające maksymalne rozluźnienie mięśni karku lub.w kierunku najbliższego węzła chłonne­ go. jak i osoby masowanej. 14. nerwy i brzuśce mięśnia: • dla układu żylnego . W tym celu stosuje się odpowiednie ułożenie osoby masowanej. dającymi możliwość uzyskania zamierzonego efektu. Określa się to jako automasaż. • dla układu limfatycznego . 5. jaki cel (kosmetyczno-relaksujący czy leczniczy) chce osiągnąć masażysta. Ogólne zasady wykonywania masażu Niezależnie od tego. W części głównej masażu można wyróż nić: . 3.w kierunku dosercowym. która z kolei powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych. • Fazę końcową. Dotyk powoduje pobudzenie zakończeń nerwów czuciowych w skórze. procesy dostosowawcze. zapoznanie się z masowanym obszarem oraz ocena reaktywności tkanek i cech psychofizycznych masowanej osoby. Wyzwalane pod wpływem masażu reakcje fizjolo­ giczne mogą dotyczyć nie tylko masowanych części ciała. wrażliwe na siły ściskające i roz­ ciągające. nazywane odczynem . która obejmuje masaż tkanek powierzchownych i tkanek położonych głębiej. Informacje o bodźcu są przekazywane obwodowymi drogami czuciowymi do wyższych pięter ośrod­ kowego układu nerwowego i tam przetwarzane. Mechaniczne rozciąganie i ściskanie w czasie masażu powłok skórnych poprawia ich elastyczność. a tym samym poprawić właściwości me­ chaniczne masowanej tkanki. przyspiesza metabolizm. a tym samym poprawia odżywienie skóry. której celem jest wyciszenie całego organizmu po zastosowanych bodźcach fazy właściwej. także innych tkanek i układów. Fibroblasty. ale. Stymulacja mikrokrążenia w obrębie skóry. są stymulowane do produkcji kolagenu. objawiająca się zaczerwienie­ niem. której celem jest uzyskanie efektu rozluźniającego (przez odpowiednie ułożenie). układach i narządach. • Fazę właściwą. Podstawowym ogniwem odbioru bodźców mechanicznych jest zmysł doty­ ku. I )ynamizuje się też ukrwienie tętnicze i drenaż żylno-limfatyczny. Stymu­ lacja krążenia krwi w skórze jest także spowodowana uwalnianiem histami­ ny i utylizacją kwaśnych produktów przemiany materii z masowanych tkanek. W wyniku mechanicznego tarcia zostaje usunięta martwa część warstwy naskórka oraz zostają udrożnione ujścia gruczołów potowych i łojowych. Uwalniana z komórek tucznych histamina pobudza wydzielanie adrenaliny. w różnych tkankach.Masaż i 151 • Fazę wstępną. Pacjentowi zleca się krótki odpoczynek. Dobór technik zależy od masowanej okolicy i oczekiwanego efektu terapeutycznego. Skórę przygotowuje się do zabiegu.3. Oddziaływanie masażu na tkanki Masaż polega na mechanicznym odkształcaniu tkanek masowanych w celu wywołania w nich odczynu i uzyskania pożądanego efektu terapeutycznego. na zasadzie odruchu. rozprowadzając na niej substancje ułatwiające masaż. Obejm uje ona również oczyszczenie skóry po zabiegu i poinformowanie pacjenta o przewi­ dywanych reakcjach. 14. szczególnie mechanoreceptorów i termoreceptorów. zgodnego z potrzebami zdrowotnymi lub oczekiwaniami osoby masowanej. Następnie zostają urucho­ mione. . Odkształcenie tkanki łącznej może wywołać /miany w koloidach tkankowych. przysadki. ale również umysłowej. stymuluje w nich procesy metaboliczne. zwiększa ich masę i zdolność do kurczenia.3. Efekt powiązania stanu psychicznego z kondy­ cją fizyczną doskonale obrazuje zwiększone napięcie takich grup mięśnio­ wych. Bodźce płynące do obwodowego układu nerwowego wywierają pobudzający lub hamujący wpływ na układ nerwowy i układ dokrewny.1. Bardzo silny masaż może być powodem uszkodzenia masowanych obszarów. Naruszenie stratum comeum w czasie masażu ułatwia wnikanie substancji przez naskórek. Powszechnie znany jest syndrom „kamiennych mięśni” u osób żyjących stale w stresie psychicznym. tarczycy. Masaż wyko­ nany na progu bólu działa na układ nerwowy hamująco. pobudzając krążenie w masowanych mięśniach.może hamować ich różnicowanie. Stymuluje drenaż krwi żylnej i chłonki. rozszerza naczynia i dynamizuje mikrokrążenie oraz przyspiesza likwidację obrzęków. zapobie­ ga zanikom. zmniejsza odczuwanie bólu. W pierwszym przypadku mówi się o masażu częściowym. zmniejsza ich nadmierne napięcie oraz przeciwdziała atonii i atrofii. Jak już wspomniano. natomiast przekrwienie tkanek i pobu­ dzenie metabolizmu . Zmiany w funkcjonowaniu układu dokrewnego dotyczą szczegól­ nie podwzgórza. a masaż wykonany powyżej progu odczuwania bólu znosi reakcje ze strony układu nerwowego i tkanek. jak mięśnie karku.penetrację preparatu w tkanki leżące głębiej. Masaż ułatwia również wprowadzanie do powłok skórnych substancji czynnych.152 S Fizykoterapia Masaż. grzbietu i żuchwy. Ener­ giczny masaż może być również przyczyną zniekształcenia i destrukcji adypocytów lub przeciwnie . nadnerczy oraz gruczołów płciowych. szyszynki. masaż może dotyczyć określonej okolicy ciała lub całego ciała. W wyniku masażu obserwuje się zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego i gruczołów dokrewnych. Masaż całościowy W przypadku masażu całościowego masażysta wywołuje reakcję całego organizmu. W gabinetach kosmetycznych i zakładach odnowy biologicznej masaż całościowy wykonuje się najczęściej w stanach znużenia i przemę­ czenia będących wynikiem nie tylko pracy fizycznej. Zgodnie z prawem Arndta-Schulza masaż wykonany poniżej progu odczu­ wania bólu działa na organizm uspokajająco. 14. Trwające zbyt długo wzmożone . Powoduje wzrost elastyczności i wytrzymałości aparatu więzadłowego. Czynnik mechaniczny pomaga w przedostaniu się preparatu do tkanek leżących głębiej. wydłuża czas koncentracji i wpływa relaksująco na psychikę. w drugim o masażu całościowym. Masaż pobudza usuwanie płynu śródmiąższowego i poprawia drenaż limfatyczny. w zależności od siły bodźca mechanicznego. Masaż całego ciała może znacząco pomóc osobom zestresowanym. Masaż taki przyspiesza elimina­ cję obrzęków. W rehabilitacji klasyczny masaż poszczególnych części ciała jest stoso­ wany w przypadkach dysfunkcji narządu ruchu. ramienia. Stosuje się go w stanach przebiegających z niewydolnością układu żylno-limfatycznego. • kończyny dolnej (stopy. cellulicie. zespoły pourazowe oraz stany po operacjach neurochirurgicznych i ortopedycznych. a także w przy­ padkach zaburzeń perystallyki jelit W chorobach układu oddechowego . • tułowia (grzbietu. M a zapewnić skórze określonych części ciała odpowiednią elastycz­ ność i jędrność. Masaż całościowy może też być zabiegiem wspomagającym leczenie otyłości i nadwagi oraz rekonwalescencję i rehabilitację pourazowo-wypadkową. odbywał się w miłej i rozluźniającej atmosferze. szcze­ gólne jeśli ma wpłynąć na kondycję psychiczną masowanej osoby. łagodzi fizyczne skutki nadmiernych obciążeń i poprawia samopoczucie psychiczne. a także jest stosowany w profilak­ tyce odleżyn. po wysiłku sportowym oraz przed zawodami u sportowców w celu przygotowania narządu ruchu do pracy i wysiłku ■■portowego. W stresie maleje również ogólna odporność organizmu. dynamizuje drenaż żylno-limfatyczny. U osób przewlekle chorych zapobiega powstawaniu odleżyn oraz zastoju żylno-limfatycznego spowodowanego długotrwałym unieruchomie­ niem. Najbardziej istotnymi jego elementami są ciepło i spo­ kój oraz czystość.2. zmiękcza i uelastycznia blizny oraz zrosty pooperacyjne. Osobie masowanej należy zapewnić warunki intym­ ności. Masaż częściowy Masaż częściowy może dotyczyć: • kończyny górnej (ręki. obręczy kończyny gór­ nej). np. uda. obręczy kończyny dolnej). choroby reumatyczne. Masaż częściowy przeprowadza się w celach kosmetycznych lub leczni­ czych. aby masaż. przedramienia. podudzia. ponieważ obniża napięcie mięśniowe.3. takich jak bóle przeciąże­ niowe kręgosłupa i stawów. klatki piersiowej. • głowy i szyi. 14. Przyjemne otoczenie wpływa na skuteczność terapii.M asaż 153 napięcie mięśniowe prowadzi do bólu. Dlatego ważne jest. wspomaga leczenie choroby Raynauda i innych zaburzeń krążenia obwodowego. niedokrwienia i pogorszenia ogólnej kondycji fizycznej. Masaż częściowy klasyczny wykorzystuje się również dla potrzeb odnowy biologicznej. brzucha). Masażysta. W ruchu głaskania ważna jest siła nacisku dłoni na tkankę: powinna się ona zmieniać w zależności od rodzaju głaskania (powierzchow­ ne i głębokie). Ruch głaskania może być wykonywany za pomocą całej dłoni (części dłoniowej lub grzbietowej) lub jej części. Służą one również do rozprowadzania środków wspomagających kontakt dłoni ze skórą. Głaskanie wykonuje się obiema dłońmi.4. płynny i rytmiczny. istotne jest. które zostają uruchomione pod wpływem masażu. np. jedną dłonią bądź naprze­ miennie. powodując tworzenie się fałdu skórnego. palców. podłużnie lub skośnie do osi ciała lub kończyny. w którym naprzemiennie dochodzi do ściska­ . Ruch głaskania powi­ nien być równomierny. powinien dysponować odpowiednią wiedzą dotyczącą struktur anatomicz­ nych i procesów fizjologicznych. Można również wykonywać ruchy okrężne. tak aby dłoń lekko przesuwała się po masowanej powierzchni.154 ! Fizykoterapia masaż ma na celu przyspieszenie wydalania zalegającego śluzu z górnych i dolnych dróg oddechowych. M a­ sażysta wykonuje po masowanej tkance ruchy kolisto-posuwiste. Rozcieranie jest wykonywane szybciej i energiczniej niż głaskanie. ale nie może być zbyt duża. szczególnie jeśli wykonuje różne rodzaje masaży. Głaskanie stosuje się także między innymi ruchami i chwytami oraz na zakończenie zabiegu. które należy wykonywać powoli i rytmicznie. zmniejszając zastoje i obrzęki. Masaż zawsze kończy się głaskaniem. Głaskanie powierzchowne działa uspokajająco na układ nerwowy. które mogą również zawierać substancje wprowadzane w głąb powłok skórnych. działając uspokajająco i relaksująco. obejmujące ma­ sowaną tkankę. Poza masażem klasycznym częściowym i całościowym stosuje się w celach leczniczych. Techniki i chwyty masażu klasycznego Ruchy głaskania stosuje się jako pierwszy element masażu. Głaskanie głębokie stymuluje krążenie krwi i chlonki. 14. zmniejsza pobudliwość nerwową i sprzyja rozluźnieniu mięśni. W kosmetologii masaż częściowy i całościowy jest stosowany w celu ułatwienia wprowadzania substancji czynnych do skóry lub przeprowadze­ nia peelingu za pomocą preparatu kosmetycznego. kosmetycznych i sportowych różne odmiany masaży specjali­ stycznych. Dłoń wykonująca ruch gła­ skania może być ułożona poprzecznie. Energicz­ nie wykonywane głaskanie wpływa pobudzająco na zakończenia nerwowe oraz na czynność gruczołów łojowych i potowych. wykonywany w kierunku serca. nie rozciągając skóry. Mechanicznie usuwany jest zrogowaciały naskórek i wydzieliny gruczołów. aby cala powierzchnia masująca dłoni przylegała do tkanki i wywierała na nią równomierny nacisk. Podczas wykonywania ugniatania należy zwrócić uwagę na to. odciągać od podłoża i ugniatać. Ból wzmaga bowiem automatycznie napięcie masowanego mięśnia. a przez to uzyskuje się efekt odwrotny do zamierzo­ nego. W efekcie korzystnemu przemieszczeniu ulegają produkty przemiany materii. tak aby nie powodować bólu w masowanej tkance. w kierunku dosercowym. z następczym przekrwieniem tkanek i nasileniem w nich procesów metabolicznych. Palce dłoni pracują w kie­ runku przeciwnym do kciuka lub kłębu kciuka. łyżeczkową lub siekającą. kłębami dłoni lub całej powierzchni dłonio­ wej. opuszków palców. Ugniatania wpływa­ ją ponadto korzystnie na rozluźnienie masowanych mięśni i szybszy powrót do stanu wyjściowego po wysiłku fizycznym. aby nie powodować bólu ani krwawych wybroczyn w skórze. Rozcieranie zawsze należy poprzedzić i zakończyć ruchami głaskania. należy uchwycić. Działa też pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. a silne oldepywanie wywołuje skurcz mięśni i silne przekrwienie masowanej okolicy oraz pobudza układ nerwowy. Mięsień. a przez to uru­ chomienie w ośrodkowym układzie nerwowym procesów pobudzających regenerację tych tkanek.ruchomość stawów. ścięgien i stawów. Stosuje się rozcieranie stawów. Ruchy ugniatania postępują od przyczepu dalszego do bliższego poszczególnych mięśni (grupy mięśni). Celem rozcierania jest usunięcie produktów przemiany materii nagro­ madzonych w skórze. Ugnia­ tanie zwiększa elastyczność więzadeł i ścięgien. Istotne jest płynne i pewne wykonanie ruchu. Krótloc. U gniatanie jest to chwyt polegający na wykonywaniu ruchów unoszenia. a także blizn i zrostów w celu ich rozluźnienia. więzadeł. Stanowi ono silny bodziec mechaniczny dla skóry. aby ruch nie powo­ dował dolegliwości bólowych. W ich trakcie wytwarza się znaczna ilość ciepła. Oddzielnie ugniata się mięśnie synergistyczne i antagonistyczne. Zapobiegają zanikom mięśnio­ wym. Uzyskanie zamierzonego efektu zależy także od siły chwytu. Oldepywanie polega na rytmicznym i szybkim uderzaniu w masowaną tkankę dłoniową lub boczną częścią ręki bądź opuszkami palców. uciskania i wyciskania masowanych tkanek. W oklepywaniu stosuje się me­ todę miotełkową. Przeprowadza się je za pomocą kciuków. W zależności od siły ucisku wyróżnia się rozcieranie po­ wierzchowne i głębokie. paliczków środkowych. lytmiczne i szybkie ruchy powodują nasię- . np.Masaż 155 nia i rozciągania. na ogół podczas masażu poszczególnych mięśni lub grup mięśniowych. Następuje wchłonięcie zalegających w powierz­ chownych partiach ciała niekorzystnych substancji. Siła uderzenia musi być tak dobrana. ścięgien i więzadeł. kwasu mlekowego. powodują bowiem podrażnienie proprioreceptorów. Ugniatanie przeprowadza się na większych powierzchniach. Słabe oldepywanie powoduje rozluźnienie mięśni i działa relaksująco. tkance podskórnej i głębiej położonych tkankach. a tym samym . Kierunek ruchów rozcierania jest związany z ana­ tomią mięśni. który jest poddawany masażowi. najbardziej właściwych w celu wywołania reakcji ze strony skóry. dlatego ogranicza się je do kilku sekund. W strząsanie wykonuje się również na klatce piersiowej. Wyróżnia się wibrację labilną i wibrację stabilną. Stosuje się je najczęściej na kończynach w celu obniżenia napięcia mięśniowego i rozluźnienia apa­ ratu więzadłowego. najczęściej w miejscu bólu. W gabinetach nie zawsze jednak stosuje się wszystkie zaprezentowane techniki. W strząsanie kończyn dolnych przeprowadza się w pozycji leżącej z no­ gami zgiętymi w stawie biodrowym i kolanowym oraz stopami opartymi o podłoże. M asażysta układa dłonie na kolanach i wykonuje ruch wstrzą­ sania. Ruch ten jest często wykorzystywany w masażu twarzy. W ibracje wykonuje się. a przez to wprowadzenie tkanek w ruch drgający. Celem tej części masażu jest przekazanie tkankom drgań mechanicznych o małej amplitudzie i dużej częstotliwości. Wykonywanie wibracji powoduje największe zmęczenie u osoby wykonującej zabieg. Dłonie ukła­ da się poprzecznie do osi długiej masowanej kończyny i wykonuje nimi energiczne naprzemienne ruchy poprzeczne. W ibrację labilną przeprowa­ dza się najczęściej wzdłuż przebiegu włókien mięśniowych. Prawidłowo wykonany masaż klasyczny jest połączeniem opisanych wyżej technik. Odpowiedni ich dobór. wibrację stabilną natomiast w jednym miejscu. lekko ją odciągając wzdłuż osi i potrząsając nią. Nie należy oklepywać okolic nerek. W ibracje powodują lokalny wzrost przemiany materii. a powłoki jam y brzusznej mogą być oklepywane jedynie bardzo deli­ katnie. W za­ leżności od siły zastosowanego bodźca wibracje mogą powodować rozluź­ nienie mięśni i działać na układ nerwowy uspokajająco lub pobudzająco. proporcje i kolejność wykonywania wywołują w tkankach odczyn najbardziej pożądany z punktu widzenia wiedzy fizjoterapeutycznej. Zwijanie wykonuje się na powierzchni brzucha w przypadkach osłabie­ nia i zwiotczenia mięśni brzucha oraz występowania dużych pokładów tłuszczu. W celach kosmetyczno-relaksujących mogą być one ograniczone tylko do poszczególnych ruchów. jamie brzusznej i miednicy. Zadaniem masażysty jest uzyskanie rozluźnienia całego ciała. . przykładając dłoniową część ręki lub same opuszki palców do masowanej powierzchni i wykonując rytmiczne drgania. chwyta­ jąc okolicę nadgarstka. nerwów i naczyń obwodowych. W ałkowanie można wykonywać się na ramionach i udach. W strząsanie ma na celu przekazanie masowanej tkance drgań me­ chanicznych za pomocą dłoni masażysty. przy zachowaniu dosercowego kierunku masażu. przyspieszają likwidacje obrzęków oraz wpływają stymulująco na tkankę mięśniową i skórę. W strząsania kończyny górnej wykonuje się.156 Fizykoterapia pujące po sobie fale skurczów i rozkurczów mięśnia. szczególnie w przypadku skóry słabo ukrwionej i mało elastycznej. Masaż twarzy wykonuje się w celu: • • • • • • • • • • • poprawy ukrwienia i odżywienia skóry. M asaż twarzy stosowany przez kosmetyczki jest najczęściej wykony­ wany w celach pielęgnacyjnych i relaksacyjnych. Większość ruchów w obrębie twarzy ma charakter symetryczny lub naprzemienny. fałdu nosowo-wargowego czy obszaru na granicy twarzy i szyi). kolejność ruchów oraz wybór technik masażu są uza­ leżnione od korzyści. że w sposób całkowicie dowolny. poprawy drenażu limfatycznego. zwiększenia elastyczności skóry. ułatwienia wnikania preparatu kosmetycznego. ułatwienia usunięcia warstwy rogowej naskórka. ¡’odsta­ wowe techniki masażu klasycznego. Zmarszczki na twarzy powstają wcześniej czy później. Wydaje się. akupresury i innych form refleksoterapii. ugniatanie i oklepywanie. Często stosuje się też elementy zaczerpnięte z metod orientalnych.Masaż 157 14. będąca odzwiercie­ dleniem stanu emocjonalnego. uzyskania relaksacji. pobudzenia mięśni osłabionych (np. Masaż twarzy może stanowić część kompleksu zabiegów kosmetycznych lub być traktowany jako osobny zabieg. ułatwienia rozprowadzenia preparatu kosmetycznego. obszaru między nasadą nosa a czołem i skroni). Bardzo istotna jest wstępna diagnostyka stanu skóry oraz ocena napięcia poszczególnych mięśni. Mimika twarzy. Siła bodźca. np. . Jego przebieg zależy w dużej mierze od subiektywnych odczuć pacjenta. Masażyści korzystają nie tylko z technik stosowanych w masażu klasycz­ nym. takie jak głaskanie czy rozcieranie. jakie chcemy osiągnąć. a w późniejszym czasie zmarszczek utrwalo­ nych. Masaż twarzy Masaż twarzy jest jednym z najczęściej wykonywanych zabiegów. oczyszczania skóry i peelingu. Stan mięśni twarzy w szcze­ gólny sposób wpływa na wygląd skóry. Przed przystąpieniem do zabiegu należy również ustalić priorytety masażu. co nie znaczy. są wplatane do zabiegów kosmetycznych. Najczęściej stosowanymi ruchami są: głaskanie. diagnozy stanu mięśni i skóry.5. jednak przez stosowanie masażu i innych technik fizykalnych oraz środków pielęgnujących można ten proces opóźnić. że kosmetyczny masaż twarzy cechuje bardziej indywidualne podejście niż innych form masażu. Masaż taki najczęściej wykonuje się bez określo­ nego schematu. rozluźnienia mięśni nadmiernie napiętych (np. udrożnienia kanałów łojowych i potowych. w okolicach policzków. jest powodem powstawania na skórze drob­ nych zmarszczek mimicznych. • m asaż m odelujący. Pod wpływem ma­ sażu szybciej powraca prawidłowe czucie w skórze. Masaż wykorzystuje się także w celu przygotowania skóry i mięśni do za­ biegu chirurgicznego. powoduje zmiękczenie blizn oraz szybsze wchłanianie się obrzęków i krwiaków pooperacyjnych. Należy podkreślić. poprawia mikrokrążenie i wspomaga drenaż limfatyczny. mający na celu redukcję tkanki tłuszczowej. M asaż twarzy w chirurgii plastycznej przeprowadza się zwykle po operacjach w celu przyspieszenia rekonwalescencji. Masaż może pełnić rolę procedury diagnozująco-przygotowawczej.6. W późniejszym czasie masaż może wspomagać rezultaty zabiegu. spowodowane nierównomiernym rozłożeniem tkanki tłusz­ czowej oraz patologicznym rozrostem tkanki łącznej. że w przypadku odchudzania rola masażu jest jedynie pośrednia. szczupłej sylwetki. W terapii mającej wpłynąć na poprawę sylwetki wykonuje się całościowy lub częściowy masaż „problematycznych obszarów”. także w profilaktyce zmarszczek. przed zabiegami wprowadze­ nia wypełniaczy tkankowych lub wstrzyknięciami botoksu.158 \ Fizykoterapia M asaż twarzy stosują również lekarze medycyny estetycznej jako zabieg wspomagający i poprawiający efekty terapii. np. Szczególnie pozytywne efekty. których charakterystyczną cechą w przypadku cellulitu są nierówności. Masaż tkanki łącznej przyspiesza regenerację skóry. daje masaż połączony z ćwiczeniami mięśni twarzy oraz szyjnego odcinka kręgosłupa. jak brzuch. Ewentualny pozytywny rezultat uzyskuje s u . optymalizując procesy rewitalizacji. przez wpływ na . 14. Serie masaży specjalistycznych mogą w istotnym stopniu wpływać na jędrność i koloryt skóry oraz wyrównywać dysharmonię poszczególnych części twarzy. • m asaż antycellulitowy. Ważny jest nie tylko okres bezpośrednio po zabiegu chirurgicznym. co w rezultacie prowadzi do pozytywnych zmian w rysach twarzy. pośladki i uda. uelastycznia skórę. Bez przestrzegania racjonalnej diety połączonej z codzienną aktywnością fizyczną jakiekolwiek zabiegi fizykalne mogą okazać się całkowicie bezskuteczne. Można wyróżnić trzy rodzaje takiego masażu: • m asaż odchudzający. np. ud i pośladków. Rozluźnia on masowane tkanki. Masaż wpływający na poprawę sylwetki Masaż jest jedynie środkiem wspomagającym kształtowanie lub utrzymy­ wanie atrakcyjnej. mający na celu poprawę kształtu sylwetki w takich obszarach ciała. mający na celu polepszenie wyglądu powłok skórnych. Odmienne techniki masażu wybiera się w przypadku pacjentów ze zmianami cellulitowymi. w celach estetycznych i kosmetycznych wykonywane są tak­ że masaże specjalistyczne. Mechaniczną stymulację tkanki łącznej. Szcze­ gólną uwagę zwraca się na obszary zagrożone lub objęte odkładaniem się tkanki tłuszczowej oraz występowaniem cellulitu. układów i struktm tkankowych. Uzyskana tą drogą poprawa jędrności skóry ma szczególne znaczenie u osób poddanych zabiegowi liposukcji lub intensywnie od­ chudzających się.Masaż 159 gospodarkę wodno-elektrolitową. Masaż wpływa pozytywnie na właściwości włókien odpowiedzialnych za napięcie skóry (elastyny i ko­ lagenu). którego jedynym zadaniem jest poprawa sylwetki. 14. charakterystycznej dla cellulitu. Lepsze odżywienie wpły­ wa także pozytywnie na koloryt skóry. skóra staje się bardziej gładka. dotlenienie i uspraw­ nienie odprowadzania toksyn z masowanych obszarów. Poprawę ułowienia skóry. W tym celu stosuje się różne techniki masażu kla­ sycznego oraz inne rodzaje masaży specjalistycznych. z lokalnym nagromadzeniem tkania tłuszczowej i z otyłością ogólną. Korzystną zmianę objętości ciała spowodowaną zmniejszeniem się war­ stwy tkanki tłuszczowej i ustąpieniem obrzęków. • • • • • • Efekt m odelow ania sylwetki osiąga się przez: Mechaniczne odkształcanie adypocytów. Ich zadaniem jest poprawa funkcji określonych organów. skórki pomarańczowej. Mobilizacja krą­ żenia powoduje lepsze odżywienie i dotlenienie masowanych struktur oraz szybsze usuwanie substancji toksycznych. wykonywanych ręcz­ nie i za pomocą przyrządów. którego techniki są podstawą prawie wszystkich form masażu. Drenaż limfatyczny ułatwiający krążenie chłonld i wpływający na zmniej­ szenie obrzęków. .7. W wyniku zniwelowania nierównomiernie nagromadzonych złogów tkania tłuszczowej i obrzęków. Zmniejszenie efektu tzw. Masaże specjalistyczne ( Iprócz masażu klasycznego. poprawę krążenia. Istotny jest rodzaj zwalczanego problemu es­ tetycznego. tkania podskórnej i mięśni. Nie ma specjalistycznej odmiany masażu. Masaż pozytywnie wpływa na redukcję tkania tłuszczowej oraz guzków i złogów tłuszczowych. Ruchy powinny być wykonywane dość silnie i rytmicznie w celu mobilizacji położonej głębiej tkanki tłuszczowej. u których widoczny jest nadmiar luźnej tkanki skór­ nej. swoją średnicę. Drenaż limfatyczny Drenaż limfatyczny jest specjalnym rodzajem masażu. obecnych w prawie każdym narządzie i tkance. wysoką temperaturą otoczenia. Nie wszystkie są tworami stałymi. Te z kolei tworzą naczynia chłonne (limfatyczne). Chłonka (limfa) z całego or­ ganizmu zbiera się ostatecznie w dwóch wielkich naczyniach limfatycznych: przewodzie piersiowym i prawym przewodzie chłonnym. . Łączą się one w sieć małych naczyń zbiorczych. Zaburzenia te mogą być spowodo­ wane czynnikami zewnętrznymi. np. W kosmetologii ma zastosowanie wówczas.do prawego kąta żylnego. Niepotrzebne ulegają zanikowi na drodze fagocytozy. Drenaż limfatyczny wspomaga terapię i profilaktykę cellulitu. stoją­ cą wielogodzinną pracą przeciążającą układ żylno-limfatyczny nóg lub in­ nymi przejściowymi zaburzeniami fizjologicznego lokalnego przepływu krwi i limfy. Rozpoczyna się uchyłkami naczyń włosowatych. Ich zadaniem jest przesączanie chłonki oraz wytwarzanie limfocytów. Tak więc ostatecznie płyn z prze­ strzeni międzykomórkowych zostaje włączony do krwiobiegu za po­ średnictwem kątów żyłnych. Narządy chłonne niższego rzędu to skupiska limfocytów.1. którego zadaniem jest usprawnienie krążenia limfy. Grasicę i śledzionę zalicza się do narządów o najwyższym stopniu organizacji. Drugim istotnym elementem systemu limfatycznego są narządy chłonne. Dla prawidłowego wykonania zabiegu niezbędna jest wiedza dotycząca budowy i funkcji. za kolejnymi węzłami chłonnymi. Metoda ta jest stosowana w celach kosmetyczno-profilaktycznych i estetycznych oraz w postępowaniu leczniczym. które stanowią narządy limfatyczne wyższego rzędu. kiedy dochodzi do niezbyt nasilonych zaburzeń w przepływie chłonki i nie stwierdza się cech poważnej lokalnej lub ogólnoustrojowej choroby. chłonne grudki wtórne. Układ limfatyczny służy do odprowadzania płynu gromadzącego się w przestrzeniach międzykomórkowych. Przewód piersiowy uchodzi do lewego kąta żylnego. Stanowi przygotowanie do innych zabiegów z zakresu medycyny estetycznej i ko­ smetycznych. plamy mleczne oraz grudki samotne i skupio­ ne. Limfa z kilku regionów dopływa do węzłów ponadregionalnych.7. a prawy przewód chłonny .160 Fizykoterapia 14. zwiększających proksymalnie. Każdy narząd czy okolica ciała odprowadza limfę do jednego lub kilku węzłów chłonnych regionalnych. jakie spełnia układ limfatyczny. .in. Stosuje się ułożenie na plecach i na brzuchu. a w miejscu ucisku powstaje dołek. podczas której wykonuje się drenaż limfy od obwodu w kierunku węzłów regionalnych. 2. Kiedy fizjologiczne mechanizmy naprawcze nie są w stanie. w przypadku którego nawet mocny ucisk nie powo­ duje odkształcenia tkanek. wykorzystująca siłę grawitacji. Stosuje się w niej głównie technikę głaska­ nia obszaru poddawanego drenażowi oraz rozcieranie koliste w okolicy węzłów regionalnych. obrzęk wiotki. Zwykle dochodzi do niego wówczas. niewydolność serca. gdy ilość płynu pozakonrórkowego w określonej okolicy zwiększa się o ponad 30% . Długotrwała obecność nadmiaru płynu doprowadza do powstania w tkankach zmian o charakterze włóknistym i zapalnym. Masowanie rozpoczyna się od obszarów leżących najbliżej kątów żylnych i stopniowo obejmuje obszary dystalne. Stosowane ruchy powinny być wolne. W początkowym okresie tworzy się tzw. odprowadzić wytwarzanego w prze­ strzeniach międzykomórkowych płynu do układu żylnego. obrzęku spoistego. Chwyt drenażu ma charakter „przepychający”. I Zasady wykonywania drenażu limfatycznego w celach I kosmetyczno-profilaktycznych Mechaniczne „przepchnięcie” chłoń ki z obwodu w kierunku ujść żylnych ułatwia odpowiednia pozycja drenująca. wykonywane z umiarkowaną siłą. mamy do czy­ nienia z obrzękiem patologicznym. Fazę przesuwania: wywierając narastający ucisk. W późniejszym okresie dochodzi do tzw. może on bowiem ją nasilić. Przyczyny obrzęków mogą być różne. oddziałuje się na na­ czynia chłonne. Należy do nich m. ruchy powinny być płyn­ ne i miękkie. który łatwo poddaje się uciskowi. której zadaniem jest przygotowanie obszaru do przyjęcia chłonki z obwodu. Fazę odprow adzania. Fazę przygotowawczą.Masaż ' 161 Efektem nadmiernego gromadzenia się płynu w przestrzeniach zewnątrzkomórkowych jest obrzęk. które jednak na skutek uruchomienia mechanizmów wyrównawczych szybko ulegają samoistnej likwidacji. Uzasadnia to konieczność kon­ sultacji i diagnozy lekarskiej przed tego typu zabiegami. która stanowi przeciwwskazanie do drenażu limfatycznego. wymuszone leniwym tempem przepływu limfy w naczyniach. Wyróżnia się dwie fazy chwytu: l . w możliwie krótkim czasie. W prawidłowo funkcjonującym organizmie bardzo często mamy do czynienia z powstawaniem obrzęków. Drenaż limfatyczny dzieli się na dwie fazy: 1. I godziny. utrzymywanie prawidłowej masy ciała. Zaleca się wykonywanie ćwiczeń w pozycji leżącej kilka razy dziennie. pozwala się tkankom na powrót do podstawowego kształtu.Fizykoterapia Rycina 49. Ruchy w okolicy brzucha należy wykonywać w rytmie oddechu. Drenaż całego ciała trwa ok. do c li wi 1i uzyskania zadowalającej poprawy. 10 minut. . w serii od kilku do kilkunastu za­ biegów. Węzły regionalne powinny być masowane przynajmniej dwukrotnie. Położenie węzłów chłonnych i kierunek przepływu limfy wytyczające kieru­ nek drenażu limfatycznego twarzy. a w przypadku nadwagi . Fazę odprężenia (o działaniu ssącym): utrzymując kontakt dłoni ze skórą. Wszystkie chwyty są powtarzane 3 -5 razy. 2.stosowanie diety redukcyjnej. Zabieg ręcznego drenażu limfatycznego może być wspomagany drenażem z użyciem przyrządów. Czas zabiegu to 2 0 -3 0 minut. przez ok. Zabiegi można wykonywać codziennie. 14. których nadmierna wrażliwość występuje w przypadku poszczególnych dolegliwości lub chorób (tzw. Masaż segmentarny Masaż segmentarny jest specjalnym rodzajem masażu. unerwianymi przez odpowiednie segmenty rdzenia kręgowego. Nerwy wy­ chodzące z danego segmentu rdzenia kręgowego unerwiają odpowiedni obszar. łącznej i mięśniowej a naczyniami i narządami wewnętrznymi. Grupę mięśni unerwianą przez jeden korzeń przedni rdzenia kręgowego nazywamy m iotom em . Prawidłowe wykonanie masażu segmentarnego zależy od opano­ wania wiedzy z zakresu anatomii i fizjologii układu nerwowego oraz nar/ą- . tkanki podskórnej.2. którego działanie jest oparte na powiązaniach między określonymi obszarami skóry.Masaż 163 Rycina 50.7. Na podstawie długoletniej obserwacji wyodrębniono strefy skórne. skóry zwany derm atom em . Działając na określoną powierzchnię. strefy Heda). można zatem pośrednio wpływać na funkcjonowanie narządów leżących poza masowanym obszarem. Położenie węzłów chłonnych i kierunek przepływu limfy wytyczające kieru­ nek drenażu iimfatycznego ciała. . a nie jej uciskanie. Może wystąpić wzmożony apetyt i pragnienie. a także nerwobóle.3. Druga dłoń stabilizuje staw nadgarstkowy ręki pracującej. 2 godzinach od zabiegu pacjent odczuwa zmęczenie. w tym bóle głowy. można wywołać. Wykonuje się go u osoby w pozycji siedzącej. przez stymulację określonych stref odruchowych. 14. mogą się po­ jawić wybroczyny spowodowane pękaniem drobnych naczyń włosowa tych. pożądane reakcje. D łoń osoby masującej powinna być wyprostowana w stawie nadgarstkowym. • Reakcje neurowegetatywne: pacjentowi jest gorąco . Masaż wykonuje się opuszkami palców: drugiego. ból ustę­ puje lub się zmniejsza. przy zbyt brutalnym jego wykonywaniu. • Reakcje opóźnione: po ok.poci się. W zależności od głębokości przesuwanej tkanki wyróżnia się tech­ nikę skórną. zaburzeń funkcji tarczycy i chorób nerek.164 Fizykoterapia Wskazaniem do tej formy masażu są określone choroby czynnościowe serca i naczyń wieńcowych przewodu pokarmowego. Przy dużych zmianach pacjent może odczuwać ruchy masażysty nawet jako drapiące lub tnące. Osiąga się to przez rozcieranie małymi ruchami okrężnymi odpowiednich okolic. Masaż łącznotkankowy Istotą masażu łącznotkankowego jest manualna stymulacja tkanki łącznej w celu wywołania pożądanej reakcji układu nerwowego autonomicznego. Po kilku zabiegach. co pozwala na równomierne rozłożenie obciążenia na obie ręce. leżącej na plecach lub na boku. Uczucie to mija po krótkim odpoczynku. uzależnione od stopnia nasi­ lenia zmian łącznotkankowych. trzeciego i czwartego. Wykorzystując powiązania tkaniu łącznej z autonomicznym układem nerwowym unerwiającym poszczególne narządy i układy. kręgosłupa oraz stawów. • Reakcje ze strony skóry. objawiające się silnym zaczerwienieniem. Wywołane reakcje można podzielić na: • Subiektywne reakcje (odczucia) pacjenta. Podstawą techniki tego masażu jest przesuwanie tkanki. Najczę­ ściej zjawisko to jest wykorzystywane w terapii patologii naczyniowych. z zachowaniem ogólnych zasad dotyczących masażu.7. układu moczowego. podskórną lub powięziową. a przesuwanie fałdu tkanki łącznej odbywa się przy użyciu siły całej ręki. ( łyki . po unieruchomieniu w opatrunku gipso­ wym. które zmniejszyły swoją masę na skutek długiej bezczynności. tak aby pod palcem wyczuć wyraźny opór tkanki kostnej.4 minutach. wskazującego lub kciuka. Masaż jed­ nego punktu trwa 4 . Masaż izometryczny Jest to specyficzna forma masażu. a jednocześnie zwiększenia siły mięśni. Tech­ nika wykonania zabiegu powinna umożliwić jak najbliższy kontakt z kością. Masaż okostnej jest najczęściej zalecany w przypadku chorób występu­ jących w obrębie głowy i tułowia. z zachowa­ niem ogólnie przyjętych zasad wykonywania masażu. W czasie ucisku zalecane jest wykonywanie kilku małych ruchów obrotowych. Masaż okostnowy W masażu okostnowym stymuluje się ukrwienie. Masaż izometryczny składa się zwykle z trzech faz: • W pierw szej fazie wykonuje się masaż klasyczny wybranej części ciała w celu maksymalnej poprawy ukrwienia i odżywienia mięśni. której zadaniem jest uzyskanie przyrostu masy mięśniowej.7.5. • W drugiej fazie. Pola punktów okostnowych uciskanych w bólach głowy to: grzebień łopatki. np. 14. Można również uciskać tkankę za pomocą środkowego paliczka palca wskazującego. wyrostki poprzeczne dolnych kręgów szyjnych. a przez to regenerację tkaniu kostnej. mocniejsze . Masaż ten jest zatem najczęściej wykorzystywany w medycynie sportu oraz stosowany w celu przyspieszenia regeneracji mięśni.Masaż 165 14. w czasie skurczu izometrycznego mięśnia lub grupy mięśni. Zabieg wykonuje się u osoby w pozycji siedzącej lub leżącej.4. Ucisk wykonuje się opuszkami palców: trzeciego. wykonuje się intensywny masaż. Wywołuje się też pożądane reakcje neurowegetatywne. wykorzystując technikę rozcie­ rania i wibracji. Uciskanie tego samego punktu można powtórzyć po 2 .7. W masażu okostnowym stosowanym w bólach kręgosłupa uciska się wyrostki poprzeczne kręgów. Po­ zwala to wpływać na inne układy i narządy unerwiane przez te same seg­ menty rdzenia kręgowego co stymulowana okostna. wyrostki sutkowate i łuki jarzmowe. potylica. W przerwie między skurczami izo metrycznym i stosuje się technikę wstrząsania w celu maksymalnego rozluźnienia mięśni. Słabsze bodźce należy stosować na szyjny odcinek kręgosłupa.1 0 sekund.na odcinek lędźwiowy. Szczególnym wskazaniem do stosowania tej formy masażu są naczynioruchowe bóle głowy oraz przewlekłe choroby kręgosłupa (głównie bóle przeciążeniowe). W przypadku uogólnionego nadmiaru tkanki tłuszczowej. masaż izometryczny jest nieskuteczny. Duży nacisk może spowodować mechaniczne uszkodzenie żywej warstwy naskórka.1. Miękkie szczoteczki stosuje się do demakijażu twarzy. uda lub pośladki. 14. Masaż izometryczny zaleca się szczególnie osobom. Masaż szczoteczkami twar­ dymi przeprowadza się w celu usunięcia z powierzchni skóry warstwy rogo wej naskórka oraz pobudzenia mikrokrążenia w masowanym obszarze. Zabieg ten może też stanowić przygotowanie do innych zabiegów kosme tycznych. Po kilku zabiegach masażu izometrycznego często obserwuje się zmniej­ szenie obwodu okolic poddawanych zabiegowi. • W trzeciej fazie ponownie wykonuje się masaż klasyczny. a w konsekwencji powstanie stanów zapalnych. .8. Należy unikać zbyt mocnego przyciskania szczoteczek do powierzchni skóry. Masaż z użyciem przyrządów może być dobrym uzupełnieniem masażu wykonanego ręcznie. Masaż z użyciem przyrządów Jest to rodzaj masażu. Masowana tkanka jest najczęściej poddawana wibracji. Wykonuje się go zwykle na twarzy. np.8 .166 Fizykoterapia skurczu i rozkurczu powtarza się dla danej grupy mięśniowej w trakcie jednego zabiegu 1 0-12 razy. przy jednoczesnym zwięk­ szeniu siły mięśni. Zjawisko to tłumaczy się redukcją tkanki tłuszczowej w obrębie masowanej okolicy. dlatego należy zwraca i’ szczególną uwagę na odpowiednie czyszczenie i wyjaławianie końcówek Większość szczoteczek stosowanych w nowoczesnych aparatach może hyc poddawana procesowi sterylizacji w autoklawie. Aparaty są najczęściej wypo­ sażone w szczoteczki różnej wielkości i o różnej twardości włosia. np. 14 . Masaż szczoteczkami Masaż ten przeprowadza się za pomocą urządzenia. w oty­ łości. dlatego często łączy się te dwie metody. w którym bodziec mechaniczny wywołujący odczyn w tkance jest wytwarzany przy użyciu aparatury. które chcą „wymodelować” wybrane okolice ciała. można go jednak stosować także na pozostałe części ciała. Na szczoteczce pozostają po zabiegu cząstki naskórka. którego końcówki (szczoteczki) są wprawiane w ruch obrotowy. którego za­ daniem jest rozluźnienie mięśni napiętych po skurczu izometrycznym. wstrząsaniu lub zmianie zewnętrznego ciś­ nienia. w których występuje nadmierna ilość podskórnej tkanki tłuszczo­ wej. Zbyt duże podciśnienie może być przyczyną powstawania w tkance wybroczyn.3. wywołujące wibrację całego ciała. Pacjent w czasie zabiegu nie powinien odczuwać bólu. Aparaty są najczęściej wyposażone w wymienne aplilcatory dostosowane wielkością do masowanego obszaru ciała. Masaż podciśnieniowy wywołuje przekrwienie masowanej skóry i tkan­ ki podskórnej. podłączone do urządzenia wytwarzającego drgania o częstotliwości przynajmniej 5 0 0 drgań na minutę. Intensywność zabiegu. pasy.8. można wykonać masaż zarówno twarzy. która kształtem przypomina grzybek. Zabiegi wykonywane na okolice twarzy. Masaż wibracyjny Wibracje przekazywane tkankom są wytwarzane przez aparaty oparte na różnych rozwiązaniach technicznych. 14.). platformy wibracyjne. Wibracje mogą być również wytwarzane za pomocą urządzenia ręcznego. należy dostosować do obszaru ciała poddawanego zabiegowi i indywidualnej wraż­ liwości pacjenta. a szczególnie okolice podoczodołowe. Stosuje się również tzw. W zależności od wielkości podciśnienia masaż jest wykonywany z różną siłą. W apa­ ratach tych najczęściej można regulować częstotliwość i amplitudę drgań. którego aplikator przykłada się bezpośrednio do masowanej okolicy. w której wytwarzane jest zmienne podciśnienie.8. W wyniku podciśnienia obszar tkania jest „wsysany” w głąb głowicy. jak i pozostałych części ciała.2.Masaż 167 Rycina 51. szybszą utylizację nagromadzonych produktów przemiany materii oraz lepsze dotlenienie masowanych tkanek. Jednym z aparatów wywołujących wibrację tkankową są tzw. 14. powinny się charakteryzować mniejszą intensyw­ nością. w tym również wielkość podciśnienia. Rolowanie skóry na skutek podciśnienia w ytw oi/ o u ego w końcówce masującej pobudza przepływ . Szczoteczki do masażu (fotografia udostępniona przez firmę Biomak Sp. Masaż podciśnieniowy Za pomocą końcówki. J. Ruch końcówką masującą wykonuje się w wolnym tempie. Zalecany jest również jako zabieg profilaktyczny. przeznaczone do wykonywania zabiegów na określonych obszarach. Pacjent jest ubrany w ściśle przylegający do ciała kombinezon. który chroni skórę przed mechanicznym uszkodzeniem. zwany również masażem sekwencyjnym. Masaż uciskowy (kompresoterapia) Masaż uciskowy. Metoda ta jest szczególnie zalecana do terapii antycellulitowej oraz jako metoda wspoma­ gająca terapię otyłości miejscowej. . poruszające się z różną prędkością i w różnych kierunkach. Masaż taki jest wykonywany w celu pobudzenia drenażu limfatycznego. dostosowując ciśnienie do masowanej okolicy. W celu polepszenia kontaktu z powierzchnią skóry i ułatwienia poślizgu aplikatora stosuje się żele i olejki do masażu.4. Zmiana ciśnienia w poszczególnych komorach wywołuje ucisk kolejnych miejsc. na ogól podzielonych na kilka komór. a obracające się w głowicy rolki powodują jego mobilizację i rozmasowanie.8. a kierunek ruchów do anatomicznej budo­ wy mięśni. jest wykonywany za pomocą mankietów uciskowych. W obszarach dotkniętych cellulitem sprzyja redukcji obrzęków powstałych na skutek zaburzenia drożności naczyń chłonnych. Podciśnienie tworzy fałd skórny. zgodnie z kierunkiem przepływu krwi żylnej i limfy. W skład aparatury wcho­ dzą głowice o różnych rozmiarach.5.8. prędkość i kierunek obrotu rolek oraz czas zabie­ gu. Zabieg w okolicach twarzy. zapobie­ gający powstawaniu żylaków i zakrzepicy żylnej oraz usprawniający krąże­ nie żylne w kończynach dolnych u kobiet w ciąży.168 i Fizykoterapia Itrw i i limfy. Zabieg jest stosowany w terapii cellulitu i obrzęków spowodowanych zastojem żylno-limfatycznym. Podczas drenażu podciśnieniowego należy również uwzględnić przebieg naczyń limfatycznych i żylnych (kolejność ruchów odpowiada kierunkowi przepływu limfy). Intensywność zabiegu jest regulowana przez częstotliwość cykli. szyi i dekoltu prze­ prowadza się za pomocą głowicy o specjalnej konstrukcji. Endermologia Endermologia jest specjalnym rodzajem masażu. który przeprowadza się za pomocą głowicy wytwarzającej podciśnienie i wyposażonej w niezależnie napędzane rolki. w których przy użyciu kompresora jest wytwarzane odpowiednie ciśnienie. 