Ekonomska Politika - Skripta

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIHEKONOMSKA POLITIKA SKRIPTA WWW.BH-PRAVNICI.COM [email protected] WWW.BH-PRAVNICI.COM POJAM I PREDMET EKONOMSKE POLITIKE 1. OPĆE NAZNAKE O EKONOMIJI U najopštijem značenju, ekonomija obuhvata ukupnost ekonomskih nauka čiji je zajednički predmet ljudska djelatnost koja koristi ograničena sredstva radi zadovoljavanja potreba. U osnovi te djelatnosti je privreĊivanje, shvaćeno kao sveukupna aktivnost ljudi kojom se osiguravaju dobra neophodna za reprodukciju ljudske vrste i društvene zajednice. Pojmovno odreĎenje privreĎivanja kao svjesne djelatnosti obuhvata njegova 3 bitna elementa: 1. Ljudske potrebe – raznovrsne ljudske potrebe predstavljaju preduslov privreĎivanja; 2. Ograničenost sredstava za njihovo zadovoljavanje – radi se o relativnoj ograničenosti ekonomskih dobara u odnosu na ljudske potrebe; 3. Svjesna djelatnost sa namjerom da se smanji ograničenost sredstava. Uloga ekonomije u njenom najširem značenju jeste da u postojećim uslovima omogući što efikasnije privreĎivanje. 2. POJAM EKONOMSKE POLITIKE Izrazom “ekonomska politika” označava se privreĎivanje u društvenoj zajednici sa težištem na organiziranje i usmjeravanje tokova reprodukcije u okviru države. U domenu ekonomske teorije, pojam ekonomska politika se koristi za označavanje dvaju pojava: 1. Kao raznovrsna aktivnost države i drugih nosilaca ekonomsko-političkog odlučivanja (tzv. makroekonomski subjekti), čija svrha je stvaranje adekvatnog društvenog ambijenta za optimalan privredni i ekonomski razvoj; 2. Kao naučna disciplina u okviru sistema ekonomskih nauka koja se bavi iznalaženjem i analiziranjem odnosa i zakonitosti u vezi sa djelovanjem države i drugih makroekonomskih subjekata u regulisanju ekonomskih odnosa. Pod privrednim razvojem po pravilu se podrazumijeva porast materijalne proizvodnje (mase roba i usluga) i društvenog proizvoda. Ekonomski razvoj je širi pojam, jer uz materijalno-proizvodnu stranu obuhvata i društvenu komponentu shvaćenu kao ukupnost upravljanja privrednim razvojem. 3. PREDMET EKONOMSKE POLITIKE KAO NAUKE U osnovi ekonomske politike kao nauke je da u konkretnom ekonomskom sistemu naĎe optimalan domet i način djelovanja države kako bi se ostvario uspješan ekonomski razvoj. 3.1. Opravdanje ekonomske uloge drţave je dvostruke prirode: 1. Funkcioniranje države pretpostavlja i pribavljanje sredstava kojima se osigurava materijalna osnova za brojne zadatke države u ukupnom društvenom razvoju; 2. Tokovi društvene reprodukcije koji su prepušteni isključivo spontanom djelovanju tržišnih zakonitosti, u dužem periodu pokazuju veće ili manje poremećaje. Osnovna svrha aktivnosti države u domenu privreĎivanja odnosi se na dopunjavanje i korigovanje djelovanja tržišta i ekonomskih zakonitosti. Dometi ekonomskih aktivnosti države uslovljeni su stepenom efikasnosti tržišta i tržišnih zakonitosti u osiguravanju efikasnog ekonomskog razvoja. 2 WWW.BH-PRAVNICI.COM WWW.BH-PRAVNICI.COM Dakle, ne dovodeći u pitanje prirodu tržišne privrede i ulogu tržišta, ipak je neophodna odreĎena osmišljena uloga države u stvaranju što pogodnijeg društvenog okvira za potpunije korištenje radnih, materijalnih i finansijskih potencijala. 3.2. Regulativne i operativne aktivnosti. Ekonomske funkcije države pretpostavljaju 2 opća vida ovih aktivnosti: regulativne i operativne aktivnosti. Regulativna uloga obuhvata 2 relativno zasebna pravca djelovanja: 1. Organiziranje tokova privređivanja. Ovaj pravac djelovanja sadrži opća pravila ponašanja učesnika reprodukcije, definira status i meĎusobne odnose privrednih subjekata, kao i odnos društvene (državne) zajednice i privrednih subjekata. To se svodi na institucionalnu osnovu privreĎivanja i funkcionalni okvir privreĎivanja. Pod institucionalnom osnovom se podrazumijevaju osnovni nosioci privreĎivanja, kao i ukupna struktura makroekonomskog upravljanja tokovima reprodukcije. Funkcionalni okvir privreĎivanja podrazumijeva osnovni mehanizam povezivanja i usmjeravanja ekonomskih tokova (prvenstveno putem tržišta, uz korigovanje i dopunu od strane države). 2. Ekonomsko-političke odluke i mjere od strane državnih organa i drugih makroekonomskih subjekata kojima se usmjeravaju tokovi reprodukcije. Pomenuta dva pravca su meĎusobno povezani i funkcionalno uslovljeni. Kako oba pravca djelovanja pretpostavljaju i jedinstvene nosioce, to se može ustvrditi da ekonomska politika u širem smislu riječi obuhvata i privredni sistem (tj. pravno ustrojstvo privreĎivanja za relativno duži period) i ekonomsku politiku (sistem mjera i odluka kojima se privredni tokovi u kraćem periodu nastoje usmjeriti u željenom pravcu sa ciljem što efikasnijeg ekonomskog razvoja). Operativna uloga države u tokovima privreĎivanja ostvaruje se kroz pojavljivanje države kao privrednog subjekta, u istoj ravni sa ostalim privrednim subjektima kada su u pitanju uslovi privreĎivanja i kriteriji efikasnosti (javni sektor privreĎivanja). Javni sektor se po pravilu veže za one vrste privreĎivanja koje nisu atraktivne, ili pak prevazilaze ekonomske mogućnosti privatne inicijative, a pojavljuju se kao kočnica efikasnog privrednog razvoja. Prvenstveno su to oblasti privredne infrastrukture (saobraćajnice, vodoprivreda, energetika itd). Eksponiranje države u tom smislu prvenstveno je u funkciji jačeg zamaha robne privrede. 3.3. Drţavno (nacionalno) odreĊenje. Ekonomska politika u prvom redu ipak ima svoje “nacionalno”, odnosno državno odreĎenje. To znači da dometi, intenzitet i oblici ekonomskih zadataka “javne vlasti” variraju u svakoj državi ponaosob. Najznačajniji faktori nacionalnog odreĎenja su: geografski položaj, prirodni uslovi, klima, gustina naseljenosti, tradicija, svojinski odnosi na zemlji, načini industrijalizacije, te ustavnopravni poredak i politički sistem. 3.4. Ekonomska struktura. Ekonomsku strukturu državne zajednice čini ukupnost načina privreĎivanja i proizvodnih odnosa. Razmatrajući faktore koji odreĎuju ekonomsku strukturu, ekonomska politika sagledava proizvodne snage društva, prvenstveno njihov dostignuti razvoj, obim i kvalitet, što u osnovi utiče i na formiranje i razvoj proizvodnih odnosa. To znači da ekonomska politika sagledava meĎusobnu uslovljenost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, stepen njihove usklaĎenosti, kao i elemente koji pospješuju ili onemogućavaju adekvatan ekonomski razvoj. U sferi analize proizvodnih snaga, ekonomska politika prvenstveno razmatra opće i posebne uslove ekonomskog razvoja, dinamiku i strukturu privrede, faktore privrednog razvoja, odnose i uslovljenost pojedinih oblasti i grana privrede, meĎusobni uticaj pojedinih momenata društvene reprodukcije, kao i njihov pojedinačni učinak na privredni razvoj, itd. 3 WWW.BH-PRAVNICI.COM Definicija. Ekonomska stvarnost se metodološki analizira na slijedećim osnovnim postulatima: Ekonomija predstavlja organski povezanu cjelinu i nijedna pojava u njoj se ne može potpuno razumjeti ako se posmatra izolovano. već zakonitosti ekonomskih tokova u konkretnoj državnoj zajednici. METOD EKONOMSKE POLITIKE Odsustvo univerzalnog standarda opovrgavanja hipoteza i nemogućnost realiziranja kontrolisanog eksperimenta (za razliku od prirodnih nauka). U definiranju ekonomske politike kao naučne discipline postoje različita mišljenja pojedinih autora. . 3. utvrĎuje i analizira opće zakonitosti razvoja odnosa u privreĎivanju kao društvenom odnosu. Politička ekonomija. tako i objašnjavanje zakonitosti koje se odnose na materijalne i društvene pretpostavke efikasnog privreĎivanja u datoj zajednici. zajednički elementi kod svih njih su: . što je rezultat činjenice da je privreĎivanje jedan od podsistema društva kao izuzetno složenog sistema. polazeći od analize ekonomskog sistema i privrednih tokova.6. odnosno društvenih i materijalnih pretpostavki ekonomskog razvoja. te meĎunarodne ekonomske i političke odnose. Analiza elemenata ekonomskog sistema mora obuhvatiti i njihovu dinamičku komponentu. socijalni režim. Dinamička komponenta pojedinih elemenata ekonomskog sistema znači kako relativnu samostalnost dijelova. predstavljaju osnovu i okvir za ekonomsku politiku i kao nauku i kao praktičnu aktivnost odreĎene zemlje. Ovaj prelaz iz kvantiteta u kvalitet posebno je karakterističan u slučajevima kada se ekonomska politika kao nauka javlja u funkciji ocjene ekonomske politike kao praktične aktivnosti (valorizacija privrednog sistema). ekonomska politika analizira prvenstveno uslovljenost materijalne i društvene komponente razvoja.COM .ekonomska politika za predmet nema pojavne oblike privreĎivanja niti ekonomske zakonitosti. OdreĊenje predmeta ekonomske politike. - 5. zatim društveno usmjeravanje privrednih kretanja. otkriva i objašnjava odnose i zakonitosti u vezi sa dometima. a posebno ulogu države u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. bez povezanosti sa ostalim pojavama. jer se ti elementi nalaze u stalnom kretanju i promjenjivosti. tradiciju itd. 3. Za ekonomsku politiku karakterističan je i sistemski pristup. Ekonomska politika i politiĉka ekonomija. oblicima.WWW. politički sistem. . koje analizira politička ekonomija. odnosno privreĎivanje u društvenoj (državnoj) zajednici. Kako je privreĎivanje dio društvenog sistema. povratni uticaj proizvodnih odnosa na razvoj proizvodnih snaga.1. Ekonomska politika kao posebna ekonomska nauĉna disciplina. tj.ekonomska politika se odnosi na ekonomiju. prvenstveno ustavnopravni sistem. MJESTO EKONOMSKE POLITIKE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA 5.dvostruko odreĎenje ekonomske politike (kao nauke i praktične djelatnosti) znači da predmet ekonomske politike kao naučne discipline jeste kako ekonomska politika kao društvena akcija. metodama i efektima ekonomske uloge drţave u organiziranju i usmjeravanju tokova reprodukcije. tako i mogućnost da njihovo kvantitativno narastanje za rezultat ima i kvalitativne iskorake u smislu redefiniranja privrednog sistema i ekonomske politike. S druge strane. kao i zakonitosti koje otkriva ekonomska politika.BH-PRAVNICI.BH-PRAVNICI. MeĎutim. 4 WWW. u osnovi potvrĎuju ili pak redefiniraju opće ekonomske zakonitosti. praktični aspekti ekonomsko-političke aktivnosti. 4. ostale elemente društva. determinira da se pristup u analizi ekonomskih fenomena zasniva na interpretaciji iskustava. IzmeĎu političke ekonomije i ekonomske politike postoji meĎusobna povezanost i uslovljenost. analiza ekonomskog sistema mora obuhvatiti i okruženje u najširem smislu riječi.COM U domenu proizvodnih odnosa.5. kao osnovna ekonomska nauka. Opće ekonomske zakonitosti. sistem korporativne privrede. Ekonomska politika i privredni sistem. pravnog i organizacionog karaktera. 4. dok ekonomika predmetno u cjelosti obuhvata ekonomsku strukturu. Zombart je identificirao 5 privrednih sistema: 1. sadrži i elemente sistemskog pristupa u poimanju privreĎivanja i to u 2 pravca: 1. Ekonomika izučava posebne oblike ispoljavanja općih ekonomskih zakonitosti u konkretnoj zemlji. PrivreĎivanje kao podsistem društva. Prema Zombartu. Ekonomska politika i ostale nauĉne discipline (finansijska teorija. izmeĎu ekonomske politike i ekonomike postoji još viši stepen uslovljenosti nego u odnosima izmeĎu ekonomske politike i političke ekonomije. ekonomska historija. odnosno u pojedinim etapama njenog ekonomskog razvoja. Ove dvije naučne discipline su predmetno povezane. 2. odnosno tehnološkom procesu u proizvodnji. Predmet privrednog sistema čini proučavanje odnosa i iznalaženje zakonitosti koje se odnose na sistemsko reguliranje tokova privreĎivanja. Pojmovno.WWW. 5 WWW. uz već naznačeni uži predmet. 5.4. shvaćenog kao jedan od oblika učešća države u organizovanju i usmjeravanju tokova društvene reprodukcije. sistem kapitalističke privrede. u širem smislu se može govoriti o ekonomskoj politici koja. Politička ekonomija i ekonomika povezane su zajedničkim predmetom istraživanja. Privredni sistem za osnovu ima rezultate ekonomske politike kao naučne discipline.3. 3. 3.COM 5. sistem kolektivističke privrede i 5. što predstavlja okvir privredne aktivnosti. S druge strane. sistem zatvorene privrede. 2. Na osnovu ispoljavanja ovih elemenata. ispoljavanje ekonomskih zakonitosti u pojedinim sektorima društvene reprodukcije ima povratni uticaj na ekonomsku politiku. privredni sistem sadrži 3 elementa: 1. Sadržaj sistema – izražen u proizvodnoj tehnici. Naglašena veza privreĎivanja sa pravnim sistemom kao jednim od podsistema društvenog sistema. Shodno tome. 2. Imajući u vidu navedeno. sistem zanatske privrede. s tim što je razmatranje ekonomske politike suženo uglavnom na domete i oblike aktivnosti države u tokovima reprodukcije. Ekonomska politika i ekonomika. opći odnosi i zakonitosti koje otkriva i analizira ekonomska politika predstavljaju polazište za ove uže ekonomske discipline. obuhvata i izneseno predmetno odreĎenje privrednog sistema. privredni sistem osim dominantne ekonomske dimenzije. dok se ekonomska politika u svom praktičnom odreĎenju koristi instrumentima privrednog sistema. Odnosi izmeĎu ekonomske politike i ovih naučnih disciplina su u osnovi istovrsni: na jednoj strani. ekonomska politika je znatno šira naučna disciplina jer obuhvata cjelokupnost učešća države u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. 5.BH-PRAVNICI. ekonomska geografija. Duh sistema – glavni motivacioni faktor privreĎivanja.2. a razlikuju se po stepenu uopćavanja pri razmatranju. ekonomika pojedinih oblasti odnosno grana privrede). Oblik sistema – ukupnost elemenata društvenog. U odnosu na privredni sistem koji pretpostavlja uglavnom pravno regulisanje sistema privreĎivanja.BH-PRAVNICI.COM . COM . Liberalizam i intervencionizam. Dţošua Ĉajld i Dţejms Stjuart. kako na unutrašnjem planu tako i u vanjskotrgovinskim odnosima. Tomas Man i Antoan Monkretjen. te učinci odreĎene koncepcije za doktrinu i privredni razvoj. 