14. 14. Endermologia jest również stosowana w zwalczaniu blizn i bliznowców. Regulacja obrotów bębna pozwala na zmianę inten­ sywności masażu. Masaże orientalne Masaże orientalne lub egzotyczne są często wykonywane w ośrodkach SPA. szczególnie Chin. niekiedy odnosząc spektaku­ larne sukcesy. Rollmasaż Rollmasaż jest to urządzenie zbudowane z drewnianych rolek umieszczonych na obrotowym bębnie. 14.J. Masaż chiński Zasady masażu chińskiego wynikają z wielowiekowych doświadczeń medy­ cyny Dalekiego Wschodu. Mankiet uciskowy (zdjęcie udostępnione przez firmę Elecpol Lupa Migaj S p . Kontakt określonej części ciała z wirującymi drewniany­ mi rolkami wywołuje efekt mechanicznego masowania.6.). szczególnie wzrok. bywa jednak bardzo specyficzna. 14. słuch i węch.9. szczególnie jeśli jest ona związana z określoną filozofią lub religią.Masaż 169 Rycina 5 2 . Nie­ którzy masażyści kultywują tylko jedną formę masażu.1 . opartej na teorii wzajemnego powiązania ciała i umysłu Według filozofii chińskiej energia życia i|i jesl początkiem świata i żmdli m vm i vang.9. Masaże orientalne są często wykonywane w specyficznej oprawie działającej na wiele zmysłów. Oferta w tym zakresie jest szeroka. 14.8. Aby utrzymać ciało w zdrowiu . Istotna jest też kolejność masowania poszczególnych części ciała: od głowy do tułowia i od tułowia do kończyn. Podobnie jak akupunktura i akupresura. rozcieranie czy oklepywanie. W ośrodkach SPA masaż shiatsu jesi zwykle reklamowa­ . chociaż niektóre są podobne. choć zapewne przede wszystkim psychiczną. chociaż masażysta korzysta również z innych części rąk. a także w Chinach. różniących się od stosowanych w ma­ sażu klasycznym. Zabieg wykonu­ je się przy użyciu jedenastu chwytów. Istota masażu shiatsu. Masaż według medycyny chińskiej ma przywrócić harmonijny przepływ energii w ciele i równowagę między orga­ nami. Nazwa oznacza „uciskający palec” (shi . atsu . Według tej teorii kanały mają kontakt z układem nerwowym oraz określonymi narządami wewnętrznymi. Choroba jest to zakłócenie przepływu energii. zgodnie z przebiegiem meridian. a szczególnie z doświadczeń akupunktury. np. Warunkiem skuteczności tej formy masażu jest doświadczenie terapeuty pozwalające na ustalenie lub weryfikację diagnozy. Poczucie zdrowia wiąże się z harmonijnym. ob­ jawiające się poczuciem dyskomfortu i dolegliwościami. Masażysta shiatsu powinien ziden­ tyfikować te punkty i przez masaż odpowiednich okolic przywrócić równo­ wagę energetyczną. zabieg może przebiegać rutynowo.170 ! Fizykoterapia i długowieczności. Z punktu widzenia nowoczesnej medycyny masaż chiński ma wywo­ łać pożądane odruchy segmentarne w odpowiednich dermatomach i mio­ tomach. Masaż shiatsu Masaż shiatsu wywodzi się z liczącej kilka tysięcy lat medycyny Dalekiego Wschodu. Przez ośrodkowy układ nerwowy i układ wegetatyw­ ny wpływa również na czynność narządów wewnętrznych. niekoniecznie bezpośrednio ze strony chorego narządu. Teoria pięciu ele­ mentów pozwala sklasyfikować różne części ciała oraz określić relacje mię­ dzy środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym. Specyficzną cechą tego masażu jest zasada progresji bodźca. Ma to wpływać pozytywnie na równowagę fizyczną. a nawet kolan.9 . yin i yang powinny pozostać w dynamicznej równowadze.ucisk). niezakłóconym przepływem tej energii. Podstawą masażu jest teoria na temat energii krążącej w ciele odpowiednimi kanałami-meridianami. a także między poszcze­ gólnymi organami. 14 . Energia krąży w sposób uporządkowany w meridianach.palce. jest oparty na odruchach skórno-narządowych. Wykonywany jest od ponad 100 łat w Japonii. jest zgodna ze współczesnym holistycznym podej­ ściem do zadań medycyny. zgodnie z którą poprawa stanu zdrowia polega na odzyskaniu harmonii fizycznej i psychicznej człowieka. według powtarzał nego scenariusza. Podobnie jak w masażu chińskim. Zaburzenie funkcjonowania któregoś z elementów wpływa na ogólny stan organu.2 . Na powierzchni ciała istnieją miejsca zakłócenia przepływu energii. Chwyty mają określone tradycyjne nazwy chińskie. Siła tarcia i szybkość ruchów powodują uaktywnienie skóry i tkanki podskórnej. Masaż watsu Masaż watsu prowadzi się zwykle w płytkiej cieplej wodzie. Masaż polinezyjski ma-uri i lomi lomi nui Masaż ma-uri ma wielosetletnią tradycję i stanowi część leczniczego rytuału kapłanów polinezyjskich z Nowej Zelandii i Hawajów. Stanowi część systemu leczniczego ajurweda. 14. Szczególną korzyść odnoszą . Obecnie istnieje wiele odmian masażu ajurwedyjskiego. Masażowi zwykle towarzyszy muzyka. gdzie jest wykonywany przez ko­ biety od kilku tysięcy lat.9. Celem ajurwedy jest uzyskanie równo­ wagi umysłu. głaszczący.3. Masaż jest jedynie częścią ponadgodzinnego rytuału.Masaż 171 ny nie jako zabieg leczniczy. Z bie­ giem czasu przyjął bardziej delikatną formę.9. co oznacza „wiedza o zdrowym życiu”. a raczej jako zabieg sprzyjający rozluźnieniu napiętych mięśni i relaksowi psychicznemu. gdzie zgodnie z sanskrytem jest zlokalizowana „czakra brwiowa”.4. Ciało pacjenta jest nal łuszczą ne oliwką. który jest wykonywany przy użyciu ciepłego oleju. jak i masażysta. Ta forma masażu jest najbardziej zbliżona do masażu shiatsu. zwana też „trzecim okiem”. w której jest częściowo zanurzona zarówno osoba masowana. Jedną z bardzo specyficznych form masażu ajurwedyjskiego jest m asaż olejow y dhara. często łączy się go z elementami medytacji właściwej dla filozofii jogi- 14. ciała i ducha. Początkowo masaż ajurwedyjski stanowił część zabiegu oczyszczającego.9. w skład którego wchodzi specyficzna muzyka i taniec. z tym że w czasie t rwa­ jącego ok. Masaż ajurwedyjski Masaż ajurwedyjski wywodzi się z Indii. Masaż ajurwedyjski ma odtruwać ciało i przy­ wracać jasność umysłu. polegającego na mocnym pocieraniu skóry. 60 minut seansu masażysta stosuje także zabiegi mobilizujące stawy oraz elementy stretchingu (rozciągania). z jednoczesnym zwiększeniem absorpcji substan­ cji nakładanych na skórę. Masa­ żysta polewa delikatnie strumieniem oleju okolice brwi. a doi yk masażysty bardzo dcl ¡kat ny. Mistrzem ceremonii jest masażysta. ( lal o ść składa się na rytuał s|>i/v|a|ący u-laksowi. 14. jednak wspólną ich cechą jest wcieranie lub pole­ wanie olejkami.5. Odmianę hawajską masażu . co jest najbardziej charakterystyczne. Istotną cechą tego masa­ żu jest poczucie pacjenta. Masażowi towarzyszy. Kamienie wulkaniczne charakteryzują się bardzo dużą pojemnością cieplną i wolnym oddawaniem ciepła. We współczesnej wersji masaż poprzedza zwykle powtarzanie mantry i medytacja. sprzyjającym oczyszczeniu organi­ zmu.7. Kamieniami można też stymulować odpo­ wiednie punkty reflektoryczne. Tradycja stosowania gorących ka­ mieni do masaży liczy jednak tysiące lat. W oryginalnej wersji głównym bodźcem wpływającym na ciało człowieka były dźwięki i wibracje emitowane przez cynowe misy i gongi. w ramach akupresury. że stanowi on absolutne centrum i cel rytuału. dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego itp. Stosowany przez mnichów w wielu chorobach o charakterze organicz­ nym (bóle kręgosłupa. Wiąże się to z przenikaniem się.cechuje większa dynamika muzyki i tańca. Masaż ten. wywołują reakcję naczyniową typową dla miejscowej termoterapii.6. różnych kultur i metod leczenia. 14. głównie marmurowe. Odpowiednio przyłożone. Powyższe tłumaczenie oddziaływania gorących i zimnych kamieni jest bli­ skie współczesnej naukowej fizjoterapii. Masaż tybetański Masaż ten jest stosowany od kilku tysięcy lat w świątyniach buddyjskich przez mnichów tybetańskich. zarówno wzdłuż kręgosłupa. Zimne kamienie. a obserwowane reakcje są tłuma­ czone przez zwolenników tej formy masażu wpływem odpowiednio zasto­ sowanych bodźców na czakry. Obecnie spotyka się wiele wersji masażu tybetańskiego.9. miał przywracać wewnętrzną harmonię. chociaż odbywał się praktycznie bezdotykowo. wywołują natomiast reakcję typową dla lokalnej terapii zimnem. Masaż przy użyciu gorących i zimnych kamieni W masażu tym wykorzystuje się różnej wielkości i kształtu gorące kamienie bazaltowe (z zastygłej lawy wulkanicznej). miał być zabiegiem bodźcowym. specyficzna muzyka tybetańska w po­ staci rytmicznych dźwięków mis i bębnów. także na Dalekim Wschodzie.172 Fizykoterapia osoby wrażliwe na muzykę i doznania estetyczne.9. pozanaukowych właściwościach leczni­ czych. 14. jak i między palcami. Niezależnie od fizy­ kochemicznych cech bazaltowych i marmurowych kamieni istnieje też przekonanie o ich dodatkowych.). Różnorodność kształtu i wielkości kamieni pozwala na przykładanie ich w wybranych miejscach.lomi lomi nui . Szczególnie cenione są bardzo czyste ekologicznie kamienie z zastygłej lawy z Hawajów i wysp Indonezji. Skóra pacjenta jest pokrywana . nazywanego „złotem Maroka”. Obecnie często stosuje się w tym masażu elementy akupresury. Na rynku obecnie jest dostępna cała gama preparatów: olejków. Masaż może być prze­ prowadzany za pomocą specjalnej rękawicy (kessa). Współcześnie w masażu tym terapeuta stosuje głównie elementy masażu klasycznego. ma w pełni reiaksująco-pieIęgnacyjny charakter.10. za to wpływającego bardzo dobrze na wygląd skóry. kremów i żeli ułatwiającyc h wykonanie zabiegu.9. Odpowiednio dobrane owoce i zioła mają działać na skórę.9. Masaż pantai laur (shan shui) wykonywany za pomocą stempli organicznych Masaż ten pochodzi z Indonezji. zmieszane z oli­ wą i olejkami aromatycznymi. natomiast bodziec termiczny wywołuje typową dla lokalnej termoterapii reakcję naczyniową. wykonywany za pomocą czarnego mydła na bazie czarnych oliwek o niezbyt przyjemnym zapachu. wydziela intensywny zapach.9.8. Zabieg wywiera działanie relaksujące. Talk kosmetyczny jest dziś rzadko używany przez masażystów ze względu na jego właściwości fizyczne . Podgrzewany marmurowy stół do masażu. Podgrzany do temperatury odczuwanej przez pacjenta jako pogranicze gorąca. Chwyty we współczesnym masażu tybetańskim są bardzo delikatne. | I 14. sprzyjające relak­ sowi i odprężeniu.Masaż 173 olejkami aromatycznymi. Masaż turecki hammam Masaż ten stanowi integralną część kompleksu fizjoterapeutycznego łaźni parowej hammam. Najpopularniejszym środkiem tego rodzaju jest oliwka kosmetyczna przeznaczona do pielęgnacji skóry dzieci i niemow­ ląt. Po masażu na skórę nakładana jest marokańska glinkaghassoual. 14. przyprawy i owoce. znajduje się w centrum pomieszczenia łaźni hammam. a także działania mające wpływać na prawidłowy przepływ energii przez oddziaływanie na czakry. Masaż z użyciem aromatycznych olejków na bazie oleju arganowego. 14. Preparaty ułatwiające masaż Stosowanie środków poślizgowych zapewnia prawidłowy kontakt dłoni ma­ sażysty z powierzchnią skóry. Stempel jest to bawełniany woreczek za­ wierający odpowiednio dobrane zioła. Ciekawostką jestgommage ciała. przedostać się do krwiobiegu. Masaż jest przeciwwskazany w: • chorobach nowotworowych i przed upływem 5 lat od wyleczenia. Dodanie do preparatu ułatwiającego masaż olejków eterycznych sprawia. • stanach gorączkowych. 14. Przeprowadzanie zabiegu również w celach profilaktyczno-kosmetycznych wymaga przestrzegania ogólnie przyjętych przeciwwskazań. Nie bez znaczenia jest również wystrój i „stylizacja” gabinetu. że przez odpowiedni dobór kompozycji zapachowych. chorobie niedokrwiennej serca i innych choro bach serca. można uzyskać efekt odprężenia i relaksu. Przeciwwskazania do stosowania masażu Masaż jest zabiegiem bodźcowym. przekrwienie tkanki. • ostrych stanach zapalnych w przebiegu chorób układowych. Dowodzą tego badania naukowe. Forma i konsystencja kosmetyku używa­ nego do masażu powinna zapewnić dobry kontakt dłoni ze skórą oraz ułatwiać wykonywanie zabiegu. właściwie dobierając mu­ zykę i oświetlenie. w ilości wywierającej ja­ kiekolwiek działanie terapeutyczne. W nikanie przez skórę molekuł zawartych w produkcie w istocie jest uzależnione od ich wielkości i innych właściwości wpływających na transport dermalny. Miłą atmos­ ferę w czasie zabiegu można również stworzyć. u której wykonywany jest zabieg wymaga konsultacji lekarskiej. Wdychanie aromatu znajdującego się w powietrzu sprawia. Jakiekolwiek wątpliwości dotyczące stanu zdrowia osoby. w zależno­ ści od upodobań. ale mało prawdopodob­ ne jest. aby tą drogą substancje eteryczne mogły. który powoduje powstanie w organizmie zmian ogólnoustrojowych. • niewyrównanej cukrzycy.174 Fizykoterapia W gabinetach kosmetycznych masaż poszczególnych części ciała jest wykonywany również w celu ułatwienia wprowadzenia preparatu kosme­ tycznego w głąb skóry Rozszerzenie naczyń.11. jeśli pacjent nie ma zgody lekarza na wykonanie zabiegu. stan . • chorobach skóry. że zabieg można traktować jako swoisty rodzaj aromatoterapii. Niektórzy zwolennicy aromatoterapii przypisują niektórym olejkom eterycznym do­ broczynny wpływ na narządy wewnętrzne. podwyż­ szenie temperatury masowanych okolic i ucisk towarzyszący zabiegowi stwarzają lepsze warunki do penetracji substancji czynnych znajdujących się w preparacie kosmetycznym. • nadciśnieniu tętniczym. ogólnych infekcjach wirusowych i bakteryj nych. Masaż 17 i układu krążenia powinien być ustabilizowany przez odpowiednią farma koterapię. . w miejscach świeżych urazów. gruźlicy Masażu nie wykonuje się: na okolicach. zakrzepowym zapaleniu żył i tętnic. w których występują żylaki (najczęściej kończyny dolne). zaburzeniach krzepnięcia krwi. Istotą tej metody nazywanej w skrócie ESW T (extracorporeal shock wave therapy). polepszają właściwości me­ chaniczne kolagenu oraz mogą pobudzać jego syntezę. Efekt zewnętrzny działania fali mechanicznej jest widoczny w postaci przekrwienia w obszarze poddanym zabiegowi. jest wykorzystanie zogniskowanej fali mechanicznej wytwarzanej za pomocą urządzenia pneumatycznego. Działając na receptory skóry i proprioreceptory obecne w mięś­ niach. W kosmetologii i medycynie estetycznej fala uderzeniowa jest stosowa­ na głównie w terapii cellulitu oraz lokalnej otyłości. Przyłożony do skóry aplikator o powierzchni kilku centymetrów kwadratowych przekazuje tkankom drga­ nia mechaniczne. Terapię falami mechanicznymi można łączyć z innymi czynnikami fizy­ kalnymi. Zadaniem zogniskowa­ nej fali mechanicznej o odpowiednio dużej energii jest rozluźnienie kom­ pleksów lipidowych oraz pobudzenie mikrokrążenia w stymulowanych tkankach. X X w. opracowana na początku lat 90. Aplikacja odpowiednio dużej energii wywołuje drgania struktur tkankowych. Producenci aparatury proponują najczęściej połączenie fali ude­ rzeniowej ze światłem podczerwonym oraz prądem stałym i impulsowym.Terapia falami uderzeniowymi fest to metoda wykorzystująca falę mechaniczną. Powstała w tkance fala wywołuje różne zjawiska biofizyczne. Drgania mechaniczne wpływają na koloidy tkankowe. Konsekwencją lepszego ukrwienia jest wzrost metabolizmu i odżywienia miejsc objętych zabiegiem. można również uzyskać efekt przeciwbólowy oraz zmniejszenie na­ pięcia mięśni i grup mięśniowych poddanych wibracjom. Siły mechaniczne mogą powodować zniekształcenie i uszkodze­ nie adypocytów. Terapia ta wspomaga drenaż limfatyczny i żylny oraz przyspiesza wchłanianie obrzęków. a także hamować ich różnicowanie. . Początkowo stosowano ją głównie w celu przyspieszenia rege­ neracji tkanek po urazach i stymulacji procesów naprawczych oraz w terapii przeciwbólowej w chorobach narządu ruch. . Wszystkie wątpliwości związane ze stanem ogólnym osoby poddawanej zabiegowi powinny być konsultowane z lekarzem. • ostre stany zapalne w przebiegu chorób układowych. Celem takiej skojarzonej terapii jest uzyskanie efektu będącego wypadkową oddziaływania tych metod. Przeciw w skazaniam i do terapii E S W T są: • choroby nowotworowe i okres 5 lat od ich wyleczenia. • niewyrównana cukrzyca. choroba niedokrwienna serca i inne choroby serca (zabiegi mogą być wykonywane po konsultacji lekarskiej).o. Aparat do terapii falami uderzeniowymi (fotografia udostępniona przez firmę BTL Polska Sp. • przyjmowanie leków przeciwwzakrzepowych. • gruźlica.). żylaki. • zakrzepowe zapalenie żyl i tętnic.Terapia falami uderzeniowymi 177 Rycina 53. • zaburzenia krzepnięcia krwi. • choroby skóry. • nadciśnienie tętnicze. • stany gorączkowe oraz ogólnoustrojowe infekcje wirusowe i bakteryj­ ne. z o. zalicza się do najstarszych form leczenia. Spektrum promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi. U podstaw rozwoju światłoterapii leżą obserwa­ cje dotyczące pozytywnego oddziaływania światła słonecznego na przebieg niektórych chorób. Helioterapię. Jest to pojęcie w pewnym sensie umowne. które odpowiadają tylko fragmentom spektrum elektromagnetycznego. Długość fali R ycin a 54. docierającego w świetle słonecznym do powierzchni Ziemi i są emitowane przez sztuczne promienniki. które nie jest odbierane przez narząd wzroku człowieka.16 Światłoterapia Światłoterapia jest formą fizykoterapii wykorzystującą promieniowanie elektromagnetyczne mieszczące się w zakresie od nadfioletu do podczerwie­ ni. widzialnego lub podczerwonego. . czyli wykorzystanie promieni słonecznych w terapii. ponieważ w tej formie lecze­ nia wykorzystuje się również promieniowanie. Obecnie w fototerapii najczęściej stosuje się bardzo wąskie pasma promieniowania ultrafioletowe­ go. wiązka emitowanego światła składa się z fali lub fal oscylujących w wielu płaszczyznach. charakteryzujące się odmiennymi właściwościami fizycznymi.1 5 °C ). jak lasery. Przykładem źródła światła niespolaryzowanego. Takie światło nie występuje w naturze. amplitudzie oraz stałej w czasie różnicy faz. czyli spójne . w róż­ nych proporcjach. W kosmetologii i medycynie estetycznej stosuje się różne źródła światła. Przykładem urządzenia emitującego światło spolaryzowane. w których pożądany zakres długości fal uzyskuje się przez stosowanie odpowiednich barwnych filtrów (np. Pro­ mieniowanie przy przejściu do ośrodka o innej gęstości ulega. takie jak: Światło monochromatyczne . . np. rozproszeniu. pochłonięciu lub załamaniu. Każde ciało. Światło spolaryzowane . lampa Sollux). czyli -2 3 7 . oraz systemy o tak zaawansowanej tech­ nologii.wiązka emitowanego promie­ niowania składa się z fal o tej samej długości (światło monochroma­ tyczne). jest żarówka.wiązka emitowanego światła składa się z fali lub fal oscylujących tylko w jednej wybranej płaszczyźnie.Światłoterapia 179 Promieniowanie elektromagnetyczne rozchodzi się w postaci kwantów (porcji) energii zwanych foton am i (teoria kwantowa Plancka).wiązka emitowanego światła składa się z promieniowania o różnej długości fali.wiązka emitowanego światła skła­ da się z promieniowania o jednej długości fali. Należą do nich proste urządzenia. odbiciu. o różnych długo­ ściach fali (polichromatycznego) i niekoherentnego. W medycynie i fizjoterapii stosuje się terminy przydatne dla okre­ ślenia istotnych cech promieniowania. Światło połichromatyczne . Taki rodzaj wiązki uzyskuje się za pomocą laserów. jest źródłem promieniowania elektromagne­ tycznego. którego temperatura jest większa od zera bezwzględnego (0 K. Emitowane jest tylko przez urządzenia zwane laserami. Światło niespolaryzowane . w których głównym źródłem pro­ mieniowania są zwykłe żarówki. lampy. Światło koherentne. jest natomiast laser. w zakresie od 2 8 0 do 3 2 0 nm. mono­ chromatyczne i koherentne. Przenikalność przez skórę różnych zakresów widma promieniowania. Struktury skóry oraz znajdujące się w niej substancje (melanina. . hemoglobina itp. Światło koherentne i niekoherentne. woda. v A/VVV\AAAAAAAAAAA/V\/W\/' Światło niekoherentne vw w w w w w w w vw w vw vw w vw w w w w vw vw vw w w vw w w w w v V W V W W W W W W W V \ A A / Światło koherentne Rycina 55. 56). Dlatego zmiany zachodzące w skórze pod wpływem promie- Rycina 56. Promienio­ wanie o różnych zakresach długości fali będzie zatem penetrowało w głąb skóry na różną głębokość.180 Fizykoterapia WAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA/ vAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA/ W W NAAAAAAAAAAAAAAAAA.) mają zdolność pochłaniania promieniowania o wybranej długości fali. Istotną cechą promieniowania o różnej długości fali jest jego różna zdol­ ność penetracji w skórę i tkankę podskórną (ryc. wywołując lub stymulując odmienne procesy biochemiczne. są lasery i inne wysokoenergetyczne źródła światła. o zakresie promieniowania do 25 0 0 0 nm. Oddziaływanie promieniowania elektromagnetycznego na powłoki skór­ ne jest także uzależnione od ilości energii dostarczonej w jednostce czasu (mocy). i § . daleką podczerwień (FIR .f a r infrared).1.Światłoterapia 181 niow ania pod czerw onego. Podczerwień i r 1 ! i IR F IR IR C IR B IR A 1 Rycina S7. W światloterapii stosuje się również tzw. natomiast bardzo duże dawki działają na tkankę destrukcyjnie. Promieniowanie podczerwone (IR) Promieniowanie podczerwone (IR .infrared) mieści się w zakresie 7 7 0 -1 5 0 0 0 nm. a najpłycej . przez odparowanie). Małe dawki pobudzają procesy regeneracyjne (działają biostymulujaco). Zjawisko to wykorzystuje się do niszczenia patologicznych tworów na skó­ rze. • IR B o długości 1 5 0 0 -4 0 0 0 nm (promieniowanie średniofalowe). Urządzeniami. Zastoso­ wanie laserów w kosmetologii zostało omówione w rozdziale Laseroterapia.czerwienią. IPL. Najgłębiej w skórę wnika promieniowanie krótkofalowe. Głębokość penetracji promieniowania jest także uzależniona od wielkości energii emitowanej przez źródło. Promieniowanie podczerwone dzieli się umownie na: • IR A o długości 7 7 0 -1 5 0 0 nm (promieniowanie krótkofalowe). Zna­ lazły one istotne miejsce w kosmetologii i medycynie estetycznej. np. przez dostarczenie dużej dawki energii działającej destrukcyjnie na tkankę. Zdolność przenikania poszczególnych zakresów promieniowania zależy od długości fali. Graniczy z widmem promieniowania widzialnego o najdłuższej fali 760 nm . w idzialnego i prom ieniow ania n ad fio leto­ wego należy rozpatrywać osobno. • IR C o długości 4 0 0 0 -1 5 0 0 0 nm (promieniowanie długofalowe). które stwarzają takie możliwości. 16. a szerzej fizjoterapii ostatnich lat. W idm o promieniowania podczerwonego. powodując jej uszkodzenie lub nawet zniszczenie (np.długofalowe. uznawane za jedne z najwięk­ szych osiągnięć światłolecznictwa. Po zakończeniu ekspozycji rumień znika wolno. a także leżące głębiej. W skazania. którego stopień narasta w zależności od czasu naświetlenia. W miejscu naświe­ tlania jest widoczny ru m ień cieplny. a zaczerwienienie skóry. Ekspozycja na promieniowanie podczerwone wywo­ łuje również odczyn ogólnoustrojowy na skutek uruchomienia reakcji termoregulacyjnych stojących na straży homeostazy cieplnej. Promieniowanie podczerwone o dostatecznie dużej dawce energii wywo­ łuje w skórze reakcje naczynioruchowe. co jest efektem stymulacji wydzielania beta-endorfin. Obserwuje się również zmniejszenie odczuwania bólu. skórno-trzewnych. Niskoenergetyczne światło podczerwone nie wywołuje w tkance wyraź­ nie zaznaczonej reakcji naczyniowej. jak i w jego trak . ma charakter nierównomierny. Wywołuje to efekt przeciwbólowy przez stymulację wytwarzania beta-endorfin. Jego biologiczne działanie jest zwią zane z pobudzeniem procesów regeneracyjnych w tkance. stymuluje produkcję białek oraz zwięk sza zdolność keratynocytów do proliferacji (patrz rozdział Biostymulacja laserowa). zależnie od czasu i siły naświetlania. Tkanki dobrze uwodnione cha­ rakteryzują się większą pojemnością cieplną. Nie jest on ostro odgraniczony od miejsca nienaświetlonego. co wynika z rozszerzenia także niektórych naczyń głębiej położo­ nych. Poprawia też efektywność mikrokrążenia tkanki. lecz nie rozgrzewają jej. Naczynia włosowate skóry i tkanki podskórnej. • długość fali i związana z nią zdolność do penetracji w głąb tkanki. • specyficzne właściwości tkanek. np.182 Fizykoterapia 16. W kosmetologii lampy emitujące promieniowanie podczer wone stosuje się zarówno jako przygotowanie do zabiegu. Ilość pochłoniętego ciepła zależy nie tylko od natężenia promieniowania. Pochłonięcie więk­ szej dawki promieniowania powoduje wzrost lokalnej temperatury tkanki. Sprawność tych mechanizmów w istotny sposób wpływa na efekt biologicznego oddziaływa­ nia promieniowania podczerwonego na organizm człowieka.1. Naświetlanie wywołuje także zmiany w narządach położonych głęboko. Efekt biologiczny promieniowania podczerwonego Na efekt biologiczny promieniowania podczerwonego wpływają: • wielkość emitowanej energii. marmurlcowaty. ale również od pojemności cieplnej tkanki. Na skutek reakcji naczyniowej poprawia się znacznie ułowienie i odżywienie tkanek oraz ich drenaż żylno-limfatyczny. ulegają poszerzeniu. Reakcje ze strony autonomicznego układu nerwowego prowadzą do zmniejszenia napięcia mięśniowego. M ałe dawki energii powodują pobudzenie procesów regeneracyjnych i działają na skórę stymulująco.1. na skutek reakcji odruchowych. wpływając korzystnie na skórę masowanych okolic. Czynniki te wpływają także na poprawę elastyczności i napięcia skóry. Pobudzenie mikro krążenia poprawia koloryt skóry. Stanowi dobre przygotowanie do za­ biegów oczyszczania skóry. Bezpośrednia ekspozycja oczu na promieniowanie podczerwone jest groźna. 16. przedmioty „czarne” nie odbijają prawie żadnych fal. Naświetlanie promieniami IR ma za zadanie dostarczenie skórze i tkan­ kom leżącym głębiej energii oraz wywołanie przez to pożądanych reakcji miejscowych łub ogólnoustrojowych. dlatego że pochłaniają fale z pewnego zakresu widma. Świat ło białe jest mieszaniną wielu barw. Naświetlanie pola zabiegowego podczerwienią łagodzi dolegliwości bólowe wywołane innymi zabiegami. Jednak obsei waeje dotyczące zdrowotnych konsekwencji braku dostatecznej la. przyspiesza bowiem zmętnienie soczewki. Widzimy przedmioty jako kolorowe. natomiast pozostała część fal zostaje odbita. Od przed­ miotów „białych” odbijają się fale z całego zakresu widma. który jest rejestrowy przez ludzkie oko w procesie widzenia. 16. U o m i • a v i. Należy po­ nadto stosować okulary ochronne.2. Przeciwwskazania do naświetlania promieniowaniem podczerwonym Przeciwwskazania do terapii promieniowaniem podczerwonym są takie same jak w przypadku terapii ciepłem (patrz rozdział Termoterapia) . Do niedawna promieniowanie widzialne nie budziło zainteresowania fizjoterapeutów.ii . jak i oso­ by wykonującej zabieg. jeśli rozszczepi­ my je w pryzmacie.Światłoterapia 183 cie.2 . Okulary z odpowiednim filtrem stanowią wyposa­ żenie aparatu i są dostarczane przez producenta. Promieniowanie widzialne Promieniowanie widzialne obejmuje zakres fal elektromagnetycznych od 4 00 do 760 nm. Na przykład powierzchnia o kolorze czerwonym odbija czerwony zakres widma i pochłania pozostałe.1. powoduje jej lepsze odżywienie i dotlenie­ nie oraz stymuluje zachodzące w niej procesy regeneracyjne. uzyskując barwne widmo. co dotyczy zarówno pacjenta. Reakcje fizjologiczne zachodzące w skórze pod wpływem ciepła ułatwia­ ją i przyspieszają wnikanie preparatów kosmetycznych. co jest widoczne. dowodzą. szczególnie w okresie zimowym. stanowi dobre przygotowanie do masażu. a także zmniejsza napięcie mięśni. przez co sprzyja uzyskaniu harmonii psychicznej i neurowegetatywnej. • niebieskiej ma właściwości uspokajające i relaksujące. zaburzenia wynikające z pracy zmianowej. depresje częściowo zależne od sezonu. • fioletowej stymuluje wszelkie procesy energetyczne. • czerwonej wykazuje szczególnie silne działanie pobudzające w zarówno sferze intelektualnej.184 Fizykoterapia że jego działanie nie sprowadza się tylko do przyjemności przebywania na słońcu. • bóle głowy w przebiegu pracy zmianowej i po gwałtownych zmianach stref czasowych. że światło o barwie: • zielonej ma wpływ łagodzący i uspokajający. sprzyja koncentracji i ułatwia wykonywanie zadań intelektu­ alnych. szczególnie nocnej. zaburzenia po długodystansowych lotach. . przez co sprzyja odbieraniu wszelkich bodźców. W chrom oterapii wykorzystuje się natom iast poszczególne barwy. działa stabilizująco na funkcje układu krążenia.odrzutowiec. dotyczące często podróżują­ cych pasażerów oraz personelu lotniczego.opóźnienie). Podjęto próby leczenia tych stanów za pomocą lamp emitujących światło z zakresu widzialnego. że światło w zakresie widzialnym działa nie tylko na narząd wzroku. • zespół napięcia przedmiesiączkowego. określane mianem „zespołu jetlag” (]et . Częściowo znane są reakcje szy­ szynki oraz związanego z nią metabolizmu serotoniny i melatoniny. jak i emocjonalnej. Wskazania do fototerapii światłem widzialnym są następujące: • • • • depresje sezonowe . sprzyjając wszelkim działaniom artystycznym.jesienne i zimowe. nie sprzyjając jednak koncentracji. Odbierane przez skórę powoduje. wpływa korzystnie na myślenie abstrakcyjne i twórcze. a u podstaw jej oddziaływania leżą obserwacje dotyczące wpływu poszcze­ gólnych kolorów na układ psychofizyczny człowieka. przez co łagodzi stany lę­ kowe i depresyjne. Z licznych badań wynika. reakcje ze strony autonomicznego układu nerwowego i gruczołów dokrewnych hormonalnych. nie działając jednak nasennie. • pomarańczowej daje poczucie bezpieczeństwa. lag . • żółtej zwiększa wrażliwość zmysłów. Zwolennicy chromoterapii uważają. nie w pełni jeszcze poznane. Ziden­ tyfikowano wiele specyficznych dolegliwości wywołanych niedoborem światła widzialnego. jest również uzależniony od właściwości naświetlanych tkanek (stopnia uwod­ nienia. Zestaw filtrów (nie­ bieski i czerwony) umożliwia przeprowadzenie terapii wybraną barwą. 16. Stopień nasilenia reakcji biologicznych zależy od ilości energii dostarczonej do tkanki. że Inapia lampą Sollux z filtrem niebieskim działa łagodząco i przeciwbólowi». lampa Minina. ubioru personelu i odzieży. Żarówka umieszczona wewnątrz obudowy jest źródłem promienio­ wania podczerwonego i widzialnego. nalomiasl z filtrem czerwonym pobudzająco. czyli od: • mocy urządzenia. Odpo­ wiednie programy komputerowe pozwalają na indywidualny dobór barw do gustów pacjenta. wyposażenia. Odczyn biologiczny. Są również brane pod uwagę przy projekto­ waniu ośrodków odnowy biologicznej i SPA oraz dobieraniu kolorystyki pomieszczeń zabiegowych. Odpowiedni statyw. w którą pacjent przebiera się do poszczególnych zabiegów. a nawet do poszczególnych faz terapii. • czasu trwania zabiegu. Istnieje przekonanie. Opornik ograniczający natężenie światła pozwala na regulowanie ilości ciepła dostarczonego do tkanki. Terapia światłem podczerwonym i widzialnym Do najczęściej stosowanych w kosmetologii emiterów promieniowania pod­ czerwonego i widzialnego należą: lampa Sollux.Światłoterapia 185 Te podstawowe dane o wpływie barw na organizm człowieka oraz znacz­ nie bardziej wysublimowane opracowania psychologów. psychoterapeutów i znawców chromoterapii innych specjalności są coraz częściej wykorzysty­ wane w kompleksowej terapii. produkowanym od lat w prawie niezmienionej wersji. Lam pa Sollux jest jednym z najbardziej popularnych urządzeń stoso­ wanych w światłoterapii.3. ukrwienia) oraz wielkości powierzchni naświe­ tlanej i sprawności mechanizmów utrzymujących homeostazę cieplną. lampa infra-rouge i lampa Bioptron oraz niskoenergetyczne diody emitujące światło (LED). mebli. jaki występuje pod wpływem tych naświetlań. kształt głowicy i tubus skupiający wiązkę stwarzają szerokie możliwości naświetlania małych i dużych obszarów ciała. Naświetlania tymi promiennikami wykonuje się w celu pobudzenia miejscowych i ogólnoustrojowych procesów biologicznych. W chromotera­ pii wykorzystuje się również kompozycje barwne połączone z poszczegól­ nymi zabiegami (najczęściej towarzyszą zabiegom relaksującym). • odległości powierzchni skóry od źródła światła. . pojemności cieplnej. W lampa infra-rouge źródłem promieniowania z zakresu podczerwieni jesl rozgrzany drut zwinięty w spiralę. w przypadku trądziku różowatego. umieszczona w reflektorze. Szkło klosza może być czerwone. Skutki biologiczne naświetlania lampą Sollux są typowe dla oddziaływania promie­ niowania podczerwonego i widzialnego na struktury tkankowe. Lampa Minina służy do intensywnego miejscowego naświetlania bardzo małych powierzchni. dlatego stosuje się go zwykle po zabiegach lub na skórę szczególnie wrażliwą. np. Lampa nie emituje światła z zakresu odbieranego przez oko (widzialnego). .186 Fizykoterapia Rycina 58. którego zadaniem jest skupianie promieni podczerwonych. Filtr czerwony jest stosowany w celu większego przegrzania powierzchni skóry. niebieskie lub zielone. szczególne przed innymi zabiegami kosmetycznymi. Spirala jest umieszczona wewnątrz lelleklora. bez zagrożenia oparzeniem. Fale czerwone penetrują w głębsze warstwy skóry i dostarczają większej ilości energii cieplnej niż światło niebieskie. Otaczający reflektor drewniano-korkowy kołnierz pozwala na przyłożenie lampy do skóry. Źródłem promieniowania jest żarówka o mocy 5 0 -1 0 0 W. Filtr niebieski działa łagodnie i powoduje mniejsze przegrzanie. W istocie działanie filtra w lampie Sollux jest związane z długością emito­ wanej przez urządzenie fali. kiedy duże prze­ grzanie nie jest wskazane. Lampa Sollux (fotografia udostępniona przez Pracownię Elektroniki Medycz­ nej). a w przypadku 10 0 0 0 lx . Ich niewielki rozmiar pozwala na stosowanie światloterapii także w domu. także do chromoterapii poszczególnymi barwami. a przy ich zastosowaniu można jednocześnie leczyć bardzo duże powierzchnie.Światłoterapia 187 Rycina 59. Diody LED emitują niekoherentne światło w wąskim zakresie długości fali. 30 minut. Lampy i inne urządzenia świetlne z zestawem filtrów są wykorzystywane w gabinetach kosmetycznych i ośrodkach SPA.ok. Diody te zapewniają równomierny rozkład natężenia światła. Światło emitowane przez lampę Bioptron działa biostymulująco na skórę. lamp przeciwdepresyjnych. w której ścianach były zamonto­ wane żarówki o mocy 60 100 W. Aparat może być również wyposażony w zestaw filtrów służących do chromoterapii. emitujących promieniowanie o długościach fal w zakresie 4 0 0 -7 6 0 nm i natężeniu 2 5 0 0 -1 0 0 0 0 lx. Była to ciasna komora w kształcie kabiny prysznicowej. Optymalny czas zabiegu w przypadku naświetlania 2 5 0 0 lx to ok. 2 godziny. w zależności od rodzaju apa­ ratu. mocy.).o. Kabina do naświetlań „daleką podczerwienią” (FIR) jest popularnie zwana „sauną podczerwieni”. które w 95% jest spolaryzowane i niekoherentne. Lampa Bioptron jest źródłem niskoenergetycznego promieniowania podczerwonego i widzialnego w zakresie 4 0 0 -3 4 0 0 nm. Komora obejmowała ciało człowieka do . Naświetlanie promieniowaniem podczer­ wonym całego ciała wykonywano niegdyś przy użyciu Solaru. Niskoenergetyczne światło diod LED stymuluje wewnątrzkomórkowe pro­ cesy regeneracyjne przy minimalnym efekcie cieplnym. Składają się one z kilku świetlówek o różnej. Przykład aplikacji światła emitowanego przez lampę Bioptron (fotografia udostępniona przez firmę Zepter International Poland Sp. Najbardziej popularną formą terapii światłem widzialnym jest wykorzy­ stanie tzw. z o. Naświetlania w maksymalnej temperaturze kabiny 60°C . na przebieg cukrzycy i jej powikłań oraz innych schorzeń. Korzyści z zabiegu były natomiast dyskusyjne. Podstawą terapii jest promiennik emitujący promie­ niowanie IR o długości fali 5 6 0 0 -2 5 0 0 0 nm. począwszy od 45°C. Zabiegi sprzyjają reduk­ cji masy ciała i stabilizacji ciśnienia tętniczego. . m. czyli wspomnianą już tzw. 16. głowa wystawała na zewnątrz. w których oddziaływanie FIR stanowi jeden z elementów całego „pakietu” kompleksu kosmetycznego. W czasie kilku pierwszych zabiegów wskazane jest stosowanie niższych temperatur.4. ponieważ dotychczasowe informacje. o różnym działaniu biologicznym: • UV A .3 0 minut w pozycji siedzącej. kapsułach fizjoterapeutycznych. w seriach po 10 -1 2 .in. np.o długości fali 3 2 0 -4 0 0 nm. Odnoto­ wano pozytywny wpływ tych zabiegów na wiele procesów metabolicznych. Promieniowanie FIR powo­ duje poprawę mikrokrążenia w skórze i stymuluje jej regenerację. dlatego Solar przeszedł do historii fizykoterapii. Promieniowanie dalekiej podczerwieni znajduje zastosowanie również w innych urządzeniach. Zabiegi wykonuje się codziennie lub co drugi dzień. Zmniejsza się napięcie mięśni. Promieniowanie nadfioletowe (UV) Promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe) (\JV . wzmacnia układ im­ munologiczny i wzmaga wydzielanie beta-endorfin.ultra-violet) w widmie promieniowania elektromagnetycznego mieści się na pograniczu barwy fioletowej światła widzialnego i promieniowania rentgenowskiego. W ostatnich latach obser­ wuje się renesans naświetlania całego ciała promieniami IR o znacznie mniejszej energii i stopniu penetracji.188 Fizykoterapia szyi. o charakterze głównie reklamowym. W trakcie zabiegu u pacjenta występuje obfite pocenie się oraz silna reakcja układu naczyniowego i wegetatywnego utrzymującego homeostazę cieplną wnętrza ciała. nie spełniają w większości wymogów obserw acji nau­ kowych. daleką podczerwienią (FIR). Kabina jest zbudowana z drewna i służy do naświetlań całego ciała. W zależ­ ności od długości fali dzieli się na trzy główne zakresy. Pacjent przebywa w kabinie 2 0 .można wprowadzić dopiero po 4 -5 zabiegach. W przypadku osób starszych należy zaczynać naświetlania od 40°C i nie przekraczać 50°C. Rosnąca popularność tych urządzeń nakazuje obiektywne badania ich rzeczywistej skuteczności. Zabieg bardzo obciążał układ krążenia i powodował wiele powikłań. Daleki nadfiolet J Rycina 60. • U V B . Fale dłuż­ sze mają większą zdolność penetracji w głąb skóry. Promieniowanie UV B Promieniowanie U V B jest również zwane promieniowaniem rumieniotwórczym.1. 16. Nadfiolet charakteryzuje się znacznie bardziej zróżnicowanym oddzia­ ływaniem niż promieniowane podczerwone. Promieniowanie UV C Promieniowanie U V C jest to promieniowanie o najkrótszej długości fali.4. Fale te są silnie pochła­ niane przez DNA i działają toksycznie na komórki. natomiast UV A powoduje biologiczne zmiany zarówno w naskórku. 