2. Merkantilisti su bili zagovornici aktivne ekonomske uloge države. Slijedeći logiku trgovca. Razlike izmeĎu ovih pristupa tiču se odnosa izmeĎu djelovanja tržišnih zakonitosti i društvene aktivnosti kojom se koriguje i dopunjava djelovanje tržišta. kolonijalizam i sl).2. Javlja se krajem XV vijeka (rani merkantilizam) i traje do druge polovine XVIII vijeka (razvijeni merkantilizam). monetarnu ravnotežu i stabilan paritet novca. Spoznaja odnosa i zakonitosti tokova reprodukcije i ukupnog ekonomskog razvoja omogućava društvenoj zajednici da s njima uskladi praktično djelovanje. 1. Ĉetiri ravni analize. Analiza koncepcija ekonomske politike bazira se na 4 osnovna elementa: teorijska osnova privreĎivanja. odnosno klasičnog poimanja privreĎivanja u društvenoj zajednici.1. Zajedničke odrednice merkantilizma mogu se svesti na slijedeće: a) Bogatstvo jedne zemlje. prvenstveno vanjskom trgovinom.3. tj. c) Opći cilj svake državne zajednice je uvećanje bogatstva. MERKANTILIZAM Pojam merkantilizam potiče od latinskih riječi mercatus (trgovina) i mercator (trgovac).WWW. odnosno pokazatelj njene ekonomske moći je količina plemenitih metala kojima ona raspolaže. UVODNE NAPOMENE 1. To znači da promet predstavlja opći izvor uvećanja bogatstva.BH-PRAVNICI. Za razvoj ekonomske politike karakteristična su 2 pristupa: liberalizam i državni intervencionizam. Opće odrednice. 2. 1. odnosno sa stanovišta pojedinca kao učesnika u ekonomskim tokovima. karakter ekonomsko-političkih mjera.2. Za oba pristupa karakteristično je da ne dovode u pitanje tržište i punu ekonomsku slobodu proizvoĎača. tokove reprodukcije sa izbalansiranim materijalnim i vrijednosnim strukturama proizvodnje. Za rani merkantilizam karakteristično je da se objašnjenje privreĎivanja u društvenoj zajednici zasniva na preslikavanju odnosa sa mikronivoa. Svrha aktivne uloge je opći ekonomski 6 WWW. to je prvenstveno značilo potenciranje povećanja bogatstva na račun drugih državnih zajednica. ekonomska uloga države. da država usmjerava tokove privreĎivanja kako bi se potencirao njihov pozitivni efekat u funkciji efikasnog ekonomskog razvoja.1. Ovo je bio osnov da se sticanje bogatstva od drugih zemalja ne zasniva samo na razmjeni. Predstavnici ranog merkantilizma su Antonio Sera. potrošača i drugih učesnika društvene reprodukcije. Ekonomska ravnoteža podrazumijeva stabilnost općeg nivoa cijena. Razvijeni merkantilizam sadrži i elemente makroekonomske analize. tj. Svrha i cilj spoznaje zakonitosti. 2. Cilj oba pristupa je da se osigura društveni okvir za uspješno privreĎivanje i efikasan ekonomski razvoj. te sigurno i jasno definisano poslovno okruženje kao i druge pretpostavke stabilnog privrednog razvoja. b) Uvećanje bogatstva društvene zajednice postiže se na 2 načina: proizvodnjom zlata i srebra i prometom. Ekonomska uloga drţave. a proizvodnja roba samo je sredstvo da se postigne opći cilj.stanje ekonomske ravnoteže. a razvijenog Viljem Peti.BH-PRAVNICI.COM EKONOMSKA TEORIJA I KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE 1. već i da poprimi sasvim druge forme (ratovi. 7 WWW. Prvenstveno je to vanjskotrgovinski suficit i pitanje kako povećati izvoz a smanjiti uvoz. koji je u odreĎenoj mjeri prisutan u svim ekonomskim politikama savremenih država. .3.3. 2. Ekonomsko-politiĉke mjere. tako i u meĎunarodnim razmjerama). 3) Regulisanje transporta.BH-PRAVNICI. treba istaći njegova 2 opća doprinosa: . Na vanjskoekonomskom planu težište je na ostvarivanju trgovinskog suficita. dohotka i zaposlenosti. što je univerzalni cilj savremenih ekonomskih politika. U pogledu ekonomskog razvoja. veliko iseljavanje stanovništva iz Evrope u Ameriku. . Australiju i na Novi Zeland. ekonomsko-političke mjere mogu se svrstati u 4 grupe: 1) Regulisanje vanjske trgovine sa osnovnim ciljem da se spriječi odliv zlata i srebra iz zemlje po osnovu uvoza.BH-PRAVNICI. promjene socijalne strukture po osnovu preseljenja stanovništva sa sela u gradove.Merkantilizam predstavlja historijski prvo relativno zaokruženo razmatranje privreĎivanja u državnoj zajednici. LIBERALIZAM Liberalizam i koncepcija liberalne ekonomske politike obuhvata period od druge polovine 18.nepoljoprivrednih sektora). uključujući regulisanje njihove organizacije. odnosno vlasnika slobodnih novčanih sredstava koja su ulagana u proizvodnju). Na unutrašnjem planu naglasak se stavlja na tzv. merkantilistička koncepcija je odigrala ključnu ulogu u pogledu: . . Što se tiče teorijskih dometa merkantilizma. Uĉinci. U ovom periodu se izmeĎu ostalog bilježi: prva industrijska revolucija.vijeka do 30-ih godina 20. merkantilizam sadrži i začetke klasičnog učenja o elementima makroekonomije kao što su odnos izmeĎu količine novca u opticaju. Interventna uloga države iscrpljuje se u sferi regulacije. cijena. Zatim. .diferenciranja ekonomske strukture (pojava kapitalista. 2. 2) Podsticanje razvoja manufakturne proizvodnje roba koje se izvoze. Zavisno od oblasti koju obuhvataju. kamatnih stopa. odnosno revolucija uglja i čelika (pronalazak parne mašine). Neki elementi merkantilizma su aktuelni i danas. nagla industrijalizacija.WWW. druga industrijska revolucija. radi pružanja usluga i ostvarivanja prihoda po ovom osnovu. 4) Stvaranje kolonija radi osiguranja jeftinih sirovina i širenja tržišta za domaću ponudu.U razvijenoj fazi. 3. sa dominantnim prisustvom mjera koje se odnose na vanjskotrgovinski promet. tu je i ekonomski protekcionizam. Time se ostvaruje trgovinski suficit i priliv plemenitih metala.COM . kao i administrativne olakšice poslovanja.COM razvoj zemlje koji se manifestira putem uvećanja bogatstva izraženog u količini plemenitih metala.širenja tržišta i tokova privreĎivanja (kako unutar država.obogaćivanja strukture privreĎivanja (afirmacija tzv.vijeka. odnosno “revolucija čelika i elektriciteta” (otkriće dinamo mašine i sintetske anilinske boje). prvenstveno pomorskog. kao i zbog opsežnije kontrole meĎunarodnih robnih tokova. uz istovremeno podsticanje izvoza.posredne mjere za uvećanje bogatstva (razvoj manufaktura i proizvodnje za izvoz). To znači da su isključeni operativni angažmani države.stvaranja materijalnih i društvenih pretpostavki za pojavu industrijskog načina proizvodnje i krupne robne privrede. koncentracija proizvodnje i pojava dioničkih društava i velikih korporacija. pojava tvorničkog načina proizvodnje. sloboda ugovaranja. pravno regulisanje općih uvjeta za promet. Njegovo realiziranje u smislu pojedinačnog bogaćenja.2. 8 WWW. podjelu rada u meĎunarodnim okvirima itd. učestvujući u procesu društvene reprodukcije ureĎuju i meĎusobne odnose zahvaljujući ekonomskim slobodama i tržištu kao osnovnom mehanizmu organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. 4.BH-PRAVNICI. U toj funkciji su pravne pretpostavke za pune ekonomske slobode kao što su: efikasna zaštita privatne svojine. Smit smatra da bogatstvo nacije proizilazi iz nastojanja svakog pojedinca da ostvaruje vlastite interese. Motivacioni faktor narastanja bogatstva je interes pojedinca. Bogatstvo društvene (državne) zajednice shvata se kao masa roba i usluga kojima se zadovoljavaju potrebe u društvu. Dejvid Rikardo. odnosno specijalizacija u ukupnoj strukturi privreĎivanja. kojima se odbacuju autoriteti u korist ideje ljudskih prava. Pojedinci.radničkog zakonodavstva. što je za posljedicu imalo pojavu tzv. istovremeno uvećava i bogatstvo državne zajednice. Služeći svojim vlastitim interesima. 2. 7. Kao odgovor na ovo pojavljuje se pokret sindikalizma. Ključnu ulogu u inoviranju ustrojstva društvenih zajednica imale su ideje prosvjetiteljstva. Industrijalizacija je praćena najgrubljim oblicima eksploatacije koji su se ogledali u dužini radnog vremena i visini nadnice. Glavni izvor bogatstva je proces proizvodnje. a ekonomska moć iskazuje se narastanjem proizvodnih mogućnosti društva. 3. Automatsko uravnoteženje ponude i tražnje jedino može poremetiti štednja. Kako tržišni mehanizam predstavlja dovoljan okvir za organizovanje i usmjeravanje tokova privreĎivanja. Ideje o ljudskim pravima predstavljale su osnovu i za ekonomski i za politički liberalizam. prinudno izvršenje ugovornih obaveza itd. kao i u okviru pojedine oblasti privrede. 5. čije najpoznatije djelo je “Načela političke ekonomije i oporezivanja” (Principles of Political Economy and Taxation) iz 1817. Ekonomska ravnoteža u tokovima reprodukcije uspostavlja se sama po sebi. tako i u pogledu operativnog angažmana. Glavni unutrašnji faktor povećanja proizvodne moći je podjela rada. svojevrsna garancija države za poslovne aranžmane. pa se poseban značaj pridavao pitanju kako da se uštede bez ikakvih zastoja transferiraju u investicije.COM Glavni predstavnici liberalne ekonomske doktrine su: Adam Smit. Uloga tržišta i ekonomskih sloboda značili su i odnose izmeĎu država koji se zasnivaju na slobodnom prometu. uvećanje meĎunarodne razmjene. Ekonomska uloga drţave. Zajedničke odrednice liberalne koncepcije ekonomske politike su: 1. čijim djelom “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda” (An Inquiry into the Nature and Causes of the Welth of Nations) iz 1776.BH-PRAVNICI. Ţan Batist Sej sa djelom “Traktat političke ekonomije” iz 1803. - - 3.1. Liberalistički koncept imao je restriktivan stav prema učešću države u tokovima reprodukcije kako u odnosu na regulativne funkcije.godine. na osnovu Sejovog zakona (tržišta).COM . pojedinac zapravo služi i društvenom tj. 3.godine je ekonomija praktično afirmisana kao zasebna nauka. Funkcionalnu odrednicu liberalizma najsažetije oslikava načelo “slobodna proizvodnja – slobodni promet”. prema kojem svaka pojedinačna ponuda automatski izaziva pojedinačnu tražnju. tako da su u globalnim okvirima agregati ponude i tražnje podudarni.javnom interesu. 6. ekonomska uloga države svodi se na to da bude u funkciji ovog “prirodnog poretka”. Opće odrednice. Funkcionalni okvir privreĎivanja zasniva se na unutrašnjem prirodnom poretku.WWW. COM U pogledu ekonomskih funkcija u užem smislu. zamah privatne aktivnosti u smislu povećanja proizvodnje i drugih vidova privreĎivanja je znak za veće finansijsko prisustvo države i njene ukupne ekonomske uloge. odnosno funkcije države bili strogo ograničeni na 3 sektora: 1. To znači da ukoliko doĎe do smanjenja ili zastoja privatne inicijative. Po liberalističkoj koncepciji smatralo se da učešće države (osim u ratnom stanju). Cikliĉnost se ogleda u tome da se ostvari tzv. pored stava o liberalizaciji. 3. treba istaći da su javni izdaci. karakteristične su slijedeće mjere i instrumenti: . kao zlatno pravilo. što manje remeti učinke djelovanja tržišnih zakonitosti i da u ovom domenu treba poštivati tzv. Neutralnost znači da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati neutralno djejstvo u odnosu na tržište i ekonomske zakonitosti.budžetska ravnoteža.BH-PRAVNICI. Pravni poredak. bitno je imati u vidu da je osnovni metodološki 9 WWW.prirodni poredak. u kojoj se neposredni porezi (na dohodak i na imovinu) zasnivaju isključivo na proporcionalnim poreskim stopama radi osiguranja neutralnosti u odnosu na zakone tržišta. Za liberalni koncept karakteristično je da se diskontna stopa koristila samo u slučaju kada se štednja ne transferira u investicije u relativno kratkom periodu. U istoj ravni je i zahtjev da država svojom aktivnošću.diskontna stopa (instrument kojim centralna banka kreditiranjem poslovnih banaka uvećava njihov kreditni potencijal i time utiče na količinu novca u opticaju).3. potrebno je istaći da su neke zemlje ipak koristile odreĎene instrumente ekonomskog protekcionizma kako bi zaštitile domaću privredu.paralelna aktivnost izmeĎu privatne inicijative i državnog unošenja u tokove reprodukcije. Liberalni koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: neutralnost i cikliĉnost. sa temeljnim zahtjevom da javni rashodi budu što manji. U domenu monetarne politike. država treba isto tako da se ponaša u svojoj aktivnosti i obrnuto.zlatni paritet valute. uloga države odnosi se na antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca.monetarna ravnoteža. Unutrašnja i vanjska sigurnost. Za sagledavanje doprinosa ekonomskoj teoriji. U domenu fiskalne politike. primjena ovakvih mjera bila je znatno manjeg intenziteta. MeĎutim. Koncept liberalne ekonomske politike u prvi plan stavlja instrumente i mjere fiskalne i monetarno-kreditne politike. . po devizi “najbolje finansije su najmanje finansije”.COM .nizak poreski pritisak. Finansiranje javnih objekata i aktivnosti za koje privatni kapital nije bio zainteresiran (prvenstveno privredna infrastruktura). osnovni pristup finansijskoj aktivnosti je kvantitativan. u odnosu na merkantilizam.manĉestersko pravilo: “Ostavi ih onakve kakve si ih zatekao” (Leave them as you find them). Mnoge analize i zakonitosti liberalne doktrine predstavljaju trajne vrijednosti ekonomske nauke. Ekonomska aktivnost države svodi se samo na dopunu tržišta. 2. odnosno nacionalnog dohotka. .BH-PRAVNICI.pojednostavljena struktura oporezivanja. uz jedini izuzetak u slučaju rata. to je pretpostavljalo prvenstveno slijedeće: .WWW. u funkciji stabilnosti novca i politike monetarne ravnoteže. Što se tiče finansijskih aktivnosti države.4. Kako se javni izdaci shvataju kao “nužno zlo” jer su sa stanovišta akumulacije neproduktivni. nikako ne smije preći 15% društvenog proizvoda. što podrazumijeva uravnoteženost izmeĎu ponude i potražnje za novcem. obzirom da i deficit i suficit znače odstupanje od osnovnih postulata finansijske i ukupne aktivnosti države (neutralnost i cikličnost). jer bi se time doveo u pitanje tzv. 3. . U pogledu vanjske trgovine. Uĉinci. Ekonomsko-politiĉke mjere. kako bi veća kupovna moć pojedinaca značila i produktivno angažovanje društvenog proizvoda. . 