16. gdyż dzięki krótszej długości fali promienie mają większą energię niż promienie UV A. • U V C . Jego oddziaływanie na skórę jest uzależnione od wielu czynników. Niekorzystne efekty działania promieni UV B są wi­ doczne już po krótkim czasie. do wyjaławiania pomieszczeń za pomo­ cą lamp emitujących wąskie pasmo tego promieniowania. otaczającą naszą planetę. Generują je lam­ py stosowane jeszcze w praktyce dermatologicznej (psorilux i lampy kwar­ cowe).2. Efekt działania promieniowa­ nia UV B obserwuje się głównie w naskórku. Stanowi ono ok.Swiatfoterapia i 189 Nadfiolet UV A V 4nn nm UVB 320 nm < UV C 280 nm . W idm o promieniowania nadfioletowego.4. wysokość . Wykorzystywane są głównie w celach bakteriobójczych. dlatego jego skutki biologiczne rozpatruje się osobno dla różnej długości fali.o długości fali 2 8 0 -3 2 0 nm.o długości fali < 2 8 0 nm. 5% całego promieniowania UV docierającego do Ziemi. (akii li jak wysokość Słońca na horyzoncie. jak i skórze właściwej. które nie dociera ze Słońca do powierzchni Ziemi. To ono właśnie jest najbardziej odpowiedzialne za poparzenia słoneczne. jest bowiem pochłaniane przez warstwę ozonową. Jest filtrowane przez chmury i szkło szyb okien­ nych lub samochodowych. 220 nm . W 90% jest pochła­ niane przez naskórek. wywołaną utlenie­ niem melaniny już obecnej w skórze. nie tylko w skórze. jeśli nie zostaną uruchomione procesy ochronne. W naturalnych warunkach ekspozycji powłok skórnych na promienie słoneczne U V A nie wykazuje szkodliwego działania na kera­ tynocyty. stanowi ok. Przenika ono przez przeciętnej grubości szybę. .immediate pigment darkening). a przede wszystkim na włókna kolagenowe. a nawet niszczenie immunokompetentnych komórek Langerhansa indukuje swoistą immuno­ supresję. Przyciemnienie skóry jest widoczne bezpośrednio po ekspozycji i jest tym bardziej nasilone. Wpływa głównie na keratynocyty komórki Langerhansa i melanocyty. umożliwiającą zmniejszenie immunologicznego „nadzoru nowo­ tworowego”. UV B oddziałuje na DNA komórkowe i. limfocyty T. im wyższa jest pozycja fototypu skóry w skali Fitzpatricka. Coraz powszechniej uznaje się to za przyczynę wzmożonej zachorowalności na nowotwory u ludzi szczególnie często naświetlających swoje ciało pro­ mieniami U Y 16 . UVA jest natomiast odpowiedzialne za tzw. W dawkach za­ wartych w spektrum promieniowania słonecznego u osób zdrowych nie powoduje rumienia. w pierwszej kolejności są one uszkadzane przez promieniowanie UVB. Hamowanie aktywności. natychmiastową hiperpigmentację skóry (IPD .190 Fizykoterapia danej lokalizacji nad poziomem morza i zachmurzenie. Oddziaływania te czynią U V A odpowiedzialnym za zjawisko fotostarzenia się skóry. 90% spektrum promieniowania UV docierającego do powierzch­ ni Ziemi. oddziału­ je na fibroblasty. zwane również długim promieniowaniem UV. granulocyty. Te niekorzystne konsekwencje naświetlań U Y A są widoczne dopiero po latach. może dojść do mutacji komórek. U V A przenika znacznie głębiej w skórę niż promieniowanie U V B. komórki śródbłonka naczyń krwionośnych skóry i macierz między­ komórkową. jako wynik kumulacji dawek energii.4 . szczególnie jego warstwę rogową. komórki tuczne.3 . Promieniowanie UV A Promieniowanie U V A. Dociera do warstwy brodawkowej i siateczkowej skóry właściwej. Przyczyniają się także do inicjacji procesów nowotworowych. dotyczącego nie tylko powłok skórnych. ale i całego organizmu. komórki dendryczne. Znaczna ilość płynu przesiękowego rozwarstwia naskórek od skóry. jest szkodliwe dla organizmu człowieka. Jego nasilenie jest odwrotnie proporcjonalne do długo­ ści fali. w wyniku czego powstają pęcherze wypełnione płynem surowiczym. Rumień popro­ mienny jest wynikiem uszkodzenia struktur tkankowych. w tym czasie dochodzi do pełnego działania meiliaioidw reakcji tkankowej. przekraczających odpor­ ność struktur skóry. Zgodnie z fizyką kwantową im krótsza jest fala. Ich zadaniem jest zmniejszenie głębokości penetracji promieni UV i ograniczenie negatywnych skutków biologicznych promieniowania. Pro­ mieniowanie U Y z wyjątkiem jego istotnego udziału w produkcji i metabo­ lizmie witaminy D. głównie histaminy. a także zwiększającego ich przepusz czalność. I Rumień fotochemiczny W warunkach fizjologicznych rumień jest konsekwencją działania pro­ mieniowania U V B. które można określić jako okresy ewo­ lucji rumienia fotochemicznego: • okres utajenia. Reakcja barw­ nikowa i pogrubianie warstwy rogowej naskórka mają charakter obron­ ny.4. trwający od 1 do 6 godzin. Powstaje obrzęk. Działanie biologiczne promieniowania nadfioletowego Przenikalność promieniowania UV przez powłoki skórne jest wprost pro­ porcjonalna do długości fali. określane często jako rumień fotochemiczny. powodującego poszerze­ nie łożyska naczyń włosowatych skóry. Najgłębiej. silnego mediatora reakcji zapalnych. Odpowiednio duża energia promieniowania absorbowana przez skórę wywołuje w niej reakcje chemiczne prowadzące do przemiany histydyny w histaminę. Barw­ nik melanina staje się „tarczą” nieprzepuszczającą promieni U Y które mogłyby zniszczyć jądra komórkowe. W wyniku dalszego zwiększania energii promieniowania UV oraz czasu ekspozycji. żywe komórki naskórka. Reakcja rumieniowa różni się diametralnie od rumienia cieplnego wywoływanego przez promienie IR oraz od skutków ekspozycji na światło widzialne. jako wynik przenikania osocza do przestrzeni międzykomórkowych naskórka i skóry właściwiej. aż do skóry właściwej. Do wywołania rumienia u zdrowej osoby niezbędne są bardzo duże dawki promieniowania U V A. Znaczna dawka energii kumulująca się w powierz­ chownych warstwach skóry wywołuje liczne reakcje chemiczne i widoczne efekty biologiczne. .4. a nawet skóry właściwej ule­ gają martwicy Zjawiska towarzyszące ekspozycji na promieniowanie U V zachodzą w pewnych przedziałach czasowych. tym większa energia kwantów.Światłoterapia i 191 16. penetrują promienie U V A. wczesną reakcję barwnikową jest głównie odpowiedzialne UV A. jest fazą pobudzenia melanogenezy. który po dużych dawkach promieni U V może trwać nawet kilka dni. Minimalna dawka rumieniowa Minimalną dawkę rumieniową (M ED . jak i przed zabiegami naświetlania W i elu określenia . | Promieniowanie nadfioletowe a pigmentacja skóry Pigmentacja skóry jest skutkiem obecności w komórkach naskórka (melanocytach) brunatnego barwnika . w bardzo małym stopniu. jeśli promieniowaniu UV towarzyszyło promieniowanie podczerwone. z następ­ czym jego złuszczaniem. Melanocyty stanowią ok. Druga faza. Produkcja me­ laniny jest uaktywniana w melanosomach (organellach melanocytów). Dochodzi wówczas. czyli syntezy dodatkowych ilości barwnika. Reakcję barwnikową wywołują nie tylko promienie UV.melaniny. także promienie IR i promienie widzialne. która staje się dodatkowym filtrem ochronnym. • okres narastania rumienia. • okres ustępowania rumienia. Zejściem rumienia fotochemicznego jest zgrubienie naskórka. w pierwszych godzinach naświetlania. Zmiana koloru skóry wywołana ekspozycją na promienio­ wanie U V ma dwie fazy. Melanocyty mają kształt gwiaździsty i są wyposażone w liczne wypustki sięgające do warstwy ziar­ nistej naskórka.5. jak to dzieje się w przypad­ ku ekspozycji na słońce. Te z kolei w ciągu miesiąca przechodzą z warstwy podstawnej do warstwy rogowej naskórka i ulegają zluszczeniu. w reakcjach przemiany tyrozyny. 'len specyficzny dla każdego człowieka parametr oznacza się zarówno w ce­ lu li diagnostycznych. do utlenienia już obecnego w skórze barwnika. Za pierwszą. Melanina jest absorbowana z wypustek melanocytów przez keratynocyty.4.minimal erythema dosis) wyznacza się w celu oceny predyspozycji człowieka do powstania u niego rumienia.192 Fizykoterapia może występować jednocześnie rumień cieplny. ale. Promienie UV uczynniają tyrozynazę. 15% komórek naskórka. która utlenia tyrozynę do dihydroksyfenyloalaniny (DOPA). w tym czasie uwidoczniają się maksymalnie skutki ekspozycji na UV. 16. Częsta ekspo­ zycja na UV powoduje także pogrubienie warstwy rogowej naskórka. która z kolei ulega w melanocytach utlenieniu do melaniny. trwający od 6 do 24 godzin. Jeden melanocyt przekazuje barwnik kilkudziesięciu keratynocytom. która jest głównie wynikiem działania promieni UV B. gdzie przezroczystość powietrza jest większa. Docierając do powierzchni Ziemi. jest prawie całkowicie pochła­ niane przez atmosferę. • latem wzrasta ilość promieni widzialnych i nadfioletu. ośnieżonych górach. sprzyjając ich dużej aktywności. .4. używa się zwykle lamp ksenonowych. 60% z promieni IR. które emitują promieniowanie najbardziej zbliżone do słonecznego.Światłoterapia ! 1 93 M ED. promienie słonecz­ ne ulegają częściowo odbiciu i rozproszeniu. naświetlając poszczególne pola wzrastającymi dawkami danego promieniowania. poniżej 2 9 0 nm. zwiększa się ilość promieni U Y także tych o dość krótkiej fali. umieszczonego na nieopalonej skórze (np. Efekt jest kontrolowany po 24 godzinach. Promieniowanie słoneczne Docierające do powierzchni Ziemi promieniowanie słoneczne składa się w ok. M ED oznacza się zwykle przy użyciu paska z kilkoma (6 -8 ) otworami. w 39% ze światła widzialnego i w 1% z promieni U Y Widmo tego promieniowania ma charakter ciągły Promieniowanie U V C o najmniejszej długości fali. Widmo promieniowania słonecznego zmienia się także wraz ze zmianą wysokości nad poziomem morza. W górach. M ED można również wyrazić w J/cm2. jako miary indywidualnej reaktywności na promieniowanie słonecz­ ne. Szczególnie dużej aktywności promieni UV należy zatem spo­ dziewać się w wysokich. Cechy światła słonecznego charakterystyczne dla naszego kraju są na­ stępujące: • w czasie wiosny zwiększa się ilość promieniowania widzialnego. • jesienią i zimą zmniejsza się ilość promieniowania widzialnego i UV. śnieg i morski piasek dobrze odbijają i rozpraszają promienie słoneczne. W czasie ekspozycji na promieniowanie określonej lampy z odległości 50 cm zasłania się co 15 sekund kolejne otwory. 16. Pole odpowiadające czasowi M ED sąsiaduje z polem. na którym rumień jest widoczny jeszcze po 24 godzinach. przy niewielkim odsetku promieni UV. kiedy Słońce jest w zenicie. Woda. która będzie używana do zabiegu. na pograniczu U V C. • największa ilość promieni UV emitowana jest w czasie. wewnętrznej części przedramie­ nia). Widmo promieniowania słonecznego zmienia się w zależności od pory roku (kąt padania promieni) i warunków klimatycznych. M ED niezbędne dla ustalenia opty­ malnego harmonogramu naświetlań określa się za pomocą lampy.6. wzrasta wówczas również ilość promieni widzialnych i IR. W późniejszym okresie konsekwencją ostrych odczynów rumieniowych może być wystąpienie pie­ gów. Klasyfikacja fototypów skóry (wg Fitzpatricka) Typy skóry 1 Skłonność do oparzeń słonecznych i rodzaj opalenizny Kolor skóry Biały Zawsze występują oparzenia . leki fotouczulającc oraz czynniki zwiększające wrażliwość organizmu na światło UV: . pieczenie i bolesność dotykowa. w samo południe (patrz tab.do najwyższych stopni oparzenia włącznie. Odczyn rumieniowy jest w istocie poparzeniem I stopnia.trudno się opala III Biały/jasnobrązowy M inim alna skłonność do oparzeń . Odczyn na promieniowanie słoneczne obserwuje się na skórze. T abela 6 . Opalanie się ma zwykłe charakter „przyjemnościowy” i bardzo często jest przekraczana dawka rumieniowa promieniowania. Obecnie powszechnie stosuje się podział opracowany przez Fitzpatricka na podstawie obserwacji efektów 30-minutowych ekspozycji na promieniowanie słoneczne latem. można zostać poddanym pro­ mieniowaniu równemu nawet 20 MED. jakie występują po ekspozycji na promieniowanie sło­ neczne.7. W naszej strefie klimatycznej. środki spożywcze i kosmetyczne. Pojawienie się zmian pęcherzowych odpowiada poparzeniu II stopnia.194 Fizykoterapia 16. ale w przypadku dużej dawki promieniowania zmianom skórnym towarzyszą objawy ogólnoustrojowe .opalenizna nigdy nie występu­ je Biały Zawsze występują oparzenia .wolno się opala IV Brązowy II Minim alna skłonność do oparzeń . przebarwień i zbliznowaceń oraz rozwój zmian barwnikowych.opalenizna zawsze występuje V Ciemnobrązowy Rzadko występują oparzenia . spędzając słoneczny dzień na plaży latem. a zmianom tym towarzyszy świąd. z wszelkimi tego konsekwencjami . Skóra jest zaczerwieniona i obrzęknięta.udar cieplny i słoneczny (porażenie słoneczne).występuje intensywna opalenizna VI Czarny Nigdy nie występują oparzenia. występuje „stała opalenizna” I Oparzenie słoneczne Reakcja organizmu człowieka na naświetlanie światłem słonecznym jest wypadkową rumienia cieplnego (spowodowanego przez promieniowanie IR) i reakcji fotochemicznej (spowodowanej przez promieniowanie UV). Fototypy skóry Znajomość klasyfikacji poszczególnych fototypów skóry pozwala przewidzieć reakcje biologiczne. 6).4. I Dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu odczynu rumienio­ wego są niektóre choroby. zaczerwieniona. np. egipska roślina Ammi Majus L. Konsekwencją tego jest szybsze pojawianie się zmarszczek mimicznych i zmarszczek utrwalonych. • barwniki: eozyna. Udarowi słonecznemu może towarzyszyć udar cieplny. Efektem częstych ekspozycji na promieniowanie słoneczne jest poja­ wianie się licznych Irleangicktazji. • olejki naturalne: laurowy. uszkod/cnia ściany i w końcu do pękania naczyń włoso­ . Fenactil. zaburzenia orientacji. cytrusowy. • metale: złoto. ból i zawroty głowy). W wy­ niku pogrubienia warstwy rogowej naskórka skóra staje się szorstka i mato­ wa. dziurawiec. salicylamidy.in. zapalenie skórno-mięśniowe. srebro. smoła.Światłoterapia 1 195 • choroby: porhria wrodzona. • rośliny zawierające furokumaryny. Dlate­ go tak ważna jest ochrona tych okolic przed promieniowaniem. • środki przeciwbakteryjne dodawane do mydeł. | Przewlekły odczyn posłoneczny Przewlekły odczyn posłoneczny powstaje w wyniku wielokrotnej. przeciwcukrzycowe z grupy pochod­ nych sulfonylomocznika. leki przeciwgrzybicze (gryzeofulwina). sulfonamidy. bóle i zawroty głowy. W wyniku uszkodzenia włókien kolagenowych i elastycznych skóra traci elastyczność i napięcie. Elenium. uspokajające i nasenne (Diphergan. Relanium). jak i U V A. m. bergamotowy. chwiejny chód. przeciwpadaczkowe. sandałowy. powta­ rzającej się ekspozycji na promieniowanie słoneczne. Objawami udaru słonecznego są: niepokój. żelazo. cedrowy (często stosowane w perfumach). Z takimi sytuacjami mamy do czynienia szczególnie w gorącym i wilgotnym klimacie. • pochodne smolowcowe: antracen. róż bengalski. niektóre trawy. W procesie tym istot­ ną rolę odgrywa zarówno promieniowanie U V B. liszaj rumieniowaty i skóra pergaminowa. • leki: antybiotyki (tetracykliny). benzen. nudności. Zmniejsza się również uwodnienie skóry. Objawami udaru cieplnego są: wysoka gorączka. bizmut. Posłoneczne starzenie się skóry (photoaging) . U dar słon eczn y jest wynikiem podrażnienia opon mózgowych i mózgu w wyniku działania promieni słonecznych na okolicę głowy i karku. drgawki i utrata przytomności. arsen. zaburzeń oddychania i zapaści. wymioty. ponieważ dochodzi do poszerzania się światła naczynia. błękit metylenowy. U dar cieplny jest konsekwencją kumulacji nadmiernej ilości ciepła do­ starczonego z zewnątrz w utrudnionych warunkach do jego oddawania. wtedy objawy się nakładają. W skrajnych przypadkach może dojść do utra­ ty przytomności. sucha skóra oraz oznaki obrzęku mózgu (zaburzenia orientacji. porfiria skórna późna. Należą do nich rak kolczystokomórkowy i rak podstawnokomórkowy skóry. chroniące przed udarem cieplnym i porażeniem sło­ necznym. • należy stosować odpowiednią odzieży ochronną. głównie UV B. C zerniak (melanoma) jest najgroźniejszym nowotworem skóry. że żadna forma opalania nie jest bezpieczna. Jego rozwojowi sprzyja też zbyt długie opalanie się przez starszych ludzi. • należy stosować okulary ochronne z filtrem UV. osoby z jasną karnacją. Ciemne. nieregularne plamy pojawiają się najczęściej na twarzy. Promienie UV wpływają t akże niekorzystnie na już istniejące zmiany w drobnych naczyniach skóry i tkanki podskórnej. w tym melanogenezy.196 Fizykoterapia watych skóry. U niektórych osób występuje również przerost gruczołów łojowych. Zaburzenie funkcji melanocytów. Jest coraz więcej danych świadczących o tym. Zmiany pojawiają się zwłaszcza pod wpływem promienowania U V B. Przyczy­ ną jego powstania mogą być częste i długotrwałe ekspozycje na promienio­ wanie słoneczne w okresie młodości. powoduje nierównomierne zabarwienie skóry. dekolcie i dłoniach. . W wyniku zaburzenia funkcji melanocytów może też dojść do powstania odbarwień . Ze względu na negatywne skutki towarzyszące ekspozycji na promieniowanie słoneczne niezbędna jest prawidłowa profilaktyka. Tymczasem zbyt dłu­ ga ekspozycja na promieniowanie UV oraz zbyt jego duża dawka jest przy­ czyną powstawania wielu schorzeń i defektów kosmetycznych. • należy stosować filtry ochronne na skórę. jako wyniku masowego korzystania z solariów. N ieczerniakow e now otw ory skóry są dalszą konsekwencją ekspozycji na promieniowanie UV.jasnych. Opalenizna jest jednak przez wiele osób kojarzona z atrakcyjnym wyglądem. której zasady są następujące: • należy ograniczyć czas przebywania na słońcu. Obecnie podkreśla się możliwość znacz­ nie większego udziału promieniowania U V A we wzroście zachorowalności na czerniaka. Rogow acenie słon eczn e (KA -k e r a to s is Solaris a ctin ica ) jest ściśle przy­ legające do skóry nawarstwienie hiperkeratotyczne. po kilku lub kilkudziesięciu latach częstych naświetleń. niemal białych plam na skórze. szczególne znaczenie ma nakrycie głowy. Ochrona organizmu przed promieniowaniem | słonecznym Na promieniowanie słoneczne szczególnie narażone są dzieci. osoby długo przebywające na słońcu ze względu na rodzaj wykonywanej pracy oraz osoby przebywające na wakacjach i korzystające z naturalnych kąpieli słonecznych. W zależności od zastosowanej substancji chemicznej chronią przed U V A i/lub U V B. za podstawową metodę prewencji oparzeń uważa się odpowiednią odzież. to po zastosowaniu preparatu SFP 10 wystąpi po czasie 10 razy dłuższym. Wadą jest to. że jeśli rumień po naświetla­ niach skóry niechronionej wystąpi po 30 minutach. Idealny pnpaiat powinien zapewniać ochronę przed promie . Oznacza. a jedynie odbijają promienie. działając podobnie jak odbijają­ ce światło ekrany. Najczęściej są to pochodne kwasu cynamonowego. Systemy wykorzystywane w środkach chroniących przed UV (fotoprotekcyjnych) można podzielić na dwie grupy: chemiczne i fizyczne. Zaletą filtrów fizycznych jest to. kamfory i benzimidazolu oraz salicylany i dibenzoilometany. Pigmenty są zalecane w preparatach ochronnych dla dzieci oraz w przypadku skóry wrażliwej lub alergicznej. u niektórych osób mogą powodować podrażnienia skóry i reakcje fotouczuleniowe. Wartość współ­ czynnika SPF mieści się w skali od 1 do 50. Oznacza się go na podstawie porównania stopnia za­ czerwienienia skóry pokrytej preparatem protekcyjnym i skóry niechronionej poddanej działaniu promieni U V SPF informuje o ochronie przed U V B. benzofenonu. Warunkiem prawidłowej ochrony skóry jest właściwe zastosowanie filtra ochronnego. Niezależnie od swoich walorów fotoprotekcyjnych. czyli po 5 godzinach ekspozycji. Filtry chemiczne Absorbują one energię promieniowania słonecznego. którą wywołują jedynie promienie UV A. okulary ochronne oraz stosowanie filtrów ochronnych. Filtry fizyczne Nie przepuszczają promieniowania UV. najczęściej dwutlenek ty­ tanu i tlenek cynku. porównując skórę chronioną i skórę bez ochrony. ile razy dłużej można przebywać na słońcu po posmarowaniu się filtrem. że nie wnikają w głąb naskórka i nie powodują podrażnień. że szybko ścierają się z powierzchni skóry i po ich nałożeniu pozostaje na skórze białawy nalot. nie ab­ sorbując energii. Potencjał ochronny w stosunku do U V A określa w skaźnik IPD (immediate pigmentation darkening). Na przykład określenie potencjału ochronnego jako SPF 10 oznacza. Oznacza się go za pomocą pomiaru stopnia opalenizny natychmiastowej. Stosuje się w tym przypadku dwa rodzaje substancji: pigmenty barwne i pigmenty „mikronizowane”. która jest przekształ­ cana w nieszkodliwe promieniowane długofalowe. które jest głównie odpowiedzialne za powstawanie rumienia.Światłoterapia i 197 Jeśli nie ma możliwości ograniczenia czasu przebywania na słońcu. Stopień ochrony przed promieniowaniem U V określa współczynnik SPF (sun proteciton factor) . wiór nie emitowane jako ciepło. należy poszukać zacienionego miejsca 6-7 Wysokie zagroże­ nie Wskazane noszenie okularów ochronnych. kremy z filtrem i inne. flawonoidy oraz wyciągi roślinne. Ograniczać czas przebywania na słońcu do niezbędnego minimum . witamina E. estry (takie jak sorbat i octan tokoferolu). Fotoprotektory należy aplikować na 30 minut przed ekspozycją na pro­ mienie słoneczne. Nowe preparaty ochronne. Powinien być fotostabilny i wodoodporny. np. Ograniczyć czas przebywania na słońcu do 2-3 godzin przed południem i w godzinach popołudniowych 8-10 Bardzo wysokie Profilaktyka jak wyżej. Klasyfikacja wskaźników UV B SPF Określenie wskaźnika 2-4-6 Niski Średni 8-10-12 Wysoki 15-20-25 Bardzo wysoki 30-40-50 50 + Ultrawysoki niowaniem U V A i UV B. Krem ochronny zalecany w przypadku bardzo wrażliwej skóry 3-5 Średnie zagrożenie Wskazane noszenie okularów ochronnych. które chronią przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Chronić ciało. T abela 8 . używanie filtrów (SPV >1 5) oraz noszenie jasnego ubrania i nakrycia głowy. gdy promieniowa­ nie jest najintensywniejsze. zawierają również składniki. nosząc koszulki z długim rękawem oraz spodnie i szerokie. z miłorząbu (ginkgo biloba). Jasne kapelusze. ko­ smetycznie akceptowalny i bezpieczny. Preparat ulega po pewnym czasie częściowemu usunięciu z powierzchni skóry. ochrona ciała ubraniem i nakryciem głowy. beta-karoten. ale jeszcze bardziej intensywna zagrożenie 11 + Ekstremalne zagrożenie Stosować wszelkie metody ochrony: okulary przeciwsłoneczne. dlatego dla prawidłowej ochrony należy go ponownie nałożyć po 1-2 godzinach. Zalecenia dotyczące właściwej fotoprotekcji w zależności od indeksu UV 0-2 Brak zagrożeń Noszenie okularów ochronnych wskazane. stano­ wiące mieszaninę filtrów chemicznych i fizycznych. Należą do nich: witamina A. W południe. Bardzo ważne jest równomierne rozsmarowanie kosmetyku i zastosowanie odpowiedniej jego ilości.198 Fizykoterapia Tabela 7 . gdy leżący na ziemi śnieg odbija promienie słoneczne. W dermatologii stosuje się również metodę fotochemioterapetyczną. Metoda PUVAmoże być stosowa­ na ogólnoustrojowo lub miejscowo oraz w różnych modyfikacjach. Przeciętna wartość indeksu dla Polski. a ich działanie fototolcsyczne utrzymuje się przez 8 -1 0 godzin. Wartość aktualnego indeksu w danym dniu podaje Instytut Meteorologii i Gospo­ darki W odnej. w postaci kremów. wynosi 8. 3 1 0 nm ). Czas ekspozycji na słońce przy takim indeksie osób z fototypem I. które znajduje zastosowanie w leczeniu ograniczonych fragmentów skóry. bez zagrożenia wystąpieniem rumienia mimo braku ochrony. Modyfikacją tej metody jest tzw. Prepa­ raty fototoksyczne aplikuje się doustnie lub miejscowo. PUYA-moczenie.8. • promieniowanie nielcoherentne U V B: 308 nm. U urządzeniach do fototerapii promieniami UV stosuje się lampy emi­ tujące szerokie pasma promieniowania UV A i UV B oraz wąskozakresowe pasma promieniowania UV B (311 lub 308 nm). Lampy te służą do terapii . 16. III i IV w skali Fitzpatricka wynosi odpowiednio 15. Zastosowanie promieniowania nadfioletowego w chorobach skóry W światłolecznictwie stosuje się obecnie następujące zakresy promieniowa­ nia UV: • szerokie pasmo promieniowania U V B: 2 9 0 -3 2 0 nm (maksimum inten­ sywności przypada na ok.psolarenów. Wykonuje się również PUVA-kąpiele: psolaren dodaje się do wody przeznaczonej do kąpieli całego ciała w temperaturze 3 0 -3 7 °C . która polega na naświetlaniu promieniami U V A po podaniu pacjentowi środków fototoksycznych . podaje się je na 1-2 godziny przed naświetlaniem. Dzięki znajomości indek­ su U V dla danego obszaru i fototypu skóry można obliczyć maksymalny dozwolony czas przebywania określonej osoby na słońcu. • wąskozakresowe promieniowanie U V B: 311 nm.Światłoterapia 19 9 Międzynarodowym standardem aktywności promieniowania U V emito­ wanego przez Słońce określonego dnia i w danej strefie klimatycznej jest znormalizowany indeks U V (w skali od 1 do 16). • promieniowanie U V B. żeli lub roztworów. II.4. 20. w miesiącach letnich i przy bezchmurnym niebie. U V A i U V C (lampy Psorilux). dłoni lub nóg. Metoda określana jest powszechnie jako P rJ V A psolareny + U V A). Psolareny to pochodne furokumaryny. a następnie naświetla wybrane okolice promieniami U V A. 30 i 4 0 minut. np. • szerokie pasmo promieniowania U V A: 3 2 0 -4 0 0 nm. W nowoczesnych urządzeniach są zainstalowane elektroniczne przeliczniki natężenia promieniowania w stosunku do określonej dawki.200 Fizykoterapia R ycina 6 1 . Dawkę promieniowania wyraża się w J/cm2. zarówno dużych. jak i małych powierzchni. W terapii miejscowej stosuje się odpowiednie szablony różnych rozmiarów. Urządzenie do naświetlania dłoni i stóp promieniami UV (fotografia udo­ stępniona przez firmę Ultra-Viol Sp. dlatego należy monitorować to natężenie przy użyciu odpowiednich mierników.). Pomiaru dokonuje się z odległości. co pozwala na naświetlanie punktowe lub ograniczone do wybranego ob­ szaru. Za pomocą lamp umieszczonych w kabinach prowadzi się specjalistyczną fototerapię. W trakcie pracy lampy spada w istotny sposób natężenie emitowanego przez nią świa­ tła. . J. korzy­ stając z różnych zakresów widma UV (UV A lub UV B albo UV A i U Y B ). Umożliwia to ochronę skóry nieobjętej fototerapią. ogólnoustrojowej i miejscowe]. w jakiej teoretycznie powin­ na znajdować się skóra pacjenta. Do prawidłowego przeprowadzenia terapii niezbędna jest znajomość natężenia promieniowania emitowanego przez dane urządzenie. Sylwetka opalonego człowieka wydaje się szczuplejsza. ale z dru­ giej . które pozwala uzyskać trwałą opaleniznę. która szybko zanika. że u ok. Wiele kontrowersji dotyczących wskazań do światłoterapii wywołuje jej stosowanie u pacjentów ze skórą trądzikową oraz łojotokową. prowadzącym do przyspieszenia jej fotostarzenia się. co wpływa pozytywnie na stan skóry w pierwszym okresie po ekspozycjach. 70% pacjentów w okresie letnim następuje poprawa w wy­ glądzie skóry. Lampy stosowane w solariach emitują głównie promieniowanie z za­ kresu U V A. że korzystanie z solariów jest bezpieczne.może nasilać proces keratynizacji powierzchniowej części jednostki łojowo-włosowej. Fototerapia ma wtedy charakter miejscowy. Promieniowanie U V z jednej strony może bowiem wykazywać efekt bakteriobójczy. Powszechnie uważa się. czyli tzw. Zastosowanie promieniowania nadfioletowego w kosmetologii Wobec danych o tak znacznym negatywnym wpływie promieniowania U Y B i U V A na skórę. 16. które nie daje trwałej opalenizny. Stosowane dawki energii U V zmniejszają proliferację bakterii w obrębie gruczołów łojowych lub mogą działać na nie uszkadzająco. Przekonanie. sola­ riów. co w konsekwencji w późniejszym okresie.4. że opalenizna zdobi i tuszuje mankamen­ ty urody. Jest to tzw szybka opalenizna. prowadzi do pogorszenia się stanu skóry. przed okresem najsilniejszego nasłonecznienia.9. a śniada karnacja wygląda zdrowiej niż skóra różowa lub ziemista. Wskazaniem do fototerapii U V są jedynie ciężkie przypadki trądziku pospolitego.Światłoterapia - 201 Naświetlanie promieniami U V daje pozytywne rezultaty w terapii wielu schorzeń. W chorobach przebiegających z nadwrażliwością na światło kontrolowana fototerapia. może również dać pozytywne efekty. żadna z metod terapii promieniami U V dotąd powszechnie stosowanych nie znalazła zastosowania w tej chorobie. Obserwacje dotyczące pozytywnego wpływu światła słonecznego na przebieg łuszczycy i bielactwa przyczyniły się do rozwoju światłoterapii i sięgania po sztuczne źródła promieniowania U V w celach leczniczych. Ze względu na nietrwałość opalenizny wywołanej promieniowaniem U V A obecnie w solariach używa się lamp emitujących w niewielkim procencie również promieniowanie UV B. takie jak chociażby teleangiektazje czy przebarwienia. należy rozpatrzyć celowość stosowania tej formy terapii w celach kosme­ tycznych. Chociaż oce­ nia się. Wielokrotne i długotrwale korzystanie z sola nów pi/yc/ynia się do nasilenia zjawiska przedwczesnego . Naświetlanie promieniami UV wykorzystuje się także w terapii atopowego zapalenia skóry. Dlatego szczególnie osoby młode powszechnie i bardzo często korzystają z łóżek do opalania. powoduje bowiem jedynie uaktywnienie barwnika już znajdującego się w naskórku. należy uznać za bezpodstawne. Obecnie stwierdzono. w tym na szczególnie groźnego czerniaka (melanoma).opalać się). Mechanizm jej powstawania jest taki sam jak w przypadku wszystkich innych uzależnień. tracą w wyniku użytkowania moc emisyjną. to tan . W łaściciele solariów mają obowiązek ich wymiany. jednak w praktyce tych pomiarów się nie wykonuje. ze skórą wcześniej uszkodzoną przez słońce. Na skutek wnikania promieniowania U V A w głąb skóry jego dawki ulegają kumulacji. Świadome korzystanie z opa­ lania w solarium może jednak. „Nałogowe” opalanie się doczekało się medycznej nazwy tanoreksja (ang. z licznymi piegami. że promieniowanie U V A jest równie szkodliwe jak promie­ niowanie U V B. po przepracowaniu . przynosić pozy­ tywne rezultaty. przyjmującym leki fotouczulające. Ze względu na to. w niektórych przypadkach. że ok. oraz okres do 5 lat od ich wyleczenia. który wynika z określonego fototypu skóry. Promieniowanie U V A jest uznawane przez wielu zwolenników łóżek do opalania za całkowicie bezpieczne. poniżej 18. z licznymi znamionami barwnikowymi. Teoretycznie istnieje możliwość precyzyjnego dawkowania promienio­ wania U V w solarium przez oznaczenie specyficznej dla pacjenta biodozy (M ED ). nie powoduje bowiem oparzeń. Dawkę począt­ kową naświetlania określa się na podstawie czasu ekspozycji. podob­ nie jak inne promienniki UV. u których wcześniej wystąpiły poparzenia skóry pod wpływem słońca (zwłaszcza w dzieciństwie). Wykwalifikowany personel obsługujący łóżka do opalania musi być z nimi zapoznany. roku życia. Nieprzemyślane i zbyt częste korzystanie z solarium zwiększa wyraźnie ryzyko zachorowania na nowotwory skóry. w tym nowotwory skóry. W zimowe krótkie dni dodatkowa dawka światła wpływa pozytywnie na samopoczucie człowieka. Nie zaleca się korzystania z solarium osobom: • • • • • • • • z fototypem skóry I i II. 10% populacji Europy i Ameryki Północnej masowo korzysta z solariów Światowa Organizacja Zdrowia (W H O) opracowała zalecenia dotyczące korzystania z tych urzą­ dzeń.202 i Fizykoterapia starzenia się skóry i występowania różnych problemów dermatologicznych. Lampy stosowane w solariach. bezpośrednio po zastosowaniu kosmetyku uwrażliwiającego na UV Przeciwwskazana do korzystania z solarium są takie same jak w przy­ padku naświetlań ogólnych promieniowaniem U V Do bezwzględnych przeciwwskazań należą nowotwory. a efekty działania są widoczne po pewnym czasie. W aspekcie kosmetycznym uzasadnione jest stosowanie po opa­ laniu. oraz uszkodzenia naczyń żylnych i limfatycznych. z przewodu pokarmowego. można je pominąć. ciąża. zaawansowana miażdżyca. nadwrażliwość na promieniowanie UV i fotodermatozy. nowotwory skóry. nieustabili­ zowana choroba wieńcowa i choroba niedokrwienna mózgu. po­ wodujących reakcję ogólnoustrojową. nieustabilizowana cukrzyca. fototyp skóry I i II wg Fitzpatricka. przyspieszaczy opalania.10. roku życia powinny korzystać z solarium jedynie za zgodą rodziców lub opiekunów. aby osoby korzystające z solarium podpisywały „druk świadomej zgody na naświetlania”. zaawansowane choroby krwi. zakrzep ica żylna. W H O zaleca. zakażenia ogniskowe. zagrożenia krwawieniami i zmianami zakrzepowymi (nawracające krwa­ wienia z dróg rodnych.4. powodujące istotne zmiany w jej składzie (niedokrwistość.Światłoterapia I 203 określonej liczby godzin. W przypadku naświetlań miejscowych lub kontaktowych. trombocylopenia i leukopenia). Zgodnie z tym przeciwwskazania do naśw ietlań prom ieniam i U V są następujące: • • • • • • • • • • • • • • • • nowotwory złośliwe i okres do 5 lat od ich wyleczenia. . toczeń. nadpobudliwość oraz znaczna destabilizacja układu nerwowego wegeta­ tywnego. Osoby poniżej 18. zgodnie z zaleceniami producenta. czynna gruźlica płuc. środków nawilżających i utrwalających efekt opalenizny. szczególnie obwodowa.). zagrożenie chorobą zatorową płuc itp. jeśli wykonywane są pod obserwacją lekarską. niewydolność krążenia. 16. w przebiegu których występuje nadwrażliwość na promienio­ wanie U y np. W H O nie zaleca stosowania tzw. destabilizacja ciśnienia tętniczego. choroby. W czasie naświetlań należy sto­ sować okulary ochronne. stany gorączkowe. Przeciwwskazania do naświetlań promieniowaniem nadfioletowym Dotyczą szczególnie naświetlań całego ciała lub znacznych jego partii. liczne znamiona barwnikowe. uniemożliwiające prawidłową reaktyw­ ność na promieniowanie UV. 204 Fizykoterapia • choroby reumatyczne w okresie aktywności. okres menopauzy. • przyjmowanie substancji fototoksycznych lub fotoalergizujących znaj­ dujących się w lekach lub kosmetykach. zapalenia przydatków i inne) mogą być przy­ czyną powstawania zmian pigmentacyjnych. . zaburzenia miesiączkowania. dlatego należy w okresie ich występowania unikać ekspozycji na promieniowanie UV Promieniowanie to nasila proces melanogenezy szczególnie w miejscach występowania za­ burzeń pigmentacyjnych. Każda ekspozycja na promieniowanie U V powo­ duje pogłębienie tego defektu kosmetycznego. preparaty anty­ koncepcyjne) i zaburzenia endodokrynnę (zaburzenia funkcji tarczycy. Czynniki hormonalne (okres ciąży. U osób z licznymi teleangiektazjami oraz chorujących na trądzik różowaty promieniowanie U V może hyć przyczyną zaostrzenia zmian skórnych. • padaczka. Wiązka kasetowa jest 1 1 . zaprojektowano i wyprodukowano wiele nowoczesnych urządzeń laserowych. Wyjaśnienie zjawisk fizycznych dotyczących promie­ niowania laserowego oraz zasad jego oddziaływania na ludzki organizm wymaga przypomnienia kilku elementów fizyki. Od chwili. Jednak wiąz­ ka laserowa.1. Laser .17 H M S i n i S M M Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła Postęp technologiczny i rozwój techniki laserowej w ciągu minionych 4 0 lat nie ominął medycyny. Wyemitowane przez laser fotony mają dokładnie takie same właści­ wości jak emitowane przez inne źródła promieniowania. Obecnie systemy laserowe są powszech­ nie stosowane w medycynie . Laseroterapię możemy zaliczyć do terapii światłem.od kosmetologii i dermatologii po chirurgię.podstawy fizyczne Słowo „laser” jest to akronim angielskiego określenia light amplification by stimulated emission ofradiation („wzmocnienie światła przez wymuszoną emi­ sję promieniowania”). 17. ma pewne specyficzne cechy. jako strumień fotonów. gdy w 1960 roku Theodore Maiman uru­ chomił pierwszy w świecie laser. laser jest bowiem źródłem energii emitowanej w kwantach światła zwanych fotonami. nieprzekraczający dziesiątych części radiana. to wartość ekspozycji wynosi 0. że wszystkie emitowane fale w wiązce mają tę samą długość. W zabiegach medycznych ważna jest wielkość całkowitej energii (E) wprowadzanej w czasie zabiegu do tkania. co oznacza. co oznacza. mają taką samą amplitudę oraz stałą w czasie różnicę faz. a na­ świetlana powierzchnia d cm2. Długość fali elektromagnetycznej określa się najczęściej w nano­ metrach [nm]. M on ochrom atyczna.5 J/cm2 (4 |/d cm2). Określa ona ilość energii do­ starczonej w jednostce czasu [I W = 1 J/l s]. określana jako daw ka terapeutyczna. co oznacza. Wielkość dawki terapeutycznej przypa­ dającej na jednostkę eksponowanej powierzchni określa się jako eks­ pozycję lub naprom ieniow anie [J/cm2]. . wyrażana w dżulach |1 J = 1 W X 1 s]. a kąt rozproszenia wiązki jest bardzo mały. że wszystkie promienie przemieszczają się dokładnie wzdłuż określonej osi.206 Fizykoterapia K ierunkow a. Z punktu widzenia medycznego istotną wielkością opisującą wiązkę laserową jest moc (P). K oh eren tna (sp ójna). Na przykład jeśli dawka terapeutyczna zastosowana podczas całego zabiegu wynosi 4 J. że wszystkie fale są monochro­ matyczne. Takie światło nie występuje w naturze. Czas trwania impulsu w takich laserach jest określany w sekundach lub nanosekundach.gęstość energii wzrasta. energia pojedynczego impulsu (E) [J]. . dzieląc energię pojedynczego impulsu przez czas jego trwania. Ważna jest świadomość różnicy jaka zachodzi między mocą średnią urządzenia laserowego a mocą pojedynczego impulsu. Wymienione wyżej parametry fizyczne wiązki laserowej mają istotny wpływ na oddziaływanie tkankowe. to średnia moc urządzenia wynosi 30 J x X 1 Hz = 30 W. to jego moc średnia wynosiłaby 30 J x 2 Hz = 60 W. gęstość energii [J/cm2] . natomiast w przypadku laserów wysokoenergetycznych (dużej mocy) istotnym parametrem jest tempo przekazywania energii. którego zadaniem jest wywołanie biostymulacji. Gęstość energii w dużym stopniu wpływa na intensywność oddziaływania na tkankę. a tym samym sposób oddziaływania na skórę (ryc. gęstość energii spada. Przez zastosowanie soczewek (skupiającej lub rozpraszającej) można zmienić gęstość energii. Znajomość tych zagadnień jest niezbędna dla określenia parametrów technicznych urządzeń przeznaczonych do określo­ nej terapii. Taki opis nie informuje nas jednak o mocy pojedynczego impulsu światła. Można w przybliżeniu stwierdzić. Moc impulsu [W ] oblicza się. przy takiej samej energii pojedynczego impulsu. Jeśli laser wy­ twarza impulsy o energii 30 J i wysyła w ciągu sekundy tylko jeden impuls (częstotliwość 1 Hz). jeśli natomiast średnicę wiązki zmniejszamy . 63). Wraz ze wzrostem powierzchni plamki. W przypadku lasera o energii impul­ su 30 J i czasie trwania impulsu 40 ms średnia moc jest niewielka. długość fali (X) [nm]. dermatologii i chirurgii lasery impulsowe dostarcza­ ją w bardzo krótkim czasie dużą dawkę energii. a jeśliby emitował dwa impulsy na sekundę (często­ tliwość 2 Hz). wielkość wiązki laserowej [cm2]. Inną ważną i specyficz­ ną dla określonego lasera cechą jest rozm iar plam ki (średnica w iąz­ ki). W kosmetologii. Laser wykorzystywany w chirurgii ce­ chuje się zupełnie innymi parametrami niż laser.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 207 W przypadku laserów biostymulacyjnych (małej i średniej mocy) decydujące znaczenie ma jedynie ilość energii przekazywanej w czasie ekspozycji.04 s). że o przydatności lasera dla poszcze­ gólnych rodzajów terapii decydują: • • • • • moc urządzenia (P) [W ]. ale moc impulsu wynosi aż 750 W (30 J/0. sposób modulacji pracy (ciągła i impulsowa). Niskoenergetyczne (lasery miękkie. soft lasers) { 1-6 mW). Klasyfikacja laserów Lasery można klasyfikować ze względu na: • • • • moc urządzenia. Srednioenergetyczne {miii lasers) (7 -5 0 0 mW).1.1. Wysokoenergetyczne {lutni lasers) (powyżej 500 mW). . rodzaj ośrodka aktywnego.208 Fizykoterapia 17. 2. 