3. prvenstveno prilikom oporezivanja. kako bi se osigurao adekvatan društveni okvir privreĎivanja. a zaštitnim znakom intervencionističke ekonomije smatra se njegovo djelo “Opća teorija zaposlenosti. objavljeno 1936.1. liberalizam je predstavljao okvir i za potvrdu ekonomskih sloboda u uslovima tržišne privrede. Ekonomska uloga drţave Zadatak države prvenstveno je da aktivno djeluje u formiranju globalne ravnoteže izmeĎu agregata ponude i tražnje i da regulisanjem efektivne tražnje (po pravilu češće povećanjem nego smanjivanjem) osigura pretpostavke za stabilan privredni razvoj i povećanje zaposlenosti. kao i za jačanje ljudskih prava i sloboda te drugih elemenata demokratskog političkog sistema. Kejns zaključuje da granična sklonost ka potrošnji i granična efikasnost kapitala imaju tendenciju opadanja. što su pokazale i ekonomske krize 30-ih godina. Njegov koncept se bazira na meĎuzavisnosti investicija. Dakle.kamatna stopa (odnos izmeĎu kamate kao prinosa i samog kapitala koji je predmet kredita). 4. 4. Opće odrednice Temeljna Kejnsova postavka je da ne postoji prirodni ekonomski poredak i da ekonomske zakonitosti treba posmatrati u dinamici. obrnuto je proprocionalan sklonosti ka štednji). Interest and Money). Osim što je za ovaj period karakterističan naglašen privredni razvoj. Stoga ekonomska ravnoteža nije kontinuiran proces i ekonomski sistem može postići ravnotežu i u uslovima visoke nezaposlenosti (za razliku od dotadašnjeg mišljenja).WWW.vijeka na osnovu teoretskih postavki i analiza Dţona Mejnarda Kejnsa i sljedbenika tzv. te da su odnosi i zakonitosti privreĎivanja univerzalnog karaktera. to znači da je osnovni generator rasta društvenog proizvoda i zaposlenosti agregat tražnje. Agregat tražnje uslovljen je nizom faktora ekonomske i neekonomske prirode. umjesto normativnog pristupa privreĎivanju kao društvenom odnosu. a kamatna stopa tendenciju formiranja iznad nivoa koji bi se očekivao na osnovu tražnje za novčanim kapitalom. karakteristično je da se kao pristupni model uzima tržišna privreda liberalnog tipa (bez elemenata državnog intervencionizma). pri čemu se naglasak stavlja na iznalaženje i objašnjenje općih unutrašnjih zakonitosti. a dohodak zbiru potrošnje i investicija. 4.COM . od kojih su osnovni: . Kako ravnoteža u privredi znači da je štednja jednaka investicijama. To je značilo da težište aktivnosti države treba biti na potvrĎivanju.godine. . INTERVENCIONIZAM Javlja se 30-ih godina 20. potrošnje.godine. a ne remećenju unutrašnjih zakonitosti i “prirodnog reda stvari”.sklonost ka potrošnji (odnos izmeĎu dijela dohotka koji se neposredno troši i ukupnog dohotka.”Kejnzijanske škole”: Prvo značajnije Kejnsovo djelo bilo je “Ekonomske konsekvence mira” (The Economic Consequences of Peace) iz 1919.2. Za najveći broj savremenih istraživanja i analiza tokova privreĎivanja. Analizirajući navedene faktore. ekonomska uloga države se znatno proširuje sa težištem da se ovim putem dopunjava i koriguje tržišni mehanizam. Kejns je težište analize procesa uravnoteženja premjestio sa cijena na pitanja zaposlenosti i kamatne stope.COM pristup liberalizma analiza odnosa u cjelini tokova reprodukcije. štednje i dohotka.BH-PRAVNICI.graniĉna efikasnost kapitala (odnos izmeĎu profita od investicija i ukupno angažovanog kapitala). . Učinci liberalnog koncepta u domenu privrednog i ekonomskog razvoja su takoĎer izuzetni. kamata i novca” (The General Theory of Employment. 10 WWW. Polazište ovog pristupa je da u pravilu postoji neravnoteža izmeĎu agregata tražnje i agregata ponude. te da je privreda koja je prepuštena samo tržišnim zakonitostima sklona ekonomskoj neravnoteži. Kejns ističe da oni u osnovi zavise od agregata efektivne tražnje. Polazeći od nacionalnog dohotka (društvenog proizvoda) i zaposlenosti.BH-PRAVNICI. tretira i kreira sa kvalitativnog aspekta. Finansijska aktivnost drţave se umjesto kvantitativnog. .COM Djelovanje države na tokove društvene reprodukcije pretpostavljalo je angažiraniji pristup prema ranije utvrĎenim ekonomskim funkcijama države (antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca). sa generalnim ciljem da se na ovaj način dopuni privatna inicijativa i omoguće nesmetani tokovi reprodukcije. Napušta se tzv. država se ponaša suprotno od tokova privreĎivanja po osnovu privatne inicijative i učinaka tržišnog mehanizma. Ukoliko privatna inicijativa zataji. Temeljne poluge ukupne državno-intervencionističke ekonomske politike su fiskalna i monetarnokreditna politika.BH-PRAVNICI. Ukupna ekonomska aktivnost države. Za intervencionističku ekonomiju karakteristično je da neposredno operativno unošenje države u tokove privreĎivanja poprima sistemski karakter.mančestersko pravilo u korist manjeg ili većeg remećenja tržišnih zakonitosti.neporeske izvore u strukturi javnih prihoda. u domenu fiskalne politike. po ovom osnovu država može ostvarivati prihode i time uvećati tzv. Javni sektor privrede u prosjeku obuhvata oko 1/3 proizvodnih fondova.neposredne privredne aktivnosti od strane države po osnovu nacionaliziranja privrednih kapaciteta i formiranja javnog sektora privreĎivanja.COM . na scenu stupa država i ranovrsnim mjerama uvećava agregat tražnje uz istovremeno podsticanje investicija. U principu. ako se po osnovu privatne inicijative i tržišnog privreĎivanja ostvaruje stabilan privredni razvoj. Funkcionalnost podrazumijeva da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati aktivan (funkcionalan) odnos prema tržištu i ekonomskim zakonitostima u smislu dopune i korekcije tržišta.interventne mjere u poljoprivredi. Ovi ciljevi mogu se klasificirati na 2 grupe: ekonomski (uticaj na faktore agregata tražnje i podsticanja investiranja). Umjesto fiskalnih ciljeva finansijske aktivnosti. Osim što se na ovaj način javnim sektorom “pokrivaju” one djelatnosti koje nisu atraktivne za privatnu inicijativu. u prvi plan stavljaju se ekonomski i socijalni učinci.BH-PRAVNICI. posebno u strateškim oblastima privreĎivanja. .3.opsežnije privredno i radničko zakonodavstvo. Ovaj pristup značio je 3 bitno nove odrednice javnih finansija: 1. 3.WWW.socijalno zakonodavstvo (zdravstvena zaštita. u najvećoj mjeri zbog mnoštva ciljeva oporezivanja. te redistributivni (preraspodjela bogatstva). . od posebnog značaja su slijedeće: Znatno razuĊenija struktura poreza. država se treba suzdržati od većeg unošenja u društvenu reprodukciju uz istovremeno saniranje ekonomske aktivnosti koja je bila pojačana u periodu depresije.podsticanje privatne aktivnosti. . uključujući aktiviranje javnog sektora privrede kao i veći stepen korekcije i dopune tržišta. 2. . Ekonomsko-politiĉke mjere. odnosno državno-intervencionistički koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: funkcionalnost i anticikliĉnost.javni radovi.širenje sektora javnih usluga. Naglo se povećava učešće javnih izdataka. U obrnutom slučaju. . . Što se tiče strukture regulativnih mjera. 4. penzijsko osiguranje i neposredni vidovi socijalne zaštite). Anticikliĉnost pretpostavlja mjere ekonomske politike radi prevazilaženja konjunkturnih kretanja u privredi.kontrola bankarskog i berzanskog poslovanja. kao i sasvim nove funkcije i zadatke: . 11 WWW. Relativiziranje zlatnog pravila budţetske ravnoteţe u smislu da je deficit u budţetu pravilo kako bi se nadomjestila nedovoljna tražnja.4. 4.carine. Stvaranje ili poništavanje. umjesto jednogodišnjeg budžeta operira se sa tzv. Potiskivanje klasičnih javnih izdataka u strukturi budžeta u korist ekonomskih rashoda (javni sektor ili stimulisanje privatne inicijative) i socijalnih izdataka. povećanja ili smanjenja stope obaveznih rezervi banaka. Širenje strukture javnih prihoda pri čemu nezamjenjiv instrument predstavlja javni zajam. a postižu se i dvostruki opći efekti: promjene količine novca u opticaju. te obim i struktura investiranja. To je značilo 2 temeljne posljedice: relativiziranje monetarne ravnoteže i napuštanje zlatnog standarda . izvozni stimulansi.cikliĉnim budţetima koji se vremenski podudaraju sa jednim privrednim ciklusom. uvozne dozvole. Poseban izraz principa budžetske ravnoteže je i napuštanje načela jedinstva budžeta. a sa druge strane širokim programom socijalnih izdataka iz budžeta (finansiranje obrazovanja. To se realizira s jedne strane progresivnim oporezivanjem. Ukoliko se uopće govori o budžetskoj ravnoteži. Bitno je istaći da su zbog naglašene globalizacije ekonomskih tokova ove mjere bile znatno manje rigidne u odnosu na merkantilistički koncept. Ekspanzivna ili restriktivna kreditna politika po osnovu aktivne politike kamatnih stopa.BH-PRAVNICI. kojom se emitiranjem gotovog novca u opticaju uvećava novčana masa i time neposredno povećava agregat tražnje. čime se prema ekonomskoj snazi pojedinaca vrši ravnomjerniji raspored poreskog tereta. treba istaći slijedeće: 12 WWW. značilo i uvoĎenje ekonomskog ili kapitalnog budžeta kojima se osiguravaju sredstva na ime intervencija u privredi. Destimuliranje štednje rentijerskog tipa. veće oporezivanje visokih dohodaka kako bi se stimulisalo usmjeravanje kupovne moći u investiranje. Potenciranje redistributivnih uĉinaka finansijske aktivnosti.pariteta valute. najznačajnije mjere kojima se utiče na uspostavu ekonomske ravnoteže su: Aktivna emisiona politika. To je uz tipični budžet. po kome su svi javni prihodi i rashodi obuhvaćeni budžetom kao jedinim aktom finansijske aktivnosti države. U tom smislu. odnosno raspodjela ili preraspodjela novĉane mase u opticaju sa neposrednim efektima po formiranje i tokove agregata tražnje putem politike otvorenog tržišta (hartije od vrijednosti). Uĉinci U pogledu teorijskog doprinosa intervencionističke doktrine.godine. kao instrument finansiranja klasičnih javnih potreba.BH-PRAVNICI. kvote itd) radi ostvarivanja trgovinskog i platnog suficita i zaštite domaće privrede. - - Značajan sektor intervencionističkog koncepta su i instrumenti vanjske trgovine sa nizom interventnih mjera (npr. prodaja ili kupovina zlata itd. kako bi se uticalo na kretanje kamata i kurseva dionica i drugih oblika plasmana kapitala.COM Selektivno oporezivanje radi učinaka u 3 osnovna vida: raspored poreskog tereta u odnosu na uslove privreĎivanja i strateški značaj pojedinih oblasti privrede. Time se neposredno utiče na kretanje kamata. - - - U domenu monetarno-kreditne politike.COM . oslobaĎanja i olakšice za niske dohotke. uključujući i neposredno učešće države na tržištu novca i kapitala. neposredna davanja za ugrožene kategorije stanovništva i sl). prvi slučaj napuštanja načela jedinstva budžeta zabilježen je u Danskoj 1927.WWW. zdravstva. tražnja.BH-PRAVNICI. Analitički instrumentarij korišten u državno-intervencionističkoj ekonomskoj politici preuzele su i doktrine koje su najžešće osporavale intervencionističku doktrinu.COM . ponuda. kada je uporedo sa stagnacijom privrednog razvoja zabilježena i značajna inflacija. čistog društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka prema troškovima faktora proizvodnje.COM 1. 3. Osnovni pristup Kejnsa i sljedbenika kejnzijanske škole privreĎivanju u društvenoj zajednici jeste da se radi o sistemu u njegovom historijskom razvoju (nema vječnih zakonitosti. kao i za ekonomsku politiku najvećeg broja zemalja. 5. Pokazalo se da dotadašnja aktivnost države.WWW. štednja. Metodološki. dok kod monetarista ravnoteža sistema postoji kad su usklaĎeni odnosi izmeĎu monetarne ponude i tražnje. 2. Potvrdilo se da intervencionizam nije samo način prevazilaženja najdublje krize. zaposlenost. što 13 WWW. Praktiĉni uĉinci koncepta intervencionističke politike bili su spektakularni. Dilema je čemu dati prednost na kraći rok – politici pune zaposlenosti ili politici monetarne ravnoteže. kamata itd. te se kao dopuna počinju koristiti politika nadnica i cijena. 4. već se pokazao i kao pouzdan u eliminiranju kriznih žarišta najrazvijenijih privreda. SAVREMENE KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE Ove koncepcije predstavljaju varijacije izmeĎu liberalizma i intervencionizma. Dakle. cijene. ne može postići rezultate kao 30-ih godina. Otuda i meĎusobne razlike u savladavanju inflacije: kod kejnzijanske politike putem agregata tražnje i po osnovu monetarne ponude utiče se na rast investicija. Zajednički imenitelj je da one predstavljaju odgovor na recesiju u tokovima reprodukcije krajem 70-ih i početkom 80-ih godina u grupi najrazvijenijih zemalja. Pojmovi bruto društvenog proizvoda. Osnovni pristup predstavnika ove teorije su reakcije na Kejnzijanski koncept ekonomske politike. Posebna zasluga odnosi se na činjenicu da su ova doktrina i koncept po prvi put promovirali osnovnu makroekonomsku aparaturu. To omogućava kako iznalaženje zakonitosti tokova reprodukcije. usmjerena na efektivnu tražnju. Kod njih je naglašen aplikativni aspekt. čime mjere monetarne politike stiču prednost u odnosu na fiskalnu politiku. Obje koncepcije ukazuju da se inflacija javlja kao cijena pune zaposlenosti. kategorije ličnog dohotka i rapoloživog dohotka koji su i danas opšteuvosvojeni. a drugim onemogućava rast cijena i inflacije. 5. Rodonačelnik je MILTON FRIDMAN. u smislu da ekonomija efikasnije funkcionira ukoliko država manje utiče na tokove reprodukcije. Postoje mišljenja prema kojima kejnzijanska i monetaristička koncepcija nisu tako udaljene kako se čini na prvi pogled. ovaj koncept ekonomske politike polazi od meĎusobne funkcionalne ovisnosti pojedinih ekonomskih fenomena i procesa kao što su društveni proizvod. nesumnjivo potiču od Kejnsa. dok monetaristi za pretpostavku imaju punu zaposlenost. dok je njihovo teorijsko odreĎenje još uvijek aktuelno. pune ekonomske slobode i nesputano djelovanje tržišnih zakonitosti trebaju biti okvir unutar kojeg će se osigurati efikasan ekonomski razvoj. već one zavisno od okolnosti poprimaju različite varijacije). Bitna razlika je u tome što kejnzijanska koncepcija polazi od nezaposlenosti. Obje koncepcije uglavnom se bave pitanjima agregatne tražnje. tako i odgovarajuće poteze u okviru ekonomske politike kao praktične djelatnosti. Umjesto pune zaposlenosti. Prvim mjerama postiže se rast društvenog proizvoda i zaposlenosti. Shodno tome. kao temeljni cilj ekonomske politike promovira se stabilnost cijena.1. Mjere aktivne fiskalne i monetarne politike nisu sprečavale rast nezaposlenosti i inflacije. koja je i danas osnov za istraživanje i analize privreĎivanja.BH-PRAVNICI. zadatak države je prvenstveno da osigura ambijent za potvrĎivanje punih ekonomskih sloboda i funkcioniranje tržišnih mehanizama. pri čemu je u kejnzijanskoj koncepciji uslov ekonomske ravnoteže da je ukupna potražnje jednaka ukupnoj proizvodnji. Monetarizam Javlja se krajem 50-ih godina. BH-PRAVNICI. 3. Ekonomsko-politiĉke mjere. Značajan novi instrument je politika fleksibilnog – plivajućeg deviznog kursa. 2. Od momenta kad se recesija uoči i preduzmu mjere sa ciljem povećanja agregata tražnje. domaće hartije od vrijednosti i strane hartije od vrijednosti koje posjeduje vlasnik i svojim svakodnevnim odlukama utiče na ovu strukturu. Time se neposredno determinira globalna ravnoteža u zemlji. Onemogućiti da monetarna ekspanzija postane glavnim izvorom ekonomske neravnoteže (u smislu inflacije i poremećaja na finansijskom tržištu). prvenstveno u pogledu supstitucije na finansijskom tržištu po osnovu politike otvorenog trţišta (kupoprodaja hartija od vrijednosti). pa do učinaka većeg broja ovih mjera. izazivaju reakcije na finansijskom tržištu i efekte supstitucije pojedinih oblika imovine. Mjere i instrumenti usmjereni na proces portofilio selekcije. U odnosu na prethodni koncept ekonomske politike. te javni zajam (nastojeći povećati ponudu ili tražnju na finansijskom tržištu). putem uticaja na procese portofilio selekcije. Ekonomska uloga drţave. a posebno aktivnosti centralne banke (politikom otvorenog tržišta. osjetno je reduciran domet i radikalno promijenjen način unošenja države u tokove reprodukcije.sektor javnih usluga i neki vidovi privredne infrastrukture). angažman države je i funkcionalno reduciran u odnosu na stepen dopune i podrške privatnoj inicijativi. aktivnom kamatnom politikom itd). Smatrali su da na duži rok povećanje agregata tražnje nema nikakvih učinaka na rast društvenog proizvoda jer tokovi reprodukcije neminovno ostvaruju prirodne razmjere nezaposlenosti i odgovarajući nivo proizvodnje. U prvi plan dolaze mjere monetarne politike usmjerene na kretanje monetarnih agregata i uravnoteţenje ponude i potraţnje na finansijskom trţištu.2.1. U tom smislu značajne su slijedeće mjere: Instrumenti kojima se stvara ili poništava novčana masa. Monetaristi su zagovarali ekonomsku aktivnost države koja se naslanja na automatsku monetarnu politiku. Stabilizirati tokove reprodukcije (prvenstveno učincima na stabilnost općeg nivoa cijena). proĎe odreĎen vremenski period u kome je recesija već prevaziĎena te ove mjere djeluju neefikasno. Portofilio podrazumijeva strukturu imovine: gotovinu.COM na duži rok proizvodi ekonomsku ravnotežu i stabilan razvoj. automatskom monetarnom politikom moguće je postići 3 opća efekta: 1. Prema tom mišljenju. Ravnoteža na finansijskom tržištu postoji kad je uravnotežena ponuda i tražnja za sva 3 oblika imovine.WWW. jer se odnosi samo na djelatnosti koje se ne mogu osigurati isključivo po osnovu tržišnog mehanizma (tj. Što se tiče regulativnih mjera. zatim eskontna politika (utičući na visinu kamate i obim novčane mase). U odnosu na kejnzijanski koncept. 5. nastojeći da uz što manje ulaganja i rizika ostvari što veći prihod.BH-PRAVNICI. Zbog toga. ne osporavajući kratkoročne učinke povećanja agregata tražnje. odnosno na portofilio selekciju. monetaristi nisu preporučivali preduzimanje mjera ove prirode.3. Zbog toga bilo kakve promjene novčane mase u opticaju. 5. Monetaristi su isticali 2 opća argumenta protiv korištenja agregata tražnje kao osnovnog sredstva državno-intervencionističkog koncepta: 1. insistiranje monetarista na automatskoj monetarnoj politici značilo je i osjetno sužavanje i pojednostavljivanje strukture ekonomsko-političkih mjera.1. 2. smatrajući da on više odgovara automatskoj monetarnoj politici od fiksnog kursa. pa i destabilizirajuće. - 14 WWW. Neutralizirati destabilizacione efekte nemonetarnih faktora (prvenstveno kontrolisanje radikalnih promjena u meĎunarodnim ekonomskim odnosima). operativni angažman države sužen je u obimu.COM . Osim toga. Kod monetarističke koncepcije obuzdavanje inflacije se osigurava stvaranjem ravnoteže na finansijskom tržištu (tržištu novca i kapitala). COM Kako se u okviru monetarizma potiskuje fiskalna politika. prvenstveno javnog zajma. monetarizam na kraći rok znači žrtvovanje razvoja (investicija. .4. kako bi veći dio nacionalnog dohotka ostao u privatnim rukama i time podstakla pojedinačna motivacija u privreĎivanju. zaposlenosti itd) za račun ravnoteže. što utiče na dinamiku razvoja.neporeskih prihoda. kapitalna dobra i drugi elementi proizvodne potrošnje. U regulativnim aktivnostima države u prvi plan se nameću pitanja redefiniranja poreske. Ovaj koncept polazi od proizvodnje i agregata ponude. Kod nerazvijenih zemalja. Ekonomija ponude Datira od sredine 70-ih. Ekonomska uloga drţave. odnosno fiskalne politike. sa rastom poreskog opterećenja opada motivacija za privreĎivanje i obrnuto. pomjeranje poreskog opterećenja sa dohotka (proizvodnje) na finalnu potrošnju. Pritom je bitna pretpostavka umanjenje državne intervencije. u smislu značajnog rasta tzv. Uĉinci.COM . Zbog toga ekonomska aktivnost države prvenstveno treba biti usmjerena na podsticanje agregata ponude. kako bi se osigurao veći prostor za privatnu inicijativu. Od oporezivanja se isključuju sirovine. U ovom konceptu prisutne su 2 opće inovacije u strukturi ekonomskopolitičkih mjera: . posebno su značajne slijedeće mjere: opće smanjenje poreskog pritiska. to je značilo i reafirmaciju liberalnih postavki o neutralnim uĉincima oporezivanja.2. Prema rastu agregata ponude treba podešavati agregat tražnje. To znači da se inflacija ne liječi samo monetarnim sredstvima. Po njemu su rast društvenog proizvoda i zaposlenosti determinirani mikroekonomskim faktorima.BH-PRAVNICI. Mnogi elementi monetarizma su integralni dio ekonomskih politika najrazvijenijih zemalja. kao i od vremenskog roka.2.1. 5. U ostvarivanju ekonomske ravnoteže ekonomija ponude polazi od ponude (proizvodnje). Ekonomija ponude se izvorno temelji na tzv. inovirana struktura javnih prihoda. nego i povećanjem proizvodnje odnosno efikasnijim privreĎivanjem. što posredno za posljedicu ima da veliki broj zemalja danas svoju ekonomsku politiku zasniva na postavkama monetarističke ekonomije.2. uz izostanak očekivanih dugoročnih razvojnih učinaka. Ekonomija ponude svoju pažnju usmjerava na borbu protiv stagnacije privrednog razvoja i rasta inflacije. Zbog toga zagovornici ove koncepcije zahtijevaju da veći dio nacionalnog dohotka i kapitala treba ostati u privatnim rukama. repromaterijali. Kod ekonomski razvijenih zemalja. kao i tzv.BH-PRAVNICI. Motivaciju i privatnu inicijativu smatra nosiocima efikasnijeg razvoja. suţenim razmjerama preraspodjele dohotka te o budţetskoj ravnoteţi. što predstavlja odnos izmeĎu poreskog opterećenja i motiva za privreĎivanje.WWW.3. ovi efekti se svode samo na uravnoteženje ekonomskih tokova. U tom smislu. Ovo se - - 15 WWW. 5. a šire je prihvaćena u 80-im godinama 20. monetarizam dominira stabilizacionom politikom MMF-a.vijeka. umjesto širenja razmjera preraspodjele dohotka od strane države. U tom smislu.Lafareovoj krivulji. 5. odnosno faktorima kojima se formira agregat ponude.2. Efekti monetarizma na ekonomski razvoj su različiti zavisno od stepena razvijenosti zemlje. Ekonomsko-politiĉke mjere.sektora neposrednih podsticajnih mjera za privatnu inicijativu. kako bi se uspostavila ekonomska ravnoteža.potenciranje mikroekonomske politike i indirektnih mjera kojima se utiče na efikasnije privreĎivanje.smanjenje operativnog angažmana države. Pored toga. što na duži rok proizvodi povećanje efikasnosti privreĎivanja i stabilan privredni rast. 5. Zbog toga u nerazvijenim zemljama postoji veliki broj varijacija odnosa izmeĎu ekonomske aktivnosti države i tržišnog mehanizma. Ono što je u razvijenim zemljama tokom dužeg perioda činila privatna inicijativa. MeĎutim.suočene su sa demografskom eksplozijom (1990. kao i nepotpuna zaposlenost.COM realizira uvoĎenjem poreza na dodatnu vrijednost ili zadržavanjem poreza na promet u trgovini na malo.BH-PRAVNICI. u manje razvijenim zemljama morala je preuzeti državna struktura. . Opće odrednice Bez obzira na specifičnosti i meĎusobne razlike u ekonomskoj razvijenosti. zajedničke karakteristike ovih zemalja su: . zbog čega su sve nerazvijene zemlje posegle za kreditima iz inostranstva.2. odnosno duţniĉku krizu. posebno u pogledu izgradnje brana. pri čemu poseban značaj imaju aktivnosti države na strategiji privrednog razvoja. . . 6. 5. Te varijacije se kreću od elemenata komandne ekonomije. Ekonomska uloga drţave Pomenute odrednice ekonomskog razvoja uslovile su naglašenu ekonomsku ulogu države u manje razvijenim zemljama. U ekonomskoj politici pojedinih zemalja te varijacije podrazumijevaju sintezu elemenata više koncepcija ekonomske aktivnosti države. .niska stopa industrijalizacije. bitnu promjenu poreske politike predstavlja oporezivanje dohotka.najmanje razvijene zemlje sa niskim dohotkom. Zajednička karakteristika većine nerazvijenih zemalja je znatan operativni angažman države.2. stepen opće pismenosti stanovništva i učešće preraĎivačke industrije u ukupnom dohotku). smanjuju poreski razredi te obaraju marginalne poreske stope. Uĉinci. što je proizvelo pojavu visokih i stalno rastućih dugova ovih zemalja.BH-PRAVNICI. 6. ureĎenja vodenih tokova i sistema navodnjavanja radi povećanja poljoprivredne proizvodnje i podsticanja privatne inicijative.4. preko klasičnog liberalnog koncepta. Globalna recesija u 80-im godinama manifestirala se kroz pad cijena sirovina i porast kamatnih stopa. KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE MANJE RAZVIJENIH ZEMALJA Za odreĎenje pojma razvijenosti u ekonomskoj teoriji danas je u upotrebi kvantitativni indikator. s tim što u odnosu na monetaristički koncept ova ravnoteža nije tako rigidna. kao posljedica nedostatka poreskih prihoda javljaju se hronični i enormni budžetski deficiti. . koristeći indikatore opće razvijenosti (visina dohotka per capita. Ekonomija ponude je danas najčešće prisutan koncept ekonomske politike u grupi najrazvijenijih zemalja. najčešće vrše diferenciranje država u 3 grupe: .1.problem hroničnog nedostatka kapitala. 6.udio poljoprivrednog stanovništva u strukturi radno aktivnog stanovništva je izuzetno visok. 16 WWW. pa do intervencionističkog koncepta. Pritom je značajno organiziranje velikih investicionih projekata.COM .zemlje sa visokim dohotkom. Zbog toga za manje razvijene zemlje ekonomija ponude ima znatno sužene mogućnosti primjene. Smanjenje poreskog pritiska i jačanje motivacije u privreĎivanju nesumnjivo je za posljedicu imalo povećanje efikasnosti ukupne privrede. Agencije u okviru UN-a. Mjere monetarne politike su uglavnom u funkciji monetarne ravnoteže. Znatno se ublažavaju poreske progresije.godine je 77% svjetskog stanovništva živjelo u grupi zemalja sa niskim dohotkom).WWW. prvenstveno društveni bruto proizvod po stanovniku. To znači znatno elastičnije korištenje instrumenata usmjerenih na uravnoteženje finansijskog tržišta.zemlje sa niskim dohotkom. Regulativna sredstva eknomske politike koja su zajednička za nerazvijene zemlje su: . U manje razvijenim zemljama primjena savremenih koncepcija ograničena je samo na pojedine njihove elemente. 7.3. MeĎutim.makroekonomski agregati. . U nerazvijenim zemljama proizvodni kapaciteti.shvatanje inflacije kao realnog fenomena.mjere zaštite domaće privrede od konkurencije iz inostranstva. Zbog toga su elementi monetarizma silom prilika dio zvaničnih ekonomskih politika većeg broja nerazvijenih zemalja. Ove mjere pretpostavljaju korištenje velikog broja instrumenata od fiskalne i monetarno-kreditne politike. ili pak zadržati naglašenu ekonomsku ulogu države. kejnzijanski koncept odnosi se na izrazito razvijene zemlje u kojima je pad društvenog proizvoda i zaposlenosti prouzrokovan nedovoljnom potražnjom. posebno neposrednih investicija. Iz domena ekonomije ponude.mjere kojima se stimulira uvoz kapitala. Lanci siromaštva Ekonomska politika najnerazvijenijih i nerazvijenih1 zemalja osuĎena je na instrumente i mjere kratkoročnog karaktera. što diktiraju aranžmani sa MMF-om. Ostaje aktuelna dilema da li otvoriti veći prostor za tržišni mehanizam. 