3. emitowaną długość fali. Ze względu na wielkość emitowanej mocy lasery w fizjoterapii dzieli się na: 1. usunięcia przez odparowanie lub mechanicznego zniszczenia tkanek roz­ przestrzeniającą się falą mechaniczną). Nazwa lasera jest najczęściej związana z ośrodkiem aktywnym. służą do niszczenia lub uszkadzania struktur tkankowych. Lasery mogą emitować promieniowanie w sposób ciągły. w którym jest wytwarzane promieniowanie laserowe. Do laserów cieczowych zalicza się lasery chelatowe (metaloorganicz­ ne) oraz bardzo popularne lasery barwnikowe. • krótkie impulsy są mierzone w nanoselcundach [ns]. krypton . co ma istotne znaczenie terapeutyczne. Lasery wysokoenergetyczne. Emitowana przez nie energia powo­ duje destrukcję określonej tkanki lub struktury (dochodzi do koagulacji. Mogą się także różnić długością wy­ twarzanego impulsu: • długie impulsy są mierzone w milisekundach [ms]. Osobną grupę laserów z ośrodkiem stałym stanowią lasery półprzewodnikowe. w których ośrodkiem ak­ tywnym są substancje organiczne rozpuszczone w rozpuszczalniku. oznaczany jako C W (continuom wave).. W laserach z ośrodkiem aktywnym w postaci ciała stałego stosuje się kryształy.Ar. Lasery emitujące impulsy o bardzo krótkim czasie. Ich wadą jest mniejsza niż w innych laserach koherentność wiązki laserowej. Istotą ich działania jest po­ budzanie procesów biologicznych w tkankach. rzędu nanosekund. Emitowana przez nie energia powoduje jedynie niewielkie podniesienie temperatury tkanki (do 1°C). czyli ciało stałe o prze­ wodnictwie elektrycznym znacznie mniejszym w porównaniu z metalem. Ośrodkiem aktywnym lasera (miejscem emisji wiązki światła) może być ciało stałe. co jednak nie oddaje precyzyjnie jego cech. są określane jako lasery typu Q-Switch. wpływają na moc średnią.Kr) oraz pary metali w gazach szlachet­ nych. Generowana długość fali zależy od rodza­ ju aktywnego medium. Z punktu widzenia użytkowników najważniejsza jest długość fali promieniowania emitowanego przez laser i jego parametry fizyczne.i średnioenergetycznych. . gazy szlachetne (argon . ciekłe lub gazowe. zwane też twardymi. Lasery diodowe emitują promieniowanie o długości fal w zakresie od 6 0 0 do 1020 nm. lub impulsowy. szkło i ceramikę z domieszką jonów ziem rzadkich. Lasery srednioenergetyczne są stosowane również w terapii fotodynamicznej.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 209 Lasery biostymulacyjne stosowane w kosmetologii i medycynie zalicza się do laserów nisko. w których ośrodkiem czynnym jest półprzewodnik. z jaką są one powtarzane. Do gazów najczęściej stosowanych w urzą­ dzeniach laserowych należą: mieszanina helu i neonu (He-Ne). C O . Długość impulsu i częstotliwość. Jest to specjalny rodzaj diody elektroluminescencyjnej o dużej trwałości i efektywności. wielkość wiązki. Źródłem światła jest luk elektryczny wywołany przepływem prądu między dwoma elektrodami umieszczonymi w bańce wypełnionej gazem o zwięk­ szonym ciśnieniu. . Promieniowanie to nie ma takich cech jak światło laserowe. Maksimum emisji energii lampy kseonowej przypada na zakres fal od 4 0 0 do 1200 nm. gęstość energii. rzadziej kryptonowe. Dzięki temu urządzenia IPL mogą emitować róż­ ne zakresy widma. Lampy ksenonowe emitują wąski zakres promieniowania elektromagnetycznego. zakres długości emitowanych fal) determinują terapeutyczne działanie omawianych urzą­ dzeń. Lampy lukowe kseonowe. które mogą emitować fale elektromagne­ tyczne z zakresu światła podczerwonego i widzialnego. light-based systems). Diody em itujące światło (LED . Lam py łukowe (błyskowe).ligth emitting diodę) są półprzewodni­ kowymi elementami optycznymi. W łók­ na w w ypełnionej gazem lam pie mogą się rozgrzać do tem peratury 4 0 0 0 IC.210 . w których do emisji ciepła i światła używa się plazmowego „mostu” utworzonego między dwoma przewodnikami. Do urządzeń tych należą: Lam py halogenowe. emitujące wysokoenergetyczne promieniowanie elektromagnetyczne w po­ żądanych zakresach długości fali. przydatne w terapii. W zależności od konstrukcji mogą emitować promieniowanie w szerokim lub bardzo wąskim zakresie. a tym samym jedno urządzenie może mieć zastosowanie w terapii różnych defektów kosmetycznych. w których promieniowanie emitują wolframowe włókna żarowe. odcinające niepożądane zakresy promieniowania. Systemy świetlne W kosmetologii i medycynie estetycznej oprócz systemów laserowych sto­ suje się urządzenia oparte na nieco innej technologii (tzw. zbliżo­ ny widmem do światła słonecznego (IR . stosuje się w popularnych urządzeniach IPL (intensive pulse light). stosując różnego rodzaju filtry. 11%). 55% . 33% .ok. Są źródłem światła z zakresu bliskiej podczerwieni. Cechy emitowanego promieniowania są specyficzną właściwością określonej diody. Parametry fizyczne promieniowania (moc. UV .ok. Fizykoterapia 17. Właściwy zakres promieniowania w lampach IPL uzyskuje się. widzialne . energia pojedynczego impulsu. ale wywiera podobne działanie biofizyczne na tkankę.ok.2. Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 211 17 . ulega czę­ ściowemu odbiciu i rozproszeniu. denaturację białka itp. Rozproszenie wiązki laserowej w tkance jest czynnikiem zmniejszającym intensywność jej działania. Promień świetlny. czyli zmienia kierunek rozchodzenia się. Część promieniowania wnika w głąb tkanki i na granicy ośrodków o różnej gęstości ulega ugięciu i rozproszeniu. padając na nierówną powierzchnię skóry. W przypadku niektórych form terapii szczególne zna- Rycina 64. Oddziaływanie promieniowania laserowego na skóry. Na tkankę wywiera działanie ta część promieniowania.). uszkodzenie naczyń. przekraczająca zdolności adaptacyjne określonej żywej tkanki. musi wywołać w niej procesy destrukcyjne (martwicę komórek.3 . Małe ilości ener­ gii stymulują procesy biologiczne (lasery biostymulacyjne). która została przez nią pochłonięta w wielkościach pozwalających na uruchomienie procesów biologicznych. Zjawiska biofizyczne zachodzące w tkance pod wpływem promieniowania laserowego Promieniowanie emitowane przez laser podlega podczas oddziaływania na tkankę takim samym prawom fizyki jak każde inne promieniowanie świetl­ ne. Znaczna dawka energii. W trakcie wnikania w głąb tkanki promień traci swą energię na skutek rozproszenia oraz absorpcji przez poszczególne struktury tkankowe. . że istnieje zakres widma. występująca w naskórku i brodawce włosa. Odwrotne zjawisko . Na wzajemne oddziaływanie promienio\ Absorpcja Rycina 6 5 . Obszar ten jest określa­ ny jako okienko terapeutyczne lub optyczne i zawarty w zakresie 5 5 0 . Analizując rycinę 65. można zauważyć. Biorąc pod uwagę bardzo sze­ roki zakres widma elektromagnetycznego. Charakterystyka absorpcji głównych chromoforów skóry. które cechują się specyficzną zdol­ nością transmisji lub pochłaniania określonego zakresu widma promie­ niowania.szczególnie dobrej absorpcji promieniowania przez chromofory tkankowe . Melanina. zależnej od konkretnej długości fali. Są to takie substancje.1 2 0 0 nm. Absorpcja energii w tkance jest związana z obecnością w niej specy­ ficznych chrom oforów (fotoak cep torów ).również jest wykorzystywane w terapii. a jego absorpcja jest najmniejsza. Absorpcja i rozproszenie pewnych zakresów promieniowania są wyjątkowo małe. Woda i tkanki bogate w wodę po­ chłaniają dobrze promieniowanie o długości fali poniżej 5 0 0 nm oraz powyżej 1200 nm.212 Fizykoterapia czenie ma dostarczenie porcji energii na stosunkowo dużą głębokość w skó­ rze. Hemoglobina wybitnie silnie absorbuje światło o długości fali w zakresie 5 5 0 -5 9 0 nm. Specyficzną cechą skóry człowieka jest zdolność selektywnej. Wpływa to na głębokość penetracji wiązki. transmisji promieniowania w jej głąb. jak woda. pochłania szerokie widmo światła. można przyjąć. . Promieniowanie o tej długości fali najlepiej przenika w głąb skóry. że głębokość wnikania stopniowo wzrasta wraz z długością fali. melanina i białka. hemoglobina. dla którego transmisja promieniowania jest największa. Drugim istotnym czyn­ nikiem wpływającym na głębokość penetracji wiązki jest energia promienio­ wania. Najmniej przenikliwe są fale w dalekim nadfiolecie.1 00°C). o długości emitowanej fali 10 600 nm. stosowany do depilacji laserowej. ale bez natychmia­ stowego ich zniszczenia (przy temp.fotokoagulacja.fotohipertermia. denaturacja enzymów (przy temp. • fotobioaktywacja termiczna (przy temp. czyli nekroza (martwica) białek.fotodenaturacja. w zależności od osiągniętej temperatury wyróżnia się następujące procesy: . wnika z kolei w tkankę głęboko. a jednocześnie jest silnie absorbowane przez wodę. 100-300°C ). co jest wynikiem silnej absorpcji przez wodę. Promieniowanie wnika w tkankę na głębokość 20 ąm i niszczy struktury białkowe. 60-80°C ). . . 43-60°C ). Laser aleksandrytowy. obrzęki. Po przekroczeniu dawki progowej zostają uruchomione w tkankach na­ stępujące procesy biologiczne. czyli odwracalna denaturacja białek. . tkanka przechodzi ze stanu stałego w gazowy.fotoodparowanie wody (przy temp.zwęglenie tkanek. jest prze­ znaczony głównie do kontrolowanej destrukcji (cięcia) tkanek „krok po kroku”. Energia pochłonięta przez barwnik zawarty w brodawce wło­ sa powoduje jej termiczne uszkodzenie. jak: • fotoablacja. Specyficzna zdolność pochła­ niania i absorpcji promieniowania o określonej długości fali przez poszcze­ gólne tkanki i struktury stanowi podstawę różnicowania przydatności lase­ rów. .fotoodparowanie tkanek (przy temp. czyli ckI|tarowanie struktur z powierzchni. Po przekroczeniu określonej dawki energii emitowanej w jednostce cza­ su (impulsie) w tkance zachodzą takie zjawiska. zależne od ilości energii zaabsorbowanej przez struktury komórkowe lub tkankowe: • biostymulacja nietermiczna (fotobioaktywacja nietermiczna). czyli nieodwracalna denaturacja białek (przy temp. Jeden z najdłużej stosowanych i bardzo popularny laser C 0 2. uszkodzenie błon komórkowych. zwany też skalpelem laserowym. Pozwala to na wykonywanie cięcia o bardzo małej destrukcji bocznej. 80-90°C ). . z pominięciem stanu ciekłego. natomiast bardzo duży dla melaniny. co jest wynikiem silnej absorpcji energii przez białko. . oraz dalekiej podczerwieni. 9 0 . • oddziaływanie fototermiczne. ponieważ emitowane przez niego promieniowanie cechu­ je bardzo mały współczynnik absorpcji dla wody.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 2 13 wania świetlnego i tkanki wpływa w znacznym stopniu zakres pochłaniania fal elektromagnetycznych przez najważniejsze chromofory skóry Najbardziej przenildiwe są fale w obrębie barwy czerwonej i bliskiej podczerwieni (okien­ ko optyczne). 37-43°C ). z jed­ noczesną koagulacją przecinanych naczyń. Biostymulacja laserowa nie wywołuje zmian widocznych makroskopowo. Jest ona oddawana w po­ staci fali elektromagnetycznej .w wyniku działania bardzo dużej dawki energii w im­ pulsie dochodzi do jonizacji materii i powstania fali uderzeniowej. Wykorzystane w tej metodzie lasery emitują promieniowanie malej mocy i dostarczają do tkanki energię. 17.4. jest metodą leczniczą.214 I Fizykoterapia • fotodestrukcja . która mechaniczne uszkadza tkankę. W wyniku do­ starczenia dawki energii elektrony danego atomu lub molekuły zostają przesunięte na wyższy poziom energetyczny. 1. 17 . traci przyjęty nadmiar energii. Biologiczne oddziaływanie lasera niskoenergetycznego (biostymulacyjnego) Oddziaływanie promieniowania laserowego można rozpatrywać na poziomie subkomórkowym i komórkowym oraz na poziomie tkanki. stopnia uwodnienia). Można o nich wnioskować jedynie na podstawie analizy zmian w organellach komórkowych. hemoglobiny.4 . Biostymulacja laserowa Biostymulacja laserowa. Zakres penetracji promieniowania zależy z jednej strony od właściwości struktur tkankowych (ilości melaniny. stwierdzanych w obrazie mikroskopowym. nazywana również LLLT (Iow level laser therapy). ponieważ składa się ona ze struktur niejedno­ rodnych. o różnym współczynniku pochłaniania i załamania światła. energia pojedyn­ czego impulsu. które z kolei inicjują inne procesy biolo­ giczne. za którą dochodzi do uszkodzenia struktu­ ry. a z drugiej od parametrów fizycznych wiązki. w której w celu pobudzenia (stymulacji) lokalnych procesów metabolicznych wykorzystuje się promieniowanie emitowane przez laser. czyli granicy. gdyż atom dąży do powrotu do stanu stabilnego i kiedy elektron wraca na po­ przedni poziom. która nie podnosi jej temperatury więcej niż o 1°C. jednak nie więcej niż do 42°C. Po przekroczeniu tej dawki dochodzi do podgrzania tkanki. Stan taki jest nietrwały. Proces fizycznego przechodzenia promienia laserowego przez skórę jest procesem skomplikowanym. Wynikiem absorpcji energii są zmiany w aktywności struktur komórko­ wych. gęstość energii i średnica wiązki.i wywołuje w komórce różne przemiany biochemiczne. takich jak długość fali.najczęściej ciepła . co przekłada się na pożądane w procesie leczniczym zmiany tkanko­ . Naświetlanie struktur wrażliwych wy­ wołuje zmiany w wydzielaniu modulatorów procesu zapalnego. W wyniku absorpcji energii przez te fotoakceptory dochodzi do sty­ mulacji. bilirubina. Do absorpcji energii przez struktury tkankowe dochodzi w bardzo krótkim czasie. zgodnie z którą słabe bodźce inicjują procesy biologiczne. rodopsyna czy beta-karoten. Zmiany we właściwościach błon komórkowych prowadzą do zmian w ich przepuszczalności dla elektrolitów. W wyniku pobudzenia mikrokrążenia i metabolizmu tkankowego ulegają przyspieszeniu procesy gojenia po urazach. W rzeczywistości jest to proces bardziej złożony. nie zawsze korzystnie wpływając na proces leczenia. prostaglandyn. melanina. Istotnym czynnikiem w biostymulacji laserowej. o określonej długości fali. jest fotoaktyw acja enzymów. a niekiedy do hamowania niektórych procesów biologicznych. a tym samym pożądany efekt terapeutyczny. kwasy nukleinowe. będącego dla komórki nośnikiem energii. Keratynocyty wykazują pod wpływem biostymylacji laserowej zwiększoną zdolność do proliferacji oraz ruchliwość (zjawisko keratynizacji). np. Naświetlanie promieniami laserowymi może zwiększyć aktywność makrofagów i granulocytów obojętnochłonnych. Podobnie jak w przypadku innych zabiegów fizjoterapeutycznych. W zrost syntezy RNA i DNA w komórkach może prowadzić do przy­ spieszenia syntezy niektórych białek. Pod wpływem absorpcji energii przez fotoakceptory łańcucha oddechowego następuje zwiększenie produkcji komórkowego ATP. zapoczątkowującym reakcje biologiczne. Reakcje tkanki na promieniowanie laserowe można podzielić na wczesne i odlegle. kolagenu. W zrost uwalniania serotoniny z płytek krwi sprzyja obkurczeniu naczyń krwionośnych. Wiele substancji bogato reprezentowanych w tkankach. histaminy i hepa­ ryny poprawiają mikrokrążenie na skutek poprawy odżywienia objętych naświetlaniem tkanek i drenażu żylno-limfatycznego (zmniejszenie obrzę­ ków) . Istotą leczniczego oddziaływania stymulacji laserowej jest dobór takiej dawki energii. sprowadza się do lr/m li najistotniejszych efektów: .Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 215 we. gdyż niektórych reakcji w tkankach nie można przewidzieć. ma charakter fotoakceptorów. Sprzyja temu również pobudzenie aktywności fibroblastów. Zwiększone stężenie prostaglandyn jest odpowiedzialne za efekt przeciwzapalny. hemoglobina. natomiast efekty terapeutyczne obserwuje się kilka godzin po zabiegu lub nawet kilka dni po zakończeniu terapii. rybofławina. w laseroterapii biostymulacyjnej obowiązuje zasada Arndta-Schultza. średnie je pobudzają. która przez pobudzenie danego procesu biochemicznego wywoła znaczące reakcje biologiczne. a silne hamują. np. stanowiąca istotę tej formy fizjoterapii. porfiryna. natomiast uwalnianie beta-endorfin zmniejsza odczucie bólu. Reakcja wtórna tkanek na biosiymulację laserową. Ener­ gia laserowa może również stymulować reakcje niepożądane. takich jak aminokwasy. Zmiany stężenia serotoniny. 216 Fizykoterapia • działania przeciwbólowego; • działania przeciwzapalnego; • stymulacji procesów regeneracyjnych. Stymulację regeneracji skóry i tkanki podskórnej wykorzystuje się w celu pobudzenia odżywiania i procesów gojenia. Laseroterapia biostymulacyjna jest wykorzystywana w leczeniu trudno gojących się ran, oparzeń i owrzodzeń, w celu utrwalenia przeszczepów skórnych oraz minimalizacji blizn pooperacyjnych i powstawaniu wybujałych blizn lub bliznowców. Naświe­ tlanie już istniejących blizn hipertroficznych sprzyja ich regresji. Lasery biostymulacyjne znajdują też zastosowanie w terapii trądziku pospolitego i łysienia. W podologii są używane w leczeniu stanów zapalnych wału przypaznokciowego towarzyszących wrastaniu paznokci, a także w leczeniu stopy cukrzycowej. Biostymulacja laserowa umożliwia skuteczną terapię schorzeń o etiologii przeciążeniowej i zwyrodnieniowo-wytwórczej, a także urazów sportowych. Dobre efekty uzyskuje się w leczeniu uszkodzenia ścięgna piętowego (Achil­ lesa), entezopatii nadkłykcia bocznego kości ramiennej (łokieć tenisisty), zapaleniu więzadeł rzepki, zapaleniu więzadeł bocznych i przyśrodkowych kolana oraz zespołach bólowych kręgosłupa. Biostymulacja laserowa jest zastosowana także przez stomatologów w celu przyspieszenia procesu go­ jenia po zabiegach stomatologicznych oraz w terapii paradontozy. 17.4.2. Metodyka zabiegów biostymulacyjnych Zabiegi biostymulacji laserowej wykonuje się za pomocą: • aplikatorów punktowych; • aplikatorów prysznicowych; • skanera. Aplikatory punktowe służą do ręcznego naświetlania małych powierzch­ ni, a wykonanie zabiegu wymaga bezpośredniej obecności terapeuty. Aplikatorami prysznicowymi naświetla się większe powierzchnie. Lasery wypo­ sażone w urządzenia skanujące pozwalają na przemiatanie wiązką laserową powierzchni skóry w sposób automatyczny. Producenci aparatów proponują najczęściej dwa rodzaje aplikatorów: • Aplikatory em itujące promieniowanie z zakresu podczerwieni prze­ znaczone do terapii struktur tkankowych położonych głębiej. Emitowa­ ne promieniowanie nie jest w tym przypadku odbierane przez oko tera- Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 217 r R ycina 6 6 . Aplikator punktowy do zabiegów biostymulacji laserowej (fotografia udo­ stępniona przez firmę BTL Polska Sp. z o.o.). peuty: aplikatury często wyposaża się w „wiązkę pilotującą”. W tych aplikatorach średnie moce promieniowania wynoszą do 5 0 0 mW • Aplikatory em itujące prom ieniowanie z zakresu czerwieni przezna­ czone do terapii tkanek położonych płytko. W tych aplikatorach średnie moce promieniowania wynoszą do 50 mW. Za pomocą niektórych aparatów można jednocześnie naświetlać tkanki wiązkami o obu długościach fali (podczerwieni i czerwieni). W ten sposób zwiększa się efekt terapeutyczny, przez stymulację zarówno tkanek położo­ nych głębiej, jak i powierzchownych. Zabiegi wykonuje się dwoma technikami: kontaktową i bezkontaktową. W m etodzie bezkontaktowej „przemiata się” wiązką laserową powierzch­ nię, bez bezpośredniego kontaktu aplikatora ze skórą. Wadą tej metody są duże straty energii, wynikające z odbicia i rozproszenia promienia lasero­ wego na powierzchni skóry. Metoda ta jest zalecana w terapii zmian skór­ nych, w których bezpośredni kontakt aplikatora z uszkodzoną tkanką jest niewskazany. W m etodzie kontaktowej straty energii są mniejsze. W celu zwiększe­ nia głębokości penetracji wiązki laserowej wykonuje się lekkie rytmiczne uciski tkanki końcówką aplikatora. Ucisk powoduje wygładzenie rzeźby skóry, co zapewnia lepszą penetrację promieni lasera. Ogranicza to możliwość rozproszenia promieni i jednocześnie zmniejsza grubość tkanki poddawanej 218 Fizykoterapia działaniu światła. Pewne znaczenie ma w tym przypadku element masażu, korzystny w terapii niektórych schorzeń, np. obrzęku limfatycznego. Końcową dawkę energii przypadającą na jednostkowe pole powierzchni (ekspozycję) określa się w J/cm2. Zaleca się stosowanie następujących dawek energii: • w stanach ostrych: 0 ,1 -3 J/cm2; • w stanach podostrych: 3 - 6 J/cm2; • w stanach przewlekłych: 6 -1 2 J/cm2. Zaleca się nieprzekraczanie ogólnej dawki 2 0 0 J w czasie jednego zabie­ gu. Zgodnie z prawem Arndta-Schulza aplikowanie dawki energii przekra­ czającej 12 J/cm2 może spowodować ogrzanie tkania powyżej ł°C, co kwa­ lifikuje zabieg do kategorii biostymulacji termicznej. Z tego samego powodu nie stosuje się w tej formie terapii laserów o średniej mocy powyżej 5 0 0 mW. Czas zabiegu zależy od wielkości powierzchni naświetlanej, ale zwykle nie przekracza 20 minut. Zabiegi wykonuje się 3 -5 razy w tygodniu. Liczba za­ biegów w serii pozwalającej uzyskać pożądany efekt waha się od 10 do 30. 17.4.3. Przeciwwskazania do stosowania zabiegów biostymulacji laserowej Powszechnie przyjmuje się, że biostymulacja laserowa nie ma działań ubocz­ nych. Wiele dyskusji i pytań dotyczy jedynie wpływu światła laserowego na procesy nowotworowe. Nie potwierdzono karcynogennego wpływu naświe­ tlań promieniowaniem laserowym malej mocy. Promieniowanie laserowe wywiera takie samo działanie zarówno na tkankę nowotworową, jak i na zdrową, mogłoby zatem teoretycznie doprowadzić do pobudzenia i przy­ spieszenia procesów metabolicznych tam, gdzie nie jest to pożądane. Z tego powodu przyjęto, jako obowiązujące, przeciwwskazanie do stosowania tej formy terapii w przypadkach zagrożenia nowotworowego oraz w trakcie choroby nowotworowej i w okresie do 5 lat od jej wyleczenia. Część autorów uważa, że laseroterapia biostymulacyjna jest przeciwwskazana w przypadku: ciąży, czynnej gruźlicy płuc, cukrzycy młodzieńczej, ciężkich infekcji po­ chodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, krwawień z przewodu pokarmowego i nadczynności tarczycy. Negatywne reakcje mogą wystąpić również u osób przyjmujących leki fotouczulające. Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła i 219 17 .5 . Biostymulacja termiczna W odróżnieniu od laserów biostymulacyjnych niskoenergetycznych, w przy­ padku których nie obserwuje się efektu termicznego, a podgrzanie naświe­ tlanej tkanki waha się w granicach 0 ,5 -1 °C, w terapii HILT (,hight intensity laser therapy) dochodzi także do stymulacji termicznej. Pojedyncze impulsy są generowane z dużą mocą. Prawidłowo dobrane parametry wiązki lasero­ wej (krótki czas trwania impulsu, duże przerwy między impulsami, niskie częstotliwości impulsów) umożliwiają uruchomienie w tkance procesów wyrównawczych i przeprowadzenie w pełni bezpiecznej terapii, niepowodującej termicznego uszkodzenia tkanek. Większe dawki energii w impulsie pozwalają również na dostarczenie energii do tkanek głęboko położonych. W rezultacie zastosowania energii większej niż w tradycyjnej terapii biostymulacyjnej temperatura naświetlanych tkanek wzrasta, jednak nie więcej niż do 42°C. W zrost temperatury naświetlanych tkanek w granicach 3 7 -4 2 °C nie powoduje nieodwracalnych zmian. Głębokość penetracji wiązki laserowej zależy od długości fali, rozmiaru (średnicy) wiązki i powierzchniowej gęstości mocy. W przypadku tego ro­ dzaju terapii wykorzystuje się najczęściej promieniowanie z zakresu pod­ czerwieni. Konstruuje się także aparaturę laserową, w której aplikatory emitują dwa zakresy fali, np. 810 i 9 8 0 nm. Równoczesna aplikacja obu długości fali zwiększa efekt terapeutyczny, powoduje bowiem stymulację na różnej głębokości - zarówno powierzchownych, jak i głębiej położonych struktur tkankowych. Podczas biostymulacji termicznej obserwuje się, oprócz efektów fotobiochemicznych, także efekty fototermiczne związane z przegrzaniem tkanki. Transfer ciepła w głąb tkanek skutkuje dynamizacją krążenia krwi. Zwiększa się również dostawa tlenu i innych substancji odżywczych do tkanek. W kosmetologii biostymułację term iczną wykorzystuje się do zahamowania procesów starzenia się powłok skórnych. Przez stymulację fibroblastów oraz wpływ na właściwości kolagenu można uzyskać pozytywny efekt w postaci „przebudowy” skóry, czyli zwiększonego napięcia i gęstości tkanek. W celu uzyskania pożądanych skutków, podobnie jak w przypadku terapii laserem biostymulacyjnym nietermicznym, niezbędne jest przeprowadzenie serii zabiegów. Poprawę wyglądu skóry obserwuje się po dłuższym czasie, często dopiero po zakończeniu terapii. W odnowie biologicznej i w terapii zmian przeciążeniowych wykorzy­ stuje się przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwobrzękowe działanie biostymulacji termicznej. 220 Fizykoterapia 17.6. Fototermoliza selektywna Wynikiem ogromnego w ostatnich latach postępu w dziedzinie laseroterapii są coraz to nowe urządzenia, które stanowią alternatywę dla chirurgii pla­ stycznej. D otyczy to głównie laserów wysokoenergetycznych, których działanie jest oparte na zjawisku selektywnej fototerm olizy (SP -selective photothermolysis). Lasery te są również nazywane laserami selektywnymi lub laserami SP. 17 .6 . 1. Oddziaływanie cieplne promieniowania wysokoenergetycznego Większość zastosowań laserów wysokoenergetycznych wykorzystuje pod­ grzanie przez laser struktur tkankowych. Miejscowy wzrost temperatury tkanki jest najważniejszym efektem terapii laserowej. W wyniku działania zaabsorbowanej energii białka tkankowe, DNA, RNA, błony komórkowe i inne struktury komórki zmieniają swą konfigurację, czyli układ przestrzen­ ny, niezbędny do pełnienia funkcji biologicznych. Następstwem działania ciepła jest w pierwszym etapie denaturacja i utrata funkcji. Prostym przy­ kładem takiej denaturacji jest ścinanie się białka podczas gotowania. Kolej­ nym procesem wynikającym ze wzrostu temperatury jest koagulacja, pro­ wadząca do niszczenia komórek. Podgrzanie tkanki powyżej 1 0 0 °C prowa- r A Światło padające Odparowanie tkanki Strefa zwęglenia Strefa koagulacji (80-90°C) Strefa denaturacji białka (60-80°C) Strefa hipertermii (43-60°C) Rycina 6 7 , Strefy uszkodzenia tkanki. Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 221 dzi do odparowania wody i tkanki. Jeśli impuls światła jest krótki, następu­ je odparowanie jedynie tkanki docelowej, a ciepło nie zostaje przekazane do głębszych warstw. Zastosowanie długiego impulsu powoduje uraz ter­ miczny także w obrębie głębszych warstw. Do zwęglenia tkanki dochodzi zwykle w wyniku złego ustawienia parametrów wiązki lub nieprawidłowej techniki naświetlania. Większość obecnych w skórze struktur ulega zniszczeniu przy zastoso­ waniu temperatur wynoszących 4 2 - 1 00°C. Ludzkie komórki zwykle dobrze znoszą długotrwałe narażenie na wzrost temperatury do 40°C. Jednak przy temperaturze 45°C fibroblasty giną po ok. 2 0 minutach ekspozycji. Te same komórki mogą wytrzymać temperaturę ponad 100°C, gdy zostaną poddane jej działaniu tylko przez jedną tysięczną sekundy. Dlatego o urazie termicz­ nym decyduje nie tylko temperatura, ale związek między temperaturą a czasem ekspozycji. Obecne w skórze chromofory (cząsteczki wody, melaniny, hemoglobiny, białka itp.) absorbują światło o konkretnym zakresie długości fali. Stanowią one struktury docelowe, w których energia cieplna ulega kumulacji. Na skutek promieniowania i przewodzenia ciepła ulegają ogrzaniu również struktury sąsiednie. Do szczególnie silnego i wybiórczego ogrzania dochodzi wówczas, gdy tempo dostarczania energii do struktury docelowej jest szyb­ sze niż tempo utraty energii (schładzania). W tej sytuacji gwałtownie ogrzana w krótkim czasie struktura nie zdąży odprowadzić nagromadzone­ go ciepła i ulegnie ono kumulacji. Wiąże się to z opracowaną przez Ander­ sona i Parisha teorią o w ybiórczej fototerm olizie, która stanowi podstawę wiedzy o wykorzystaniu laserów wysokoenergetycznych w medycynie i ko­ smetyce. Dla uzyskania efektu wybiórczej fototermolizy niezbędne jest spełnienie następujących warunków: • Należy użyć takiej długości fali, która jest lepiej absorbowana przez struktury docelowe niż przez okoliczne tkanki. • Czas działania impulsu musi być równy lub krótszy niż czas potrzebny do schłodzenia struktur docelowych. • Gęstość dostarczanej energii musi być wystarczająca dla uzyskania po­ żądanej temperatury w strukturze docelowej. Teoria selektywnej fototermolizy obrazuje związek, jaki zachodzi między czasem działania promienia laserowego a rozchodzeniem się ciepła, czyli rozległością uszkodzeń termicznych. W pewnym uproszczeniu można po­ wiedzieć, że istotą terapii wysokoenergetycznej jest wywołanie urazu ter­ micznego w obszarze o określonej lokalizacji i wielkości. Precyzyjny dobór długości fuli, natężenia i czasu trwania impulsu, a także gęstości dostarcza­ nej energii pozwala na bardzo wybiórcze termiczne uszkodzenie tkanki, Mniejsze obiekty z założenia schładzają się szybciej niż duże. Trzeba pamiętać. przy zbyt dużej gęstości energii. zmie­ niamy gęstość energii. co ogranicza ryzyko powstania blizn i wystąpienia innych działań niepożądanych. Dzieje się tak dlatego. np. że obszary większe tracą ciepło wolniej niż mniejsze. Czas termicznej relaksacji jest indywidualną cechą danej tkanki i zależy także od jej wielko­ ści. że wraz z poszerzaniem przekroju wiązki. Rycina 68. bez zagrożenia oparzeniem struktur sąsiednich. Natomiast zastosowa­ nie zbyt małej gęstości energii przy zachowaniu takiej samej średnicy wiąz­ ki nie spowoduje pożądanego efektu termicznego na odpowiedniej głębo­ kości. W przypadku tej samej energii impulsu. ponieważ czas relaksacji cieplnej jest wprost proporcjonalny do kwadratu objętości naświetlanej struktury. wzrasta ryzyko uszkodzenia skóry. w skórze właściwej. Jest to czas. Po­ zwala to na skumulowanie energii w tkance docelowej w celu np.222 Fizykoterapia a nawet pojedynczych komórek. W iązki o małym przekroju i dużej gęstości energii są stosowane do terapii zmian położonych płytko. Istotnymi parametrami warunkującymi efekt naświetlania promieniowa­ niem laserowym są: gęstość energii i powierzchnia przekroju wiązki. a wiązki o większym prze­ kroju w terapii struktur zlokalizowanych głębiej. zmieniając średnicę wiązki. traci intensywność w wyniku zjawiska absorpcji i rozproszenia. . w którym tkanka pozbywa się połowy dostarczonej energii termicz­ nej. Niepożądane ciepło przekazywane do okolicznych tkanek będzie mi­ nimalne. Niebezpieczeństwo ogrzania sąsiednich tkanek jest zmniejszone do minimum. Zależność między średnicą wiązki a głębokością wnikania promieniowania laserowego. jeśli czas impulsu nie przekroczy czasu termicznej relaksacji. Promień świetlny. Specyficzną cechą określonej tkanki jest czas termicznej relaksacji. jej znisz­ czenia. Dla uzyskania w docelowych tkankach odpowied­ niej temperatury niezbędne jest zastosowanie odpowiedniej gęstości energii. przechodząc w głąb tkanki. uniwersalnego urządzenia laserowego. zmian trądzi­ kowych. W przypadku laserów Q-Switch skutki naświetlania mają charakter urazu mechanicznego. Głębokość. Bardzo szybkie tempo przekazywania tkankom energii powoduje mechaniczny uraz tkanki. N aj­ silniejsza absorpcja energii przez te chromofory zachodzi w granicach wid­ ma od 4 0 0 nm do bliskiej podczerwieni. a także terapii zaburzeń pigmentacji. I Laserowe usuwanie zmian naczyniowych Laserowe usuwanie niepożądanych zmian naczyniowych jest jedną z pro­ cedur najczęściej wykonywanych w medycynie estetycznej. usuwaniu zbędnego owłosienia. kawitację i szybko rozprzestrzeniające się ciepło.6.2. nie termicznego. o większej mocy. i innych patologicznych tworów w skórze (np.). Ze względu na dużą efektywność i obciążenie niewielkim ryzykiem działań niepożądanych staje się podstawową metodą stosowaną w terapii tych schorzeń. 542 nm i 5 7 7 nm. Struktury białkowe są rozrywane przez falę ude­ rzeniową.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła i 223 Osobną grupę stanowią lasery pracujące w trybie Q-Switch. blizn i bliznowców. a maksima absorpcji przypadają na długości fali 4 1 8 nm. teleangiektazji. naczyniaków rubinowych. Celem działania światła laserowego są w tym przypadku hemoglobina i oksyhemoglobina znajdujące się w naczyniach krwionośnych skóry. przydatnego w rów­ nym stopniu we wszystkich przypadkach. brodawek łojotokowych itp. przebarwień. brodawek łojotokowych. dlatego nie ma do tej pory idealnego. włókniaków miękkich. o większej średnicy. Lasery wysokoenergetyczne w terapii poszczególnych defektów kosmetycznych W terapii określonych defektów kosmetycznych wykorzystuje się różne mechanizmy działania promieniowania laserowego. 17. np. Za pomocą laserów SP oraz innych systemów świetlnych emitujących promieniowanie wysokoenergetyczne można skutecznie wyeliminować wiele problemów dermatologicznych i ko­ smetycznych. Są to lasery wysokoenergetyczne. . na jakiej znajdują się naczynia. wymagają zastosowania dłuższej fali. które generują impulsy o wyjątkowo krótkim czasie trwania. Lasery wysokoenergetyczne są głównie wykorzystywane w: fotoodmładzaniu. tatuaży. oraz ich grubość mają duże znaczenie dla doboru odpowiedniego typu lasera oraz parametrów emisji. aby zapewnić odpowiednią głębokość penetracj i. Naczynia położone głęboko. Niszczenie tą drogą określonych struktur docelowych wykorzystuje się w celu usuwania tatuaży oraz zmian barwnikowych. W czasie pierwszego zabiegu obliteruje się zwykle 4 0 -6 0 % naczynek. 5 po zabiegu (dokumentacja własna). Największy problem laseroterapii estetycznej stanowią uszkodzone na­ czynia żylne kończyn dolnych. Dolegliwości ustępują po 2 -3 dniach.224 Fizykoterapia Laserem najczęściej stosowanym w terapii zmian naczyniowych maiego i średniego kalibru jest laser KTP o długości fali 532 nm. Dlatego najlepsze efekty uzyskuje się w terapii zmian znajdujących się na twarzy. głębiej położone. Jego potencjalnym ograniczeniem jest dość płytka penetracja.przed zabiegiem. Bezpośrednio po zabiegu skóra jest zaczerwieniona. Laserowe usuwanie teleangiektazji okolic twarzy nm: a . o średnicy powyżej 1 mm. zwłaszcza na po­ liczkach. Zmiany naczyniowe w obrębie skrzydełek nosa mają szczególną tendencję do nawrotów. Zabieg laserem KTP nie powoduje wyłączenia pacjenta z normalnego życia. W zależności od stopnia zaawansowania zmian wykonuje się zwykle 1-3 zabiegów w odstępach 4-tygodniowych. ■Yag KTP 532 . w przy­ padku rozległych zmian może wystąpić lekki obrzęk i uczucie pieczenia. podczas kolejnych pozostałe. Do usuwania zmian naczyniowych większego kalibru najczęściej wykorzystuje się obecnie laser Nd-YAG (1 0 6 4 nm). Długotrwała skuteczność zabiegów zależy od osobniczych skłonności do powstawania nowych zmian oraz unikania ekspozycji na czynniki szkodliwe. czyli ograniczony wpływ na naczynia o większej średnicy. r Rycina 69. 5 8 2 nm). jest brak kontaktu narzędzia z tkanką oraz jedno­ czesne zamknięcie (koagulacja) uszkadzanych naczyń krwionośnych i chłon­ nych. Promieniowanie laserowe o tym zakresie widma jest równie dobrze pochłaniane przez inne chromofory zawarte w skórze. Zaletą zabiegu przy użyciu lasera C 0 2. Efekt zabiegu zależy w dużej mierze od rodzaju zmiany oraz jej głębo­ kości i rozległości. W efekcie działania tego promienia laserowego dochodzi do błyskawiczne­ go wzrostu temperatury tkanki i jej odparowania. takich jak brodawki. Za pomocą laserów emitujących promieniowanie dobrze absorbowane przez melaninę najłatwiej usuwa się małe przebarwienia. 514 nm).Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 225 Do usuwania zmian naczyniowych stosuje się również lasery: pulsacyjny barwnikowy (577 nm. w porównaniu z tradycyjnym cięciem chirurgicznym. miedziowy (578 nm) oraz lasery półprzewodnikowe. argonowy (488 nm. takie jak hemoglobina i woda. Przy za­ stosowaniu odpowiednio krótkich. I Usuwanie zmian skórnych za pomocą lasera C02 Skupiona wiązka promienia laserowego o dużej gęstości energii emito­ wana przez laser C 0 2 jest wykorzystywana do wykonywania cięć chirurgicz­ nych oraz ablacyjnego usuwania zmian skórnych. bez uszkadzania struktur otaczających. 590 nm. piegi. Promieniowanie o długości fali 6 3 0 -1 1 0 0 nm jest lepiej absorbowane przez melaninę niż przez hemoglo­ binę. która znajduje się w melanosomach komórek barwnikowych skóry (melanocytach). może usuwać w sposób kontrolowany górne warstwy tkanki. Najczęstszymi problemami estetycznymi są plamy posłoneczne. trwających od kilku do kilkunastu nanosekund impulsów dużej mocy (lasery z systemem Q-Switch) komórkę niszczy fala uderzeniowa powstająca w wyniku gwałtownego rozszerzenia się struktur. ostuda i przebarwienia pozapalne. 595 nm. zwane też diodowymi (8 0 0 -8 1 0 nm). Zniszczenie struktur melanosomu odbywać się może nie tylko w wyniku urazu termicznego. I Laserowa terapia przebarwień W przypadku zmian barwnikowych chromatoforem docelowym jest melanina. a światło przenika głęboko do tkanki. Duże przebarwienia stanowią w terapii laserowej istotny problem. brodawczaki czy włókniaki miękkie. precyzyjnie kierując skupioną wiązkę promienia. Laser C 0 2 emituje światło podczerwo­ ne o długości fali 10 600 nm. barwnikowy o długim impulsie (585 nm. które jest dobrze absorbowane przez wodę. 600 nm ). Melanina absorbuje promieniowanie laserowe w sze­ rokim spektrum 2 5 0 -1 2 0 0 nm. . dotyczące naskórka. Operator. Jedynie włosy będące w fazie anagenu mogą ulec. szczególnie po ekspozycji na promienie U V Żeby tego uniknąć. Nd-YAG (1064 nm) i aleksandrytowe (755 nm). Specyficznym chromatoforem jest w tym przypadku obecna we włosie melanina.. których działanie polega na usunięciu zmiany przez odparowanie. Skóra musi też być przez cały rok chroniona kremem fotoprotekcyjnym. rubinowy pracujący w trybie zwykłym i w try­ bie Q-Switch (694 nm). wieku. natomiast na wzgórku łonowym jedynie 2 0 -3 0 % . . Na tę głębokość wnikają jedynie pro­ mienie z zakresu czerwieni i podczerwieni. a po 1-2 tygodniach złuszcza się martwy naskórek i zmiana znika lub ulega znacznemu rozjaśnieniu. Największą skuteczność w epilacji laserowej obserwuje się w przypadku osób z jasną karnacją i ciemnymi włosami. W m etodzie ab lacyjn ej n ajczęściej w ykorzystyw ane są lasery CO.226 Fizykoterapia Po zabiegu naświetlona zmiana ciemnieje. Część włosa odpowiedzialna za wzrost znajduje się na głębokości 2 -7 mm. KTP (532 nm). Czas trwania anagenu zależy od obszaru skóry. należy trwale zniszczyć strukturę odpowie­ dzialną za wzrost włosa (brodawkę). przez co skórze grozi termiczne uszkodzenie. Nd-Yag pracujący w trybie zwykłym i Q-Switch (532 nm i 1064 nm). W przypadku ciemnej karnacji i opalonej skóry absorpcja energii przez naskórek jest większa. Aby zabieg laserowy był skuteczny. W celu epilacji laserowej stosuje się lasery diodowe (8 0 0 -8 1 0 nm). (10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm). | Laserowe usuwanie owłosienia Laseroterapia wysokoenergetyczna jest coraz powszechniejszą metodą pozbywania się niepożądanego owłosienia. pod wpływem promieniowania laserowego. nieodwracalnemu znisz­ czeniu. Z jednej strony bowiem dochodzi do znacznej kumulacji energii w bogatym w melaninę włosie. Niektóre przebarwienia wykazują znaczną tendencję do nawrotów. z drugiej zaś pochłanianie energii przez ubogi w melaninę naskórek jest niewielkie. W fototerapii przebarwień stosuje się następujące typy laserów: pulsa­ cyjny barwnikowy (510 nm ). konieczna jest całkowita rezygnacja ze słońca oraz solarium. W celu pełnego zrozumienia istoty epilacji laserowej konieczna jest znajomość budowy mieszka włoso­ wego oraz faz wzrostu włosa. aleksandrytowy pracujący w trybie zwykłym i Q-Switch (755 nm) oraz miedziowy (510 nm). pici oraz funkcji hormonalnej. Stosuje się obecnie kilka syste­ mów laserowych mogących trwale uszkodzić struktury włosa na drodze selektywnej termolizy. Na głowie znajduje się przeciętnie 8 5 -9 0 % włosów w fazie anagenu. Niektóre przebarwienia można usuwać również za pomocą laserów ablacyjnych. Ciem­ na karnacja w połączeniu z ubogimi w melaninę włosami (włosy blond. Laserowa terapia przebarwień wymaga od pacjenta dyscypliny w postępo­ waniu pozabiegowym. siwe) znacznie zmniejsza lub wręcz uniemożliwia skuteczną epilację laserową. Laserowe usuwanie owłosienia okolic twarzy laserem Nd-Yag 1064 nm: a . lecz także od funkcji hormonalnej.-h h IH świat).Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciom Innych . Czas trwania poszczególnych faz wzrostu włosa nakazuje stosowanie kolejnych zabiegów w odstępach 4 . U niektórych pacjentów trwała i całkowita epilacja jest niekiedy w ogóle niemożliwa. Liczba zabiegów niezbędna do uzyskania optymalnego efektu jest trudna do określenia.t I 7 7/ Rycina 70.przed zabiegiem: b . .1 0 tygodni. Pacjenci różnią się znacznie w tym względzie między sobą i nie zależy to tylko od karnacji i koloru włosów. rude.po serii zabiegów (dokumentacja własna). Z czasem.228 Fizykoterapia Przed przystąpieniem do zabiegu skóra wymaga przygotowania. stosuje się miejscowe środki znieczulające. minimalizacja dolegliwości w trakcie zabie­ gu. W celu zmniejszenia dolegliwości bólowych związanych z emisją promieniowania laserowego u pacjentów szczególnie wrażliwych. W tym czasie można je przycinać. rysunek może ulec zblednięciu lub jego kontury mogą się rozmyć. barwnik może znajdować się na różnej głębokości. Trudno jednoznacznie uzasadnić przewagę określonego typu lasera epilacyjnego. zwykle jednokolorowych. Bezpośrednio po zabiegu najczęściej obserwuje się lekkie zaczerwienienie skóry. Niewątpliwie istotną rolę w bezpieczeństwie tych zabiegów odgrywa staran­ ność i doświadczenie osoby wykonującej zabieg. Osobnicze różnice w reakcji na określone promieniowanie laserowe uzasad­ niają poprzedzenie pierwszego zabiegu testem laserowym. z obrzękiem wokół naświetlanych mieszków włoso­ wych utrzymującym się ok. w których stosuje się też wiele różnokolorowych barwników. W tatuażach profesjonalnych. a także podczas epilacji okolic wrażliwych. braku ochrony skóry przed słońcem po zabiegu lub zaburzonej reaktywności na światło laserowe. W tatuażach amatorskich. golić maszynką łub używać depilatorów chemicznych. Rekla­ mowanymi walorami laserów są: liczba zniszczonych włosów w czasie za­ biegu. 30 minut. krem Emla. Zabieg zazwyczaj jest wykonywany na większym obszarze. Zabiegu nie należy wykonywać u osób z licznymi zmianami barwnikowymi oraz u kobiet w ciąży. Niekiedy takie tatuaże zajmują duże . co rodzi ryzyko wystąpienia reakcji uczuleniowej u osób przyjmujących leki fotouczulające. skóra nie powinna być opalona i zanieczyszczona lub pokryta środkami pielęgnacyjnymi zm niejszającym i transm isję wiązki laserowej. Liczne publikacje dotyczące epilacji laserowej mają charakter głównie kazuistyczny. bezpieczeństwo pacjenta. np. W łosy przed zabiegiem powinny być przycięte przy skórze. Pacjenci chorujący na jakiekolwiek choroby przewle­ kle wymagają konsultacji lekarskiej. wstrzykuje się je na określoną głębokość za pomocą specjalnego urządzenia. brak powikłań oraz wygoda personelu zabiegowego. Negatywne reakcje w postaci prze­ barwień. Różnią się one najczęściej rodzajem wstrzykniętego barwnika. w zależności od zastosowanego barwnika. Obecnie do epilacji stosuje się wiele typów urządzeń laserowych. Komórki fagocytowe nie są zdolne do usunięcia barwnika i pozostaje on w skórze na stale. odbarwień czy poparzeń są najczęściej wynikiem przekroczenia stosownej dla danego fototypu skóry dawki energii. I Laserowe usuwanie tatuaży Tatuaże powstają w wyniku wprowadzenia cząsteczek barwnika do skó­ ry. depilator). Przynaj­ mniej przez miesiąc włosy nie mogą być wyrywane (pęseta. Skóra po zabiegu wymaga ochrony przed słońcem. W zależ­ ności od sposobu wykonania wyróżnia się tatuaże profesjonalne i amatorskie. tatuaże obejmujące znaczne obszary skóry oraz tatuaże. w których barwnik został wprowadzony na dużą głębokość. które rozpraszają światło. a nawet ból. Tempo przekazywania energii jest tak duże. Zjawisko to ma prawdopodobnie związek z powstawaniem form gazowych. Przy użyciu lasera można usunąć również tzw. a niekiedy powstają na niej wybroczyny. które u większości pacjentów ustępują samoistnie. Najtrudniejsze do usunięcia są tatuaże w jasnych kolorach (pomarańczowy. W tym przypadku laser emituje dużą dawkę energii w bardzo krótkim czasie. Po zabiegu skóra jest zaczer­ wieniona i opuchnięta. Najłatwiej usuwa się tatuaże w kolorach ciemnych. głębokość wprowadzenia i ilość barwnika oraz wielkość tatuażu. różowy). a w przypadku dużych powierzchni nawet po kilkunastu zabiegach. Zabiegi wykonuje się co miesiąc lub kilka miesięcy. a pacjenci zwykle dobrze je tolerują.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 229 obszary skóry. że powoduje mechaniczne podzielenie cząsteczek barwnika na mniejsze cząst­ ki. że podczas zabiegu ilość powstałego ciepła jest niewielka. nakładany przed zabiegiem na skórę. W późniejszym okresie resztki uszkodzo­ nego barwnika są usuwane w procesie fagocytozy. 71). Pod wpływem promienia laserowego barwnik może również zmienić kolor. W czasie zabiegu pod wpływem impulsu laserowego pacjent odczuwa ukłucie. Obecnie w celu eliminacji tatuaży używa się głównie laserów pracujących w trybie Q-Switch. Powstają również specyficzne formy gazowe. Zabiegi trwają zazwyczaj krótko. Przy zastosowaniu większości laserów z systemem Q-Switch nie ulega zmianie struktura skóry. co uzasadnia celowość wykonania zabiegu próbnego. takich jak kolor tatuażu. U osób szczególnie wrażliwych stosuje się krem znieczu­ lający. Taki efekt obserwuje się najczęściej podczas usuwania barwnika z wierzchnich warstw skóry. . Usuwanie tatuażu laserem pracującym w trybie Q-Switch w zasadzie nie grozi powstaniem blizn ze względu na rodzaj impulsu. ponieważ gwałtowna absorp­ cja promieniowania powoduje uszkodzenie naskórka i drobnych powierz­ chownych naczyń. tatuaże ko­ smetyczne (makijaż permanentny) oraz zabrudzenia powstałe w wyniku zranień i uszkodzeń skóry. np. które ulegają częściowo natychmiastowemu odparowaniu z wierzchnich warstw oraz rozproszeniu w płynie zewnątrzkomórkowym. jasna zieleń. Podczas pierwszych sesji bezpośrednio po zabiegu obserwuje się zbiele­ nie tkanki. Optymalne efekty uzyskuje się po kilku. a kolor skóry wraca do normy. Podczas kolejnych zabiegów tatuaż ulega stopniowo rozjaśnieniu (ryc. czarne lub ciemnogranatowe. Efekty serii zabiegów zależą od wielu czynników. Po kilku dniach na skórze mogą wytworzyć się strupki. Po kilkunastu-kilkudziesięciu minutach pęcherzyki gazu ulegają odparowaniu i zanikają. żółty. Zastosowanie krótkiego impulsu powoduje. Najczęstszym działaniem nie­ pożądanym lasera rubinowego Q-Sw itch są zmiany barwnikowe skóry w postaci odbarwień. jednak nie zawsze całkowite usunięcie tatuażu jest możliwe. który nie powoduje oparzenia tkanki. Dlatego przed przystąpieniem do pierwszego zabiegu wskazane jest wykonanie próbnego testu. metoda ablacyjna jest jedynym sposobem usunięcia tatuaży kolorowych o barwach jasnych. . obserwowane zwykle już po ok. Nd-YAG o zdwojonej częstotliwości (1064 nm) i aleksandrytowy (755 nm). Laserowe usuwanie tatuażu za pomocą lasera Nd-Yag Q-switch 1064/532 nm (dokumentacja własna). natomiast inne mogą stwarzać spore problemy. zwanego makijażem permanentnym. Do usuwania tatuaży są obecnie stosowane lasery pracujące w trybie Q-Switch: rubinowy (694 nm). Takie barwniki najczęściej. które mogą reagować na światło laserowe w sposób nieprzewidywalny. Zabieg laserowy może też spowodować przyciemnienie barwnika. jak dotąd. tatuażu kosmetycznego. które powodują odparowanie warstwy skóry wraz z barwnikiem. Jednak. Ze względu na częste występowanie powikłań w postaci blizn są obecnie sto­ sowane rzadziej. Szczególnej ostrożności i doświadczenia wymaga usuwanie tzw. 10 minutach. ulegają znacznemu rozjaśnieniu. Barwniki czarne zwykle reagują dość dobrze na emisję laserową.230 Fizykoterapia Rycina 71. Do usuwania tatuaży stosuje się również lasery ablacyjne: C 0 2 i argono­ we. Nd-YAG (532 nm). w ciągu kilku tygodni. W wyniku ablacji tkanki skóra może zmienić również fakturę oraz ulec trwałemu odbarwieniu. W tatuażach kosme­ tycznych stosuje się barwniki. Absorpcja energii przez wodę jest 1 0 -1 5 razy większa niż w przypadku lasera CO. Laser ten jest jednak mało efektywny ze względu na zbyt płytką ablację. Metoda nieablacyjna. G łę­ bokość penetracji wiązki laserowej jest zatem w tym przypadku ograniczo­ na do niewielkiego obszaru.. Po ok. przy czym ryzyko wystąpie­ nia objawów niepożądanych. w porówna­ niu z laserem C 0 2. polegające na naświetlaniu całej powierzchni skóry twarzy. • Fotoodmładzanie polegające na usuwaniu przebarwień i zmian naczy­ niowych. uzyskuje się wyraźny efekt kosmetyczny. W wyniku tego procesu dochodzi do złuszczenia naskórka i obkurczenia włókien kolagenowych. Długość fali lasera Er-YAG odpowiada maksimum w widmie absorpcji wody (2 9 4 0 nm). jest znacznie mniejsze. Powszechnie uważa się. do którego usuwa się skórę. polega na odparowaniu wierzchnich warstw skóry oraz podgrzaniu warstw głęb­ szych. wynikającą ze stymulacji fibroblastów do tworzenia nowego kolagenu. w postaci urazów termicznych. niepozwalającą na wyelimi­ nowanie zmarszczek średnio głębokich i głębokich. M etoda ablacyjna. Czas utrzymywania się po zabiegu rumienia spowodowanego uszkodzeniem termicznym tka­ nek jest znacznie krótszy niż po użyciu lasera C 0 2. W wyniku silnego lokalnego przegrzania tkanek dochodzi w nich do uszkodzenia komórek zawierających barwnik oraz. co jest wynikiem zmniejszenia objętości kolagenu.. zależnie od wskazań. W ym a­ ga on wyłączenia się z normalnego życia praktycznie na kilka lub kilka­ naście tygodni. wiążą się jednak z pewnymi ograni­ czeniami. dają bardzo dobre efekty terapeutyczne. Mimo że poziom. że laser Er-YAG skutecznie usuwa powierzchniowe i wczesne zmarszczki. może nie odpo­ wiadać głębokości zmarszczek. 6 miesiącach od zabie­ gu obserwuje się korzystną przebudowę skóry. różnej grubości warstwy skóry właściwej. Wyróżnia się kilka typów nieablacyjnego fotoodmładzania. Przy zastosowaniu pojedynczych impulsów lasera Er-YAG ryzyko uszkodzenia termicznego tkanek jest zminimalizowane. Proces gojenia wymaga troskliwego nadzoru. są bowiem bardzo bolesne. Laserowy resufacing wykonu­ je się najczęściej za pomocą laserów Er-YAG i C 0 2. Pod wpływem wysokiej temperatury tkanka łączna kurczy się. Całkowita ablacja naskórka pozbawia skórę jej bariery ochronnej i naraża na infekcje. W efekcie po zabiegu zwiększa się napięcie skóry i ulega ona wygładzeniu.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 231 I Laserowe odmładzanie skóry W laserowym odmładzaniu skóry stosuje się metodę ablacyjną i metodę nieablacyjną. Podczas zabiegu usuwany jest cały znisz­ czony naskórek oraz. nazywana również dermabrazją laserową. Wykonuje się je najczęściej w znieczuleniu. Laserowe zabiegi ablacyjne. czyli fotoodmładzanie bez usuwania tkanek. w wyniku . Jest to metoda rzadziej stosowana. Każda kolumna.in. Do fotoodmładzania nie­ ablacyjnego używa się m. Jednak efekty obu metod są nieporównywalne. • Fotoodmładzanie polegające na jednoczesnym zastosowaniu promienio­ wania laserowego i fotouczulacza (pochodnej kwasu lewulinowego). określana jako stre­ fa m ikroprzegrzania (M TZ . aby warstwa naskórka pozo­ stała nieuszkodzona. • Fotoodmładzanie polegające na wywołaniu zmian strukturalnych skóry.232 I Fizykoterapia koagulacji. Lasery frakcyjne są konstruowane z wykorzystaniem zjawiska fototermolizy frakcyjnej (FP . otoczone przez obszar żywej. Ochrona na­ skórka skraca w znacznym stopniu czas gojenia i ryzyko powikłań. proces gojenia . Efektem nieablacyjnego fotoodmładzania jest redukcja takich objawów starzenia się skóry. co w znacznym stopniu wpływa na efekt terapii. Fototermoliza frakcyjna polega na tym. W celu osiągnięcia optymalnych rezultatów należy przeprowadzić serię 3 -5 zabiegów w odstępach 4-6-tygodniowych.microthermal zone) wytwarza lokalną martwi­ cę naskórka oraz denaturację kolagenu. zwiększa się też napięcie i gęstość skóry. ale z drugiej strony ogranicza możliwości jego przebudowy. W skórze właściwej wytwarzają się mikroskopijne. Zabiegi te po­ wodują wyrównanie koloru skóry. że laserem naświetla się tylko część skóry. a nie całą powierzchnię. poprawy jej elastyczności i spłycenia zmarszczek. laserów Nd-YAG i laserów barwnikowych. Celem tej terapii jest szybkie i skuteczne zlikwidowanie procesów zapalnych skóry oraz kontrolowana fotodestrukcja wybranych jej struktur.7. nazy­ wana metodą frakcyjną. że kolumny uszkodzeń pozostają otoczone przez zdrową. zamknięcia poszerzonych drobnych naczyń. Fototermoliza frakcyjna Zaledwie kilka lat temu pojawiła się nowa metoda terapii laserowej. nieprzylegające do siebie kolumny uszkodzeń termicznych. W wyni­ ku przebudowy kolagenu oraz stymulacji produkcji nowego kolagenu mogą ulec redukcji drobne zmarszczki. Nieablacyjne fotoodmładzanie skóry cieszy się dużym zainteresowaniem ze względu na mniejszą inwazyjność w porównaniu z metodą ablacyjną. Do zmian struktural­ nych skóry dochodzi w wyniku kontrolowanego przegrzania skóry właś­ ciwej. nieuszkodzonej tkanki. jak po­ szerzone naczynka i przebarwienia.jractional phototermolysis). W tym celu są stosowane żele lub systemy chłodzące zabezpieczające naskórek przed nadmiernym przegrzaniem. Przy wykonywaniu zabiegów dąży się do tego. 17. oraz poprawa kolorytu skóry. Dzięki temu. nienaruszoną tkankę. Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 233 skóry z żywych komórek naskórka i skóry właściwej przebiega szybciej niż w przypadku tradycyjnej metody selektywnej termolizy. Zastosowanie impulsów o bardzo wysokiej energii w celu wytworzenia mikroskopijnych stref uszkodzeń zapobiega ograniczeniom związanym z masywnym przegrzaniem tkanek występującym w tradycyjnej metodzie fotoodmładzania. „Zaoszczędzenie” dużych obszarów tkanki, która w me­ todzie fototermolizy selektywnej uległaby uszkodzeniu, znacznie skraca czas gojenia się ran oraz zmniejsza ryzyko powikłań. Rycina 72. Zabieg likwidacji blizny za pomocą lasera frakcyjnego (Er-Glass 1550 nm): a - przed zabiegami; b - po zabiegach (fotografie udostępnione przez firmę Electric System & Laser Technology). 234 I Fizykoterapia F o to te rm o liza s e le k ty w n a M etoda ablacyjna Metoda nieablacyjna F o to te rm o liza fra k c y jn a Naskórek Skóra właściwa Rycina 73. Porównanie stref uszkodzeń tkanki po zastosowaniu metody fototermolizy selektywnej i fototermolizy frakcyjnej. Rycina 74. Głowica systemu frakcyjnego (metoda nieablacyjna) (fotografia udostępnio­ na przez firmę Electric System & Laser Technology). Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła I 235 Brak żywego naskórka, który bierze udział w procesie gojenia, jest głów­ nym problemem selektywnych laserów ablacyjnych. Z kolei pełna ochrona naskórka za pomocą chłodzenia w metodzie nieablacyjnej nie pozwala na szybką jego odnowę. Zmniejsza to w znacznym stopniu skuteczność zabie­ gu. W metodzie frakcyjnej rozmiary stref uszkodzenia termicznego nie przekraczają rozmiarów obszarów nieuszkodzonych. „Zaoszczędzone” ob­ szary zdrowego naskórka i skóry właściwej stymulują aktywność komórek macierzystych naskórka. Funkcja bariery ochronnej skóry pozostaje nieosłabiona podczas złuszczania się skoagulowanej tkanki. Zmiany zachodzące na granicy naskórek-skóra właściwa są również przyczyną zmian i przebu­ dowy w skórze właściwej obserwowanych w kilka miesięcy po zabiegu. Metoda fototermolizy frakcyjnej stwarza nowe możliwości, szczególnie przeciwdziałania procesom starzenia się skóry, powstawaniu zmarszczek oraz zanikowi włókien elastycznych i kolagenu. Znalazła zastosowanie w terapii przebarwień, blizn, szczególnie potrądzilcowych, rozstępów oraz poszerzonych ujść gruczołów łojowych. Obserwacje dotyczące metody frakcyjnej są stosunkowo krótkie, trudno zatem porównać jej efektywność z efektywnością wcześniejszych metod fotoodmładzania. Zabieg fototermolizy frakcyjnej można przeprowadzić za pomocą metod ablacyjnych i nieablacyjnych. M etod y ablacyjne powodują odparowanie wierzchniej warstwy skóry w strefie mikroprzegrzania. W tej metodzie stosuje się najczęściej lasery C 0 2. Bezpośrednio po zabiegu obserwuje się rumień i obrzęk, a po kilku dniach wzmożone napięcie, zbrązowienie naskórka oraz złuszczanie się jego wierzchnich warstw. Zwykle po kilkunastu dniach dochodzi do całkowitego wygojenia skóry. M etod y nieab lacyjne powodują jedynie przegrzanie skóry w obrębie kolumny. W tym przypadku najczęściej stosuje się lasery erbowo-szldane (Er-Glass 1550 nm). W celu uzyskania optymalnych rezultatów zaleca się przeprowadzenie 3 -5 zabiegów w odstępach 4 - 6 tygodni. Bezpośrednio po zabiegu skóra jest zaczerwieniona i może dojść do lekkiego obrzęku, który mija w ciągu kilku dni. • • • • • • • • • • • • • • • m m m m • • m m • • • • •• •• •• •• ••••••• ••••••• ••••••• ••••••• ••••••• ••••••• ••••••• •••••••••••••• •••••••••• •••••••••• nm » M > •••••••••• •» »»»»» > Rycina 75. Systemy frakcyjne umożliwiają wybór gęstości skanowania powierzchni skóry. 236 Fizykoterapia 17.8. Terapia za pomocą IPL IPL jest to urządzenie, które emituje niekoherentną wiązkę światła o dużej energii, porównywalnej z energią laserów wysokoenergetycznych, i szerokim zakresie widma (polichromatyczną). W IPL źródłem światła jest lampa łukowa, najczęściej wypełniona ksenonem. Urządzenie IPL nie jest laserem, ale znajduje podobne zastosowanie w kosmetologii oraz medycynie estetycznej i dermatologii. Lampy IPL emi­ tują pasmo światła w zakresie 4 0 0 -9 8 0 nm lub 5 6 0 -1 2 0 0 nm, zatem ich energia może być absorbowana przez wiele chromatoforów skóry. W celu uzyskania pożądanego zakresu widma stosuje się odpowiednie filtry „odci­ nające”. Na przykład, aby uzyskać promieniowanie o długości fali od 680 do 1200 nm, stosuje się filtr 680 nm, który odcina krótsze promieniowanie. Promieniowanie emitowane przez lampy IPL stosuje się w celu fotoodmładzania skóry, w leczeniu objawów trądziku pospolitego, przebarwień i zmian naczyniowych oraz usuwaniu owłosienia. W urządzeniach IPL można dobrać odpowiednie długości fal, gęstość energii, czas trwania impulsu oraz przerwy między nimi, w zależności od potrzeb, a także zastosować pojedyncze lub wielokrotne impulsy. Plamka padająca na skórę ma kształt prostokąta o przykładowych wymiarach 8 x 1 5 mm, 8 x 2 4 mm lub 8 x 3 5 mm. Możliwość jednorazowego oddziały­ wania na duży obszar jest udogodnieniem w przypadku wykonywania za­ biegów na dużych powierzchniach skóry, np. przy depilacji pleców lub ud. Zastosowanie wiązki o tak dużej powierzchni oddziaływania na skórę wią­ że się jednak również z pewnymi niebezpieczeństwami. Czas stygnięcia tkanki docelowej jest odwrotnie proporcjonalny do kwadratu jej powierzch­ ni. W celu uniknięcia poparzeń konieczne jest w tym przypadku ogranicze­ nie gęstości energii, ale wraz ze zmniejszeniem gęstości energii zmniejsza się skuteczność zabiegu. Penetrując w głębsze warstwy skóry, energia pro­ mieniowania ulega osłabieniu i może być nieskuteczna w odniesieniu do zmian położonych głębiej. Kluczowym elementem w terapii urządzeniem IPL jest dobór parametrów zabiegu, pozwalający na wytworzenie w tkankach docelowych, położonych w głębszych warstwach skóry, odpowiedniej temperatury bez ryzyka jej uszkodzenia. Ryzyko niekorzystnych działań ubocznych można też zmniej­ szyć przez prawidłowy dobór czasu trwania impulsów oraz przerwy między nimi, zgodnie z czasem termicznej relaksacji skóry. Nowoczesne urządzenia wprowadzają również funkcje podziału impulsu głównego na tzw. podimpulsy, zapobiegające nadmiernemu przegrzaniu tkanki w czasie naświetlania. W naświetlaniach IPL stosuje się również systemy mające za zadanie schło­ dzenie wierzchnich warstw skóry do temperatury zabezpieczającej przed Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 237 Rycina 76. Głowica IPL wyposażona w system schładzania tkanki, zabezpieczający na­ skórek przed przegrzaniem (fotografia udostępniona przez firmę Electric System & Laser Technology). Głowice IPL przykłada się bezpośrednio do powierzchni skóry, dlatego ważnym elementem zabiegu jest stosowanie substancji sprzęgającej między głowicą a polem zabiegowym. Są to obojętne dla skóry i niepowodujące podrażnień żele o właściwościach optycznych zapewniających maksymalną transmisję wiązki światła w głąb tkanki. Niewątpliwym atutem pozamedycznym urządzeń IPL jest ich cena, zdecydowanie mniejsza od ceny laserów. Nie bez znaczenia jest także fakt, że jedno urządzenie może być stosowane w leczeniu wielu schorzeń. Brak jest jednoznacznych danych, czy lampy IPL są równie skuteczne jak lasery w leczeniu poszczególnych defektów skórnych i kosmetycznych. W terapii poszczególnych defektów stosuje się głowice emitujące pro­ mieniowanie w następujących zakresach: • • • • fotoodmładzanie: 540-980/ 1200 nm; usuwanie zmian naczyniowych i pigmentacyjnych: 510-980/ 1200 nm; usuwanie objawów trądziku: 450-980/ 1200 nm; usuwanie owłosienia: 650-980/ 1200 nm. 17.9. Terapia fotodynamiczna Mechanizm terapii fotodynamicznej (PD T - photodynamic therapy) opiera się na reakcji fototoksycznej, która zachodzi pod wpływem światła i środka fotouczulajacego (fotosensybilizatora). Fotosensybilizatory mają dużą zdol­ ność do gromadzenia się w komórkach szybko proliferujących, w tym rów­ 238 Fizykoterapia nież nowotworowych. W wyniku reakcji dochodzi do wytworzenia bardzo aktywnego chemicznie tlenu singletowego, który wykazuje silne właściwości niszczenia komórek. Tlen singletowy doprowadza do uszkodzenia i martwi­ cy chorobowo zmienionych komórek, z prawie całkowitym oszczędzeniem tkanek otaczających. W fototerapii wykorzystuje się źródła światła emitujące promieniowanie widzialne z zakresu 4 0 0 -7 0 0 nm. W zależności od długości fali charakte­ ryzuje się ono różną zdolnością penetracji w głąb tkanki. Źródłem światła są lampy halogenowe, kseonowe lub fluorescencyjne. W terapii są również stosowane lasery wysokoenergetyczne: barwnikowe, Nd-Yag i diodowe, oraz urządzenia IPL. Do środków fotouczulających stosowanych w PD T zalicza się głównie kwas 5-aminolewulinowy (ALA). Związek jest aplikowany bezpośrednio na skórę w miejsce zmienione chorobowo, pod opatrunek okluzyjny, na kilka godzin, po czym przeprowadza się naświetlanie. W trakcie naświetlania pacjent odczuwa pieczenie, niekiedy ból, a po aplikacji utrzymuje się nad­ wrażliwość na światło. Metoda PD T jest głównie stosowana w leczeniu trądziku pospolitego, rogowacenia słonecznego, łuszczycy, brodawek zwykłych oraz stanów przednowotworowych i nieczerniakowych nowotworów skóry. 17.10. Fototerapia wysokoenergetyczna w połączeniu z prądem RF (ELOS) Terapię laserami wysokoenergetycznymi i IPL najczęściej kojarzy się z prze­ pływem prądu o częstotliwości radiowej (RF). Energia emitowana przez laser lub urządzenie IPL podgrzewa selektywnie, w zależności od zastoso­ wanej długości fali, odpowiednią tkankę (mieszki włosowe, naczynia, włók­ na kolagenowe). Prąd RF przepływa przez tkankę wcześniej podgrzaną przez impuls światła. Przepływający przez skórę prąd wybiera drogę o najm niej­ szym oporze. Cieplejsza tkanka wykazuje mniejszy opór elektryczny. Jed­ noczesne zastosowanie energii świetlnej i elektrycznej zwiększa potencjalnie efektywność oraz bezpieczeństwo terapii. Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła 239 17,11. Przeciwwskazania do terapii laserami wysokoenergetycznymi oraz innymi intensywnymi źródłami światła Przeciwwskazania do fototerapii wysokoenergetycznej można umownie podzielić na trzy rodzaje: 1. Stany wzmożonej reaktywności na promieniowanie świetlne w zakresie od podczerwieni do nadfioletu. Istotny jest dokładny wywiad, ponieważ większość pacjentów zdaje sobie sprawę ze swojej ograniczonej toleran­ cji na naświetlanie słoneczne. Dotyczy to zarówno stałych indywidual­ nych cech pacjenta, jak i cech okresowych, które mogą ulec zmianie: • znaczna ilość melaniny w skórze jako stała cecha (fototyp V i VI wg Fitzpatricka) lub pojawiająca się w wyniku intensywnego opalania i w przebiegu niektórych chorób gruczołów wydzielania wewnętrzne­ go (np. cisawicy); • stany fotoalergii, kiedy na skórze pojawiają się wykwity po ekspozycji na światło, także w miejscach nienaświetlanych; ® przyjmowanie leków i substancji fotouczulających szczególnie nie­ których antybiotyków (tetracykliny), sulfonamidów, leków przeciwgrzybiczych, przeciwcukrzycowych pochodnych sulfonylomocznika, leków uspokajających, nasennych, niektórych leków przeciwpadaczkowych, izotretinoiny, a także leków zawierających znaczne ilości żelaza, srebra lub bizmutu, oraz niektórych ziół (dziurawiec, skrzyp polny); • niektóre choroby przewlekłe (porfiria, toczeń rumieniowaty, skóra pergaminowata, bielactwo); • stosowanie bezpośrednio przed zabiegiem miejscowych preparatów leczniczych, takich jak środki steroidowe i retinoidy; przeciwwskaza­ niem jest stosowanie w dniu zabiegu preparatów kosmetycznych, np. balsamów i kremów, z retinolem, olejkami eterycznymi lub innymi składnikami mogącymi uwrażliwić skórę na działanie światła; 2. Stany, które nie gwarantują prawidłowej, fizjologicznej reakcji skóry na promieniowanie emitowane przez źródło wysokoenergetycznego światła; dotyczy to głównie ogólnoustroj owych lub lokalnych chorób powłok skórnych: • zaawansowane zmiany układu naczyniowego (tętniczego, żylnego i limfatycznego) oraz obrzęki niegwarantujące prawidłowej dystrybu­ cji energii cieplej; dotyczy to wielu chorób, lecz istotny jest stan układu naczyniowego, a nie choroba jako jednostka; przeciwwskaza­ • zaburzenia funkcji układu krzepnięcia. dlatego należy wtedy rezygnować ze wszyst­ kich zabiegów. nieadekwatnych do możliwości terapii. • lokalne zmiany barwnikowe i egzofityczne. które nie są absolutnie konieczne. 17. • nieustabilizowana cukrzyca z zaburzeniami krążenia i układu nerwo­ wego. kolagenozy. jak i dla pacjentów. 3.240 Fizykoterapia niem do zabiegów nie jest cukrzyca. spowodowana zaawansowanym wiekiem z niewydolnością wieńcową. • choroby psychiczne oraz nadmierne oczekiwania pacjenta w stosun­ ku do efektów estetycznych zabiegów. Zasady bezpieczeństwa podczas pracy z laserem Lasery stosowane w medycynie mogą powodować wiele zagrożeń. zaostrzenia procesów reuma­ toidalnych. a także zaostrzenia procesów reumatoidalnych w miejscu naświetlania. • skłonność do tworzenia się bliznowców i blizn przyrosłych. trudnym do ustabilizowania ciśnieniem tętniczym lub zaburzeniami krążenia mózgowego. • nowotwory i okres do 5 lat od ich wyleczenia. ale możliwe w jej zaawansowanym stadium zaburzenia mikrokrążenia. trudno znaleźć uzasadnienie dla zakazu wykonywania lokalnych zabiegów laserowych u kobiet w ciąży. • epilepsja. takie jak rak podstawnokomórkowy. • ostre stany zapalne skóry i tkanki podskórnej. toczeń). w których zabiegi wysokoenerge­ tycznej fototerapii mogą spowodować destabilizację: • znaczna niewydolność krążenia. dlatego niezbędna jest znajomość zasad . np. które są usuwane w całości za pomocą „skalpela laserowego”. • przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych (skłonność do krwa­ wień). wyjątkiem są ograni­ czone ogniska nowotworowe skóry. • ciąża. a także zagrożenie chorobą zakrzepową w miejscu naświetlania. • przewlekłe choroby infekcyjne i immunologiczne wymagające ciągłe­ go stosowania leków (czynna gruźlica. szczególnie potencjalnie grożące nowotworami powłok skórnych. szczególnie stany neuropatii i angiopatii cukrzycowej. zarówno dla personelu. Ogólnoustrojowe stany oraz choroby.12. ciąża jest jednak stanem wy­ magającym ostrożności. kolczystokomórkowy i płaskonabłonkowy. • zakrzepy w układzie żylnym. 2M . 3A. 2. Zgodnie z obecnie obowiązującą normą europejską. ( Izęśc l : Klasyfikacja sprzętu. Promieniowanie laserowe o tej samej mocy. z siatkówką włącznie. IM . gęstość energii i długość emitowanej fali. 3B i 4 (wcześniej wyróżniano pięć klas laserów: 1 . Narządem najbardziej podatnym na szkodliwe działanie promienia laserowego jest oko. W tabeli 9 przedstawiono oznaczenia pozwalające zidentyfikować klasę urządzenia laserowego. 3R . ze względu na moc promieniowania. Nie spoglądać bezpośrednio w wiązkę przez przyrządy optyczne Urządzenie laserowe klasy 2 Promieniowanie laserowe. wymagania i przewodnik użytkownika.2 . Nie w p atryw ać się w wiązkę lub nie spoglądać bezpośrednio w wiązkę przez przyrządy optyczne Urządzenie laserowe klasy 3R Promieniowanie laserowe. Zagrożenia powodowane promieniowaniem laserowym dotyczą przede wszystkim oczu i skóry. Zasady te są regulowane przez Polską Normę |PN-I N 6 0 8 2 ) l 2000/ /A2: 2 0 0 2 (U )]: Bezpieczeństwo urządzeń laserowych. Lasery wysokoenergetyczne stosowane w kosmetologii i medycynie este- Tabela 9. lecz o różnej długości fali i czasie ekspozycji. Lasery biostymulacyjne. mieszczą się w klasach od 1 do 3B. co może powodować uszkodzenie różnych struktur oka. może powodować różne skutki dla oczu i skóry. W ta­ beli 10 przedstawiono charakterystykę poszczególnych klas według nowego podziału. Unikać wiązki laserowej Urządzenie laserowe klasy 4 Promieniowanie laserowe.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z użyciem innych źródeł światła ! 241 bezpieczeństwa pracy z urządzeniami emitującymi promieniowanie ksero we. Zawiera ono bardzo dużą ilość barwników silnie po­ chłaniających promieniowanie w zakresie widzialnym i bliskiej podczerwie­ ni. Chronić oczy Urządzenie laserowe klasy 3B Promieniowanie laserowe. Chronić oczy i skórę przed promieniowaniem bezpośrednim lub rozproszonym . Promieniowanie o długości fal 4 0 0 -1 4 0 0 nm wnika do oka i jest ogni­ skowane na siatkówce. Nie wpatrywać się w wiązkę Urządzenie laserowe klasy 2M Prom ieniow anie laserowe. uznaną przez Polskę. Oznaczenia klas urządzeń laserowych Urządzenie laserowe klasy 1 Urządzenie laserowe klasy 1M Promieniowanie laserowe. wprowadzono nowy podział urządzeń laserowych na siedem klas: 1. że występuje promieniowanie laserowe niebezpieczne dla oczu. 3B i 4). Obejmują one ekspozycje przypadkowe i krótko­ trwale. Masa 3B oznacza. Podczas stosowania laserów oznaczonych klasą 3B i 4 należy zachować następujące środki bezpieczeństwa: • osoby znajdujące się w bezpośrednim zasięgu promieniowania laserowe­ go powinny posiadać specjalne okulary lub gogle chroniące przed pro­ mieniowaniem danej długości fali. w tym odruch mrugania 2M Lasery emitujące promieniowanie widzialne w przedziale długości fal od 400 do 700 nm. powinno być odpowiednio oznakowane (zgodnie z obowiązującą normą). Oczy i skórę należy podczas użytkowania chronić nie tylko przed bezpośrednią wiązką laserową. . które wytwarzają niebezpieczne odbicia rozproszone. Lasery te mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne 3R Lasery emitujące promieniowanie w zakresie długości fal do 302. • dostęp do urządzenia laserowego powinny mieć tylko osoby przeszkolo­ ne. • niedopuszczalne jest pozostawienie uruchomionego lasera bez nadzoru osoby uprawnionej. które są niebezpieczne podczas bezpośredniej ekspozycji na promieniowanie. Ochrona oka jest zapewniona w sposób naturalny przez instynktowne reakcje obronne. które są bezpieczne w racjonalnie przewidywalnych warunkach pracy. w przypadku których bezpośrednie patrzenie w wiązkę jest potencjalnie niebezpieczne 3B Lasery. Ochrona oka jest zapewniona w sposób naturalny przez instynktowne reakcje obronne.50 do 4000 nm. w tym odruch mrugania. które są bezpieczne w racjonalnie przewidywalnych warunkach pracy Lasery emitujące promieniowanie w zakresie długości fal od 302. Podczas obsługi lasera należy zachować szczególną ostrożność. ale mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne 2 Lasery emitujące promieniowanie widzialne w przedziale długości fal od 400 do 700 nm. Charakterystyka klas urządzeń laserowych 1 1/V\ Lasery. jak i dla skóry. Podczas obsługi laserów klasy 4 jest wymagane zachowanie szczególnej ostrożności tycznej zaliczają się do klasy 4.50 do 106 nm.242 Fizykoterapia Tabela 10. w którym odbywają się zabiegi laserowe. Mogą powodować uszkodzenie skóry oraz stwarzają zagrożenie pożarem. nie powinno być wyposażone w lustra lub inne przedmioty dobrze odbijające światło. znające zasady bezpiecznego jego używania. w którym stosuje się laser. Patrzenie na odbicia rozproszone jest zwykle bezpieczne 4 Lasery. ale i przed światłem rozproszonym. • pomieszczenie. • niedopuszczalne jest kierowanie wiązki światła laserowego w stronę twarzy osoby niezaopatrzonej w okulary ochronne lub w stronę przed­ miotów zdolnych odbić światło. • podczas naświetlania twarzy pacjent powinien mieć założone okulary lub gogle całkowicie odcinające dostęp światła do oka. • pomieszczenie. Są niebezpieczne zarówno dla oczu. jak: . Do dzisiaj. ale także leczniczych świadczą też liczące setki.H y d ro te ra p ia Liczne opisy wykorzystania wody do celów leczniczych sięgają ubiegłej ery. prysznica). kierowany przez prof. W hydroterapii stosuje się zabiegi z użyciem: • wody gospodarczej. ubiegłego wieku Zakład Hydroterapii Instytutu Balneoldimatycznego (później Medycyny Uzdrowiskowej) w Poznaniu. w systemie fizjoterapii ambulatoryjnej. Charakterystyczne jest. kultywowana jest szkoła hydroterapii Sebastiana Kneippa. Najbar­ dziej znanym polskim hydroterapeutą działającym w pierwszej połowie ubiegłego wieku był dr Jan Zniniewicz.in. O znaczeniu wody w zabiegach nie tylko higienicznych. W ioch.Niemca dr. Niektóre ośrodki odnowy biologicznej wypracowały własne metody hydroterapii. zarówno w uzdrowiskach. Jó ­ zefa Jankowiaka. Zabiegi z użyciem wody cechuje duża różnorodność. jak i poza nimi. • wód mineralnych. Gerarda Straburzyńskiego. najbardziej znanego w Europie fizjotera­ peuty. który rozsławił niemieckie uzdrowiska na przełomie X IX i X X wieku. który opracował własne metody. Johanna Hahna i Austriaka Vincenza Priessnitza (konstruktora m. • innych substancji o potencjalnym działaniu leczniczym i terapeutycznym zawartych w wodzie. wykorzy­ stując wpływ na organizm takich czynników. za sprawą entuzjastów leczenia zabiegami wodnymi . że stosował je masowo także poza uzdrowiskami. a nawet tysiące lat ślady term i kąpielisk na tere­ nach obecnej Grecji. a później prof. Hydroterapia zyskała nowy wymiar na przełomie X V III i X IX wieku. W hydroterapii metodą Kneippa stosuje się setki opracowanych przez nie­ go procedur przeznaczonych do leczenia niemal wszystkich chorób. Niemiec i Węgier. Z doświadczeń tych korzystał do lat 60. chłodną (21-27°C ). a po długotrwałym oddziaływaniu takiego bodźca-zm niejsza się. Napięcie mięśni szkieletowych po krótkim gwałtownym bodźcu cieplnym wzrasta. ani zim­ na. Naczynia nerek. Pobudliwość układu nerwowego obniża się. Oddziaływanie zabiegów hydroterapeutycznych Woda jako nośnik energii cieplnej znacznie różni się od powietrza. W przypadku kontaktu z wodą ciepłą naczynia powierzchowne stopniowo ulegają posze­ rzeniu. po zabiegu. Wydzielanie potu wzrasta wraz ze wzrostem temperatury wody. Obserwuje się wzmożone napięcie mięśni szkieletowych. Zmniejsza się wydziela­ nie potu. zarówno dodatniej.in.obniżeniu. specyficzne działanie substancji znajdujących się w wodzie. określającą wodę jako: zimną (8-20°C ). a następnie. cieplny punkt obojętny skóry. W przypadku różnicy temperatury. oddech ulega spłyceniu i przyspieszeniu.podwyższeniu. Podczas ciepłych kąpieli czynność serca ulega przyspieszeniu. w stosunku do obojętnego punktu cieplnego skóry zostają uruchomione procesy termoregulacyjne. Podczas krótkotrwałych kąpieli zimnych czynność serca ulega zwolnieniu. Zgodnie z prawem Dastre’aMorata duże naczynia krwionośne klatki piersiowej i jamy brzusznej reagu­ ją odwrotnie niż naczynia powierzchowne skóry. Jednym z najważniejszych układów warunkujących homeostazę cieplną jest układ krążenia. Podczas kąpieli w gorącej wodzie .1. W życiu codziennym oraz w zabiegach hydroterapeutycznych stosuje się prostą skalę odczuć. ciepłą (34-37°C ) i gorącą (38-42°C ). Podczas kontaktu z wodą zimną naczynia powierzchowne początkowo odruchowo się kurczą. Różnice w odczuwaniu temperatury wody i temperatury po­ wietrza oddają odczucia subiektywne. natomiast ciśnienie tętnicze krwi . Podczas kontaktu organizmu człowieka z wodą o odmiennej niż ciało temperaturze proces dostarczania lub odbierania energii cieplnej przebiega w niej znacznie intensywniej. natomiast ciśnienie tętnicze krwi . jak i ujemnej. letnią (28-33°C ). ciśnienie hydrostatyczne wody. 18.244 • • • • Fizykoterapia temperatura wody. ciśnienie dynamiczne strumienia wody. a w przy­ padku kontaktu z wodą 34-36°C . tzw. wzrasta pobudliwość nerwów obwodowych i czuciowych. śledziony i mózgu zachowują się podobnie jak naczynia powłok skórnych. kiedy to człowiek nie odczuwa ani ciepła. W przypadku kontaktu ciała z powietrzem wynosi on ok. Podczas kąpieli termicznych (zimnych lub ciepłych) zmienia się ilość krwi krążącej w poszczególnych naczyniach. łożysko naczyniowe się poszerza. których miarą jest m. 20°C. jaki stawia woda przemieszczającemu się ciału lub jego częściom. C iśnienie hydrostatyczne ma szczególne znaczenie w kąpielach sta­ tycznych. stanowiąc specyficzny masaż tkanek. Do naj­ bardziej bodźcowych zabiegów hydroterapeutycznych zalicza się zabiegi z użyciem wody o zmiennej temperaturze. wykorzystuje się ciśnie­ nie hydrostatyczne oraz ciśnienie dynamiczne strumienia wody. W przypadku szybkich ruchów narasta opór. także na skutek uruchomienia dodatkowych połączeń tętniczo-żylnych oraz pobudzenia wielu funkcji hormonalnych i immunologicznych. Jeśli ruchy wykonywane są wolno. a także z kończyn i jamy brzusznej do klatki piersiowej. polewań. Istotna z punktu widzenia odnowy biologicznej i kosmetologii jest znaczna poprawa ukrwienia i od­ żywienia powłok skórnych oraz drenażu żylno-limfatycznego.Hydroterapia 245 reakcje przebiegają znacznie gwałtowniej. . Zja­ wiska te występują szczególnie silnie w pozycji pionowej. Ma to znaczny wpływ na przemieszczanie się w czasie kąpieli krwi z układu żylnego (mniejsze napięcie ścian) do tętnic. biczów i masaży wirowych. W ypór hydrostatyczny wody stanowi istotny czynnik w zabiegach kinezyterapeutycznych. C iśnienie dynam iczne wody ma istotne znaczenie w przypadku natry­ sków. wywołują uszkodzenia tkanek (oparzenia). Strumień wody wywołuje w skó­ rze i całym organizmie wiele zmian zależnych od siły bodźca. woda stanowi czynnik odciążający i ułatwiający wykonanie ruchu. szczególnie serca i naczyń. Na skutek tego treningu w późniejszym czasie w zmiennych warunkach otoczenia łatwiej zachowują homeostazę cieplną. Kontakty z wodą bardzo gorącą. Naprzemienne reakcje układu nerwowego autonomicznego. Wynikiem reakcji naczyniowej na zabiegi o zmiennej temperaturze wody jest znaczna poprawa efektywności krążenia. Środowisko wodne stwarza więc dogodne warunki zarówno dla wykonywania ćwiczeń siłowych. w mniejszym stopniu w pozycji leżącej. mo­ bilizującego systemy termoregulacyjne organizmu. po przekroczeniu granic tolerancji tkanek. układu krążenia i innych układów są specy­ ficznym ich treningiem. W zabiegach hydroterapeutycznych oprócz działania termicznego. Podczas kąpieli o temperaturze odmiennej od temperatury ciała zostają uruchomione procesy wyrównawcze i wzrasta przemiana materii. ale z drugiej . zwiększa niespecyficzną odporność i sprzyja zharmonizowa­ niu pracy autonomicznego układu nerwowego. Systematyczne poddawanie się tym zabiegom poprawia zatem znacznie wydolność wielu układów. Wraz z głębokością zanurzenia wzrasta ciśnienie wody. Może to być powodem z jednej strony poprawy dre­ nażu żylno-limfatycznego.znacznego obciążenia serca. jak i ćwiczeń sprzyjających odprężeniu i regeneracji. 2. szczególnie przyspieszenie przemiany materii (np. Mają także silne działanie pobudzające układ nerwowy. u sportowców oraz jako zabiegi relaksacyjne. 8-20°C ) i kąpieli chłodnej (woda o temp. w terapii otyłości).2. 18.2. Kąpiele całkowite i częściowe Kąpiele całkowite i częściowe są to zabiegi. letnie i gorące. Metody wykonywania zabiegów hydroterapeutycznych Zabiegi hydroterapeutyczne są stosowane głównie w uzdrowiskach. zarówno ośrod­ kowy. Celem kąpieli letn ich (temp. wody 28-33°C ) jest stabilizacja układu nerwowego wegetatywnego. chłodne. wątroba) oraz destabilizacji lub uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwo­ wego. Podczas kąpieli zim nej (woda o temp. Ze względu na temperaturę wyróżnia się kąpiele: zimne. 3 -5 minut. jak i psychikę. wywołanie licznych pożądanych reakcji. zarówno na układ nerwowy. Zabiegi wodne miejscowe i ogólne stanowią również doskonałe przygotowanie do masażu i innych zabiegów kosmetycznych. zwy­ rodnienia i uszkodzenia narządów wewnętrznych (nerki. normalizacja ciśnienia tętniczego (szczególnie w przypadku tendencji do zbyt niskiego ciśnienia) oraz zmniejszenie nad­ pobudliwości psychicznej.2. oraz stymulacja układu immunologicznego (hartowanie). w których całe ciało lub jego część przebywa przez pewien czas w wodzie o określonych cechach fizycz­ nych i chemicznych.1. 18. intensywnie stymulując reakcję naczyń obwodowych i ser­ ca. Skład naturalnych wód . niewydolności krążenia. wody 34-37°C ) działa rozluźniająco i stabilizują­ co. Według kryteriów balneologicznych są to wody zawiera­ jące ponad I g składników mineralnych w I litrze. Kąpiele mineralne Kąpiele mineralne są najczęściej związane z wykorzystaniem zdrojowych wód leczniczych. zaawansowanej miażdżycy tętnic. zakła­ dach fizjoterapii oraz ośrodkach typu SPA. 20-27°C ) zaleca się wykonywanie intensywnej gimnastyki pobu­ dzającej układ krążenia. Jego zadaniem jest pobudzenie krążenia. Kąpiel ciep ła (temp.246 i Fizykoterapia 18. jak i obwodowy. Zabieg trwa krót ko. dlatego są przeciwwskazane w przypadku uszkodze­ nia serca. Wykonywane są w ramach od­ nowy biologicznej. Kąpiele te stanowią trening dla układu krążenia. W balneologii stosuje się dwa typy określeń wód leczniczych: tradycyjne i chemiczne.są to wody siarczanowo-sodowe.są to wody siarczanowo-wapniowe. Podobnie stały jest skład mineralny i gazowy wody. Specyficzną cechą niektórych wód jest zawartość bakterii. sole. Fakt. Mogą to być kąpiele zbiorowe. a w drugim . Wody lecznicze. nadaje się też indywidualne nazwy własne (np.kation. że pewne efekty . Trzeba jednak przyznać. węglany i siarczany. Do nazwy soli dodaje się nazwę uzdrowiska (sól ciechocińska) lub kopalni. że źródła te znajdują się głęboko. świadczy o tym.gdy zawierają co najmniej 15 g chlorku sodu w 1 litrze. stosowanym głów­ nie w kuracjach pitnych. co nadaje każdej wodzie indywidualne właściwości lecznicze. „od­ porny” na negatywny wpływ zmiennych czynników na powierzchni ziemi. o wieloletniej tradycji. wymieniając w pierwszym członie nazwy anion. Najsłynniejsze wody są bu­ telkowane i dostępne w sprzedaży. Tradycyjnie wody mineralne określa się najczęściej jako: Solan ki .Hydroterapia I 247 mineralnych zależy od specyficznych procesów fizykochemicznych w czasie ich przechodzenia przez skorupę ziemską. Często znajdują się w nich także inne związki chemiczne.są to wody lecznicze. Szczawy . Informacja. niezależnie od rozpuszczonych w nich związków mine­ ralnych mogą zawierać też gazy: C 0 2 (szczawy). sól inowrocławska gorzka). z wyko­ rzystaniem jego naturalnych tworzyw. że sól jest gorzka. gwarantuje ich stosunkowo stały skład mineralny i gazowy. Z za­ sady powinny one odbywać się w uzdrowisku. że została wyprodukowana z wody siarczanowo-magnezowej (np. w wannach. z której pochodzi (sól bocheńska). które zawierają w 1 litrze ponad 1000 mg dwutlenku węgla. np. W ody glauberskie . Znaczna za­ wartość w tych wodach specyficznych minerałów pozwala na produkcję z solanek soli leczniczych. „Mieczysław” w Krynicy). korzystnie mo­ dyfikujących właściwości lecznicze (niektóre wody siarkowe i żelaziste). „Scenariusz” zabiegu jest zwykle powtarzalny i zgodny z wielodziesięcioletnimi doświadczeniami oraz trady­ cją. na podstawie ich składu chemicznego. ponieważ stanowią jedną z najbardziej unikatowych form balneoterapii danego uzdrowiska. woda chlorkowo-sodowa lub chlorkowo-wapniowa. albo kąpiele indywidualne. Szczególnie słynnym wodom. który trudno od­ tworzyć w innych warunkach. siarkowodór lub promie­ niotwórczy radon (wody radoczynne). Kąpiele w wodach mineralnych są zaliczane do metod balneoterapii. W ody gipsowe . przeprowadzane w zadaszonych lub odkry­ tych basenach kąpielowych. Coraz częściej określa się jednak wody lecznicze bardziej precyzyjnie. „Wielka Pieniawa” w Polanicy czy „Zuber” w Krynicy) lub pochodzące od nazwy źródła (np. W niektórych uzdrowiskach po kąpielach solankowych stosuje się na­ świetlanie mokrej skóry sztucznymi promiennikami emitującymi promie­ niowanie o widmie zbliżonym do słonecznego lub tylko U Y Uzasadniają to m. Dlatego metodyka kąpieli leczniczych często ma tylko podstawy lcazuistyczne. Czas kąpieli mineralnych nie powinien przekraczać 30 minut. że dla tej reakcji istotne znaczenie mają: • • • • • zawartość i stężenie minerałów w wodzie. Reakcja organizmu człowieka na kąpiel w wodzie zdrojowej zależy od wielu czynników. endorfiny itp. Wpływają bodźcowo na mikrokrążenie w obrębie skóry i tkanki podskórnej oraz stymulują zakończenia nerwów układu autonomicznego. C 0 9). pH i osmolarność wody. stan mikrokrążenia). Liczne badania naukowe dowodzą. wynikające z wieloletnich doświadczeń. Kąpiele solankowe wzmagają pocenie się i są bodźcem sprzyjającym oczyszczeniu skóry.). Kąpiel może powodować jedynie reakcję cieplną. . lub jej działanie może być znacznie szersze. • wpływ kąpieli na miejscowe mediatory tkankowe (np. atopowego zapalenia skóry i bielactwa. stan warstwy rogo­ wej naskórka. stan powłok skórnych (grubość powłoki tłuszczowej. temperatura kąpieli. a liczba zabiegów w czasie kuracji 10-12. właściwą dla zabiegów ciepłoleczniczych przy użyciu wody gospodarczej. zawartość gazów w wodzie (np.248 Fizykoterapia lecznicze można uzyskać także poza uzdrowiskiem. histaminę. bradykininę. W celu umożliwienia adaptacji czas pierw­ szych zabiegów jest zwykle krót szy. | Kąpiele solankowe Efekt zabiegu w dużym stopniu uzależniony jest od stężenia chlorku sodu i temperatury wody.in. sól iwonicką). Kąpiele mineralne o stężeniu soli powyżej 2% mogą silnie drażnić skórę. rozpuszczając w wodzie gospodarczej wykrystalizowane sole wód zdrojowych (np. Jest to jedynie częściowo teoretycznie wytłumaczalne. łuszczycy. Są wykorzystywane też w lecze­ niu niektórych chorób skóry. liczne obserwacje pozytywnych rezultatów łączenia kąpieli w M o­ rzu Martwym z ekspozycją na promieniowanie słoneczne w terapii łuszczy­ cy. w tym mechanizmów nie w pełni jeszcze poznanych. np. np. w pokrzywce. Mimo to osoba poddawana zabiegowi nie odczuwa chłodu. że jest on hipotermalny. a także różnego rodzaju ran i uszkodzeń skóry. zwane też siarkowodoro­ wymi. Istotną cechą zabiegu jest to. . zaburzeniach łojotokowych.. Poczyniono liczne obserwacje dotyczące korzystnych rezultatów tych kąpieli w przy­ padkach alergicznych chorób skóry. za którą są odpowiedzialne głów­ nie histamina i acetylocholina. I Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe Naturalne wody siarczkowo-siarkowodorowe. w przypadku których wodę gospo­ darczą wzbogaca się o dwutlenek węgla w specjalnych saturatorach. niekiedy także jon siarczkowy. jak i w postaci kąpieli w wodzie wzbogaconej o tlen i ozon. Działanie lecznicze tych wód wiąże się głównie z depozycją siarki w skórze oraz keratolitycznym wpływem wody siarkowej na warstwę rogową naskórka. czyli poniżej temperatury ciała. Siarka stymuluje procesy metaboliczne w skórze. trądziku pospolitym oraz w łuszczycy. w 1 litrze). Kąpiele ozonowe pobudzają krążenie w obrębie powłok skórnych. zawierają rozpuszczony w wodzie siarkowodór (H2S) i jony wodorosiarczkowe. poprawiając odżywienie skóry i mobilizując drenaż żylno-limfatyczny. I Kąpiele ozonowe Ozon zmieszany z tlenem można stosować zarówno w postaci gazowej. drażnią liczne receptory skóry. Uzasadnia to ich stosowanie w choro­ bach skóry o podłożu immunologicznym. Reakcja ta. trądziku. co wykorzystuje się w terapii otyłości. zaburzeniach rogowacenia naskórka. zwiększa efektywność mikrokrążenia w skó­ rze. Istotne znacze­ nie w tej formie terapii ma bakteriobójcze i wirusobójcze działanie ozonu na skórę. Pęcherzyki CO. woda wzbogacona pęcherzy­ kami dwutlenku węgła ma bowiem w założeniu temperaturę 32 -3 4 °C .Hydroterapia ! 249 I Kąpiele kwasowęglowe Historycznie naturalne kąpiele lcwasowęglowe były stosowane w uzdro­ wiskach bogatych w wody lcwasowęglowe (ponad 4 0 0 mg C 0 2 w 1 litrze) lub szczawy (ponad 1000 mg CO. np. Kąpiele te sprzyjają także redukcji podskórnej tkanki tłuszczowej. Obecnie częściej jednak sto­ suje się kąpiele lcwasowęglowe sztuczne. Reakcja naczyniowa optymalizuje również lokalne procesy utlenienia i odżywienia skóry. Uzasadnia to stosowanie tych kąpieli w terapii niektórych proble­ mów skórnych. wywołując znaczącą reakcję naczyniową. sprzyjając jej odżywieniu i odnowie. I Kąpiele perełkowe Kąpiele takie przeprowadza się w wannach ze specjalnym rusztem umiesz­ czonym na dnie. pelos . Do kąpieli pe­ rełkowych można używać wody gospodarczej lub mineralnej. może również wywołać reakcję alergiczną. W Polsce wykorzy­ stuje się torfy lecznicze nazywane borowinami. że oddziaływanie związków mineralnych w połączeniu z czynnikiem termalnym jest. Rezultat sprowadza się głównie do relaksacji i uspokojenia. Stymulując odpo­ wiednie receptory węchu. przez odrywanie z niej zanieczyszczeń i martwego naskórka. Kąpiele z dodatkiem peloidów (gr. można bowiem wywołać szeroką gamę stanów psychicznych. Oddziaływanie terapeu­ tyczne jest w tym przypadku połączeniem efektów typowych dla termoterapii z wpływem zawartych w wodzie termalnej związków mineralnych. do którego jest doprowadzane powietrze pod ciśnieniem. Można stosować. Najbardziej ceniona jest kąpiel borowinowa w proporcjach 1 litr masy borowinowej na 2 litry wody. Pęcherzyki powietrza działają także oczyszczająco na skórę. Istotne jest też to.błoto). również ze względów ekologicznych. silniejsze. a nawet tok­ syczne. w nadmiernym stężeniu mają bowiem właściwości drażniące. Substancje zapachowe powinny też mieć optymalną intensywność. Kąpiel można także przyrządzić z dodatkiem pasty borowinowej Borowina dzięki . dodając do wody olejki eteryczne lub peloidy. od uspokojenia i relaksu po pobudzenie czy wręcz rozdraż­ nienie. W praktyce przygotowuje się kąpiele z różną zawartością borowiny. dołącza się najczęściej elementy aromaterapii i peloidoterapii. niekiedy bardzo groźną. w porównaniu z zwykłymi zabiegami mine­ ralnymi. których zadaniem jest osiągnięcie pozytywnych efektów estetycznych i kosmetycznych. Specjali­ ści w dziedzinie aromatoterapii stosują często własne kompozycje zapacho­ we.250 Fizykoterapia I Kąpiele termalne Kąpielami termalnymi nazywa się zabiegi hydroterapeutyczne z wyko­ rzystaniem wód pozyskiwanych z gorących źródeł. działając na skórę. I Kąpiele z dodatkiem innych substancji Do kąpieli. dostosowane do określonych potrzeb i oczekiwań. Istotą zabiegu jest masowanie ciała zanurzonego w wodzie olbrzymią ilością maleńkich pęcherzyków powietrza. Pęcherzyki powietrza. np. Każda substancja zapachowa. szczególnie olejek eteryczny. napad astmy oskrzelowej lub omdlenie. delikatnie drażnią jej receptory. mniejsze stężenia. Polskie borowiny są szczególnie cenione ze względów leczniczych i od kilku lat prowadzi się bardziej przemyślaną gospodarkę tym produktem. Działa korzystnie w terapii zaburzeń funkcji układu kostno-stawowego. zwiększają jego odporność na zmienne czynniki zewnętrz . Używając różnego typu urządzeń wykonuje się natryski stale lub ru­ chome. fango. sprzyjające likwidacji ognisk zapalnych. Zabieg wykonuje się w drewnianej komorze. Natryski Czynnikiem terapeutycznym natrysków jest uderzający w ciało strumień wody. na które wchodzi pacjent. sprzyjając odnowie biologicznej. Zadaniem zabiegu jest pobudzenie krążenia obwodowego oraz ukrwienia mięśni i stawów. Natryski zmniejsza­ ją stopień odczuwania bólu. wywiera­ ją działanie immunostymulujące i bakteriostatyczne. steroidy i estrogeny. Zalecane są zatem zarówno w terapii cellulitu. m. Jako forma treningu układu nerwowego wegetatywnego stabilizują go oraz. tak aby nie oddychał parą wodną. Pobudza także przemianę materii. Zainstalowanie kilku schodków. wzmagają przemianę materii oraz wspoma­ gają drenaż żylno-limfatyczny. Zabieg jest silnie bodźcowy . Jest to glinka pochodzenia wulkanicznego poddana długotrwałemu działaniu wód termalnych.3. Emolienty również natłuszczają i nawilżają skórę. szczególnie układ krążenia i układ immunologiczny. Kąpiele parowe Kąpiele parowe stanowią łagodniejszą alternatywę sauny fińskiej (patrz rozdział Termoterapia). Kąpiele z dodatkiem emolientów są wykonywane głównie w przypadku atopowego zapalenia skóry. pozwala na progresję tempera­ tury w trakcie zabiegu. przez co wspomaga redukcję masy ciała w otyłości.in. Powoduje wygładzenie skóry. 18. Do pomieszczenia zabiegowego jest doprowadzana para wodna. stymulują procesy regeneracyjne po urazach.2. Siła działania strumienia wody jest uzależniona od wielkości zasto­ sowanego ciśnienia i temperatury wody. Modyfikacją kąpieli parowej całkowitej jest łaźnia szafkowa.2. jak i otyłości. Składniki borowiny. której temperatura w komorze dochodzi do 50°C. a masowanie ciała pobudza powierzchowne krążenie.Hydroterapia 251 swojemu składowi chemicznemu wywiera specyficzne działanie na skórę. 18.4. Skład chemiczny fango zależy od miejsca jego pochodzenia (patrz rozdział Peloidoterapia). Do kąpieli leczniczych można dodawać również tzw. szczególnie siarkowo-siarkowodorowych.stymuluje wiele układów. Ko­ rzystne kosmetyczne i lecznicze działanie określonego fango na powłoki skórne jest jego specyficzną cechą. odtwarzając płaszcz lipidowy i zapobiegając utracie wody. która staje się dobrze napięta i uelastyczniona. tak aby temperatura w nim wynosiła 40-45°C . kwasy humusowe. w której pacjent siedzi z głową poza komorą. w których masaż podwodny jest wykonywany według określonego schema­ tu przez strumienie wody wyrzucane z dysz umieszczonych na stałe w ścia­ nach wanny. W zabiegu wykorzystuje się tempera­ turę wody (32-40°C ) i . Natrysk biczowy. Ukształtowanym strumie­ niem wody działa on na określone części ciała osoby stojącej w odległości 3 -4 m od katedry. Reakcja powłok skórnych jest .2. Zabieg jest wyko­ nywany w wannie w wodzie o temperaturze 35-38°C .252 Fizykoterapia ne. Polewania. mieszcząca się w zakresie 2 1-27°C . do 50°C. zakłócające homeostazę organizmu. stosowane głównie w celu sty­ mulacji odnowy biologicznej (specjalność uzdrowiska Aix les Bains. Natrysk podwodny biczowy (masaż podwodny). Temperatura strumienia wody może być taka sama jak temperatura wody w wannie lub wyższa. Masaż podwodny biczowy można przeprowadzić za pomocą węża zakończonego nasadką pozwalającą na uzyskanie strumienia wody o odpo­ wiednim ciśnieniu. przy użyciu urządze­ nia pozwalającego uzyskać strumień wody (bicz). która pozwala dobrać odpowiednią tempera­ turę i ciśnienie strumienia wody. lub też zmienna. Jest to połączenie masażu manualnego z natryskiem. Silne zabiegi bodźcowe. chorobie niedokrwiennej serca. Wanny takie są nazywane „jacuzzi” od nazwiska konstruktora pierwszego urządzenia. Natryski specjalne typu A ix les Bains. Najistotniejszy element pomieszczenia zabiegowego stanowi katedra natryskowa. Masaż wirowy .głównie . zmywania.2 ma­ sażystów spływ ają na niego ostre strum ienie wody o tem peraturze 38-45°C . nacierania. Zabieg jest wykonywany przez fizjotera­ peutę zgodnie z indywidualnym „scenariuszem”. uniemożliwiającej fizjologiczną reakcję na bodziec. który fizjoterapeuta kieruje na określone okolice ciała zgodnie z celem i „scenariuszem” zabiegu. Temperatura strumienia wody może być stała. stąd nazwa).5. Strumień wody jest skupiony dzięki zastosowaniu odpo­ wiedniej nasadki na wąż. są przeciw­ wskazane w niewydolności krążenia. zagrażających krwawieniach narządowych oraz zaawansowanej miażdżycy tętnic obwodowych. okłady i kompresy Istotą polew ania jest poddanie całego ciała lub jego części działaniu stru­ mienia wody o niezbyt dużym ciśnieniu.kąpiel wirowa. o odpowiednio dużym ciśnieniu. Pacjent leży na kracie i w trakcie intensywnego masażu wykonywanego przez 1. Można też skorzystać z wanien.ciśnienie hydrodynamiczne ruchu wiro­ wego wody wytworzonego przez układy wirujące w specjalnie do tego przystosowanych wannach. co nadaje mu znaczne ciśnienie. nieustabilizowanym farmakologicznie nadciśnieniu tętniczym. 18. zakrzepicy żylnej. Co więcej. a zwłasz­ cza te opracowane przed laty przez Sebastiana Kneippa. Okłady towarzyszą często innym zabiegom ko­ smetycznym i medycznym. zastępując pocieranie intensywnym oldepywaniem.2. wykorzystuje się w treningach wytrzymałościowych i siłowych.6. dlatego kąpiele kinezyterapeutyczne stosuje się w rehabilitacji narządu ruchu. a po zmyciu przykrywa kocem lub kołdrą. a na końcu do okolicy serca.Hydroterapia I 253 uzależniona głównie od temperatury wody. jakie chcemy osiągnąć. obecna wiedza o fizjologii narządu ruchu. Najbardziej bodźcowe są polewania wodą o zmiennej tempera­ turze. układu nerwowego oraz gru­ czołów wydzielania wewnętrznego pozwala lepiej zrozumieć istotę tych zabiegów wodoleczniczych. W polewaniach. Ćwiczenia sprzyjają redukcji nadwagi i budowaniu atrakcyjnej . 18. jaki stawia woda dla przesuwają­ cego się ciała i kończyny. W przypadku zabiegu dotyczącego całego ciała w ciągu 2 -3 minut zmywa się je partiami. można używać wody zimnej. a nawet je udoskonalić. w ramach odnowy biologicznej oraz jako zabieg sprzyjający odprężeniu i regeneracji po wysiłku fizycznym. Można też ograniczyć się do zmywania jedynie określonej części ciała. Woda stanowi doskonałe środowisko dla wykonywania ćwiczeń. moczoną uprzed­ nio w zimnej wodzie w celu wywołania lokalnego przekrwienia skóry. najlepiej ręcznik. Do zmywania służy gąbka. w zależności od efektów. Stosuje się je przed zabiegiem głównym. układu krążenia. Opór. chłodnej lub cieplej. Mimo że nasza wiedza o fizjopatologii chorób i możliwościach oddziaływania zabiegami fizykalnymi na organizm diametralnie się od czasów Kneippa zmieniła. Kąpiele kinezyterapeutyczne Kąpiele kinezyterapeutyczne wykonuje się w przystosowanych do tego ro­ dzaju terapii basenach. Zmywania stanowią jedną z najmniej bodźcowych form hydroterapii. intensywne rozcieranie dłonią poszcze­ gólnych fragmentów ciała przez tkaninę. przechodząc do jamy brzusznej. Wyróżnia się okłady chłodzące i roz­ grzewające. Dokładny opis dziesiąt­ ków specyficznych polewań metodą Kneippa przekracza ramy niniejszej książki. W fizykoterapii stosuje się wiele form tego rodzaju terapii. Okłady lub kompresy są najprostszym sposobem wywołania pożądanej reakcji skóry. tkanki podskórnej oraz ich łożyska naczyniowego przez kon­ takt z nawilżoną tkaniną. ręcznik lub płat tkaniny zanurzanej w wodzie. Istotą nacierania jest krótkie. Zabiegi są przeprowadzane indywidualnie lub w grupach. ten typ zabiegów ma ciągle swoich zwolenników. w trak­ cie zabiegu lub po jego zakończeniu. Zaczyna się od kończyn. Bodźcowość zabiegu można zwiększyć. Przez to zabiegi te mogą silnie i w krótkim czasie zakłócać homeostazę. • niewydolność krążenia. bezwzględne przeciwwskazania do hydro­ terapii stanowią: • choroby nowotworowe i okres do 5 lat od ich wyleczenia. Przeciwwskazania do hydroterapii W przeciwwskazaniach należy brać pod uwagę fakt. nieustabilizowana choroba nadciśnieniowa i nie­ dokrwienna choroba serca. • ogólnoustrojowe choroby infekcyjne. • zaawansowane choroby naczyń obwodowych. W przypadku przeciwwskazań względnych należy zapewnić organizmo­ wi dłuższy czas na rozwinięcie się mechanizmów adaptacyjnych przez zmniejszenie intensywności bodźców lub ewentualne wydłużenie czasu zwiększania lej intensywności . oddechowego i immunologicznego. • znaczne zaburzenia ukrwienia mózgu oraz stany po jego udarze. nerwowego. • zaawansowany wiek. Siła tej reakcji jest tym intensywniejsza.254 Fizykoterapia sylwetki ciała. Ta forma ćwiczeń cieszy się szczególnym zainteresowaniem wśród kobiet. szczególnie uogólniona miażdżyca tętnic i choroba zakrzepowa żył. • astma oskrzelowa przebiegająca z częstymi zaostrzeniami i przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). immunologiczne i reumatyczne w okresie zaostrzenia. im większa jest różnica między temperaturą wody a temperaturą ciała. że wymiana ciepła między organizmem człowieka a wodą jest znacznie intensywniejsza niż w przypadku powietrza o porównywalnej temperaturze. na którą działa bodziec. Grupa ćwiczących przy muzyce wykonuje w basenie ćwiczenia pod kierunkiem instruktora. 18. • okresy remisji i wyrównania farmakologicznego wyżej wymienionych chorób układu krążenia. Względne przeciwwskazanie stanowią: • ciąża. Zależy też od powierzchni ciała. Najbardziej rozpowszechnioną formą kąpieli kinezyterapeutycznych jest aerobik w wodzie. Biorąc powyższe pod uwagę.3. Intensywność ta wzrasta w przy­ padku zastosowania zmiennej temperatury wody. angażując liczne ukła­ dy stojące na jej straży. czyli endogenne. jest wykorzystywana w odnowie biologicznej. czyli takiej. W kosmetologii można stosować również inne zabiegi terapeutyczne. . ciepło wewnętrzne. Elektroterapia). Ciepła do organizmu dostarczają rów­ nież promienie podczerwone (patrz rozdz. Termoterapia. Bodziec termiczny wywołuje lokalne i ogólnoustrojowe reakcje układów stojących na straży homeostazy cieplnej. • stanowią czynnik łagodzący odczuwanie bólu w trakcie innych zabie­ gów. Laseroterapia). Termoterapia w kosmetologii ma znaczenie raczej pomocnicze. Również pod wpływem różnych technik masażu w tkankach wytwarza się ciepło. Należą do nich terapie fa­ lami radiowymi (patrz rozdz. jak i zimnem. zarówno ciepłem. Tę formę leczenia określa się także niekiedy mianem termoterapii zewnętrznej. które dostarczają do skóry lub całego organizmu ciepło. Zadaniem fizjoterapii jest zaplanowanie i optymalne wykorzystanie tych reakcji. choć nie zalicza się ich do termoterapii. w której zmiany energii cieplnej w tkankach wywołuje kontakt z ciałem stałym. które wytwarzają w tkance tzw. Zim­ no hamuje rozwój stanów zapalnych i łagodzi odczuwanie bólu. Ciepło rozluźnia mięśnie i działa relaksująco. Swiatloterapia) oraz lasery wyso­ koenergetyczne (patrz rozdz. Zabiegi termoterapeutyczne głównie: • poprawiają kondycję i stan skóry oraz tkanki podskórnej przez dynamizację powierzchownego mikrokrążenia. • stanowią przygotowanie do innych zabiegów kosmetologicznych służące optymalizacji ich efektywności.19 Termoterapia Istotą termoterapii jest poddanie całego ciała lub jego okolicy działaniu mediów o temperaturze różniącej się od fizjologicznej temperatury jego wnętrza. płynem lub gazem. 2. jeśli temperaturą wnętrza d ala ods y . różnią SK' Wolnością do przewodnictwa energii cieplnej. Jest ona wynikiem pewnej równowagi między wielkością energii 111 Plnej produkowanej we wnętrzu ciała w licznych procesach metabolicz­ ny1h oraz wielkością utraty ciepła na rzecz otoczenia. Podlega oczy­ wiście prawom fizyki. Człowiek. Najbardziej powszechną formą przenoszenia ciepła jest promieniowanie . jako organizm stałocieplny. istotną <H*lr()rię przed utratą ciepła. jak i przenoszenia (konwekcji) (w przypadku kontaktu z cieczami lub gazami. Określa się to jako niezbędną homeostazę cieplną.za transport energii są wtedy odpowiedzialne fotony promieniowania elektro­ magnetycznego. Term o regulacja w organizmie człowieka Pr Fwriość procesów termoregulacyjnych w ciele człowieka ma bardzo istot­ ne znaczenie. Tę specyficzną dla każdej substancji cechę określa współczynnik przewodnictwa cieplnego. d i o g ą 19. traci własną energię 1 h plną na rzecz tego środowiska. v ore cechuje szczególnie małe przewodnictwo cieplne. Różne formy materii. Miarą wartości tej energii jest ń mperatura ciała. określa się jako izolatory. Centralne ośrodki odpowiedzialne za procesy termoregulacji znajdują się w podwzgórzu. zgodnie z którymi wszystkie układy w naturze dążą do wyrównania energii. Prou lermoregulacyjne są aktywowane. także poszczególne tkanki ciała człowieka. Dobrym izolatorem jest skóra i tkanka podskórna.256 Fizykoterapia Podstawy fizyczne i fizjologiczne termoterapii ( deplo ciała człowieka stanowi sumę energii wszystkich jego cząstek. Substancje.tkaniu) w określonym czasie. czyli entropii. 37°C. zderzeń i oddziaływań między nimi oraz przemian biochemicznych zachodzących w komórkach. luedy do wy­ miany ciepła dochodzi na skutek ruchu swobodnych cząstek w przestrzeni). a zwłaszcza 1sanka tłuszczowa. która zapewnia także w przypadku człowieka. Jeśli ciało człowieka znajduje się w środowisku o temperaturze niższej od jego własnej. jaka ilość ciepła przeniknie przez określoną objętość substancji (w przypadku ciała człowieka . gdyż optymalny przebieg procesów fizjologicznych wymaga sfidej temperatury ok. kiedy cząsto różnej energii działają na siebie bezpośrednio). wymaga dla optymal­ nego przebiegu procesów fizjologicznych stałej temperatury. wyni­ kającej 2 ich ruchu. którą można zmierzyć na powierzchni powłok skórnych ub śluzówek. Wymiana ciepła odbywa się zarówno przewodzenia (w przypadku kontaktu z ciałami stałymi. Infor­ muje on. Termoterapia 257 R ycina 7 7 . B . a pot z kolei charakteryzuje się dobrym przewodnictwem ciepła. Może to wpływać po dłuższym okresie np. • możliwość zmiany temperatury wydychanego z płuc powietrza. w utrzymanie homeostazy cieplnej angażują się inne układy regulujące. W sytuacji gdy człowiek przebywa przez długi czas w warunkach odległych od komfortu cieplnego. Termoregulacja w organizmie człowieka. na grubość skóry i tkanki podskórnej.dodatni uchyb regulacji. • wzmożenie produkcji energii cieplnej przez mięśnie szkieletowe (dresz­ cze). Reakcjami natychmiastowymi steruje układ nerwowy autonomiczny.set point). • stymulacja funkcji gruczołów potowych. • zmiana (zmniejszenie) powierzchni wypromieniowywania ciepła przez skurcz mięśni przywlośnych („gęsia skórka”). szczególnie tłuszczowej. wykorzystując mechanizmy regulu­ jące wielkość produkcji energii cieplnej lub jej strat. Organizm człowieka jest wyposażony w liczne mechanizmy pozwalające na utrzymanie homeostazy cieplnej.6°C (temperatura odniesienia . produkcja potu jest bardzo energochłonna. Nasz orga­ nizm dąży do uzyskania tego poziomu. Zakres temperatury konieczny do wyrównania do tego poziomu określa się jako dodatni lub ujemny „uchyb regulacji”. T . Do najistotniejszych mechanizmów pozwalających utrzymać homeosta­ zę cieplną w zmiennych warunkach otoczenia należą: • zmiany w mikrokrążeniu w skórze i tkance podskórnej wpływające na stopień wypromieniowywania ciepła. Istotne znaczenie dla reakcji organizmu na bodźce cieplne mają również: • różnica (amplituda) między temperaturą bodźca a temperaturą powłok skórnych. A .ujemny uchyb regulacji.temperatura wnętrza ciała. biega od poziomu 37. . nerek i śledziony. Skóra w procesach termoregulacji organizmu człowieka Powłoki skórne pokrywające ciało człowieka odgrywają wiodącą rolę w pro­ cesach termoregulacyjnych chroniących homeostazę cieplną jako miejsce ulokowania termoreceptorów informujących centralne ośrodki termoregu­ lacji o zmianach temperatury otoczenia. Przekroczenie granicy możliwości termoregulacyjnych grozi w przypad­ ku podwyższonej temperatury otoczenia udarem cieplnym lub oparze­ niem. ale także jako najistotniejszy efektor procesów pozwalających zachować integralność cieplną organizmu. środowisko wodne. Niezależnie od reakcji skóry i tkanki podskórnej na bodźce cieplne za­ chodzą w organizmie inne zmiany. zmienna. wykorzystywane m.258 Fizykoterapia • powierzchnia ciała. Zgodnie z prawem Dastre’a-M orata nie dotyczy to jedynie tętnic narządów szczególnie chronionych: mózgu. napięciu mięśni.3. regresywna). Łożysko naczyniowe skóry zmniejsza się odpowiednio w przypadku kontaktu z zimnym otoczeniem. • zmienność bodźców (temperatura stała. 19. Pozwala to także na ochłodzenie powłok skórnych w procesie parowania . progresywna. Zmniejsza się wówczas rów­ nież powierzchnia promieniowania w wyniku skurczu mięśni przywłośnych („gęsia skórka”). która jest poddawana działaniu bodźców ciepl­ nych.in. gazowe).nadmiernym oziębieniem lub odmrożeniem. za pośrednictwem którego działa bodziec (dotyk bezpośred­ ni. W celu wyrównania ciśnienia krwi łożysko naczy­ niowe wnętrza ciała musi się odpowiednio zmniejszyć na skutek skurczu mięśni gładkich ścian tych naczyń. Następnym ogniwem reakcji skóry na zewnętrzną hipertermię jest stymulacja bardzo energochłonnej funkcji gruczołów potowych. • środowisko. elastyczności tkanki łącznej i lepkości mazi stawowej. Możliwości poszerzenia łożyska na­ czyniowego skóry przez otwarcie nieczynnych anastomoz są tak duże. • czas działania bodźca cieplnego. a w przypadku obniżonej temperatury . Najistotniejsze z nich to zmiany w wielkości przemiany materii. że może się w nim zgromadzić w krańcowych przypadkach zewnętrznej hipertermii ponad 20% krwi. Reakcja naczyniowa pozwala na pożądane wypromieniowywanie energii cieplnej. w kinezyterapii. Najszybciej na zmienne warunki cieplne otoczenia reaguje sterowany we­ getatywnie układ krążenia w skórze. in. fango). • pobudzenie lub hamowanie rozwoju procesu zapalnego. • wpływ na przemiany w podskórnej tkance tłuszczowej. przykładania termoforów. Do najczęściej wykony­ wanych zabiegów ogólnych zalicza się różnego rodzaju sauny i kąpiele parowe. Termoterapia ciepłem W ciepłolecznictwie stosuje się ciała stałe. i maski termiczne. płyny i pary o temperaturze wyższej niż fizjologiczna temperatura ciała. 19. przez stymulację funkcji warunkujących odporność komórek Langerhansa). • wywołanie pożądanych zmian napięcia i elastyczności mięśni. takie jak: • pobudzenie lub osłabienie lokalnego mikrokrążenia w skórze.4. • wpływ na uwodnienie skóry. Po ochronnym skurczu naczyń skóry i tkanki podskórnej dochodzi do następ­ czego przekrwienia. . Specyficzną formą ciepłolecznictwa jest też połączenie termoterapii z peloidoterapią (borowi­ na. • wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową. Stosowane są także w warunkach domowych w postaci kąpieli. • eliminacja wraz z potem toksyn i niekorzystnych produktów przemiany materii. • wpływ na odporność skóry i odporność ogólnoustrojową (m. Zabiegi miejscowe stanowią głównie okłady z tworzyw o dużej pojemności cieplnej. odnowy biologicznej i SPAoraz w salonach kosmetycz­ nych stosuje się termoterapię ogólną i miejscową. przez miejscową krioterapię. • oczyszczanie gruczołów łojowych. • zmniejszenie odczuwania bólu w czasie zabiegów kosmetologicznych. parafiny. Zjawisko to jest wykorzystywane w fizjoterapii zim­ nem. • poprawa przenikania przez skórę leków i kosmetyków. W za­ kładach fizjoterapii. np. • stymulacja syntezy kolagenu i elastyny. ogrzanych woreczków wypełnionych substancją o dużej pojemności cieplnej lub poduszek elektrycznych.Termoterapia I 259 lub ujemnych temperatur mamy do czynienia z reakcją dwufazową. zmniejszają bóle i napięcie mięśni oraz zwiększają ruchomość stawów. np. Wykorzystuje się je zwykle w fizjoterapii chorób narządu ruchu i urazów. przyspieszają one bowiem procesy regeneracyjne. Z reakcji skóry i tkanki podskórnej na hipertermię i hipotermię wynika­ ją istotne zastosowania terapeutyczne wykorzystywane w kosmetologii i odnowie biologicznej. Przeciwwskazania do stosowania sauny parowej są takie same jak w przypadku sauny fińskiej. gdzie ma charakter głównie higieniczny i rodzinny. Miejscowe zabiegi cieplne Miejscowe zabiegi termiczne w praktyce kosmetologicznej są często łączo­ ne z innymi zabiegami. Pod wpływem kontaktu z gorącym podłożem w obrębie powłok skórnych dochodzi do znacznej mobilizacji mikrokrążenia oraz stymulacji procesów metabolicznych. Często stosuje się również nuzykoterapię i aromaterapię. Miejscowe zabiegi termiczne stosuje się w celu poprawy stanu skóry. Zwiększa się ela­ styczność skóry. Po zabiegu zaleca się ochłodzenie w basenie ub pod prysznicem. Zabieg odbywa się w trzech pomieszczeniach poobnych do pomieszczeń łaźni rzymskiej. Bania parowa (ruska) jest to zabieg popularny w krajach leżących na wschód od Polski. 19. zmęczo­ nych i atro licznych. W centrum pomieszczenia bani znajduje się pokryte kamieniami palenisko.4. jako przygotowanie do innych zabiegów lub jako czynnik ułatwiający transport substancji czynnych w głąb skóry. Pory skóry ulegają odblo­ kowaniu i oczyszczeniu. Wysoka temperatura i równie wysoka wilgotność po­ wodują intensywne pocenie się. Zmniejsza się napięcie mięśni i poprawia odżywienie pobliskich stawów.na siedzieć w fotelu lub leżeć przez nawet kilka godzin.3. Odpowiednie tworzywo podgrzewa się do tempera­ tury wyższej od punktu cieplnego skóry. co sprzyja oczyszczeniu skóry. Słowo hammam pochodzi z języka arabskiego i oznacza doownie „źródło ciepła”. . Cechą wyróżniającą ten zabieg •st połączenie termoterapii w pomieszczeniu o bardzo dużej wilgotności temperaturze 50-60°C z masażem wykonywanym na podgrzanym stole najdującym się pośrodku pomieszczenia sauny. Działają one rozmiękczająco na naskórek. a naskórek ulega wygładzeniu. po­ soli przyzwyczajając organizm do ciepła. które jest polewane wodą.2 Fizykoterapia y/. Tradycyjnie przechodzi się kolejo z sali o najniższej temperatury do sali o temperaturze najwyższej. Zalecane są również do cer bladych. Maski termiczne (rozgrzewające) są najczęściej stosowane w terapii cery tłustej i zanieczyszczonej oraz pozostałych rodzajów skóry przed za­ biegiem oczyszczania lub przed zabiegiem aplikacji preparatu. Łaźnia turecka (hammam) jest rodzajem łaźni parowej stosowanej ęsto w ośrodkach odnowy biologicznej i SPA jako atrakcja pochodzenia ientalnego. co sprzyja recsowi. dzięki czemu lepiej wnikają w nią zarówno substancje hydrofilowe. W zależności od rodzaju dodanych ziół maska może mieć działanie bakteriobójcze. długo zachowując plastyczność i za­ pewniając długotrwałą lokalną hipertermię. otręby pszenne. Topi się w temperaturze ponad 42°C. W stanie półpłynnym łatwo łączy się z innymi preparatami. Podgrzana do temperatury 55 -6 0 °C staje się substancją półpłynną. M ają one za zada­ nie mobilizować mikrokrążenie oraz ułatwić „spalanie” tłuszczów. Tym samym może być stosowana do różnych rodzajów cery. Do tego typu masek zalicza się kataplazmy ziołowe. ściągające lub rewitalizujące. która ściśle przylega do powierzchni ciała poddawa­ nej zabiegowi. • M aski termiczne.Termoterapia 263 Można wyróżnić: • Maski termiczne. dostosowanych do potrzeb skóry osoby poddawanej zabiegowi oraz do celu zabiegu. Zabiegi parafinow e Parafina charakteryzuje się bardzo dużą pojemnością cieplną. z glinki leczniczej oraz z błota morskiego. Metodyka zabiegów. korzeń prawoślazu). przeciwłojotokowe. Do tego typu masek zalicza się maski borowinowe. Olduzja powoduje rozluźnienie i rozpulchnienie warstwy rogowej naskórka. Podłoże maski lub okładu. nieprzepuszczalne dla powietrza. Warstwa parafiny na skórze two­ rzy okluzję ciągłą. Do tego typu masek zalicza się maskę parafinową i gipsową. pozwala na uzyskanie tzw. olduzji. pod warunkiem że jego podgrzanie nie spowoduje zmiany czy zmniejszenia właściwości terapeutycznych. przeciwzapalne. co powoduje lepsze uwodnienie skóry bezpośrednio po zabiegu oraz zmiękczenie naskórka. Wiele kosmetyczek z doświadczeniem przygo­ towuje maski własnej produkcji. Zabiegi olduzyjne mogą być wykonywane na całym ciele. len. płatki owsiane. które w swoim podłożu zawierają składniki o właściwościach terapeutycznych. że parafina jest często wykorzystywana w zabiegach kosmetycznych. O kład y term iczne (rozgrzew ające) są najczęściej stosowane w zabie­ gach antycellulitowych oraz terapii miejscowej otyłości. Składnik leczniczy powinien pozytywnie współdziałać z za­ stosowanym podłożem. 40°C przechodzi w stan stały i długo utrzymuje taką temperaturę. Parafinę doprowadza się do stanu płynnego w specjal­ nych elektrycznych podgrzewaczach zapewniających uzyskanie właściwej . których podłoże ułatwia wchłanianie substancji leczniczych nałożonych na skórę przez mobilizację mikrokrążenia. W temperaturze ok. Wszystkie te właściwości sprawiają. Praktycznie w tym wy­ padku można stosować każdego rodzaju preparat. lipa. Bardzo wolno stygnie. jak i lipofilowe. Ich podstawą są zioła o działaniu pobudzającym wydzielanie śluzu (siemię lniane. Dostępność składników umożliwia skomponowanie własnych preparatów. Bania parowa (ruska) jest to zabieg popularny w krajach leżących na wschód od Polski. Pod wpływem kontaktu z gorącym podłożem w obrębie powłok skórnych dochodzi do znacznej mobilizacji mikrokrążenia oraz stymulacji procesów metabolicznych. Słowo hammam pochodzi z języka arabskiego i oznacza do­ słownie „źródło ciepła”. Miejscowe zabiegi cieplne Miejscowe zabiegi termiczne w praktyce kosmetologicznej są często łączo­ ne z innymi zabiegami. Pory skóry ulegają odblo­ kowaniu i oczyszczeniu.4. Wysoka temperatura i równie wysoka wilgotność po­ wodują intensywne pocenie się. Przeciwwskazania do stosowania sauny parowej są takie same jak w przypadku sauny fińskiej. zmęczo­ nych i atroficznych. Miejscowe zabiegi termiczne stosuje się w celu poprawy stanu skóry. co sprzyja re­ laksowi. Po zabiegu zaleca się ochłodzenie w basenie lub pod prysznicem. W cen­ trum pomieszczenia bani znajduje się pokryte kamieniami palenisko.3. Odpowiednie tworzywo podgrzewa się do tempera­ tury wyższej od punktu cieplnego skóry. Tradycyjnie przechodzi się kolej­ no z sali o najniższej temperatury do sali o temperaturze najwyższej. Maski termiczne (rozgrzewające) są najczęściej stosowane w terapii cery tłustej i zanieczyszczonej oraz pozostałych rodzajów skóry przed za­ biegiem oczyszczania lub przed zabiegiem aplikacji preparatu. . a naskórek ulega wygładzeniu.262 Fizykoterapia można siedzieć w fotelu lub leżeć przez nawet kilka godzin. Cechą wyróżniającą ten zabieg jest połączenie termoterapii w pomieszczeniu o bardzo dużej wilgotności i temperaturze 50 -6 0 °C z masażem wykonywanym na podgrzanym stole znajdującym się pośrodku pomieszczenia sauny. Zalecane są również do cer bladych. Zmniejsza się napięcie mięśni i poprawia odżywienie pobliskich stawów. które jest polewane wodą. Łaźnia turecka (hammam) jest rodzajem łaźni parowej stosowanej często w ośrodkach odnowy biologicznej i SPA jako atrakcja pochodzenia orientalnego. Często stosuje się również muzykoterapię i aromaterapię. 19. co sprzyja oczyszczeniu skóry. Zwiększa się ela­ styczność skóry. Działają one rozmiękczająco na naskórek. jako przygotowanie do innych zabiegów lub jako czynnik ułatwiający transport substancji czynnych w głąb skóry. gdzie ma charakter głównie higieniczny i rodzinny. Zabieg odbywa się w trzech pomieszczeniach po­ dobnych do pomieszczeń łaźni rzymskiej. po­ woli przyzwyczajając organizm do ciepła. W temperaturze ok. które w swoim podłożu zawierają składniki o właściwościach terapeutycznych. których podłoże ułatwia wchłanianie substancji leczniczych nałożonych na skórę przez mobilizację mikrokrążenia. O kłady term iczne (rozgrzew ające) są najczęściej stosowane w zabie­ gach antycellulitowych oraz terapii miejscowej otyłości. długo zachowując plastyczność i za­ pewniając długotrwałą lokalną hipertermię. Zabiegi parafinowe Parafina charakteryzuje się bardzo dużą pojemnością cieplną. płatki owsiane. Zabiegi olduzyjne mogą być wykonywane na całym ciele. Topi się w temperaturze ponad 42°C. Wszystkie te właściwości sprawiają. co powoduje lepsze uwodnienie skóry bezpośrednio po zabiegu oraz zmiękczenie naskórka. W zależności od rodzaju dodanych ziół maska może mieć działanie bakteriobójcze. Podłoże maski lub okładu. Olduzja powoduje rozluźnienie i rozpulchnienie warstwy rogowej naskórka. pod warunkiem że jego podgrzanie nie spowoduje zmiany czy zmniejszenia właściwości terapeutycznych. W stanie półpłynnym łatwo łączy się z innymi preparatami. Do tego typu masek zalicza się maskę parafinową i gipsową. przeciwzapalne. Do tego typu masek zalicza się maski borowinowe. Dostępność składników umożliwia skomponowanie własnych preparatów. Warstwa parafiny na skórze two­ rzy olduzję ciągłą. Tym samym może być stosowana do różnych rodzajów cery. Wiele kosmetyczek z doświadczeniem przygo­ towuje maski własnej produkcji. Podgrzana do temperatury 55 -6 0 °C staje się substancją półpłynną. ściągające lub rewitalizujące. dostosowanych do potrzeb skóry osoby poddawanej zabiegowi oraz do celu zabiegu. Składnik leczniczy powinien pozytywnie współdziałać z za­ stosowanym podłożem. z glinki leczniczej oraz z błota morskiego. . która ściśle przylega do powierzchni ciała poddawa­ nej zabiegowi. przeciwłojotokowe.Termoterapia 263 Można wyróżnić: • Maski termiczne. Praktycznie w tym wy­ padku można stosować każdego rodzaju preparat. M ają one za zada­ nie mobilizować mikrokrążenie oraz ułatwić „spalanie” tłuszczów. len. nieprzepuszczalne dla powietrza. • M aski termiczne. dzięki czemu lepiej wnikają w nią zarówno substancje hydrofilowe. 