17 WWW.BH-PRAVNICI. DIREKTIVIZAM Osnovu socijalističke ekonomske doktrine i koncepta ekonomske politike postavili su Marks i Engels. Ekonomsko-politiĉke mjere Postavlja se pitanje koliko je kejnzijanski koncept ekonomske politike od pomoći nerazvijenim zemljama.COM Veoma bitna mjera ekonomske politike nerazvijenih zemalja je osiguranje dodatnih izvora akumulacije. preko politike vanjske trgovine. Njima se anuliraju veći debalansi. .COM .BH-PRAVNICI. značajne su ekonomsko-političke mjere usmjerene na stimuliranje domaće privatne incijative i stvaranje poreskih olakšica (“poreskih oaza”) za inostrani kapital.preferiranje radno-intenzivnih grana privrede radi povećanja zaposlenosti.4. a zatim kasnije razvijali Lenjin i drugi klasici marksizma. pa do politike cijena. kao i savremeni marksisti. Opće odrednice 1 Najnerazvijenije zemlje imaju bruto proizvod per capita ispod 450 USD. nerazvijene između 450 i 1. . Monetaristiĉka koncepcija značajna je sa aspekta voĎenja antiinflacione politike i uravnoteženja monetarnih i privrednih tokova. Naime. . odnosno ponuda nikad nije bila prevelika da bi izazvala ekonomsku neravnotežu i stagnaciju u tokovima privreĎivanja. . od neposredne su koristi prilikom izrade strategije i planova razvoja nerazvijenih zemalja. kejnzijanski koncept pomaže kreatorima ekonomske politike nerazvijenih zemalja prvenstveno kroz: . bilo iz domaćih izvora ili iz inostranstva. raspodjele i investicija. ali istovremeno otvaraju i nove neravnoteže bez ozbiljnih pomaka u ukupnim tokovima privreĎivanja.WWW. a ne monetarne pojave. 7.800 USD. uključujući statističke i matematske metode u okviru intervencionizma. 6. . .stimuliranje izvoza. 6. Ukupna ekonomska aktivnost države očito je intervencionistička. Njima se nastoje osigurati sredstva za brži rast investicija i privredni razvoj po tom osnovu.posticanje investicija iz domaćih izvora.1. a učešće elemenata monetarizma i ekonomije ponude u osnovi zavisi od obima i vrste aranžmana konkretne zemlje sa MMF-om i drugim meĎunarodnim organizacijama ekonomskog karaktera.u domenu ocjene opravdanosti stranih kredita.aktivnosti na supstituciji uvoza iz raspoloživih domaćih resursa. s obzirom na stihijnost zakona ponude i potražnje.WWW. kao i po vrsti djelatnosti ovog sektora. uz naglašeno prisustvo administrativnih mjera.naglašena ekonomska uloga države. i to u smislu da postoji komplementarni odnos izmeĎu zakona vrijednosti (ono što je objektivno dato) i svjesnog djelovanja (ono što se želi postići planiranjem). odnosno zadaci iz oblasti proizvodnje. kao osnovni elementi socijalističke privrede mogu se naznačiti: . U ovakvim ekonomijama ne nameće se u otvorenoj formi problem ekonomske neravnoteže. input proizvodnje. Drugo pitanje opće kritike je eksploatacija. Ekonomska uloga drţave Osnovni mehanizam organiziranja i povezivanja privrednih tokova je centralni drţavni plan. Glavni instrument općedržavnog plana su finansijski tokovi obuhvaćeni općedržavnim budžetom.COM Socijalistička ekonomska doktrina u osnovi znači kritiku i negiranje kapitalističkog načina proizvodnje. Budžet pritom sadrži ne samo prihode od poreza i sl. Privatni sektor bio je ograničen po osnovu obima sredstava u ličnoj svojini.BH-PRAVNICI. 18 WWW. već i prihode od poslovanja državnih preduzeća. Pored toga.vijeka u praksi socijalističkih zemalja. Direktivnost.privredni razvoj i odnosi u privreĎivanju su pod neposrednom svjesnom društvenom kontrolom na nivou državne zajednice. MeĎutim. Funkcioniranje tržišta rada bilo je nespojivo sa osnovom sistema koji pretpostavlja radničku klasu na vlasti. kao glavni budžetski rashodi javljaju se ekonomski izdaci. . kreditnim i blagajničkim centrom. Klasici marksizma su samo uzgredno i fragmentarno razmatrali ustrojstvo privreĎivanja u budućem socijalističkom društvu. da bi tokom vremena počeo proces odumiranja države u pravcu izgradnje društva zasnovanog na slobodnoj i neposredno izraženoj zajedničkoj volji svih članova. . Ekonomska aktivnost države odnosila se ne samo na državni sektor. S druge strane.2. kako bi se sačuvali socijalistički odnosi. Osnovni ekonomski zakon je centralni drţavni plan.BH-PRAVNICI.socijalističkoj robnoj privredi svedeni su samo na trţište roba i usluga. Ove odrednice u osnovi znače nespojivost socijalističkog društva i tržišnog privreĎivanja. Kritika se prvenstveno odnosi na neorganiziranost robne privrede. posebno u početnom stadiju (kao diktatura proletarijata). neprihvatljivo je bilo funkcionisanje tržišta kapitala i sredstava. jer kapitalistički način proizvodnje neminovno vodi klasnoj podjeli društva. tj. MeĎutim.COM . osim oblasti lične potrošnje i skromnog privatnog sektora. jer država u planu na bazi materijalnih bilansa odreĎuje agregat ponude i prema njemu definira i finansijske tokove. Sveobuhvatnost. već i na dvostruko ograničeni privatni sektor putem intenzivnih regulativnih mjera. Praktično su općedržavnim budžetom bili obuhvaćeni svi finansijski tokovi u zemlji. finansijska sredstva u odnosu na troškove proizvodnje i veličina dobiti. čime se suspenduje djelovanje tržišta. odnosno naknadnog (ex post) djejstva tržišnog mehanizma čime se otvara problem usklaĎenosti proizvodnje sa potrebama u društvu i pojave nepotrebnog rada (za robe koje nisu valorizirane na tržištu). odnosno kasnije društvena svojina kao njen izvedbeni oblik. iz njihove kritike kapitalističkog društva. 2. 7. funkcionalni dometi tržišta u tzv.osnovu društva i sistema privreĎivanja čini državna. jer bi se time legaliziralo prisvajanje po osnovu vlasništva. zasnovan na 2 principa: 1. tako da ne postoji cjelovita teorija socijalističke ekonomije. Podešavanje agregata tražnje prema agregatu ponude ostvaruje se putem kreditnih i gotovinskih planova sa centralnom bankom kao jedinstvenim emisionim. Ovakav stav u odnosu izmeĎu zakona vrijednosti i planiranja je relativiziran 60-ih godina 20.planom su obuhvaćeni svi proizvodni subjekti. To je u suprotnosti sa temeljnim principom socijalističkih društava po kome su rad i rezultati rada jedini osnov pojedinačnog prisvajanja. što je značilo da ima snagu zakona u smislu obaveznosti i ispunjenja planskih zadataka. elementi javnog sektora. U vrijeme reformi 60-ih godina 20.otvaranje strukturalnih neusklaĎenosti u proizvodnji i raspodjeli itd.planiranje u okviru društva. POJAM EKONOMSKOG (PRIVREDNOG) RAZVOJA Ekonomski (privredni) razvoj podrazumijeva da društveni proizvod (nacionalni dohodak) ima veći rast od stope priraštaja stanovništva. . što se prvenstveno manifestira putem inflacije i inostranih zaduživanja socijalističkih zemalja. Na kraći rok direktivističke privrede u odnosu na tržišne ekonomije ostvaruju veću stopu ekonomskog rasta.preferiranje ekstenzivnog umjesto intenzivnog privrednog razvoja. .tehnološko zaostajanje u odnosu na tržišne privrede.naglašeno prisustvo kako regulativnih. tako da veličina per capita takoĎer ima rast. na duži vremenski period direktivizam ima niz negativnih učinaka.lakše organiziranje krupnih investicionih projekata itd.manje oscilacije i poremećaji u privrednim tokovima. zavisno od toga da li se posmatraju na kraći ili na duži vremenski period. .eliminiranje otvorene nezaposlenosti i intenzivniji angažman raspoloživog fonda rada. Pored toga.veća ekonomska i socijalna sigurnost radnika.koncentracija sredstava akumulacije i po tom osnovu ostvarivanje dinamičnije industrijalizacije u zemlji. 7. kao što su: . MeĎutim. U pogledu općih učinaka direktivizma. . pojavljuju se i prve pukotine u ovoj “zatvorenoj ravnoteži”.odsustvo konkurencije na domaćem tržištu izaziva slabu konkurentnu sposobnost privrede na meĎunarodnom tržištu .odsustvo motivacije za efikasnije korištenje postojećih proizvodnih kapaciteta i fondova. neki instrumenti direktivističke ekonomske politike pokazali su se efikasnim u obliku modificiranom prema tržišnoj privredi. učešće radnika u upravljanju itd). 19 WWW. Kratkoročne prednosti komandne ekonomije su: . .dominantnost realnih (materijalnih) mjera u odnosu na makroekonomske mjere. .WWW. tako i operativnih mjera kojima se utvrĎuju pojedinačni planski zadaci. . . kad se otvara prostor za izvjesnu ekonomsku samostalnost privrednih subjekata.BH-PRAVNICI. Stagnacija znači da su rast DP i broja stanovnika jednaki. neki vidovi socijalne sigurnosti radnika. obzirom na simboličan legalni prostor za djelovanje tržišnih zakonitosti. 7. Nazadovanje u ekonomskom razvoju postoji kad društveni proizvod ima manji rast u odnosu na priraštaj stanovništva. . Ekonomsko-politiĉke mjere Težišne ekonomske odluke donose se u okviru državnog aparata. što se odražava i na produktivnost rada. . Zbog toga su preuzeti u okviru državno-intervencionističke ekonomije (npr.3.veličina per capita ostaje ista.COM .svoĎenje dometa monetarno-kreditnih mjera i instrumenata fiskalne politike na kontrolu preduzeća u pogledu ispunjenja plana.BH-PRAVNICI. na duži rok robne privrede ostvaruju znatno veću stopu privrednog i ekonomskog razvoja.gotovo isključivo prisustvo administrativnih mjera u odnosu na ekonomske mjere. EKONOMSKI RAZVOJ 1. bitno je istaći da je kritička analiza funkcioniranja tržišne privrede značila i dublje sagledavanje općih zakonitosti ekonomskog razvoja i odnosa izmeĎu pojedinih njegovih segmenata. . tj. .4. Strukturu ekonomsko-političkih mjera u okviru direktivizma karakterizira: . Privredni subjekti svode se na izvršioce planskih zadataka.niska efikasnost u korištenju sredstava akumulacije.vijeka.COM odnosno agregat tražnje. Uĉinci Učinci direktivizma na ekonomski razvoj su različiti. Naime. Imajući u vidu ove komponente i činjenicu da privreĎivanje kao društveni odnos podrazumijeva jedinstvo materijalno-tehničkih procesa sa ekonomskim i ukupnim odnosima. pa do sistema socijalne zaštite. prirodni faktori (prvenstveno klima i plodnost tla) bili su od presudnog značaja. 20 WWW. političkog režima. 2. Faktori razvoja Faktori ekonomskog razvoja. Značaj pojedinih faktora kroz historiju bio je različit. Podruštvljavanje ekonomskih tokova Uporedo sa razvojem proizvodnih snaga tekao je i proces društvene podjele rada. masovnom proizvodnjom i visokim stepenom potrošnje (potrošačko društvo). Faze razvoja.industrijsko društvo. Materijalnoproizvodna komponenta obuhvata porast društvenog proizvoda.1. govori se o privrednom razvoju.4. nauke.postindustrijsko društvo (informacione tehnologije i razvoj kompjuterizirane proizvodnje). a istovremeno se utemeljuje kao jedan od najznačajnijih podsistema u okviru društva kao sistema. Smisao organiziranja i povezivanja proizvodnih procesa u širim društvenim okvirima je da se najefikasnije iskoriste postojeći resursi u društvu i time ostvari optimalan ekonomski razvoj. odnosno proizvodni faktori su: stanovništvo. Imajući u vidu ovu komponentu. U ranijim fazama privrednog razvoja u svijetu. 2.COM 1.tradicionalno društvo. počev od ustavnog ustrojstva države. . možemo govoriti o općim determinantama i o faktorima ekonomskog razvoja. 1. kao faktori ekonomskog razvoja javljaju se i: akumulacija. Ova 3 faktora čine jedinstvo. Društvena komponenta pretpostavlja funkcionalnu vezu izmeĎu procesa privreĎivanja i njegovog šireg okruženja. pretpostavka je razumijevanje glavnih područja istraživanja u ovim teorijama. stabilni i uravnoteženi rast i ciklični tokovi razvoja. odnosno proizvodni odnosi. Materijalna i društvena komponenta Ekonomski razvoj u osnovi ima 2 komponente: materijalno-proizvodnu i društvenu.WWW. odnosno ljudski faktor. obrazovanja. odnosno specijalizacije ljudskih radova i proizvodnih procesa. Opće determinante na privredni i ekonomski razvoj utiču posredno. Istovremeno se odvijao i proces integriranja ovih različitih proizvodnih aktivnosti u cjelinu tokova društvene reprodukcije.BH-PRAVNICI. a faktori neposredno. Teorijske osnove privrednog razvoja Za elementarnu spoznaju teorijskih osnova privrednog razvoja. prirodna bogatstva (predmeti rada) i proizvedena bogatstva (sredstva rada). odnosno društvene zajednice. OPĆE DETERMINANTE EKONOMSKOG RAZVOJA MeĎu determinantama ekonomskog razvoja. tehničko-tehnološki progres i društveni uslovi. 1. a to su: faze razvoja. zavisno od stepena razvijenosti privrede. . dok je u današnjim uslovima tehnički progres najdinamičniji faktor razvoja. Osim proizvodnih faktora.predindustrijsko društvo. Na taj način se privreĎivanje potvrĎuje kao društveni odnos. . Dosadašnji razvoj u svijetu prošao je kroz slijedeće faze: . jer je rezultat privreĎivanja uslovljen njihovim zajedničkim djelovanjem.3. sa afirmacijom robne privrede i stvaranjem pretpostavki za razvoj industrije. sa naturalnom proizvodnjom kao dominantnim oblikom privreĎivanja. poseban značaj imaju oni podsistemi društva koji imaju neposrednije učešće prilikom definiranja društvenog okvira privreĎivanja.COM .BH-PRAVNICI.2. sa krupnom robnom privredom. . kad počinje oživljavanje privrednih tokova. 21 WWW. odnosno državne zajednice. Dakle.teorija nedovoljne potrošnje privredne cikluse objašnjava činjenicom da suviše dohotka ide bogatom ili štedljivom dijelu stanovništva. Privredni ciklus prema većini ekonomista obuhvata period od 8-10 godina. prvenstveno kada su u pitanju uslovi privreĎivanja definisani u okviru privrednog sistema i ekonomske politike. pa u tom smislu možemo govoriti o zemljama sa centralno-planskom ekonomijom i zemljama sa tržišnom ekonomijom. . Stabilni privredni razvoj kroz duži period kao nezaobilaznu pretpostavku ima uravnoteženi razvoj. ali i stagnacija privrednog razvoja. Kao odstupanje od općeg pravila. koja znači prosperitet u rastu proizvodne moći i društvenog proizvoda uključujući i zaposlenost. .inovaciona teorija uzrocima ciklusa smatra naglo uvoĎenje pronalazaka i inovacija uopće. .ekspanziju. Unutar ovih faza formiraju se različita društva. Ovim se omogućava svojevrsno korigovanje kvantitativnih pokazatelja. koja se tiče odnosa izmeĎu novčanog izraza ponude i agregata tražnje. On sadrži 2 ključne faze: . kao i proporcionalnost izmeĎu pojedinih makroekonomskih agregata. U odnosima izmeĎu stabilnog i uravnoteženog razvoja moguće su 4 varijacije: 1. prvenstveno ponude i tražnje. .WWW.monetarna teorija.proizvodnju.BH-PRAVNICI. Upravo neuravnoteženost izaziva i nestabilan rast društvenog proizvoda.COM . Uravnoteženi razvoj ima 2 temeljne dimenzije: . Pod stabilnim privrednim razvojem podrazumijeva se stabilnost u porastu društvenog proizvoda. Ekonomski sistem i privredni razvoj Ekonomski sistem obuhvata: . Uravnoteženi privredni razvoj podrazumijeva srazmjernost izmeĎu pojedinih oblasti i grana privreĎivanja. 