40°C przechodzi w stan stały i długo utrzymuje taką temperaturę. Parafinę doprowadza się do stanu płynnego w specjal­ nych olektryc/nyeh podgrzewaczach zapewniających uzyskanie właściwej Metodyku zabiegów. jak i lipofilowe. lipa. Ich podstawą są zioła o działaniu pobudzającym wydzielanie śluzu (siemię lniane. że parafina jest często wykorzystywana w zabiegach kosmetycznych. okluzji. Bardzo wolno stygnie. otręby pszenne. Do tego typu masek zalicza się kataplazmy ziołowe. korzeń prawoślazu). pozwala na uzyskanie tzw. pokarmowego i nerwowego. Następnie w celu utrzymania pożądanej tempera­ tury okładu owija się okład folią i ręcznikiem. wazeliną. Gorącą parafinę stosuje się najczęściej w postaci: • M aski parafinowej: po nałożeniu kosmetyku na skórę twarz przykrywa się cienką warstwą gazy. które po ostygnięciu zapewniają prawidłową plastycz­ ność. Przed podgrzaniem należy dodać do parafiny stałej ok. hormonalnego. oddechowego.4. Gaza ułatwia ściągnięcie wosku po wykonaniu zabiegu. aż do uzyskania okładu parafinowego o grubości ok. Po nałożeniu parafiny dłonie i stopy należy okryć folią oraz owinąć ciepłym ręcznikiem w celu utrzymania odpowiedniej temperatury.264 Fizykoterapia temperatury. Przeciwwskazania do stosowania zabiegów cieplnych Przeciwwskazania do stosowania ogólnych zabiegów cieplnych są następu­ jące: • choroby nowotworowe i okres do 5 lat od ich wyleczenia. Jeśli zabieg nie jest związany z aplikacją preparatów kosmetycznych. staw łokciowy. • Okładów parafinowych: poddawaną zabiegowi okolicę pokrywa się pędzlem kolejnymi warstwami parafiny. takich jak dłonie. Dostępne są również gotowe mieszaniny w opty­ malnych proporcjach. • Zawijań parafinowych: część ciała. W niektórych okolicach ciała. np. • Skarpetek lub rękawiczek parafinowych: zabieg przeprowadza się przez kil­ kakrotne zanurzenie dłoni lub stóp w półpłynnej parafinie. szczególnie jeśli jest mocno owłosiona.4. Zabiegi parafinowe można traktować jako samodzielny zabieg lub jako zabieg ułatwiający wchłanianie substancji aktywnych zawartych w prepa­ ratach kosmetycznych lub leczniczych. • choroba Parkinsona. zaburzenia krążenia mózgowego. stopy i łokcie. 5% parafiny płynnej (olej parafinowy). 19. • ostre ogólne infekcje bakteryjne i wirusowe. zaleca się pokrycie skóry. 30 minut. 2 cm. a następnie za pomocą pędzelka nakłada się lulka warstw (4 -7 ) parafiny. przed zabiegiem wykonuje się lekki peeling. • znaczna destabilizacja układów: krążenia. krzepnięcia. Producenci proponują także gotowe preparaty parafinowe. owija się kilkoma warstwami gazy nasączonej parafiną na ok. . aż do uzyskania maski odpowiedniej grubości. W tym przypadku przed nałożeniem parafiny skórę należy pokryć takim preparatem. zawierają­ ce dodatkowo substancje o właściwościach aromatycznych. co poprawia jej plastyczność i zabezpie­ cza przed kruszeniem się. Zabieg można wykonać również w okolicy szyi i dekoltu. czyli homeostazy cieplnej. Jeśli granice tolerancji zimna zostaną przekro­ czone. • ostrych stanów zapalnych okolicznych stawów i tkanek miękkich. • wszelkie inne dolegliwości zdrowotne wzbudzające wątpliwości muszą być konsultowane z lekarzem. dochodzi do uszkodzenia tkanek. działając na określoną powierzchnię ciała człowieka. wirusowych i grzybiczych stanów zapalnych skóry. Takie formy planowanej destrukcji tkanek stanowią rodzaj kriochirurgii. • upośledzenia unaczynienia powłok skórnych. • licznych teleangiektazji. • zaburzeń drenażu żylno-limfatycznego. m. Inni badacze przyjmują.in. miażdżycą. Niektórzy autorzy wyróżniają krioterapię destrukcyjną (kriochirurgię) oraz krioterapię niedestrukcyjną. niepozwalającego na fizjo­ logiczną reakcję na lokalną hipertermię. Zabiegi przeprowadzane za pomo­ cą tworzywa o temperaturze poniżej 0°C określa się mianem krioterapii. Miejscowych zabiegów cieplnych nie należy wykonywać w przypadku występowania: • bakteryjnych. że termin „krioterapia” jest synonimem kriodestrukcji lub kriochirurgii. wykorzystywaną w fizjo­ terapii. • świeżych urazów i niezagojonych ran w miejscu stosowania zabiegu. może też być planowaną formą uszkodzenia określonych struktur tkankowych. Taki „mroźny nóż” koaguluje natychmiast przecinane naczynia. Termoterapia zimnem W termoterapii zimnem wykorzystuje się media o temperaturze znacznie niższej od temperatury ciała człowieka. np. płyny i ciała stałe. np.Termoterapia I 265 • ciąża. powłok skórnych. Zimno. • padaczka (w przypadku sauny).5. W leczeniu zimnem wykorzystuje się gazy. • oparzeń. W przypadku termoterapii zimnem istnieją obecnie pewne niejasności nomenklaturowe. nowotwory skóry. • trądziku różowatego w fazie zaostrzenia oraz nadmiernej reakcji naczyń krwionośnych na ciepło. Można za jej pomocą niszczyć ogniska patologiczne. 19. w tym również słonecznych. Może to stanowić niepożądane powikłanie działania zimnego medium. stymuluje reakcje fizjologiczne stojące na straży stałej temperatury wnętrza ciała. co zabezpiecza przed krwawieniem. a dla fizjoterapii z wykorzystaniem ujemnych . dotyczy to szczególnie kończyn. Skurcz mięś­ ni przywłośnych zmniejsza powierzchnię wypromieniowywania ciepła („gęsia skórka”). Następuje zmniejszenie produkcji mediatorów bólu i zapalenia oraz spadek wrażliwości receptorów czucia i bólu. prze­ ciwstawną fazę. a co za tym idzie zaha­ mowanie w nich procesów metabolicznych. Jeśli powierzchnia oddziaływania zimna jest duża. Najmniejszą reaktywność wykazują okolice czołowe i ciemieniowe głowy (stąd szczególna ich wrażliwość na zmiany temperatury otoczenia). W fizjoterapii tego progu się nie przekracza. Poszczególne okolice ciała różnią się reaktywnością na stymulację bodź­ cami zimna. zostają uruchomione mechanizmy dodatkowej produkcji ciepła. Ciśnie­ nie tętnicze i częstość pracy serca normalizują się.1. . I faza reakcji organizmu na zimno Następuje skurcz naczyń tkanek narażonych na zimno. 19. Jest ona tym większa. Wiąże się to z niedotlenieniem i niedożywieniem tych tkanek. np. zmniejsza się też napię­ cie mięśni. a także zwiększenie napięcia mięśni szkieletowych. II faza reakcji organizmu na zimno Powierzchowny układ krążenia ulega mobilizacji (przekrwienie). szczególnie kory nadnerczy. przez dreszcze. Układ wegetatywny wpływa na zwiększanie efektywności krążenia w strukturach głębiej położonych.5. jako organizmu stałocieplnego. Wzrasta częstotliwość pracy serca oraz ciśnienie tętnicze. mechanizmy kompensacyjne ulegają wyczerpaniu i dochodzi do groźnego wychłodzenia organizmu i/lub lokalnej destrukcji tkanek (odmrożenia). pozostaje wzmożona. Taką terminologię przyjęto w tej książce. W p ły w zimna na organizm człowieka Reakcje fizjologiczne na zimno wynikają z potrzeby uniknięcia obniżenia temperatury wnętrza ciała. im bogatsze jest łożysko naczyniowe powierzchownych struktur tkankowych . W przypadku gdy ekspozycja ciała na zimno jest zbyt długa. czyli zachowania homeostazy cieplnej człowie­ ka.266 Fizykoterapia temperatur należy stosować określenia „fizjoterapia zimnem” lub „termo­ terapia zimnem”. Następnie reakcje przechodzą w drugą. Czynność niektórych gruczołów hormonalnych. w medycynie sportu. • Zmniejszenia odczuwania bólu w trakcie innych zabiegów fizjoterapeu­ tycznych lub kosmetologicznych. Zahamowaniu ulega też produkcja i działanie mediatorów destrukcji tkankowej. wysięk oraz ból. np. Miejscowe zabiegi zimnem W kosmetologii i medycynie estetycznej miejscowe zabiegi zimnem są sto­ sowane głównie w celu wywołania reakcji pierwszej fazy związanych z za­ hamowaniem ukrwienia. np. • Złagodzenia nerwobóli. • Zmniejszenia obrzęków spowodowanych innymi zabiegami kosmetycz­ nymi. obrzęku powiek i dołów podoczodołowych. Nadmuch . • Zmniejszenia różnego rodzaju przykurczy mięśni i ścięgien. Efekt ten można uzyskać jedynie we wczesnym okresie urazu (do 5 dni). Najczęściej stosuje się woreczki z lodem lub miękkie saszetki żelowe.5. ciekły chlorek etylu. Zim ne okłady i kompresy. a także jako przygotowanie do kinezyterapii (wykorzystanie II fazy przekrwienia. Zabieg znajduje zastosowanie w reumatologii. często stosuje się w te­ rapii urazów. m. • Zmniejszenia fizjologicznych obrzęków. N adm uch schładzanym powietrzem. Termoterapia zimnem może także wykorzystywać II fazę oziębienia w celu: • Przygotowania pacjenta do kinezyterapii w przypadku wzmożonego napięcia mięśni. -30°C .2. Współczesna aparatura pozwa­ la uzyskać nadmuch powietrza schłodzonego do temperatury ok. lepszego odżywienia i rozluźnienia mięśni).in. • Poprawy drenażu żylno-limfatycznego w stanach pooperacyjnych. fal radiowych lub piercingu. które po zamrożeniu zachowują plastyczność (za­ mrażane w lodówce). np. a przez to aktywności procesów metabolicznych. powstałych na skutek gromadzenia się limfy w prze­ strzeniach zewnątrzkomórkowych. depilacją woskiem. Aplikator ma postać węża zakończonego dyszą o zmiennej średnicy. np. do ochładzania zmienionych zapal­ nic stawów. Aerozole oziębiające. zabiegów laserowych. po mastektomii. zapa­ lenia i bólu. Termoterapia zimnem może wykorzystywać I fazę oziębienia w celu: • Złagodzenia konsekwencji urazu. Odruchowy skurcz łożyska naczynio­ wego zmniejsza ewentualne krwawienie.Termoterapia I 267 19. np. Zimno w późniejszym okresie pogorszy przebieg pro­ cesów naprawczych. np. • znaczna destabilizacja układu krążenia. • zaburzenia funkcji układu naczyniowego w miejscu aplikacji (zmiany niedokrwienne. typowej dla I i II fazy oziębienia. szczególnie kory nadnerczy i płciowych. Jego istotą jest poddanie w ciągu kilku minut całego ciała działaniu ekstremalnie niskiej temperatury.268 i Fizykoterapia zimnym powietrzem wykorzystuje się też w kosmetologii w celu zmniejsze­ nia odczuwania bólu w czasie zabiegów kosmetycznych oraz ochrony na­ skórka podczas zabiegów termicznych. troficzne itp. rzepką lub wyrostkiem stawu łokciowego (zagrożenie uszkodzeniem tkanek z po­ wodu utrudnionej naczyniowej reakcji kompensacyjnej). przebyty lub zagrażający zawał serca albo mózgu). z cechami zaburzenia ukrwienia serca i mózgu (np. od­ mrożenia. Temperatura u wylotu dyszy może osiągać . Ciekły azot jest stosowany głównie w kriochirurgii. Ciekły azot. oparzenia). działanie przeciwbólowe). W trakcie i po zabiegu dochodzi do: • bardzo intensywnej reakcji układu naczyniowego. Przeciwwskazania do miejscowej terapii zimnem są następujące: • niewygojone uszkodzenia tkanek w miejscu aplikacji zimna (rany. • zmniejszenia nadmiernej reaktywności układu nerwowego autonomicz­ nego (terapia dystonii neurowegetatywnej). • ogólnoustrojowej stymulacji krążenia żylnego i chłonnego. • nadwrażliwość układu naczyniowego na zimno.5. Ta forma terapii zimnem została w fizjoterapii zastąpiona nadmuchem powietrza o temperaturze -30°C. serotoniny i beta-endorfin (poczucie relaksu i zadowolenia. • pobudzenia wydzielania niektórych mediatorów reakcji tkankowych. • stymulacji wielu gruczołów endokrynnych.). • zmniejszenia napięcia mięśni (przygotowanie do kinezyterapii). 19. np. ubiegłego wieku. Fizjoterapia zimnem całego ciała (kriokomora) Ten tradycyjny japoński zabieg został wprowadzony w Europie w latach 80. Wywołuje to spe­ cyficzny wstrząs hipotermiczny. • bardzo mała odległość między skórą a najbliższą kością. także kosmetologicznej. w chorobie Raynauda. • opóźnione gojenia się urazów.1 80°C. do -160°C . . np. Efekty tego wstrząsu są w znacznym stop­ niu poznane i coraz częściej wykorzystywane w fizjoterapii.3. Termoterapia 269 I Metodyka zabiegu Zabieg odbywa się w kriokomorze. składającej się z co najmniej dwócb specjalnie przystosowanych pomieszczeń: przedsionka. zarówno przeciążeniowych. jak i reumatoidalnych. Obserwa­ cje te uzasadniają stosowanie ogólnoustrojowej krioterapii w: • odnowie biologicznej (stymulacja układu krążenia i układu hormonal­ nego oraz licznych procesów metabolicznych przyspiesza procesy rege­ neracji i odnowy). jako część kompleksowej terapii. czapkę oraz ochraniacze na usta. • destabilizacja krążenia wieńcowego i mózgowego (przebyty lub zagraża­ jący zawal serca i/lub mózgu). powinno się ją rozpocząć jak naj­ szybciej po opuszczeniu kriokomory. Jeśli zabieg jest przygotowaniem do planowanej leczniczej kinezyterapii. redukcji nadmiernej masy ciała). • ostre choroby infekcyjne i niewyjaśnione stany gorączkowe. | Wskazania i przeciwwskazania do zabiegów I ekstremalnego oziębienia całego ciała W skazania do zabiegu ekstrem alnego oziębienia całego ciała. • zagrożenie zatorami i zakrzepami w układzie żylnym. • przygotowaniu do kinezyterapii. • padaczka. • leczeniu otyłości (stymulacja procesów metabolicznych sprzyja. Zwy­ kle jednocześnie z zabiegu korzysta kilka osób. po czym przechodzi do komory właściwej. Pacjent wkłada bawełniany strój. • leczeniu łuszczycowego zapalenia stawów. o temperaturze -60°C . • otwarłe rany i owrzodzenia. 1 minutę. . nos i uszy i wchodzi do przedsionka na ok. drewniane buty. w której panuje temperatura 110-160°C . oraz komory właściwej. Przeciwwskazania do zabiegów ekstrem alnego oziębienia całego ciała stanowią: • niewydolność krążeniowo-oddechowa (zabieg stanowi znaczne obciąże­ nie dla serca i płuc). gdzie przebywa 3 minuty. • leczeniu wielu schorzeń narządu ruchu. Po zabiegu wskazana jest kilkuminutowa intensywna gimnastyka. skarpetki. Efek­ ty zabiegu są ciągle jeszcze przedmiotem obserwacji naukowych. • klaustrofobia (kilkuminutowe przebywanie w zamkniętym pomieszcze­ niu w ekstremalnych warunkach).270 Fizykoterapia • zmiany miażdżycowe i troficzne układu naczyniowego utrudniające lub uniemożliwiające jego prawidłową reakcję na oziębienie. . • ciąża. przy udziale wody i mikroorganizmów. zawierające poniżej 50% składników organicznych (gytie. który polega na przekształcaniu się substancji orga­ nicznych w próchnicę. Największe polskie pokłady mają grubość ok. inne powiązane z węgierskimi ciepłymi źródłami lub pozyskiwane z przybrzeżnego dna morskiego. osady morskie. powstają z rozkładu składników organicznych dzięki aktywności żywych struktur (muły. I m. torfy). Nazwa polskich peloidów . Borowiny Polskimi peloidami są torfy wykorzystywane w leczeniu i kosmetologii od wielu lat.roczny przyrost grubości torfu to ok. Ich właściwości zależą od warunków fizycznych. zawierające ponad 50% składników organicznych. czyli bioto.20 Peloidoterapia Peloidy są to naturalne surowce organiczno-mineralne wykorzystywane w procesie leczenia i w zabiegach kosmetycznych. Peloidy powstają przez wiele tysięcy lat w wyniku procesów geologicznych.tworzywa o charakterze osadów mineralnych. W trakcie rozkładu szczątków roślinnych. Ze względu na skład w dużym uproszczeniu peloidy dzieli się na: ® biolity . którymi są starodawne bory. I mm. 20. oraz składu substancji organicznych i mineralnych na danym obszarze. Borowiny powstają w wyniku procesu humifikacji. w jakich powstają. który zachodzi w sprzyja .1. Inny skład mają „błota” charakterystyczne dla naszego kraju.borowin . Nazwa pochodzi od greckiego słowa pelos. jeziorne i źródlane).pochodzi od miejsca ich pochodzenia.zwane też humolitami lub borowinami. • abiolity . Proces ten zachodzi bardzo wolno . natomiast jej masa łatwo przeciska się przez palce. Do celów leczniczych i kosmetycznych można używać borowiny. Nie w pełni rozłożone składniki roślin. • bakteriostatyczne i bakteriobójcze. Skład chemiczny borowiny jest uzależniony od warunków klimatycznych i hydrologicznych. oddaje bowiem ciepło bardzo wolno. co jest związane z zawartością związków o właściwościach koloidalnych. Oddziaływanie borowiny na skórę jest głównie związane z obecnością estrogenów i kwasów huminowych. lignina i pektyny. borowina zawdzięcza swą dużą wodochlonność. Złoża torfowe dzieli się na trzy typy: torfy w ysokie. które także mają w tym przypadku mniejsze znaczenie terapeutyczne. nie mają prawdopodobnie znaczenia leczniczego. Borowina wywiera działanie: • immunostymulacyjne. torfy niskie i torfy przejściow e. wy­ odrębniono substancje podobne do estrogenów. Właściwość ta powoduje. pojemność cieplną i przewodnictwo cieplne. W borowinie o niskim stopniu humifikacji widocz­ ne są szczątki roślinne. Kwasom humusowym. że okłady borowinowe o odpowiedniej tempera­ turze stanowią również element zabiegów termicznych. oraz składu roślinnego. tym szczątki roślinne bardziej są rozłożone. które w pewnym stopniu przenikają przez skórę. Takie borowiny mają najwyższe wartości terapeutyczne. Im wyższy stopień humifikacji. . które mają charakter wosków i żywic. powoduje jego wygła­ dzenie).272 Fizykoterapia jących warunkach uwodnienia i temperatury przy udziale bakterii. Cechą charakterystyczną borowiny jest jej duża wodochlonność. takie jak celuloza. przewod­ nictwo cieplne) sprawiają. Z bitumin. której stopień humifikacji wynosi ponad H4. Głównymi składnikami organicznymi o potencjalnych właściwościach leczniczych powstałymi w wyniku procesu humifikacji są zw iązki bitum inowe i hum usow e. Z borowiny o stopniu humifikacji H |()nie można wycisnąć wody. Z obecnością związków koloidalnych jest również związana duża pojemność cieplna i małe przewodnictwo cieplne borowiny. z czasem jej wodochłonność maleje. wielokrotnie wolniej niż woda. huminowym i fułwanowym. w jakich powstaje. Świeża borowina może zawierać nawet 90% wody. sprzyjające likwidacji ognisk zapalnych. wywołujących po­ żądaną reakcję naczynioruchową. które mają właściwości koloidalne. • oczyszczające i regeneracyjne (zmiękcza naskórek. że borowina ma dodatkowe walory fizykalne. Stopień humifikacji torfu mówi o poziomie rozkładu szczątków roślin­ nych. Poza związka­ mi organicznymi borowina zawiera pewną ilość związków mineralnych (makroelementów i mikroelementów). powsta­ ją specyficzne związki o właściwościach terapeutycznych. ułatwiającą wnikanie substancji zawartych w borowinie. Do jego oceny stosuje się dziesięciostopniową skalę van Posta. Właściwości fizyczne borowiny (pojemność cieplna. w celu utrzy­ mania odpowiedniej temperatury.1. szamponów i past do zębów. natomiast zwiększa się aktywność składników czynnych zawartych w borowinie. Obecnie najczęściej stosuje się kąpiele borowinowe. stosowane w postaci okładów. Pasty borowinowe są najczę­ ściej wykorzystywane w kosmetologii. Okłady borowi­ nowe mogą dotyczyć całego ciała lub poszczególnych jego części. Szczególnie chętnie preparaty te są stosowane przez osoby zainteresowane kosmetykami „nalmalnymi”. rozdrobnionej borowiny. że traci ona w znacznym stopniu swoją pojemność cieplną i wodochłonność. Przyjmuje się. że zawartość borowiny powinna wynosić ponad 5%. I Preparaty kosmetyczne zawierające borowinę Borowna jest dodawana do kremów. Ze względów higienicznych borowina może być użyta tylko raz dla jednego pacjenta. emulsji.1. Mogą być dodawane do kąpieli.Peloidoterapia 273 20. owija je folią. zawijań lub maseczek. I Pasty borowinowe Pasty te otrzymuje się przez rozdrobnienie borowiny w specjalnych mły­ nach. a następnie. Rodzaje zabiegów borowinowych i preparaty borowinowe I Kąpiele borowinowe Ze względu na cenę borowiny oraz coraz bardziej przemyślaną gospo­ darkę tym naturalnym tworzywem całkowite kąpiele w papce borowinowej są stosowane bardzo rzadko. Ze wzglę­ dów kosmetycznych są najbardziej cenionym zabiegiem borowinowym. . których przygotowanie polega na rozpuszczaniu pap­ ki borowinowej w wodzie gospodarczej lub zdrojowej. Rozdrobnienie borowiny powoduje. ręcznikiem lub kocem. Na ciało pacjenta nakłada się kil­ kucentymetrową warstwę borowiny. I Okłady i zawijania borowinowe Okłady wykonuje się ze świeżej. Borowina jest podgrzewana do temperatury 40-45°C . . jest błoto pochodzące z Morza Martwego. która zawiera znacznie więcej wapnia. Tworzywa o charakterze osadów mineralnych Do najbardziej znanych osadów mineralnych zalicza się fango.soli i czarnego błota (black mud). przy udziale glonów i drob­ noustrojów. bitumiczny dziegieć). specy­ ficznych właściwości klimatycznych i rodzaju składników mineralnych. która zawiera ok. Skład fango jest uzależniony od miejsca powstawania. Zasolenie wody wynosi ok. Ich skład jest wynikiem specyficznych warunków tam panujących. To akwen wodny leżący na terenie Izraela dostarcza dwóch substancji. magnezu i bromu niż woda oceaniczna. W kosmetologii okłady z błota Morza Martwego są stosowane w gabi­ netach kosmetycznych. Ich efektem jest poprawa odżywienia i jędrności skóry. Okłady z błota połączone z kąpielami morskimi i „kąpielami” słonecznymi są wykorzysty­ wane w dermatologii jako metody wspomagające leczenie takich schorzeń. na ogół siarczkowo-siarkowodorowej. Składniki zawarte w biocie zmiękczają naskórek i działają peelingująco.i makroelementów na skórę. że życie biologiczne w Morzu Martwym prawie nie istnieje. a w przypadku niektórych pacjentów . które w przemyśle kosmetycznym zyskały dużą popularność . natomiast znacznie mniej sodu siarczanów i węglo­ wodanów. w którym główne działanie terapeutyczne związa­ ne jest z oddziaływaniem mikro. łuszczyca i bielactwo. Przy prawidłowym korzystaniu ze słońca i ką­ pieli morskich ryzyko oparzeń jest bardzo małe. 60 pierwiastków i ich pochod­ nych oraz związki organiczne (tzw.niekontrolo­ wana. jak atopowe zapalenie skóry. poddana długotrwałemu działaniu wody termalnej. Korzystne działanie błota może być związane właśnie ze składem chemicznym wody Morza Martwego. 30% . co sprawia. potasu. Po wysuszeniu i sproszkowaniu glinka ta może być stosowana poza miejscem jej powstawania. Błoto pozyskiwane z Morza Martwego jest rodzajem miękkiej masy o spe­ cyficznym zapachu siarki.2 . ekspozycja na słońce.274 Fizykoterapia 2 0 . Przykładem peloidu. Po połączeniu z wodą w gabinetach kosmetycznych wyko­ nuje się z niej okłady i maseczki. Jest to glin­ ka pochodzenia wulkanicznego. Kwestią budzącą kontrowersje w przypadku tej formy terapii jest oczywiście nadmierna. IV. Fizjoterapia wybranych problemacl' kosmetycznych i dermatologicznych . • Zmniejszenie się liczby komórek Langerhansa i związany z tym spadek odporności. fotostarzenie. powodujące tzw. Zmiany doty­ czą głównie naskórka i skóry właściwej oraz. Fizjologiczne starzenie się skóry jest procesem złożonym. W ostatnich latach szczególną uwagę zwraca się na rolę sztucznych promienników U V (solaria). przez co następu­ je ścieńczenie wszystkich warstw naskórka oraz słabsze przyleganie ko­ mórek do siebie.t P ro c e s s ta r z e n ia się sk ó ry S S W tSB Ife! H a M M Starzenie się skóry jest procesem. gorące powietrze). Skóra staje się blada. . zmarszczkami. zwiotczeniem i utratą elastyczności. Szybkość starzenia się skóry jest w znacznym stopniu za­ programowana genetycznie. Występuje ono znacznie częściej u osób stale przebywających na świeżym powietrzu i mieszkających w krajach tropikalnych. naczyniaki starcze. suche. Procesy starzenia się skóry są złożone i wynikają z działania wielu czynników wewnątrzpochodnych i zewnątrzpochodnych. Mogą poja­ wić się na niej zmiany typu barwnikowego (przebarwienia. Zm iany w obrębie naskórka • Zmniejszenie się zdolności proliferacji keratynocytów. Na przebieg tych procesów wpływają czynniki genetyczne. Do czynników zewnętrznych sprzyjających starzeniu się skóry należy również nikotyna. odbarwienia). hormonalne i środowiskowe. Z upływem czasu zmniejsza się zdolność do regeneracji tkanek i pogarsza ich odżywienie. który jest związany ze zmianami jej struktury. objawiającym się wysuszeniem. U osób często korzystających z nich proces starzenia przebiega znacznie szybciej. przede wszystkim promienie słoneczne. ale duży wpływ na nią mają również czynniki zewnętrzne. szorstka i matowa. „punkty rubinowe” i brodawki łojotokowe. w mniejszym stopniu. tkaniu podskórnej. niektóre środki chemiczne oraz niekorzyst­ ne warunki otoczenia (klimatyzacja. Od . zmiana właściwości fizjochemicznych włókien kolagenowych (stają się twarde. oraz typu III. zarówno pod względem emocjonalnym. aby się „odmłodzić”. • Zmniejszenie się liczby włókien elastycznych (włókna ulegają rozrzedze­ niu lub zanikowi w warstwie brodawkowej. co powoduje gorszą ochronę przed słońcem. ich rozmieszcze­ nie jest nieuporządkowane. Ponadto melanocyty mają tendencję do gromadzenia się w sku­ piskach i tworzenia plam soczewicowatych lub . zmniejszenie ogólnej liczby naczyń. • Zmniejszenie się aktywności gruczołów łojowych i potowych. Rozwój kosmetycznych metod fizjoterapetycznych jest wynikiem poszu­ kiwania sposobów opóźniających i hamujących proces starzenia się. przede wszystkim słońce. spada też ich gęstość).278 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych • Zmniejszenie się liczby melanocytów. pogłębiają i przyspie­ szają proces starzenia się skóry (patrz rozdział Przewlekły odczyn posłoneczny).odbarwień. Pojawienie się z wiekiem zmian typowych dla starzejącej się skóry wpły­ wa na wiele osób negatywnie. sztywne. Czynnik ten zmniejsza zdolność naskórka do hamowania transepidermalnej „ucieczki” wody (TEW L). Czynniki zewnętrzne. co powoduje powstanie tzw. • Spadek stężenia kwasu hialuronowego. Zmiany w obrębie tkanki podskórnej • Zanik tkanki podskórnej. głównie pod wpły­ wem czynników wewnątrzpochodnych. sprawia. głównie pod wpły­ wem czynników zewnątrzpochodnych. elastozy star­ czej. • Osłabienie mikrokrążenia i aktywności metabolicznej. • Zmniejszenie lub zwiększenie aktywności adypocytów. stają się natomiast przerosłe w warstwie siateczkowej). • Spłaszczenie i poszerzenie się brodawek oraz utrata wypustek cytoplazmatycznych warstwy podstawnej w skórze właściwej. • Zmniejszenie się liczby włókien kolagenowych typu I.w przypadku całkowi­ tego zaniku barwnika . że zaczynają za wszelką cenę dążyć do tego. co wpływa negatywnie na powłokę wodno-lipidową skóry. co prowadzi do zmniejszenia uwodnienia skóry. Zmiany w obrębie skóry właściwej • Zmniejszenie się liczby fibroblastów oraz osłabienie ich syntezy i aktyw­ ności. • Zmiany w układzie mikrokrążenia. jak i fizycznym. co powoduje gorsze przyleganie naskórka do skóry właściwej. pogrubienie ścian naczyń włosowa­ tych. a w przypadku płytkich zmarszczek następuje czasowe ich wygładzenie. Produkowane przez firmy kosmetyczne i farmaceutyczne preparaty zawierają odpowiednie substancje dostosowane do cery wrażliwej. Zabiegi. jak: • wstrzyknięcia toksyny botulinowej .zluszczać. beta-hydroksykwasy i polihydroksykwasy (PilA ). • peelingi (ang. Najlepsze efekty uzyskuje się w wyniku systematycznego przeprowadzania kilku serii zabiegów.Proces starzenia się skóry ' 279 kilkunastu lat obserwuje się postęp dotyczący szczególnie tych metod. które mogą być wykonywane: . a tym samym odżywienia i pobudzenia metabolizmu tkankowego. suchej i skłonnej do przetłuszczania lub przeciwdziałające innym problemom ko­ smetycznym. w zależności od głębokości działania wyróżnia się peelingi powierzchowne. jak alfa-hydroksykwasy (AHA). mikrodermabrazja wykonana przy użyciu kryształków korundu lub aplikatorów. które po pewnym cza­ sie ulegają wchłonięciu (np. Wśród metod fizykalnych stosowanych w celu opóźnienia starzenia się skóry można wyróżnić: 1. Procesy te przyczyniają się do poprawy właściwości mechanicznych włókien kolagenowych oraz pobu­ dzenia aktywności fibroblastów. których powierzchnię stanowi warstwa diamentu).metodą chemiczną: za pomocą takich substancji chemicznych. które mają na celu stymulację fizjologicznych procesów naprawczych w skórze. zwiększających jej odporność.metodą mechaniczną: za pomocą różnego rodzaju materiałów ście­ rających (np. złuszczanie) polegające na usuwaniu na­ skórka i/lub skóry właściwej do pożądanej głębokości. Tempo życia i intensywna praca zawodowa skutecznie kłócą się z długotrwałą rekonwalescencją spowodowaną zabie­ gami chirurgicznymi.służące do odwracalnej korekcji zmarszczek mimicznych przez czasowe zniesienie przewodnictwa ner­ wowego i rozluźnienie mięśnia. peel . średnio głę­ bokie i głębokie. a nie powodują wyłączenia z życia codziennego. W gabinetach kosmetycznych stosuje się wiele zabie­ gów profilaktycznych mających na celu opóźnienie procesu starzenia się skóry. w rezultacie dochodzi do zniesienia mimiki określonego obszaru twarzy. Pacjent może korzystać również z takich metod terapii. wypełniaczy na bazie substancji stałych i biodegradowalnych. • wypełnianie zmarszczek i głębokich bruzd przy użyciu tzw. kwasu hialuronowego). Stosuje się bódź- . . któ­ re umożliwiają uzyskanie atrakcyjnego i młodego wyglądu. Efekt ten uzy­ skiwany jest dzięki polepszeniu ukrwienia. polegające na odparowaniu naskórka i górnych warstw skóry do pożądanej głębokości. • metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych (tzw.laserów i fotosensybilizatorów (terapia fotodynamiczna).IPL: głowica z zakresem długości fal 540-980/ 1200 nm. Obkurczenie włókien kolagenowych skóry właściwej powoduje zwiększenie napięcia skóry i redukcję drobnych zmarszczek. (10 600 nm). Mechanizm korzystnej przebudowy skóry w większości sto­ sowanych metod nieablacyjnych wynika z efektu częściowego uszko­ dzenia międzycząsteczkowych wiązań krzyżowych włókien kolage­ nowych. jonoforeza. . • Połączenia działania dwubiegunowych f a ł radiowych z działaniem laserów wysokoenergetycznych łub IPL (technikąELO S). które ulegają ściągnięciu i zagęszczeniu. których siła działania tylko w niewielkim stopniu przekra­ cza progową wrażliwość skóry i nie powoduje jej uszkodzenia. • Fale radiowe (technika thermage). • zabiegi ultradźwiękowe. Metody fizykalne o sile działania bodźca przekraczającej wartość progo­ wą tolerancji tkaniu wywołują częściową lub całkowitą destrukcję obsza­ ru poddanego działaniu.. . mezoterapia beziglowa. 2. • masaż ręczny oraz z użyciem przyrządów. bez destrukcji powierzchni na­ skórka. w przypadku których poprawa stanu skóry jest związana z jej przebudową. Wśród tych metod wyróżnia się: • Metody ablacyjne. Er-Yag (2 9 4 0 nm) i Er-szklanych (1 5 5 0 nm). Do takich metod należą: • zabiegi prądem stałym (galwanizacja). w przypadku których dochodzi do termicznego częściowego uszkodzenia kolagenu.systemów frakcyjnych: CO.280 I Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych ce fizykalne. Zabiegi. Do metod wykorzystujących naturalną odpowiedź skóry na uraz należą: • Wysokoenergetyczne metody fotooptyczne przy użyciu: . . ełelctroporacja). uzyskaną w wyniku zastosowania różnych form energii wywołujących kontrolowany uraz w obrębie skóry właściwej.laserów selektywnych ablacyjnych: CÓ2 (10 600 nm) i Er-Yag (2940 nm) oraz nieablacyjnych: Nd-Yag (1 0 6 4 nm) i barwnikowe (532 nm). • Metody nieablacyjne. . Częściowa denaturacja istniejących włókien kolagenowych stymuluje też aktywność fibroblastów do syn­ tezy nowego kolagenu. sonoforeza. W walce z. • zaburzenia endokrynne. W ocenie głębokości przebarwień pomocna jest diagnostyka za pomocą lampy Wooda. Ekspozycja na słońce lub promienie emitowane przez sztuczne promienniki w połączeniu ze stosowaniem antykoncepcji jest częstą przyczyną powstawania przebarwień u wielu kobiet. Można je podzielić na naskórkowe. zaburzenia miesiączkowania. zaburzenia funkcji tarczycy. okres menopauzy. • substancje fototoksyczne lub fotoalergizujące znajdujące się w lekach lub kosmetykach. Uszkodzenia melanocytów mogą natomiast prowadzić do zaburzeń syntezy melaniny lub zakłócenia procesu przekazywania pigmentu keratynocytom. Ciem­ niejsze zabarwienie i przebarwienia skóry mogą powstać w wyniku zwięk­ szonej produkcji melaniny i/lub proliferacji melanocytów. • czynniki hormonalne (ciąża. Stanowią istotny defekt kosmetyczny. Mogą być pochodzenia endogennego lub egzogennego. Zaburzenia barwnikowe skóry są widoczne jako przebarwienia. W przypadku znacznego uszkodzenia komórek barwnikowych może dojść nawet do ich rozpadu. Przebarwienia powstają również w wyniku nałożenia się na siebie dwóch lub więcej czynników. niedobarwienia lub odbarwienia. Proces melanogenezy może być nasilany lub osłabiany przez: • promieniowanie UV. skórne i mieszane. w których nieustannie odbywa się synteza barwnika. • stany zapalne skóry. Do najważniejszych zadań melaniny należy ochrona przed promieniowaniem słonecznym. preparaty antykoncep­ cyjne).22 Zaburzenia pigmentacji skóry hm® Układ barwnikowy tworzą melanocyty. np. oddawanego keratynocytom w postaci ziarenek melaniny (patrz rozdział Promieniowanie U V a pigmentacja skóry). prze- . zapalenia przydatków i inne. przedramionach i dłoniach. Przebarwienia pozapalne mogą być również wynikiem powikłań po zabiegach. a zmiany są zazwyczaj symetryczne. beta-hydroksykwasy. o barwie jasnolub ciemnobrązowej. Pojawiają się po ekspozycji na promieniowanie U V Za ich powstawanie jest odpowiedzialnych wie­ le czynników. jednak najczęściej występują w okresie ciąży i u kobiet przyjmujących leki hormonalne. U starszych osób najczęściej powstają na grzbietach dłoni i twarzy w wyniku wielokrotnej ekspozycji na słońce (lentigo senilis). Do tych metod zalicza się również peelingi chemiczne (alfa-hydroksykwasy. mikroderabrazję i dermabrazję. W leczeniu przebarwień często korzysta się z połączenia różnych metod. Powstają również na skutek obecności związków fotouczulających w kosmetykach. policz­ kach i górnej wardze. np. Przyczyną ich powstawania mogą być ostre poparzenia słoneczne (lentigo Solaris).282 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych barwieniami stosuje się metody lecznicze i kosmetyczne z wykorzystaniem preparatów o działaniu hipopigmentacyjnym i hamującym działanie tyrozynazy. na której znajduje się barwnik. w obrębie których występuje zwiększona liczba mela­ nocytów i zwiększona zawartość melaniny. w których dochodzi do uszkodzenia naskórka. Plamy mają kształt nieregularny. trądziku lub łuszczycy.lentigines) są to nieregularne jasno. roztwór Jessnera. W ich obrębie obserwuje się zwiększoną zawartość melaniny oraz nasilenie syntezy tyrozynazy.lub ciemno­ brązowe zmiany. za­ biegach laserowych. • O studa (melasma. TCA. głównie u osób z I fototypem skóry. . skroniach. • P rz e b a rw ie n ia p o z a p a ln e mogą pojawić się na skutek wcześniej przebytych derm atoz. Zabarwienie nasila się pod wpływem słońca. plamy soczewicowate. Najczęściej występują na czole. Przestrzeganie tych zasad minimalizuje ryzyko nawrotów. fenol) i mechanicz­ ne. Do najczęściej obserwowanych nabytych zaburzeń pigmentacyjnych skóry należą: piegi. jednak naj­ ważniejszym czynnikiem pozwalającym na przeprowadzenie efektywnej kuracji jest całkowita rezygnacja z opalania oraz ochrona przed promienio­ waniem U V za pomocą preparatów z filtrami. pozapalne zmiany barw­ nikowe oraz polekowe zmiany barwnikowe. Najłatwiej poddają się terapii zmiany zlokalizowane powierzchownie. chloasma) występuje głównie u kobiet. np. które powstają na skutek przyspieszonego procesu melanogenezy. oraz po urazach skóry. ostuda. np. peelingach chemicznych i innych rodzajach dermabrazji. • Piegi (ephelides) są to małe jasnobrunatne lub ciemnobrunatne plamki. Skuteczność metody jest w dużym stopniu uzależniona od głębokości. W y­ stępują głównie na twarzy. • Plam y soczew icow ate (. Zabieg mezoterapii bezigłowej . z o.wprowadzanie substancji czynnych za p o­ mocą czynników fizykalnych (fotografie udostępnione przez firmę BTL Polska Sp.).Zaburzenia pigmentacji skóry r V___________________________________________ 28. ''N J Rycina 78.o. Zabiegi fizjoterapeutyczne wspomagające terapie przebarwień . laserów ablacyjnych: CO. . . sonoforezy.natryskowe lub punktowe zamrażanie miejsc przebarwio­ nych. . • Wprowadzanie za pomocą czynników fizykalnych (mezoterapii bezigłowej: jonoforezy.głowica z zakresem długości fal 510-980/ 1200 nm. elektroporacji) preparatów kosmetycznych zawiera­ jących substancje czynne o działaniu hipopigmentacyjnym.284 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych • M etody fotoop tyczne przy użyciu: .IPL . Er-Yag (2 9 4 0 nm) i Er-szldanych (1 5 5 0 nm). . (10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm)..systemów frakcyjnych: C 0 2 (10 600 nm). • Krioterapia .laserów pracujących w systemie Q-Switch: rubinowych (694 nm). aleksandrytowych (755 nm) i Nd-Yag (1064 nm i 532 nm). W terapii trądziku łojotokowego można zastosować leczenie przyczyno­ we i leczenie objawowe. Drażnią one ujścia gruczołów. ale które mogą być prekursorem zmian. Powstałe blizny potrądzikowe mają najczęściej charakter blizn zanikowych (atroficznych). Wygląd skóry stanowi istotny problem kosmetyczny. Za powstawanie wykwitów są najprawdopodob­ niej odpowiedzialne bakterie rozkładające triglicerydy zawarte w łoju. które nie są widoczne gołym okiem. Wzmożone wydzielanie łoju najbardziej widoczne jest w obrębie twarzy (czoło. że sprzyja jej również nadmiar androgenów oraz. nos i fałdy nosowo-policzlcowe). z wytworzeniem znacznej ilości wolnych kwasów tłuszczowych. z poszerzonymi ujściami gruczołów łojowych. obok nadprodukcji łoju. W ostateczności dochodzi do powstania zmian bliznowatych. a także gwałtowne przemiany hormonalne okresu dojrze­ wania (mamy wówczas do czynienia z trądzikiem m łodzieńczym ). Drugą. lepka. a następnie zamkniętych. aż do znisz­ czenia. także w aspekcie estetycznym. jak trądzik różowaty i łojotokowe zapalenie skóry. Skóra w tych miejscach jest błysz­ cząca. W te­ rapii przyczynowej lekarze starają się normalizować sytuację hormonalną . Wiele danych wskazuje. Zmiany pierwotne w trądziku to mikrozaskórniki. choroby jest nadmierna produkcja i zaleganie łoju (sebum) w gruczołach łojowych oraz następcze zakażenie bakteriami Propionihacterium acnes (daw­ na nazwa Corynobacterium). u kobiet w drugiej fazie cyklu miesiączkowego. ograniczające niekorzystne zmiany skórne. istotną przyczyną powstawania typo­ wych dla trądziku dolegliwości jest zaleganie łoju w mieszkach gruczołów łojowych. nadmiernie keratynizując je i zwężając. ale również takich chorób. Wzmożone wydzielanie łoju predys­ ponuje do powstawania nie tylko trądziku pospolitego. progestagenów. Powsta­ łe wykwity niezapalne mają najpierw charakter zaskórników otwartych. przekształ­ cających się w zmiany niezapalne lub zapalne (grudki lub krosty).Trądzik pospolity Istotą tej dość powszechnej i dokuczliwej. »ym okresie prowadzi do pogorszenia stanu skóry. jonoforezy lub masażu. 