3. Tipičan primjer je politika tzv.BH-PRAVNICI. Teorije o cikličnim privrednim kretanjima javljaju se na bazi analize tokova privreĎivanja kroz duži vremenski period. unutar koje se nakon najviše tačke u razvoju (“vrh”) bilježe depresivna kretanja sve do najniže tačke (“uvala”). Cikliĉni tokovi razvoja. moguće je da se u kratkom periodu ostvari stabilni privredni rast i u uslovima odsustva uravnoteženosti. koja se odnosi na materijalnu usklaĎenost osnovnih oblasti i grana privrede. Moguće je da postoji ravnoteža u privredi.naturalna uravnoteženost. kao jedinstvo materijalno-proizvodnih procesa i odnosa u vezi s tim. Pored toga.psihološka teorija faktore ciklusa nalazi u pesimističkim i optimističkim očekivanjima stanovništva.COM Navedene faze razvoja za kriterij imaju samo kvantitativne pokazatelje. To znači da se iz godine u godinu bilježe povećane godišnje stope rasta društvenog proizvoda. Nestabilni privredni razvoj po pravilu podrazumijeva i neuravnoteženi razvoj. 2.2. odnosno o zemljama sa nerazvijenim proizvodnim snagama i niskim dohotkom i zemljama sa razvijenim proizvodnim snagama i visokim dohotkom. odnosno “ravnoteža u uslovima visoke nezaposlenosti”. koja cikluse objašnjava ekspanzijom bankovnog kredita. Najpoznatije teorije privrednih ciklusa su: . Stabilni i uravnoteţeni razvoj. odnosno rast društvenog proizvoda. Po pravilu postoji povezanost i uslovljenost izmeĎu stabilnog i uravnoteženog razvoja.tržišna ravnoteža. .teorija pretjeranih investicija objašnjenje ciklusa nalazi u prevelikim investicijama. stabilni privredni razvoj podrazumijeva i stabilnost u društvenom okruženju. 2. Bitno je napomenuti da su zadnje 2 varijacije odstupanje od općeg pravila i da su moguće samo u kratkom roku. 4.kontrakciju.napregnutog privrednog razvoja po osnovu dodatnih izvora akumulacije za račun monetarne ravnoteže. Zbog toga. Osobenost ekonomskog sistema se prvenstveno odnosi na slijedeće karakteristike: hijerarhijsko ustrojstvo – ekonomski sistem je dio znatno šireg društvenog sistema. a država garantuje samo ravnopravnost učesnika u društvenim odnosima. sindikati. dinamiĉki sistem – ova osobenost proizilazi iz činjenice da je privreĎivanje po prirodi dinamičan proces. Struktura institucija. Radni odnosi.preduzeća. Metodi društvenog organiziranja tokova reprodukcije. osnovni nosioci privredne aktivnosti. Generalno pitanje u ovom domenu je odnos izmeĎu tržišnog mehanizma i ekonomske uloge države. sloţen sistem – obuhvata veći broj podsistema. odnosno od učešća pojedinih oblika vlasništva u ukupnoj svojinskoj strukturi. pomoć nezaposlenim itd). ostale institucije (političke partije. čime se javlja i naglašen stepen neizvjesnosti ekonomskih odluka. preko institucionalne osnove privreĎivanja i oblika društvene organizacije. zatim penzijskoinvalidsko osiguranje. počev od pojedinih grana i oblasti privreĎivanja. Postoje 2 izvorna modela socijalne politike: rezidualni pretpostavlja da se pojedinac sam brine o zadovoljavanju svojih potreba i interesa.BH-PRAVNICI. kao i osnovnih elemenata ovog podsistema koji imaju uticaja na razvoj. banke. Radni odnosi. pa do ekonomskopolitičkih mjera. redistributivni model podrazumijeva da država putem preraspodjele dohotka treba svim graĎanima obezbijediti osnovnu socijalnu sigurnost. Za razumijevanje odnosa izmeĎu ekonomskog sistema i privrednog razvoja. institucija i metoda organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. a zatim i aktivna socijalna politika (politika životnog standarda. kultura i sl. Struktura institucija obuhvata institucije i organizacije čija je djelatnost u cjelini ili djelimično vezana za privreĎivanje. - - - Elementi sistema koji imaju značajniji uticaj na privredni i ekonomski razvoj su: a) b) c) d) Raspodjela ekonomske moći. tj. Raspodjela ekonomske moći. zdravstvo. institucije koje normiraju društveni okvir privreĊivanja i usmjeravaju tokove privredne aktivnosti (državne institucije. već u vrijeme prvih oblika aktivnog unošenja države u tokove privreĎivanja. što podrazumijeva i primat društvenog nad ekonomskim sistemom. U osnovi se može govoriti o 3 grupe institucija: 1. a ostale 2 grupe kao makroekonomski subjekti. Metodi društvenog organiziranja tokova reprodukcije u suštini se odnose na osnovni mehanizam na osnovu kojeg se odvijaju procesi privreĎivanja.COM . prva grupa faktora se najčešće označava kao mikroekonomski subjekti. javlja se tzv. ekonomski sistem kao dio šireg društvenog sistema ima najviše neposrednih veza sa ostalim sistemima. 2.BH-PRAVNICI. odnosno institucije javno-pravnog karaktera). tj. Sa stanovišta ekonomskog sistema i privrednog razvoja. neprivredne djelatnosti kao što su obrazovanje.COM ukupnost društvenih odnosa. 3. Pored toga. osiguravajuća društva itd.ekonomska i socijalna sigurnost radnika i graĎana su značajan element ekonomskog sistema sa neposrednim višestrukim vezama sa društvom kao najširim sistemom. Razmjere unošenja države u ekonomske tokove odreĎuju 22 WWW. stohastiĉki karakter –na privredni razvoj utiče znatan broj neekonomskih faktora.radniĉko zakonodavstvo. pretpostavka je sagledavanje statusa ekonomskog podsistema u odnosu na društvo. asocijacije poslodavaca i sl). odnosno privredni poredak zavisi od oblika svojine. kolektivna ili javna potrošnja.WWW. Socijalne vrijednosti imaju povratni uticaj na privredni razvoj u smislu da se javljaju kao proizvodne snage.kontrola bankarskog sistema. Politiĉki reţim i slobode.BH-PRAVNICI. Pomenuta 2 pristupa ipak su rezultat krajnosti. već osigurava i niz socijalnih zahtjeva. Prema konceptu ekonomskog determinizma (historijskog materijalizma). proces privreĎivanja determinira i ostale procese i odnose i društvu. odnosno kad se od strane države nameću odreĎene obaveze privrednim subjektima (porezi i sl). 2. kao ukupnost odluka i mjera države kojima se utiče na usmjeravanje privrednih kretanja. Pritom država ne samo da stvara ambijent za uspješno privreĎivanje. Pravni poredak i ekonomski razvoj Postoje 2 razloga općeg karaktera koji nalažu dodirne tačke privrednog i pravnog poretka. Drugi razlog odnosi se na usklaĎivanje preferiranih pojedinačnih interesa sa javnim interesima. U pogledu odnosa izmeĎu političkog i ekonomskog sistema. Suština političkog sistema je borba političkih snaga da ovladaju ovim institucijama. Relativan odnos snaga izmeĎu pojedinačnih ekonomskih interesa i javnog interesa sadržanog u pravnoj normi.COM prirodu privrede (tržišna ili netržišna). Prema pristupu političkog (svjesnog) determinizma. čime se amortiziraju negativne implikacije djelovanja tržišnih zakonitosti na društvo kao sistem. U slučajevima kada norma tangira širok krug pojedinaca.ekonomski determinizam i tzv.4.svjesni determinizam. Demokratski politički sistem svoju potvrĎuje se upravo putem efikasnog ekonomskog i socijalnog razvoja. Postoje 2 opće forme unošenja države u društvenu reprodukciju: privredni sistem. Ekonomski ili tzv. te društvene snage koje stvaraju politiku i u čije ime pomenute institucije vladaju. kao i koncepciju ekonomske politike (liberalna ili intervencionistička ekonomija). gdje se po pravilu koristi pravni instrumentarij. Političke i socijalne vrijednosti demokratskog političkog sistema neposredno se transformiraju u ekonomske snage društva. u smislu raspolaganja zalihama i mogućnosti preorijentacije ekonomskih aktivnosti. Efikasnost pravnog poretka u domenu privrede rezultat je 2 faktora: 1.politiĉki (svjesni) determinizam. u osnovi se može govoriti o 2 dijametralno različita pristupa: tzv.WWW.BH-PRAVNICI. kao skup zakona i drugih propisa kojima se regulišu odnosi u priveĎivanju i ekonomska politika. pravila berzanskog poslovanja itd). ali treba istaći da sistem vlasti i politike istovremeno ima i relativnu samostalnost. od posebnog značaja je priroda političkog režima i stepena garancije ljudskih prava i sloboda. To znači da je neophodno regulisanje odreĎenih odnosa izmeĎu učesnika u društvenoj reprodukciji.3. U domenu odnosa političkog sistema i ekonomskog razvoja. Neosporno je da ekonomski sistem ima višestruke uticaje na ustrojstvo političkog sistema. Politiĉki sistem i ekonomski razvoj Politički sistem podrazumijeva proces stvaranja i donošenja odluka kojima se rješavaju sukobi interesa meĎu pojedinim grupama i istovremeno osigurava funkcioniranje i razvoj društvene zajednice. veća je mogućnost izigravanja zahtjeva koje ta norma sadrži. Ekonomska snaga pojedinaca na koje se neka norma odnosi. Prvi se tiče nedovoljnosti unutrašnje logike tokova privreĎivanja. 23 WWW. uticaj ekonomskog sistema na ukupni društveni razvoj je supsidijarnog značaja. Time se potencira i povratni uticaj političkog sistema na sistem privreĎivanja. U tom smislu se ističe da dominantan uticaj ima politički sistem i da praktično svjesno ostvarivanje promjena u društvu ničim nije limitirano. kao i meĎusobni rivalitet ekonomskog i političkog sistema u odnosu na opći društveni razvoj. 2. 2. a time i proces razvoja društva u cjelini. uz korištenje instrumenata pravnog sistema i autoriteta države (npr. On različite institucije kao nosioce političke vlasti.COM . uključujući i operativni angažman države u tokovima privreĎivanja. prvenstveno organima vlasti. Brojno stanje stanovništva je prvenstveno značajan faktor dimenzioniranja unutrašnjeg tržišta zemlje.WWW. . odnosno stavljaju se u funkciju i pospješuje ostvarivanje naznačene kombinacije proizvodnih faktora. u osnovi opredjeljuje i veličinu tržišta. zavisi od tehničke i tehnološke osnove proizvodnje. na osnovu kojih se i bez promjena samog ustavnog teksta redefinira opći okvir privreĎivanja. ekonomska struktura.priroda privrede (stepen ekonomskih sloboda privrednih subjekata). Uobičajeno je da se stanovništvo razmatra kroz dvije ravni: kroz brojno stanje i preko strukture. odnosno kombinacija proizvodnih faktora. U demografskim analizama u radno aktivni dio stanovništva ubrajaju se lica starosti izmeĎu 15 i 65 godina. . 3. 3. kao što su: .COM Izvedbene forme objedinjavanja privrednog i pravnog poretka.podjela ekonomsko-političke vlasti. srazmjera izmeĎu tih faktora je preduvjet optimalnog ekonomskog razvoja.1. . te od prirode samog proizvoda. Kako je proces privreĎivanja dinamičan. Stanovništvo kao faktor ekonomskog razvoja Sa stanovišta ekonomskog razvoja.elastiĉnost ustavnih normi. To izmeĎu ostalog omogućava i tzv. FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJA Polazeći od činjenice da proces privreĎivanja pretpostavlja 3 osnovna elementa – radna snaga. odnosno kvalitativnih obilježja stanovništva.ekonomska uloga države (oblici društvene organizacije privreĎivanja). koristeći demokratske principe organiziranja političkog sistema javne vlasti. tehnički progres i društvene uslove rada. Ustavnopravne norme reguliraju opći okvir privreĎivanja u državnoj zajednici. Ta srazmjera. te ustav sadrži i temeljne norme koje se odnose na proces privreĎivanja.BH-PRAVNICI. Iz ove populacije se praktično formira ponuda radne snage. Ovo objedinjavanje se u osnovi vrši preko ustava i operacionaliziranjem ustavnih odredbi u okviru privrednog sistema. uloga stanovništva je dvostruka: u procesu proizvodnje javlja se kao proizvoĎač. predmeti rada i sredstva rada. Ovom grupom faktora animiraju se proizvodni faktori. prvu grupu faktora čine oni koji neposredno determiniraju rast proizvodnih snaga društva i uvećanja bogatstva društvene zajednice. obima proizvodnje. ako se zanemari vanjskotrgovinska razmjena.BH-PRAVNICI. to je i kombinacija faktora podložna promjenama. 