'h i i w o . ogólnie i miejantybiotyld. co w konsekwencji w późniejh. Patogeneza trądziku.in.286 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych r A Akumulacja korneocytów \ \ Kycina 79. wyraźną poprawę w wyglądzie skóry. Działanie terapeutyczne we wczesnym okresie i imu/r ni. filiiMiwanie niektórych rodzajów fizjoterapii w fazie zapalnej trądziku.l się mikrozaskórników oraz przeciwdziałanie nadmiernej keratynl i ul p może w znacznym stopniu zapobiec tworzeniu się zmian zapalnych. ma/ zwalczać miejscową infekcję bakteryjną. I ulem u tych pacjentów obserwuje się często. np. objawów. Wynika to pmwdopodobnie z działania bakteriobójczego promieni UV Jednocześnie |ń liiak promieniowanie to nasila proces keratynizacji w obrębie przewodów u ypmwadzających mieszki łojowo-włosowe. przynajmniej w pierwszym ulu esic nasłoneczniania. podając rn. kwestią sporną są wskazania do ekspozycji na słońce skóry trądzikowej. |urIliigii ultradźwiękowego. może być przyczyną tlltllleiiia sic. To samo zastrzeżenie mlmisi się do korzystania z łóżek do opalania oraz innych promienników emitujących UV Większość metod w postępowaniu fizjoterapeutycznym dotyczy zmian •i 1 1idi .»k terze niezapalnym. • oczyszczenie skóry z nadmiernej ilości łoju i mas zalegających w ujściach gruczołów łojowych. W celu wywołania powyższych efektów stosuje się następujące formy fizjoterapii. ® poprawę ukrwienia i nawilżenia skóry. wibracje akustyczne sprzyjają oczyszczeniu gruczołów. którego istotą jest zapobieganie powstawaniu zmian o charakterze zapalnym i które ma na celu: • normalizację wydzielania sebum. . • różne formy masażu .usuwanie za pomocą ultradźwięków warstwy ro­ gowej naskórka wraz z zalegającym łojem. • maski termiczne stosowane przed zabiegiem oczyszczania skóry. elelctroporacja). dzięki czemu zostają udrożnio­ ne ujścia gruczołów potowych i łojowych. • metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych regulujących wydzie­ lanie sebum (jonoforeza.w wyniku tarcia mechanicznego powierzchni skóry zostaje usunięta martwa część naskórka. ogrzanie skóry powoduje poszerzenie ujść gruczołów łojowych oraz ułatwia ich oczyszczenie.Trądzik pospolity 287 Głównym zadaniem fizjoterapii jest działanie miejscowe. sonoforeza. • peeling ultradźwiękowy . • zmniejszenie grubości warstwy rogowej naskórka. Wynika to prawdopodobnie z działania bakteriobójczego promieni U V Jednocześnie jednak promieniowanie to nasila proces keratynizacji w obrębie przewodów wyprowadzających mieszki lojowo-włosowe.286 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych Akumulacja korneocytów Namnażanie Propionibacterium Rycina 79. Kwestią sporną są wskazania do ekspozycji na słońce skóry trądzikowej. wyraźną poprawę w wyglądzie skóry. przynajmniej w pierwszym okresie nasłoneczniania. np. . peęlingu ultradźwiękowego. To samo zastrzeżenie odnosi się do korzystania z łóżek do opalania oraz innych promienników emitujących U Y Większość metod w postępowaniu fizjoterapeutycznym dotyczy zmian o charakterze niezapalnym. jonoforezy lub masażu. oraz zwalczać miejscową infekcję bakteryjną. ogólnie i miej­ scowo antybiotyki. Działanie terapeutyczne we wczesnym okresie tworzenia się mikrozaskórników oraz przeciwdziałanie nadmiernej keraty­ nizacji może w znacznym stopniu zapobiec tworzeniu się zmian zapalnych. podając m. co w konsekwencji w później­ szym okresie prowadzi do pogorszenia stanu skóry. Latem u tych pacjentów obserwuje się często. może być przyczyną nasilenia się objawów. Stosowanie niektórych rodzajów fizjoterapii w fazie zapalnej trądziku.in. Patogeneza trądziku. W celu wywołania powyższych efektów stosuje się następujące formy fizjoterapii: • peeling ultradźwiękowy . • metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych regulujących wydzie­ lanie sebum (jonoforeza. • oczyszczenie skóry z nadmiernej ilości łoju i mas zalegających w ujściach gruczołów łojowych.w wyniku tarcia mechanicznego powierzchni skóry zostaje usunięta martwa część naskórka. • maski termiczne stosowane przed zabiegiem oczyszczania skóry. • zmniejszenie grubości warstwy rogowej naskórka. . dzięki czemu zostają udrożnio­ ne ujścia gruczołów potowych i łojowych. • poprawę u krwi en ia i nawilżenia skóry.usuwanie za pomocą ultradźwięków warstwy ro­ gowej naskórka wraz z zalegającym łojem. wibracje akustyczne sprzyjają oczyszczeniu gruczołów. którego istotą jest zapobieganie powstawaniu zmian o charakterze zapalnym i które ma na celu: • normalizację wydzielania sebum. • różne formy masażu .Trądzik pospolity 287 Głównym zadaniem fizjoterapii jest działanie miejscowe. ogrzanie skóry powoduje poszerzenie ujść gruczołów łojowych oraz ułatwia ich oczyszczenie. elektroporacja). sonoforeza. Często jest to sytuacja przej­ ściowa i w ciągu roku przerostowa blizna się zmniejsza. Takie blizny powstają najczęściej w przebiegu trądziku lub po przebytej ospie. Szybkość gojenia i charakter wytworzonej blizny zależą w znacznym stopniu od gładkości brzegów rany oraz precyzyjnego zbliżenia ich do siebie. że hipertrofia kolagenu znacznie przekracza granice uszkodzenia skóry. Poziom skóry w miejscu rozstępu jest mini­ malnie obniżony. Skłonność do tworzenia w miejscu uszkodzeń skóry bliznow ców (keloidów) jest również cechą indywidualną (częściej powstają u osób o ciemnej karnacji). co jest zwykle cechą osobniczą. którego przyczyna nie jest w pełni jasna. Powstaje wówczas blizna przerostowa. z czasem blednie i ostatecznie przyjmuje barwę perłową. tak że blizna staje się cieńsza. z jednoczesnym zapewnieniem dobrego ukrwienia (odżywienia) rany. Niekiedy. W łókna kolagenowe w bliznowcu są grube. W prawidłowych warunkach blizna staje się w tym czasie bledsza. które następnie ulegają zblednięciu.24 Blizny. W b liznach zanikow ych (atroficznych) widoczne jest ognisko ubytku tkanki w skórze. Zmniejsza się też nieco objętość kolagenu. R ozstępy są to pasma skóry o barwie początkowo czerwonej. w prze­ ciwieństwie do blizny przerostowej. Dla­ tego szczególnie trudne w leczeniu są blizny pooparzeniowe. W trakcie tworzenia blizny ranę wypełniają w ciągu kilku dni. wybrzuszająca się ponad powierzchnię skóry. blizna może roz­ rastać się na boki i powiększać z upływem czasu i nie ma tendencji. przerosłe i chaotycznie ułożone. występuje tendencja do nad­ miernej produkcji koloidu w bliźnie. do samoistnej regresji. mniej uwypuklająca się ponad po­ wierzchnię zdrowej skóry. bliznowce i rozstępy skórne mm Blizny są konsekwencją chirurgicznego lub urazowego uszkodzenia powłok skórnych. jest miejscowy zanik włókien sprężystych i kolagenowych. Bliznowiec różni się od blizny przerostowej tym. Istotą defektu. W powstawaniu . Często nawraca po chirurgicznym usunięciu. kolejne warstwy kolagenu. a niekiedy tygodni. Blizny, bliznowce i rozstępy skórne 289 rozstępów można wyróżnić dwa etapy. Pierwszym stadium jest faza zapalna. Zmiany są czerwone, obserwuje się ubytki w tkance miękkiej. W drugiej fazie - zanikowej, czerwone pasma ulegają rozjaśnieniu i zmniejszeniu. Zmiany ulegają pozornie zanikowi, jednak są wyczuwalne przy dotyku. W tych miejscach skóra ma zmienioną strukturę, zmniejszoną elastyczność i rozciągliwość. W etiopatogenezie rozstępów wyróżnia się najczęściej dwa czynniki: hormonalny i mechaniczny. Do najważniejszych czynników hormonalnych należy nadmierna produkcja hormonów kory nadnerczy (choroba Cushinga) lub ich podawanie w celach leczniczych. Tworzeniu rozstępów sprzyja też gwałtowny przyrost podskórnej tkanki tłuszczowej oraz nagle zwiększe­ nie napięcia skóry. Taka sytuacja występuje m.in. w ciąży, ale także po gwałtownym przyroście wzrostu lub masy ciała. Rozstępy mogą powstać również u osób regularnie korzystających z siłowni. Istotnym czynnikiem tworzenia się rozstępów z przyczyn mechanicznych wydaje się zmniejszenie grubości naskórka oraz pogorszenie jego kontaktu ze skórą właściwą. Sprzy­ ja to zmniejszeniu produkcji włókien elastycznych i kolagenowych przez fibroblasty. W terapii rozstępów najważniejsza jest profilaktyka. Lokalne stosowanie preparatów kosm etycznych, powodujących zwiększenie elastyczności i ukrwienia skóry, połączone z masażem jest głównym elementem profilak­ tyki u osób z predyspozycjami do ich powstawania. Do wystąpienia rozstępów są predysponowane: • • • • • • • • osoby z nadwaga i otyłością; nastolatki w okresie dojrzewania; osoby, u których występują duże wahania wagi ciała; kobiety w ciąży; kobiety w okresie menopauzy; osoby korzystające systematycznie z siłowni; osoby przyjmujące leki steroidowe; osoby z predyspozycjami genetycznymi. Najlepsze efekty lecznicze uzyskuje się w pierwszej fazie tworzenia roz­ stępów. Ponieważ w drugiej fazie nie ma możliwości przywrócenia prawi­ dłowego stanu skóry, w terapii fizykalnej dąży się do poprawy wyglądu i ujednolicenia koloru rozstępów, natomiast nie można oczekiwać ich cał­ kowitego zaniku. W celu poprawy wyglądu blizny stosuje się wiele metod leczniczych. Należą do nich peelingi chemiczne, dermabrazje, uzupełnianie tkanek za pomocą różnego rodzaju wypełniaczy oraz wycięcie chirurgiczne blizny połączone / pr/es/czepem skóry. Leczenie bli/nowców w obecnym stanie 290 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych wiedzy stwarza największe trudności. U osób z predyspozycją do ich po­ wstawania stosuje się różne metody zapobiegawcze. Terapia uciskow a (presoterapia) jest metodą profilaktyczną stosowaną w terapii blizn i bliznowców. Długotrwały ucisk ma na celu spowodowanie miejscowego niedokrwienia, zmniejszenie aktywności fibroblastów i nasile­ nie aktywność kolagenazy (enzymu rozkładającego kolagen). W ten sposób uzyskuje się efekt zmniejszenia produkcji kolagenu w bliźnie. W celu wy­ wołania ucisku stosuje się odzież uciskową oraz specjalne mankiety. Płatki żelowe lub silikonowe opatrunki olduzyjne mogą być łączone z innymi rodzajami terapii, takimi jak ucisk lub aplikacja preparatu kosmetycznego. Wykorzystuje się również wyciąg z cebuli morskiej oraz masy perłowej. Odpowiednie preparaty kosmetyczne powodują uelastycznienie blizn, zmniejszają reakcje zapalne i nawilżają naskórek. Wpływają korzystnie na strukturę kolagenu, działają rozjaśniająco, znoszą uczucie świądu i napięcia w obrębie blizny. Wczesne rozpoczęcie leczenia przynosi dobre efekty tera­ peutyczne. Jedną z metod leczenia przerosłych blizn i bliznowców są wstrzyknięcia kortykosteroidów. Szczególnie dobre efekty fizjoterapeutyczne uzyskuje się w przypadku świeżych blizn i rozstępów w pierwszej fazie rozwoju. Postęp techniczny w ostatnich latach stworzył nowe możliwości terapii. Lasery wysokoenerge­ tyczne, frakcyjne, IPL oraz fale radiowe powodują przebudowę skóry w wy­ niku kontrolowanego urazu w jej obrębie. Dotychczasowe obserwacje wy­ kazują, że najlepsze rezultaty uzyskuje się w przypadku blizn zanikowych i przerostowych oraz rozstępów skórnych. Zabiegi fizjoterapeutyczne stosow ane w leczeniu blizn oraz rozstę­ pów skórnych • Laser biostymulacyjny. Przez działanie przeciwzapalne, przeciwobrzękowe oraz zwiększające odżywienie naświetlanych obszarów przyspiesza goje­ nie się świeżych blizn i w znacznym stopniu może zapobiegać tworzeniu się blizn wybujałych i bliznowców. Najlepsze efekty uzyskuje się w pierw­ szym okresie tworzenia się blizny. • Metodyfizykalne transdermalnego wprowadzania substancji czynnych działających zmiękczająco na blizny (mezoterapia bezigłowa: jonoforeza, sonoforeza, elektroporacja). • Ultradźwięki. Drgania akustyczne wpływają na właściwości mechaniczne włókien kolagenowych. • M asaż ręczny łączony z aplikacją preparatów oraz masaż z użyciem przyrządów (endermologia) - mechaniczne odkształcenia wpływają na elastyczność włókien kolagenowych oraz przyspieszają i ułatwiają wchłonięcie skład­ ników zawartych w kosmetykach i lekach. • Laseroterapia selektywna wysokoenergetyczna przy użyciu: Blizny, bliznowce i rozstępy skórne I - 291 laserów ablacyjnych powodujących odparowanie naskórka i górnych warstw skóry lasery: C 0 2 (10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm); laserów nieablacyjnych, uszkadzających termicznie kolagen: Nd-Yag (1 0 6 4 nm) i barwnikowych (532 nm); - IPL - należy oczekiwać podobnego mechanizmu działania j ak w przy­ padku laseroterapii wysokoenergetycznej nieablacyjnej; - systemy frakcyjne (metoda ablacyjna i nieablacyjna); - laserów i fotosensybilizatorów (terapia fotodynamiczna); - połączenie działania IPL lub lasera wysokoenergetycznego i prądu RF aplikowanego metodą bipolarną (technika ELOS); - fal radiowych (technika thermage). Kriochirurgia (metoda natryskowa lub kontaktowa). - Trądzik różowaty Trądzik różowaty dotyczy najczęściej okolic twarzy bogatych w gruczoły łojowe (czoła, nosa i fałdów nosowo-policzkowych). W pierwszym okresie dochodzi do poszerzenia powierzchownych naczyń, z okresowym występo­ waniem rumienia, a z czasem z wytworzeniem się teleangiektazji. W miarę rozwoju choroby tworzą się grudki, krostki i okołomieszkowe wykwity rop­ ne. W rzadkich przypadkach krańcowego zaawansowania choroby tworzą się zniekształcające przerosty, w postaci miękkich guzowatych tworów. W przebiegu choroby wyróżnia się następujące etapy kliniczne: • rum ieniow y - na twarzy występuje okresowy rumień z uczuciem pie­ czenia i wzmożonego napięcia skóry; z czasem przechodzi on w tzw. rumień utrwalony, a naczynia krwionośne ulegają trwałemu poszerzeniu, tworząc teleangiektazje; • grudkow o-krostkow y - na twarzy występują zmiany o charakterze wykwitów, z delikatnym złuszczaniem, natomiast nie tworzą się zaskórniki; • przerostow y - występuje prawie wyłącznie u mężczyzn; zmiany prze­ rostowe najczęściej dotyczą nosa, a niekiedy również powiek, uszu, brody i czoła. Według nowej klasyfikacji trądziku różowatego opracowanej przez Na­ tional Rosacea Society Expert Committee (NRSEC) (2 0 0 4 r.) wyróżnia się: • pierw otne objaw y trądziku różow atego - napadowe czerwienienie się skóry, utrwalony rumień, grudki, krosty i teleangiektazje; • w tórn e objaw y trądziku różow atego - uczucie pieczenia skóry, wysu­ szenie skóry, obrzęk, zmiany oczne, zmiany przerostowe, lokalizacja poza obrębem twarzy. irąaziK rozowaty i Ciągle jeszcze nie jest w pełni wyjaśnione podłoże choroby. Być może jej wystąpieniu sprzyjają choroby przewodu pokarmowego, zaburzenia neurowegetatywne, nerwice, a także zmiany hormonalne, o czym świadczy nasi­ lenie objawów choroby po podaniu niektórych środków antykoncepcyjnych (szczególnie bogatych w gestageny), w okresie miesiączki i przekwitania. W specjalistycznej terapii ogólnej trądziku różowatego stosuje się hor­ mony, antybiotyki, chemioterapeutyki i leki normalizujące funkcję przewo­ du pokarmowego, a także ograniczenia dietetyczne. Szczególnie eliminuje się z diety alkohol, kawę, mocną herbatę, czekoladę, słone i ostre przyprawy oraz pikantne sery. Miejscowo stosuje się różnego rodzaju preparaty derma­ tologiczne: antybiotyki oraz steroidy, z wyłączeniem niekorzystnych stero­ idów fluorowanych. O znaczeniu infekcji dla rozwoju trądziku różowatego mogą świadczyć pozytywne efekty antybiotykoterapii. Rozwój choroby, zwłaszcza w pierwszym etapie, może zależeć od fenotypu skóry wrażliwej. Stosowanie kosmetycznych metod fizykalnych wymaga indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Ponieważ nieznane są czynniki wywołujące chorobę, cera z trądzikiem różowatym może reagować na zabiegi kosme­ tyczne w sposób nieprzewidywalny. W okresie zaostrzenia choroby, z licz­ nymi wykwitami grudkowo-krostkowymi, większość zabiegów kosmetycz­ nych jest przeciwwskazana. W tyin wypadku pacjent wymaga bezwzględnie opieki lekarskiej, a zabiegi kosmetyczne mogą być wykonywane tylko w po­ rozumieniu z lekarzem. Metody fizykalne stosowane w trądziku różowatym mają głównie cha­ rakter profilaktyczny. W procesie pielęgnacji skóry dąży się do odnowy bariery naskórkowej skóry i podścieliska łącznotkankowego, poprawy mi­ krokrążenia i zmniejszenia odczynu zapalnego, a także wzmocnienia i oblcurczenia poszerzonych naczyń krwionośnych. Niezależnie od stosowanych metod kosmetycznych czy leczniczych zaleca się unikania ekspozycji na słońce oraz stosowanie kremów ochronnych z fotoprotektorem. Fizyczne filtry ochronne są szczególnie polecane w przy­ padku skóry wrażliwej i „naczynkowej”, gdyż rzadziej przyczyniają się do podrażnień i uczuleń niż filtry chemiczne. Należy również unikać czynników prowadzących do rozszerzania się naczyń. Osobom z objawami trądziku różowatego nie zaleca się korzystania z zabiegów fizjoterapeutycznych wy­ wołujących i nasilających rumień (np. sauny, kąpieli parowych, kąpieli termalnych, kabiny podczerwieni, kriokomory, zabiegów kosmetycznych wywołujących mechaniczne podrażnienie, np. mikrodermabrazji i innych peelingów mechanicznych). Według NRSEC objawy naczyniowe i rumień zaostrzają: • promienie słoneczne; • czynniki emocjonalne; • wysoka temperatura otoczenia; 294 Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych • zbyt suche powietrze; • wysiłek fizyczny i alkohol; • niektóre kosmetyki (np. zawierające kwasy o zbyt dużym stężeniu, my­ dło lub alkohol). Warunkiem przeprowadzenia zabiegu jest prawidłowa reakcja skóry na zabieg. W celach profilaktycznych stosowane są następujące metody fizy­ kalne: • naświetlania lampą Sollwc - światło niebieskie powoduje słabszą reakcję naczyniową niż światło czerwone; • naświetlania niskoenergetycznym światłem emitowanym przez diody LE D ; • lekki masaż twarzy z elementami drenażu limfatycznego (zmniejsza obrzęk, pobudza metabolizm, polepsza odżywienie tkaniu); • lekki masaż twarzy połączony z aplikacją kosmetyków dostosowanych do cery wrażliwej i „naczyniowej”; • metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych (mezoterapia beziglowa: jonoforeza, sonoforeza, elektroporacja). Likwidacja poszerzonych naczyń krwionośnych oraz skłonności do cza­ sowego czerwienienia się twarzy oraz trwałego rumienia może być czynni­ kiem w znacznym stopniu hamującym dalszy rozwój choroby. W terapii zmian naczyniowych stosuje się: • lasery wysokoenergetyczne: KTP (532 nm), laser barwnikowy (577 nm, 582 nm), argonowy (488 nm, 5 1 4 nm), barwnikowy o długim impulsie (585 nm, 5 9 0 nm, 595 nm, 600 nm), miedziowy (578 nm) oraz lasery półprzewodnikowe, zwane inaczej diodowymi (8 0 0 -8 1 0 nm); • IPL: głowice z zakresem długości fal 510-980/ 1200 nm; dobre efekty można uzyskać w leczeniu rumienia „sytuacyjnego” i rumienia utrwalonego, gorsze w usuwaniu teleangiektazji o znacznej szerokości naczyń; • elektrolizę i termolizę pojedynczych zmian naczyniowych (teleangiektazji). Z nadwagą mamy do czynienia. Typowa dla kobiet jest natomiast otyłość biodrowa (typu „gruszka”). Na wygląd nóg mogą istotnie wpływać zaburzenia odpływu żylno-limfatycznego. U mężczyzn najczę­ ściej jest to otyłość brzuszna (typu „jabłko”). Niezależnie od tego pro­ stego podziału istnieją indywidualne typy nadwagi i otyłości. także u kobiety. rodza­ ju pracy i uprawianego sportu. trybu życia. powodująca często nadciśnie­ nie tętnicze oraz znaczne przyspieszenie starzenia się serca i układu krąże­ nia. gdy wartość wskaźnika przekroczy 25 kg/m2. Kobieta może np. co znajduje krańcowy wyraz w schorzeniu zwanym słoniowacizną kończyn dolnych (elephantiasis). Osoby często stosujące diety doświadczają szybkich spadków i jeszcze szybszych wzrostów masy ciała. W przypadku predyspozycji do otyłości i nadwagi najbardziej właściwym działaniem jest całkowita zmiana nawyków żywieniowych. W ieloletnie wyczynowe uprawianie sportu może spowodować. wynikające z nawyków żywieniowych. że nie ma cudownej diety. a z otyłością. Zwykle stosowane są dwa typy diety nisko- . Podstawowym sposobem przeciwdziałania nadwadze i otyłości jest ograniczenie podaży kalorii w die­ cie (diety redukcyjne) oraz zwiększenie wydatku energetycznego przez zwiększenie wyiulku fizycznego. z mniej groźnymi konsekwencjami zdrowotnymi.26 Nadwaga i otyłość W celu określenia masy ciała pod względem medycznym najbardziej obiek­ tywnym wskaźnikiem jest B M I (body mass index). Wyróżnia się dwa typy otyłości. Najczęstszą przyczyną niepowodzeń w odchudzaniu jest stosowanie krótkoterminowych restrykcyjnych diet. która pozwala na trwałe i szybkie pozbycie się zbędnych kilogramów. gdy przekroczy 30 kg/m2. a mężczyzna do nadmiernie wypukłego w stosunku do masy ciała brzucha. uwarunkowań genetycznych. takich jak roz­ stępy lub spadek elastyczności i jędrności skóry. Wahania wagi mogą być przyczyną wielu dolegliwości zdrowotnych oraz powstawania defektów kosmetycznych. trwałe rozbudowanie mięśni karku. Należy podkreślić. odziedziczyć skłonność do nieproporcjonalnie grubych ud. barków i klatki piersiowej. Bez wzglę­ du na swą formę i miejsce przeprowadzania trening powinien charaktery­ zować się systematycznością i intensywnością dostosowaną do możliwości ćwiczącego. spinning. lub niekontrolowanego. systematyczny i związany ze zmianą trybu życia. Najbardziej wskazany w celu uzyskania redukcji masy ciała jest trening aerobowy. Optymalnie przeprowadzany trening powinien trwać ok. której wykładnikiem jest częstość pracy serca w granicach 75% HRmax. pływanie. jogging. Potrzebna do pracy energia pochodzi począt­ kowo ze spalania glikogenu mięśni i glikogenu wątroby. W przy­ padku niewielkiej nadwagi. wskazany jest trening kontrolowany przeprowadzany przez specjalistów w porozumieniu z lekarzem. marsz na steperze lub orbitreku oraz marsz norweski. które angażują maksymalną liczbę grup mięśniowych oraz są ukierunkowa­ ne na poprawę wydolności krążeniowo-oddechowej. Formy treningów sportowych oraz optymalne zasady jego prze­ prowadzania zostały przedstawione w części II niniejszej książki. Przeprowadzanie treningu 3 razy w tygodniu również przyniesie pożądane rezultaty.kalorycznej: ubogotluszczowa i ubogowęglowodanowa (patrz rozdział Po­ stępowanie dietetyczne w nadwadze i otyłości). witaminy i minerały. Może mieć on charakter treningu kontrolowanego. Mija się z celem przeprowadzanie tylko . W przypadku osoby ze znacz­ ną nadwagą lub otyłością. później. W celu redukcji masy ciała wskazane są te formy aktywności fizycznej. Po osiągnięciu pożądanej masy ciała należy na stałe wprowadzić w życie prawidłowe na­ wyki żywieniowe oraz zwiększyć aktywność fizyczną. następuje wydłużenie czasu zdolności do kontynuowania ćwiczeń oraz adaptacja organizmu do wysiłku o większym natężeniu. Do tego typu aktyw­ ności należą: aerobik. w wyniku systemetycznego wykonywania ćwiczeń. Najbardziej wskazane jest codzienne przeprowadzanie treningu. 60 mi­ nut i cechować się intensywnością. trening może być przeprowadzany indywidualnie. Proces ten musi mieć charakter długoterminowy. a następnie urucha­ miane są rezerwy energetyczne w tkance tłuszczowej. prowadzonego samodzielnie i indywidualnie. jednak praca zawodowa nie każdemu to umożliwia. u której prawdopodobnie należy spodziewać się licznych ograniczeń zdrowotnych. prowadzonego w gabi­ netach i ośrodkach sportowych przez specjalistów. Każda z nich musi jednak zawie­ rać niezbędne aminokwasy egzogenne. Trening w nadwadze i otyłości Podstawową cechą charakteryzującą trening osoby z nadwagą lub otyło­ ścią powinna być systematyczność i dostosowanie do możliwości i upodobań. bez nadzoru specjalisty. u osób u których nie występują ograniczenia zdrowotne. W początkowym okresie trening powinien charakteryzować się mniejszą intensywnością. który zapewnia odpowiednie dotlenienie tkanek i nie doprowadza do wystąpienia długu tlenowego. siłowniach. mogą być stosowane jedynie jako jeden z elementów treningu. • fizykalne metody wprowadzania w skórę substancji aktywnych o działaniu wy­ szczuplającym (pobudzające mikrokrążenie i rozkład triglicerydów oraz działające przeciwobrzękowo). kąpiele termalne. • masaż ręczny oraz z użyciem przyrządów (endermologia.ćwiczenia fizyczne w środowisku wodnym. przeznaczone do kształtowania poszczególnych grup mięśniowych. Ćwiczenia w tzw. • kńokomorę. • kąpiele kinezyterapeutyczne .i wyłącznie ćwiczeń siłowych. Natomiast metody fizjote­ rapeutyczne mogą być doskonałym narzędziem ułatwiającym i optymalizu­ jącym ten proces. • zabiegi hydroterapeutyczne. W terapii otyłości i nadwagi stosuje się: • zogniskowaną fa lę ultradźwiękową (zabieg stosowany w otyłości miejsco­ wej). • naświetlanie daleką podczerwienią FIR. Bez prawidłowej diety oraz aktywności fizycznej żadna z metod również medycznych nic przynie­ sie pożądanego i trwałego efektu redukcji masy. szczególnie w wodzie o zmiennej temperatu­ rze. masaż podciśnieniowy. • terapię fa la m i uderzeniowymi (zabieg stosowany w otyłości m iejscow ej). Zabiegi fizjoterapeutyczne w spom agające terapię oty łości i nadwagi Wszystkie metody fizjoterapeutyczne stosowane w terapii nadwagi i oty­ łości ogólnej mają jedynie charakter pomocniczy. . wibracyjny). saunę fińską i sauny parowe. • stymulację mięśniową. złogów tłuszczowych. II. chociaż przerost tkanki tłuszczowej sprzyja temu defektowi kosmetycznemu. na pewnym etapie życia u większości kobiet. Po ujęciu skóry w fałd widoczne jest nieznaczne bruzdowanie. Skupiska komórek tłuszczowych już patologicznie zmienionych oraz zbędne produkty przemiany materii powodują odkładanie się tzw. która jest najczęściej widoczna w oko­ licach bioder i ud oraz na brzuchu. przyczyniając się do pogłębienia defektu. Zewnętrznie wyglądem przypomina „skórkę pomarańczową”. Zmiany obejmują głównie tkankę łącz­ ną oraz komórki tłuszczowe. który pojawia się. Nie należy także mylić go z otyłością. Po ujęciu skóry w fałd wi­ doczne są zagłębienia. w pozycji stojącej natomiast są widoczne wpuldenia. IV Przy ujęciu skóry w fałd guzki mogą powodować bolesność. Problem cellulitu nie dotyczy wyłącznie kobiet otyłych. W rozw oju cellu litu m ożna w yróżnić cztery stadia: I. Niewielkie zwłóknienia tkanki podskórnej. Znaczne zwłóknienia tkanki podskórnej. który wynika z zaburzeń funkcji mikrokrążenia. Wpuldenia są widoczne zarówno w pozycji leżącej. jak i stojącej. układu limfatycznego i macierzy zewnątrzkomórkowej oraz z nadmiernej ilości podskórnej tkanki tłuszczo­ wej. Brak objawów zewnętrznych cellulitu. W pozycji stojącej i leżącej skóra jest gładka. w której występuje jedynie przerost i hiperplazja komórek tłuszczowych (adypocytów). Długo utrzymujący się mikroobrzęk okołonaczyniowy sprzyja zaburze­ niom ukrwienia i odżywienia dużych obszarów skóry i tkanki podskórnej. Skóra staje się jeszcze mniej elastyczna. .Cellulit f i! Cellulit jest problemem kosmetycznym. III. W pozycji leżącej skóra jest gładka. Cellulit jest problemem złożonym. Przy ujęciu skóry w fałd wyczuwa się obecność guzków. utrudniających prawi­ dłowe krążenie i równomierne nawodnienie. z różnym nasi­ leniem. skóra traci elastyczność. masaż podciśnieniowy. • elektrostyjnulację.Cellulit 299 Do powstawania cellulitu predysponują zaburzenia cyklu hormonalnego a szczególnie relacje między stężeniem estrogenu a stężeniem progesteronu Zatrzymanie w organizmie wody zaburza mikrokrążenie. szczególne o charakterze treningu aerobowego a w przypadku nadwagi stosowanie diety redukcyjnej i wprowadzenie pra­ widłowych nawyków żywieniowych. Niepra­ widłowe nawyki żywieniowe.z użyciem przyrządów (endermologia. . . • promieniowanie IR i FIR . • zogniskowaną fa lę ultradźwiękową. szczególnie w wodzie o zmiennej temperaturze.jako dodatkowy element terapii antycellulitowej. elektroporacja). masaż wibracyjny).ręczny z elementami drenażu limfatycznego. zwiększa prze­ puszczalność naczyń i w rezultacie powoduje powstanie obrzęku. W terapii cellulitu stosuje się następujące metody fizykalne: • masaż: . otyłość i brak aktywności fizycznej również przyczyniają się do szybszego rozwoju tego defektu. • fa le radiowe (RF) metodą jednobiegunową (głębsze oddziaływanie fali radiowej). • hydroterapię. • fa lę uderzeniową-. sonoforeza. • fizykalne metody wprowadzania w skórę substancji czynnych o działaniu antyccllulitowym (jonoforeza. Osoby o pyknicznej budowie ciała wykazują większe predyspozycje do rozwoju cellulitu. Dlate­ go osobom ze skłonnościami do powstawania cellulitu zaleca się wszystkie formy aktywności fizycznej. _________ . Miejsce fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej w różnych strukturach organizacyjnych .V. przydatne w poprawie walorów estetycznych i urody. Poza działalnością finansowaną ze środków publicznych (NFZ) prowadzą one działania komercyjne. wykonywane w małych zakładach kosmetycznych. Metody te włączyli do swojego arsenału terapeutycznego głównie chirurdzy. Szpitale państwowe. Większość polskich zakładów leczniczych jest już skomer­ cjalizowana lub prywatna. Wa­ runki sprzyjają wykorzystaniu w fizjoterapii naturalnych walorów uzdrowi­ . Sytuacja zmieniła się wraz z postępem technicznym. w znacznym stopniu zagranicznej. a tym samym dochodowe. Kuracjusze mogą się w nich poddać niemal wszystkim formom fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej: od wysoce specjalistycznych wykonywanych w szpitalach (np. po proste. wiele szpecących zmian na skórze i śluzówkach. Uzdrowiska. Są one celem „turystyki zdrowotnej”. lawinowo przybywa miejsc. kriochirurgia raka skóry terapia fotodynamiczna). Każde z nich ma swoją specyfikę. laserowe ablacyjne fotoodmładzanie twarzy. Można zatem wykonywać w nich również „agresywne”. Dawniej działania na rzecz estetyki ciała były jedynie domeną chirurgii plastycznej. Dzięki nowym technikom można usunąć. np. Zakres fizjoterapii w NZOZ-ach jest zależny jedynie od kadry fachowej i posiadanego sprzętu. Szpitale dysponują dodatkowo moż­ liwością 24-godzinnego nadzoru. inwazyjne zabiegi. bez typowo chirurgicznej interwencji. Zabiegi fizjotera­ peutyczne poprawiające estetykę ciała i urodę mają w ich aktywności coraz większe znaczenie. Ponieważ są to zwykle zabiegi dość kosztowne. Szpitale prywatne i niepubliczne zespoły opieki zdrowotnej. odpowiadając na potrzeby rynku. w których stosuje się różne formy fizjoterapii. nieobjęty finansowaniem przez Narodowy Fundusz Zdrowia. początkowo dotyczącym elektroterapii i krioterapii. dermatolodzy i onko­ lodzy (np.Większość działań medycznych dotyczących urody i estetyki ciała ma cha­ rakter komercyjny. Szpitalu Chirurgii Plastycznej w Polanicy Zdroju). przyszła do nas przed kilkunastu laty ze Stanów Zjednoczonych. sanatoriów. Nazwa ta powstała z połączenia dwóch haseł: fitness.wellness. Każdy kuracjusz może korzystać ze stanowiącego centrum uzdrowiska zakładu przyrodolecznicze­ go. że termin spa pochodzi od nazwy starego ardeńskiego uzdrowiska Spa. W każdym razie dodanie do jakiegokolwiek zakładu leczniczego określenia SPA ma świadczyć o jego walorach i możliwościach fizjoterapeutycznych. kompleksowo. Nie ma tam tradycji leczenia uzdrowiskowego. Niektóre kąpiele zdrojowe. zakładów odnowy biolo­ gicznej. solankowe czy siarkowo-siarlcowodorowe. które rzeczywiście zajmują w ośrod­ kach SPA ważne miejsce. wycieczki piesze itp. jak i małych zakładów kosmetycznych. Nie bez znaczenia jest też możliwość wieczornego relaksu i tań­ ca w licznie dostępnych restauracjach i klubach. szczególnie wód zdrojowych i peloidów. które są ośrodkami kompleksowej fizjoterapii. Idea ta oddaje sens medycyny holistycznej. czyli w uzdrowisku. termalnych i bo­ rowinowych. znane od wieków ze znakomi­ tych efektów w terapii chorób narządu ruchu. Uzdrowisko stwarza też unikatowe warunki dla kompleksowej kinezyterapii indywidu­ alnej i zbiorowej. wiąże się ściśle z drugą ogólnoświatową ideą . a nawet szczęścia. pensjonatów. czyli działań na rzecz zdrowia fizycznego. jako ośrodków fizjoterapii. Moda na SPA. jednak ich walory lecznicze są oczywiście największe w miejscu pochodzenia. odnowy biologicznej. ośrodków rekreacyjnych czy w końcu różnego rodzaju zakładów fizjoterapeutycznych. które stanowią dobre przygotowanie do masażu. Jest to sierót od łacińskiego zwrotu sanus per aquam . Są one zresztą dystrybuowane niemal na cały świat. odnowy biologicznej. sprzyjających redukcji nadmiernej masy ciała. To z kolei ma ścisły związek z zadania­ mi medycyny estetycznej i kosmetologii. SPA. Czechach. Niemczech czy Rosji. Liczba hoteli. . Angielskie słowo spa oznaczało zakład leczniczo-rehabilitacyjny. Upraszczając. Dotyczy to zarówno hoteli. wzrasta lawinowo. Niektórzy badacze twierdzą. marsz norweski. czyli leczenie za pomocą wody. Polskie borowiny. kosmetologii i medycyny estetycznej. czyli dążenia do uzyskania poczucia psychicznego dobrostanu. Tam stosuje się całą gamę zabiegów wodoleczniczych. w którym stosowano hydroterapię. która ma traktować człowieka i jego potrzeby całościowo. cieszą się coraz większą sławą wśród kosmetologów. W uzdrowisku można też korzystać ze specjalnych programów dietetycznych. z użyciem sprzętu oraz w terenie (jogging. Idea SPA.). w wodzie. chodzi o jednoczesną terapię ciała i duszy. są wybitnie skutecznymi zabie­ gami kosmetologicznymi. np. które dodają do swej nazwy określenie SPA. Bardzo ważne jest odpowiednie zaplanowanie działań i zabiegów. podobnego jak w Polsce. rekreacji i kosmetologii.304 Miejsce fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej w różnych strukturach organizacyjnych ska. oraz weII bcing. Kuracja uzdrowiskowa stwarza niepowtarzalne warun­ ki dla kompleksowej fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej. w ramach szkolenia na uniwersyte­ tach i akademiach medycznych. Jednocześnie trzeba jednak mieć świa . Od wielu lat wykonuje się w nich różnego rodzaju zabiegi upiększające. Prywatne gabinety lekarskie. fizjoterapeutyczne i kosmetologiczne. w tym np. wanną jacuzzi i ofertą masażu. które muszą odpowiadać na zasadach komercyjnych na zapotrzebowanie pacjentów. często połą­ czone z zakładem fryzjerskim. zapewniających wykształcenie kosmetologiczne na poziomie licencjackim. Te i wiele innych działań • i odpowiedzią na narastające zapotrzebowanie na usługi kosme tologii/iii |Mi|an\via|. szczególnie laserów wysokoenergetycznych. pojedynczych lub połączonych w „pakiety”. Niektóre ośrodki SPA określają się jako „medi-SPA” (przed­ rostek „medi” ma świadczyć o ich leczniczym charakterze). Istotnym problemem jest fakt. naświetlania promieniami UV w łóżkach do opalania (solariach).skromnym pensjonatem z małym basenem kąpielowym. Bez odpowiedniej wiedzy niebezpieczeństwo popełnienia błędu i pojawienia się groźnych dla zdrowia działań ubocznych jest bardzo duże. Dlatego konieczne jest fachowe przy­ gotowanie do prowadzenia zabiegów fizjoterapeutyczno-kosmetologicznych. a z drugiej . Prowadzą je lekarze różnych specjalności (najczęściej chirurdzy. dynamicznie się zmienia. Sprzyja to tworzeniu wielospecjalistycznych zespołów lekarsko-fizjoterapeutycznych oferujących szeroki zakres zabiegów kosmetologicznych. Ze względów komercyjnych zwiększają one swoją ofertę zabiegową o coraz to nowe zabiegi typowo kosmetyczne. Coraz częściej dostrzega się konieczność odpowiedniej certyfikacji kadry fachowej oferującej usługi w dziedzinie kosmetologii i medycyny estetycznej. po dyplom magisterski. Gabinety kosmetyczne jednoosobowe lub kilkuosobowe.Proces starzenia się skóry 305 Zadania poszczególnych ośrodków SPA. „przedłużające młodość” i zwięk. Sprzyja temu powstawanie odpowiednich wyższych szkól zawodowych. i| |<i u\ slaln |ę życiową. znakomicie wyposażonym centrum fizjoterapii. W założeniu wiodącą rolę mają w nich odgrywać lekarze i specjalistyczna kadra fizjote­ rapeutyczna. różnią się znacznie. Wysokie koszty aparatury zabiegowej. Najlepsi / licencjatów sięgają także. w pełni odpowiedzial­ ne za wydawanie specjalistycznych certyfikatów. że zakres terapii w tych gabinetach jest często bardzo ograniczony. Na dodatek zakres oferowanych przez nie za­ biegów fizjoterapeutycznych. dermatolo­ dzy i specjaliści medycyny fizykalnej) oraz wykwalifikowani fizjoterapeuci i kosmetolodzy. rehabilitacji po operacjach plastycz­ nych itp. Ośrodek SPA może być z jednej strony wysoce specjalistycznym. klientów lub kura­ cjuszy. że wiele zabiegów fizjoterapeutycznych sto­ sowanych w kosmetologii wymaga dużej wiedzy i doświadczenia medycz­ nego. Taką wiedzę gwarantują jedynie ośrodki kształcenia. Medi-SPA często specjalizują się w redukcji nadmiernej masy ciała. np.|ce atrakcyjność fizyczną. terapii patologii naczyniowych. a często również wykształcenia lekarskiego. powodują. . jest to podstawa powszechnego w świecie przekonania. w krańcowych przypadkach zagrażających wręcz zdrowiu i życiu. że fizjoterapia w medycynie estetycznej i kosmetologii powinna być domeną lekarzy oraz wysoce wyspecjalizowanych fizjoterapeutów-kosmetologów.306 Miejsce fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej w różnych strukturach organizacyjnych domość potencjalnie negatywnych działań ubocznych niektórych zabiegów fizjoterapeutycznych. Alster T. Goldberg D... 9. 1 9 9 8 ... Bała-Wojsznis A. 26. Ahluwalia. S. 2 5 (4 ). Ostrowiec Świętokrzyski 2005. 2.. 4 3 -4 6 . Adamski Z. W iecheć M. Estet. Chang P. L.: Zastosowanie laserowej fototermoliz w leczeniu blizn atroficznych.. L. 2.. 20 0 3 .: Ocena działań na skórę kosmeceutyków zawierających konipici torfowy. Jakoby T.. Lazarus M. Hussain M. Bartkowiak R. Kim IG: Tattoo removal. Dermatol. Rasmus A. 19-24. Dermatol. Karola Marcinków skiego w Poznaniu.: Metody upiększania ciała . 7. 3.153.. 5.. Barancewicz-Łosek M . Clin. J.Piśmiennictwo 1. Wiseman ). 2 0 0 9 .. Piast. Bauer A.: Prospektywne badan dotyczące resurfacingu z użyciem frakcyjnego. 121 -1 2 7 . 6. 8. (red.nowa metoda elektrochirurgiczne^ odmładzania skóry twarzy. Kosmetol.. 134. Kosmetol.. Berlin A. Dermatol.. 381' 392. Tanzi E.. Kmieć M. Kaszuba A. 10. Ersek R. ICuliś-Orzechowska R Szelepin B. 145. . Norwich 2 0 09... 2 0 0 4 . Estet. V. 2 (6 )... 3 -8 . Markmed Rehabilitacja. Dermatol. William Andrew Inc. L. Białynicki-Birula R. Gurpreet S. Warszawa 2 0 06..motywac psychologiczne oraz możliwości powikłań.: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach J zykalnych. 2 0 0 7 . Poznań 2008.: ocena kliniczna i histopatologiczna. Surg. skaningowego nieciągłego laser CO.. 6. Burris IG. W : M asaż..: Noninoi sive mcchankal body contouring (endermologie): a one-year clinical outcon study updale Aesihel.. Dermatol.): Dermatologia dla kosmetologów.. 2 . KDC. 1 I .. 2 0 0 7 .: Cosmetic applications o f laser and light-based system. A. Salisbury A. Broniarczyk-Dyła G. Phelps R. Dermatol. 5. ‘ 1(13). Kaszuba A. Wydav\ nictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Brown D. Jamrozik I Niskotemperaturowa ablacja (Coblation) . 4. Estet. 2 0 0 9 . > .metody fizjoterapeutyczne są coraz częściej wykorzystywane w salonach kosmetycz­ nych oraz ośrodkach SPA i odnowy biologicznej (zastosowanie technik lase­ rowych jest tego najlepszym przykładem). ale również dobrego samopoczucia. kosmetyczek i kosmetologów oraz lekarzy zainteresowanych tą tematyką. równowagi ciała i ducha.'■ . Fizjoterapia w kosmetologii i m edycynie estetycznej ■ Naukowe podstawy zabiegów fizjoterapeutycznych ■ Zabiegi fizjoterapeutyczne służące urodzie i pięknej sylwetce ■ W łaściwa aktywność fizyczna i dieta jako czynniki kształtujące prawidłową sylwetkę ■ Fizjoterapia w wy branych problemach kosmetycznych i dermatologicznych W ostatnich dziesięcioleciach wielką światową karierę zrobiła idea wellness stylu życia. Omówiono w niej zarówno podstawy naukowe.** -m -■ijt i %. Zapotrzebowanie na skuteczne metody dbania o urodę i walki z efektami starzenia się spowodowało burzliwy rozwój kosmetologii i medycyny estetycznej. któiy umożliwia nie tylko uzyskanie pełni zdrowia. jak i metodykę najważniejszych zabiegów fizjoterapeutycznych wykorzystywanych w kosmetologii i medycynie estetycznej.. Niniejsza książka jest unikatową na polskim rynku pozycją ze względu na kompleksowe ujęcie problematyki.. Współczesna fizjoterapia dysponuje bogatym arsenałem środków służących naprawianiu różnych defektów skóry oraz modelowaniu sylwetki . Publikacja jest przeznaczona dla fizjoterapeutów. ■s' v a w * _ * •* ** ** —*. a także fizjoterapii.. . sprawności fizycznej oraz atrakcyjnego i młodego wyglądu.