24 WWW. je u mogućnosti da pravni poredak podesi prema zahtjevima ekonomije. S druge strane. Najvažniji elementi strukture stanovništva su aktivno i pasivno stanovništvo. Naime. Obzirom da su proizvodni rezultati uvijek uslovljeni zajedničkim učešćem sva 3 faktora. brojno stanje i visina dohotka koji stanovništvo ostvaruje. Radno aktivno stanovništvo čini dio ukupnog stanovništva koji je sposoban za privreĎivanje. te se sa stanovišta ekonomskog razvoja ovaj dio populacije javlja i u funkciji proizvoĎača i u funkciji potrošača. obrazovna odnosno kvalifikaciona struktura i ekonomsko-socijalna struktura. Druga grupa faktora obuhvata akumulaciju. Ustavnopravnim normama regulišu se najvažniji društveni odnosi.COM .osnove privrednog sistema (pravno reguliranje tokova reprodukcije). brojno stanje stanovništva odreĎuje obim i strukturu proizvodnje u okviru jedne zemlje. UtvrĎivanje brojnog stanja stanovništva u jednoj zemlji vrši se na bazi zvaničnog popisa koji se organizuje u odreĎenom vremenskom intervalu (najčešće svakih 10 godina). a u procesu potrošnje kao potrošač dobara. Struktura stanovništva. To znači da. Kretanje veličine stanovništva izražava se stopom prirodnog priraštaja koja je uslovljena stopom nataliteta (broj roĎenih na 1000 stanovnika) i stopom mortaliteta (broj umrlih na 1000 stanovnika). organizacije proizvodnog procesa. U suštini politike zapošljavanja radi se o kombinaciji ekonomskih zakonitosti i tzv.BH-PRAVNICI.nezaposlenost neskladnog rasta. obrazovna i kvalifikaciona struktura) i strukture tražnje radne snage.WWW.laţni rad. koji predstavlja neposredno korištenje radne snage bez ikakve društvene korisnosti. S druge strane. Nezaposlenost nedovoljne (premale) traţnje predstavlja neusklaĎenost ponude i tražnje radne snage (niska tražnja u odnosu na ponudu) i u osnovi može biti dvostruka: . Nezaposlenost može biti otvorena i prigušena. zavisno od toga da li se radi o vidljivoj nezaposlenosti ili se ovaj problem prikriva tako što se dio kategorije zaposlenih koristi nedovoljno odnosno nepotrebno i na taj način prikriva faktička nezaposlenost. pa u kratkom roku i pozitivne ekonomske efekte.frikciona nezaposlenost. odnosno stručne kvalifikacije radno aktivnog stanovništva. Od prikrivene nezaposlenosti treba razlikovati tzv. Stručna osposobljenost radnika je pretpostavka za savremeni privredni razvoj koji karakterišu ubrzane tehničko – tehnološke promjene. nezaposlenost nije problem koji se rješava isključivo tzv. koja je rezultat cikličnih ekonomskih tokova. Nezaposlenost trţišta radne snage uzrokovana je sporim ili neadekvatnim djelovanjem tržišta rada i može biti dvostruke prirode: . koja je rezultat lošeg djelovanja tržišta. Ekonomsko – socijalna struktura je pokazatelj angažovanosti stanovništva u pojedinim sektorima društvene reprodukcije.socijalne zaposlenosti na drugoj strani. Obično se kao glavni vid koncentracije prikrivene nezaposlenosti navodi poljoprivreda u uslovima tzv.ekonomske zaposlenosti s jedne strane. i . Obrazovna struktura stanovništva odnosi se na stepen obrazovanja. meĎutim uistinu ne predstavlja način rješavanja problema nezaposlenosti.unutrašnjim zakonitostima privrednog razvitka. nego se poduzimaju raznovrsne aktivnosti kojima se korigiraju učinci ekonomskih zakonitosti. stručna osposobljenost je i pretpostavka za efikasnije korištenje ostalih faktora proizvodnje. Ekonomski je opravdana samo ona zaposlenost koja je rezultat razvoja proizvodnih snaga i rasta društvenog proizvoda po stanovniku. što znači da nesklad izmeĎu ponude i tražnje radne snage ne postoji. Najčešće se ovakav rad koncentrira u društveno-političkoj nadgradnji. čini osnovu politike zapošljavanja. Otvorena nezaposlenost može se podijeliti u 2 podgrupe: nezaposlenost nedovoljne traţnje i nezaposlenost trţišta radne snage.strukturalna nezaposlenost. Istovremeno. Ekonomsko-socijalna struktura je istovremeno pokazatelj stručne i kvalifikacione osnove radnog potencijala i stoga je polazište za definiranje strategije privrednog i ekonomskog razvoja.BH-PRAVNICI.COM Pasivno ili izdrţavano stanovništvo obuhvata lica koja zbog starosti (ispod 15 ili preko 65 godina) ili bolesti ne mogu biti uključeni u proces privreĎivanja. Putem socijalne zaposlenosti koriguje se ekonomska zaposlenost. Ukupnost ovih aktivnosti. Proizvodne mogućnosti zemlje su veće ukoliko ima kvalificiraniju radnu snagu i obrnuto. 25 WWW. pa se zbog toga javlja nesklad izmeĎu strukture ponude radne snage (zanimanje.agrarne prenaseljenosti.COM . odnosno prikrivena. Potenciranje neekonomskih kriterija pri podizanju nivoa zaposlenosti za osnovu ima ekstenzivan razvoj privrede zasnovan na tzv. što pretpostavlja da iz različitih razloga ekonomske i neekonomske prirode postoji na duži rok veća ponuda u odnosu na tražnju radne snage. Poznata su iskustva iz socijalističkih privreda u ovom domenu čime su “rješavani” problemi nezaposlenosti. Ono ima pozitivne socijalne i političke. Ona se smatra pouzdanim pokazateljem dinamike i strukture privrednog razvoja. ali tržište sporo reagira i ne vrši pravovremeno svoju uobičajenu funkciju.politici jeftine radne snage. Smatra se da je prikrivena nezaposlenost neminovna kada postoji osjetan porast broja zaposlenih uz nisku produktivnost rada.cikliĉna nezaposlenost. i . odnosno odluka i mjera u ovom domenu. te principa solidarnosti i tzv. Radno aktivno stanovništvo se može podijeliti na zaposleno i nezaposleno. Ovaj dio populacije pojavljuje se samo u ulozi potrošača. godine preko 2. BiH raspolaže značajnim rezervama uglja koje se procjenjuju na oko 3. Slabost ovog resursa je relativno malo (oko 30%) učešće četinara.Indija.65-0. turizam i tzv.2 milijarde tona. .prosječno bogate (0. U razvijenim zemljama glavni elementi prirodnih resursa su izvori energije i rudna bogatstva.bogate zemljištem (0. voda. Voda.Australija. MeĎutim. Po stanovniku dolazi oko 0. Od toga je oko 63% lignita. BiH u globalu raspolaže zadovoljavajućim količinama vode. biblioteke. dok BiH ne raspolaže sa visokokaloričnim kamenim i koksnim ugljem. Kada su u pitanju prirodni resursi. Rezerve rude željeza procjenjuju se na oko 718 miliona tona.3. kao najkvalitetnijeg dijela šumskog fonda.primarnim djelatnostima – poljoprivreda. ugostiteljstvo. . šume. kao i zagaĎenost voda. kaolin. komunikacijska oprema itd).siromašne (manje od 0.36 hektara obradivih površina.30-0. Francuska.COM . a crnomorski sliv obuhvata gotovo ¾ teritorije BiH. U BiH je 1991. graĎevinarstvo i proizvodno zanatstvo. .MaĎarska. Pet puta je veći oticaj u jadranski nego u crnomorski sliv. Danska itd. što BiH svrstava u skupinu zemalja prosječno bogatih ovim prirodnim dobrom. Zbog vanjske trgovine.tercijarnim djelatnostima – saobraćaj. boksita oko 86 miliona tona (kvalitetna ruda boksita). Uz ovo treba istaći i naglašeno ekstenzivnu poljoprivrednu proizvodnju.BH-PRAVNICI. Pored toga. . 37% mrkog uglja. za zemlje koje imaju veliko unutrašnje tržište prirodna bogatstva ne predstavljaju limitirajući faktor kao kod zemalja čije nacionalno tržište je usko i koje su više upućene na vanjskotrgovinsku razmjenu. U nerazvijenim zemljama. Argentina itd. gdje je težište na poljoprivredi. meĎutim raspored ovog resursa ima niz nedostataka. Ovdje je bitno napomenuti da se zemlje diferenciraju na 4 grupe: .vrlo bogate (preko 1 ha po stanovniku) – npr. Kanada. Rudno bogatstvo i energetski izvori.99 ha po stanovniku) – npr. olova i cinka oko 60 miliona tona. 3. glavna prirodna bogatstva su klima.64 ha po stanovniku) – npr. istraživanje. . TakoĎer treba imati u vidu i velike varijacije u vremenu (najmanje količine padavina su u ljetnim mjesecima). 5/6 teritorije ima nagib iznad 12%. obrazovanje.BH-PRAVNICI. Šumski fond. Poljoprivredno zemljište zauzima oko polovine ukupne površine BiH. keramička glina itd). oko 60% obradivih površina u BiH se nalazi iznad 500m nadmorske visine. meĎutim hidroenergija učestvuje sa oko 40% u ukupnoj proizvodnji električne energije. ribarstvo i šumarstvo. Belgija itd. veličina i plodnost zemljišta. industrija. masovne komunikacije. a oko 70% površina izloženo je eroziji. knjigovodstvo. za visokorazvijene zemlje vlastita prirodna dobra imaju mnogo manji značaj za uspješan ekonomski razvoj.2. azbest.COM Pod ekonomsko-socijalnom strukturom danas se podrazumijeva odnos izmeĎu angažiranosti radnog kontingenta stanovništva u 3 velike privredne oblasti. 3. Proizvedeno bogatstvo 26 WWW.Turska i Španija. veliku propusnost kraških terena. Na visoke šume otpada 53% ove površine. trgovina. gips. informacijska industrija (štampa. poseban značaj za ekonomski razvoj imaju zemljište. posebno u slivu Bosne i Vrbasa.sekundarnim djelatnostima – rudarstvo.WWW. Prirodno bogatstvo Prirodno bogatstvo čine dobra koja se nalaze u prirodi i koja se direktno mogu uključiti u proces privreĎivanja. Stepen iskorištenosti hidropotencijala u BiH je svega 36%.30 ha po stanovniku) – npr. Japan. odnosno u: . odnosno za njihov nastanak nije utrošen ljudski rad. TakoĎer treba naglasiti da BiH raspolaže značajnim rezervama nemetalnih sirovina (so. rudno bogatstvo i energetski izvori.4 miliona hektara bilo pokriveno šumom. 4. Ovaj metod je praktičniji i znatno jednostavniji. plovni kanali itd). Zbog toga je mnogo realniji pristup izračunavanju na osnovu tzv. Početkom 80-ih godina. Metodi izraĉunavanja. zemljište. Akumulacija u suštini znači uskraćivanje dijela tekuće potrošnje u korist osiguravanja materijalne osnove za privredni razvoj. obzirom na prirodni priraštaj stanovništva. U odnosu na ostale faktore ekonomskog razvoja. Vrijednosni metod pretpostavlja da se proizvedeno bogatstvo izražava u novčanom obliku. bolnice. ureĎaji. Prednosti ovog metoda su što se njime dobiva realna slika o porastu proizvodnje. U vrijeme rata je došlo do značajnog uništenja proizvodnih fondova (u nekim područjima 40-60%).stalnih. Proizvodna dobra čine različiti proizvodni fondovi. Naime. Naturalni metod (metod inventarisanja. MeĎutim. Potrošna dobra čine robe i usluge namijenjene finalnoj potrošnji. licence i druga prava industrijske svojine. Postoje 2 osnovna metoda: naturalni i vrijednosni. te javna dobra (ceste. TakoĎer su značajni fiksni fondovi neproizvodnog karaktera (stambene zgrade. fabričke zgrade.BH-PRAVNICI. meĎutim njegova tačnost zavisi od cijena koje se uzimaju u obzir prilikom izračunavanja. posebno u uslovima inflacije. Proizvodni fondovi u BiH. Mane su što je ovaj metod previše komplikovan i što je nemoguće proizvedeno bogatstvo sintetički izraziti – različita dobra se ne mogu svesti na jednu jedinicu i jedinstveno izraziti cjelokupno proizvedeno bogatstvo. procijenila proizvodna moć društvene zajednice i shodno tome usmjerio dalji ekonomski razvoj. Može se smatrati izvedbenim faktorom ekonomskog razvoja. putevi. škole. jer je većim dijelom ovisna od ostalih spomenutih faktora (ljudski.COM . a time i dinamika i struktura privrednog razvoja. prirodni. Kako je cilj svake države da uveća proizvedena dobra. te patenti. na bazi cijena. ureĎene obale. Akumulacija kao faktor ekonomskog razvoja Akumulacija predstavlja dio novostvorene vrijednosti (nacionalnog dohotka) koji se usmjerava na ime povećanja proizvodnih mogućnosti društvene zajednice. 27 WWW.WWW.COM Proizvedeno bogatstvo čine dobra koja su rezultat rada. akumulacija ima 2 osnovne specifičnosti: 1. Struktura proizvedenog bogatstva obuhvata 2 vrste dobara: proizvodna i potrošna dobra. metri. u vrijeme dužničke krize. komadi itd). bitno se smanjuju investicije i shodno tome rast proizvodnih fondova. Od posebnog značaja za ekonomski razvoj su osnovni proizvodni fondovi (fiksni fondovi) kao što su: mašine. Zbog toga su u kratkom roku akumulacija i potrošnja obrnuto srazmjerne. Osim veličine i strukture proizvedenog bogastva. povećanjem proizvodnih mogućnosti društva povećava se i ukupna masa roba i usluga za tekuću potrošnju. vrijednost fiksnih fondova po stanovniku u BiH nije bitnije rasla. litre. za period u kome se vrši izračunavanje (najčešće 10 godina) uzima se godina u kojoj su cijene bile najstabilnije i kao takve tipične u odnosu na prethodni obračun i u odnosu na vrijeme kad se pristupa izračunavanju.BH-PRAVNICI. muzeji itd). a ne tekućih cijena. neophodno je da se s vremena na vrijeme utvrĎuje veličina proizvedenih dobara. 3. U posljednjih 50 godina karakteristično je stalno jačanje materijalne osnove rada. Od veličine i kvaliteta proizvodnih fondova u osnovi zavisi i veličina angažovanja ostalih faktora proizvodnje. MeĎutim. odnosno osnovna i obrtna sredstva. te se može zaključiti da su u dužem roku akumulacija i finalna potrošnja u pozitivnoj ovisnosti. kako bi se utvrdio porast. za ekonomski razvoj izuzetno je važno njihovo optimalno korištenje koje se postiže organizacijom i povezivanjem tokova privreĎivanja. odnosno popisa proizvedenih dobara) znači da se dobra izražavaju u svojim mjernim jedinicama (tone. tako da su danas najznačajniji ograničavajući faktori razvoja BiH raspoloživo proizvedeno bogatstvo i akumulacija (kapital). materijalni). Značaj tehničkog i tehnološkog progresa za ekonomski razvoj se prvenstveno zasniva na razvoju nauke.BH-PRAVNICI. Dodatni izvori su u osnovi rezultat ekonomsko-političkih mjera i javljaju se kao amortizacija. Korištenje tih izvora znači formiranje akumulacije bez smanjivanja finalne potrošnje. ekspanzivna monetarnokreditna politika.COM . Potrebno je napomenuti da dodatni izvori akumulacije imaju dvostruko ograničenje u pogledu učinaka: 1. modernizacije postojećih. ali je limitirajući faktor naglašena neelastičnost ukupne potrošnje. 3. što neposredno povećava efikasnost privreĎivanja i konkurentnost proizvoda u vanjskotrgovinskoj razmjeni.COM 2. To znači da se tek dostizanjem višeg stepena razvoja stvaraju ekonomske pretpostavke za značajnije povećanje akumulacije i potrošnje. dobrovoljni javni radovi. kao i porasta ukupne potrošnje. U odnosu na obim – granice su limitirane na oko 30% u ukupnoj akumulaciji. U odnosu na vrijeme korištenja – nakon izvjesnog vremena “prenapregnutog” privrednog razvoja. Maksimum akumulacije ne predstavlja problem.tehnički progres neposredno umanjuje učešće ljudskog rada. Upravo akumulacija stavlja u funkciju potencijalne resurse privreĎivanja i ima najneposredniji uticaj na ekonomski razvoj. 2. Pri datom nacionalnom dohotku akumulacija je ograničena samo eventualnim podsticanjem finalne potrošnje u funkciji politike povećanja agregata tražnje. a s druge strane otvara nove mogućnosti (oblike) angažovanja rada pri čemu se povećava broj radnih mjesta u tercijarnom sektoru. tako i zaduživanje u inostranstvu sa ciljem da se spriječi prekomjerna inflacija. 28 WWW. posebno kada se radi o neobnovljivim prirodnim resursima. Izvori akumulacije dijele se na osnovne i dodatne. Struktura izvora. kako bi se održao dostignuti društveni proizvod i proizvodna moć društva u odnosu na porasat stanovništva.BH-PRAVNICI. odnosno trajnija dužnička kriza zemlje. odnosno minimum akumulacije treba biti u skladu sa priraštajem stanovništva.5. uvoĎenje novih metoda proizvodnje i načina upravljanja privreĎivanjem. U uslovima privredne nerazvijenosti nameće se zahtjev za maksimiziranje akumulacije.osavremenjava se eksploatacija predmeta rada ili se kreiraju njihovi supstituti.WWW. . u slučaju privredne razvijenosti stvaraju se pretpostavke za formiranje optimalne stope akumulacije.sredstva za rad postaju sve efikasnija. tehnički progres podiže produktivnost i ekonomičnost rada. Istovremeno. Na globalnom planu. 3.domaća kreditna sredstva) i zaduživanje u inostranstvu (strani krediti). koja je u funkciji ekonomskog razvoja. Nauka. tako da se još više učvršćuje sprega nauke i proizvodnje. zahvaljujući tehničkom progresu vrši se veća centralizacija proizvodnje i stvara osnov za veća ulaganja u nauku. Tehnički progres ima direktne učinke na meĎusektorske pomake u smislu potiskivanja i nestanka odreĎenih industrijskih grana. . Obim. obzirom da je univerzalni cilj svake ekonomske politike upravo što veća akumulacija. 2. inflacija itd. Uĉinci. te pronalaženje novih proizvoda ili usavršavanje postojećih proizvodnih programa. Poseban značaj meĎu dodatnim izvorima akumulacije imaju ekspanzivna kreditna politika (tzv. Tehniĉki progres Pod pojmom tehnički progres podrazumijeva se proces usavršavanja materijalnih elemenata proizvodnje (sredstava i predmeta rada). Obim akumulacije zavisi od stepena razvoja proizvodnih snaga. S druge strane. Učinci tehničkog progresa na ekonomski razvoj manifestiraju se u 3 osnovna vida: 1. neophodno je sanirati kako ekspanzivnu monetarno-kreditnu politiku. te nastanka i ekspanzije novih. Tehnički progres djeluje na elemente proizvodnje: . potpunije korištenje proizvodnih faktora. Osnovni izvori su rezultat poslovanja privrednih subjekata i javljaju se kao kapitalizacija dijela dobiti preduzeća ili kapitalizacija dijela kupovne moći pojedinca. učešće radnika u upravljanju preduzećima. kao i radniĉko akcionarstvo. 3. 29 WWW.radniĉko zakonodavstvo kojim se reguliraju ekonomskosocijalna prava radnika i umanjuje ranije postojeći antagonizam. u savremenim uslovima jača ekonomska funkcija države i uticaj radničkih sindikata. stvaranju i mogućnostima praćenja novih tehnologija.WWW. ta prava su postepeno izgubila ekonomsku. značajan teret razvoja obrazovanja i nauke na sebe preuzima i sama država. tj.vijeka oko 60% izvoza novih tehnologija ostvarile svega 3 zemlje: SAD. Ekonomska i socijalna prava normativno definirana u ovim društvima. odnosno naučno-istraživački rad. U početku je taj klasni antagonizam imao grube oblike ispoljavanja u smislu visokog stepena eksploatacije radničke klase. te se javlja tzv. nije sporna ali se mora potvrditi kroz privredni razvoj. istovremeno predstavlja i osnovu za demokratizaciju političkih i ukupnih odnosa u društvu. Zbog važnosti tehničkog progresa za ukupan ekonomski razvoj. Jedna od karakteristika tržišne privrede je podvojenost interesa izmeĎu vlasnika kapitala i radnika. 2.BH-PRAVNICI. Društveni uslovi rada Značajan faktor ekonomskog razvoja su i društveni uslovi rada (proizvodni odnosi). RAZVOJ PRIVREDNOG SISTEMA Privredni sistem BiH prošao je kroz 2 osnovne faze: period administrativnog privrednog sistema i period samoupravnog privrednog sistema. vremenom su postala samo deklarativnog značaja. Japan i Njemačka. UVODNE NAZNAKE Analiza ekonomskog razvoja BiH u posljednjih 50-ak godina pretpostavlja 3 analitičke ravni: razvoj privrednog sistema. Na meĎunarodnom planu došlo je do polarizacije izmeĎu zemalja na bazi razlika u tehničkim znanjima. U suprotnom. Pored navedenog. Društveni uslovi rada kao potencijalni faktor razvoja moraju se potvrditi u domenu efikasnosti privreĎivanja.BH-PRAVNICI. tj.općedržavni plan je temeljni mehanizam organizovanja i povezivanja privrednih tokova. Kako su direktivističke ekonomije gubile korak u odnosu na tržišne privrede. Jačanje ekonomske i socijalne sigurnosti radnika. tako da su tokom 80-ih godina 20. kao načini za jačanje motiviranosti i inicijative radnika uvodi se participacija. Iskustva socijalistiĉkih društava u suštini su potvrdila korelaciju izmeĎu stepena ekonomskog razvoja i društvenih uslova rada.izmeĎu upravljanja i rada. odnosno pri stvaranju novih tehnologija.državna svojina. dinamiku i strukturu privrednog razvoja i iskustva BiH u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu. na osnovu kojih se podstiču dugoročna ulaganja kapitala u razvoj tehnologija. kao dominantan oblik vlasništva. MeĎusobna uslovljenost socijalnih i političkih vrijednosti društvene zajednice s jedne strane i stepena efikasnosti privreĎivanja s druge strane. OPĆI I POSEBNI USLOVI EKONOMSKOG RAZVOJA BiH 1. ne mogu se smatrati faktorom ekonomskog razvoja. uz humanizaciju uslova rada i odnosa u proizvodnji.6.COM . MeĎutim. odnosno realnu zasnovanost. Najčešći primjeri ove vrste bilježe se preko vojnih i drugih narudžbi države. . Administrativni privredni sistem uspostavljen je neposredno nakon socijalističke revolucije.COM Drţava i tehniĉki progres. Glavne odrednice administrativnog privrednog sistema su: . gdje su radnici istovremeno i sitni dioničari preduzeća u kome rade. Bliski odnosi države i velikih korporacija najizrazitije su uočljivi u oblasti naučnog i istraživačkog rada. BH-PRAVNICI. Dinamika i struktura razvoja privrede BiH (1946.afirmacija tržišnih zakonitosti u domenu tržišta roba i usluga.1% u odnosu na 4. U periodu 1953. . Zadržan je njen karakter mnogostrukturalnosti.BH-PRAVNICI. opsežno administriranje zahvatalo je i privatni sektor. .1%. Samoupravni privredni sistem.potiskivanje ekonomske uloge države u sferi operative.-1982. izmeĎu ova 2 vida privrednog razvoja postoji meĎusobna uslovljenost. Administrativni sistem bio je u funkciji konsolidiranja rezultata revolucije. To se smatralo kao najvišim stepenom humanizacije proizvodnih odnosa koji je u historiji dostignut.-1990). sa dominantnim učešćem energetskih.društvena svojina kao dominantan oblik svojine i na toj osnovi društveni sektor privreĎivanja. što je bila najniža stopa rasta meĎu svim republikama i pokrajinama i znatno manja od jugoslovenskog prosjeka (6. samoupravni sistem je omogućio utemeljenje samoupravnog proizvodnog odnosa koji je podrazumijevao da su radnici nosioci upravljačkih prava.5%. U domenu društvene komponente ekonomskog razvoja.-1980. Privredni razvoj BiH imao je skromnije razmjere u odnosu na razvoj SFRJ kao cjeline. Glavne odrednice samoupravnog privrednog sistema su: .COM . Od sredine 80-ih godina privreda BiH bilježila je negativne prosječne stope rasta po svim sektorima. koja se svodila na državni sektor privreĎivanja. općedržavni budžet je glavni institut planiranja i realizacije finansijskih tokova. Prema svim pokazateljima. . koja predstavlja učešće pojedinih oblasti u stvaranju društvenog proizvoda.WWW. Istovremeno. ugalj i koks. Može se zaključiti da je samoupravni sistem bio samo izvedbeni oblik direktivističke (netržišne) ekonomije. Struktura privrede nije se bitnije mijenjala.-1990. čime su preduzeća svedena na proizvodno-tehničke jedinice sa isključivom funkcijom izvršenja planskih zadataka.godine prosječna godišnja stopa rasta zaposlenosti u BiH bila je ispod prosječne u SFRJ (4.COM sveobuhvatno planiranje privrede sa normativnom snagom iz jednog centra. pri čemu treba imati u vidu da je generisanje krize u značajnoj mjeri bilo rezultat amortiziranja krize ukupne jugoslovenske privrede na račun BiH. DINAMIKA I STRUKTURA PRIVREDNOG RAZVOJA Privredni razvoj posmatra se kroz njegovu dinamiku.godine negativna prosječna stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5. sirovinskih i bazičnih grana. . MeĎutim. Osigurao je ukrupnjavanje i usmjeravanje sredstava akumulacije čime se postigla kratkoročna visoka stopa privrednog rasta i porast životnog standarda. . Posebno značajne su bile mjere ekonomske politike kojima se u osnovi utvrĎivao obim i struktura poljoprivredne proizvodnje privatnog sektora i preljevanje novostvorene vrijednosti iz poljoprivrede u druge privredne oblasti. 3. reducirana ekonomska struktura.relativna ekonomska samostalnost osnovnih privrednih subjekata. koja svoj izraz ima u porastu društvenog proizvoda i strukturu. u domenu materijalne komponente ekonomskog razvoja rezultati su bili skromni i uglavnom poprimili karakteristike administrativnog privrednog sistema. elektroprivredu. U periodu 1986.koordinirajuća (umjesto naredbodavne) uloga države u tokovima reprodukcije. Tako je u 1981. sa izuzetkom poljoprivrede u okviru domaćinstva i nekih oblika zanatstva.4%).2%). 80-ih godina BH privreda bila je u dubokoj krizi. metalnu i drvnu industriju. 30 WWW.godine prosječna godišnja stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5. izazvao tehnološko zaostajanje za tržišnim privredama zbog odsustva konkurencije i izazvao preglomaznost birokratskog aparata. U periodu 1956. Naravno.dohodak privrednih organizacija predstavlja osnovni motiv privreĎivanja. ovaj sistem sputavao je inicijativu i motivaciju privrednih subjekata.godini preko 50% ukupne industrijske proizvodnje otpadalo na crnu metalurgiju. ISKUSTVA BiH U JUGOSLAVENSKOM EKONOMSKOM PROSTORU Uzroci usporenog razvoja BiH. dok je u istom periodu ovo učešće kod razvijenih republika smanjeno za 0. zaposlenosti i osnovnih proizvodnih fondova.6 indeksnih poena. te je očigledan zaključak o prelijevanju dohotka na štetu BiH.BH-PRAVNICI. I ovo je za posljedicu imalo prelijevanje novostvorene vrijednosti iz BiH u druge republike.BH-PRAVNICI. od sredine 60-ih godina su intenzivno generisale krizu ukupne jugoslovenske privrede. BiH je po svim pokazateljima pogoršavala svoj status. rezultiralo je prelijevanjem novostvorene vrijednosti iz agrarnih u industrijske regione. Cijena ekonomskog zajedništva. veći prirodni priraštaj stanovništva u odnosu na jugoslovenski prosjek itd.COM . glavne zasluge za relativno zaostajanje privrednog razvoja BiH pripadaju vanjskim faktorima tj.jugoslovenskim privrednosistemskim rješenjima i ekonomsko-političkim mjerama. učešće energetike i metalurgije u društvenom proizvodu BiH uvećano je za nepuna 4 indeksna poena. Preferiranje industrije i energetike na račun poljoprivrede u periodu neposredno nakon II svjetskog rata. Na kraju. 31 WWW. U tom periodu učešće poljoprivrede u društvenom proizvodu BiH bilo je preko 40%. Iz statističkih podataka o rastu društvenog proizvoda. sttrukturalne neusklaĎenosti. kako u proizvodnji tako i u raspodjeli. Pored unutrašnjih faktora kao što su naslijeĎeni skromni proizvodni fondovi. Sredinom 60-godina. odnosno stepen privrednog razvoja u odnosu na prosjek jugoslovenske privrede.COM 4. nameće se zaključak da je BiH sve do raspada SFRJ plaćala najvišu cijenu tadašnjeg jugoslovenskog zajedništva. mjerama ekonomske politike (prvenstveno politikom cijena) u depresiran položaj se dovode energetski i sirovinski kompleksi (snižavaju se cijene energije i sirovina). da bi se povećala konkurentska sposobnost jugoslovenskih izvoznika.WWW. Istovremeno. WWW.COM 32 WWW.COM .BH-PRAVNICI.BH-PRAVNICI. WWW.BH-PRAVNICI.COM OPĆA PITANJA POLITIKE EKONOMSKE 33 WWW.BH-PRAVNICI.COM WWW.BH-PRAVNICI.COM 34 WWW.BH-PRAVNICI.COM WWW.BH-PRAVNICI.COM OSNOVE PRIVREDNOG SISTEMA 1. POJAM PRIVREDNOG SISTEMA Razvoj proizvodnih snaga podrazumijeva sve veću podjelu rada kroz specijalizaciju, ali i neophodnost povezivanja tako atomiziranih radova i procesa privreĎivanja. Time se vrši podruštvljavanje tokova proizvodnje i ukupne reprodukcije. Ĉemu privredni sistem. Ovo podruštvljavanje se u osnovi može odvijati dvojako: spontano, tj.posredstvom tržišta i svjesno, po osnovu aktivnosti države i drugih javnih institucija. U drugom slučaju govori se o društvenom okviru privreĎivanja, u odnosu na “samoregulirajući” tržišni mehanizam. Država nastoji ureĎivanjem odnosa u tokovima reprodukcije stimulisati veću efikasnost u ekonomskom razvoju. To se ostvaruje prvenstveno putem pravnog instrumentarija, kojim država utvrĎuje pravila ponašanja svih učesnika u tokovima reprodukcije. Privredni sistem je vezan za 2 šira sistema: ekonomski sistem i pravni sistem. Ekonomski sistem u smislu da normiranje ekonomskih odnosa treba imati u vidu stanje u tokovima privreĎivanja, a pravni sistem u pogledu činjenice da skup propisa u okviru privrednog sistema predstavlja integralni dio ukupnog pravnog poretka. Šta je privredni sistem. Pod privrednim sistemom najčešće se podrazumijeva ukupnost društvenih odnosa koji se formiraju u vezi sa proizvodnjom, raspodjelom i razmjenom, odnosno institucionalna struktura koja se odnosi na karakter i vrste privrednih subjekata, kao i funkcionalni okvir privreĎivanja. Cilj i forma. Svrha normativnog definiranja društvenih okvira i tokova reprodukcije je unošenje reda u ovoj sferi društvenih odnosa. Unošenje reda u osnovi ima 2 zadatka: da pojedinačne interese učesnika društvene reprodukcije uskladi sa općim interesima društvenog razvoja i da omogući što efikasniji privredni razvoj. Što se tiče forme utvrĎivanja pravila ponašanja i ureĎivanja odnosa u društvenoj reprodukciji, država u pravilu koristi pravne instrumente jer je to najefikasniji način usklaĎivanja suprotstavljenih interesa u povodu privreĎivanja. U okviru privrednog sistema formiraju se podsistemi koji obuhvataju zakone i druge pravne propise za pojedine sektore reprodukcije, pa se tako govori o podsistemu tržišta i cijena, monetarnom podsistemu, fiskalnom podsistemu itd. Za efikasnost privrednog razvoja bitno je da bude konzistentan, tj.da postoji usklaĎenost izmeĎu njegovih podsistema i tzv.sistemskih rješenja. 2. OPĆI ELEMENTI PRIVREDNOG SISTEMA U opće elemente po pravilu spadaju: svojina nad proizvodnim fondovima (kapitalom), institucionalna osnova privreĎivanja, funkcionalni okvir ekonomskih tokova, motiv privreĎivanja i ekonomska uloga države. IzmeĎu njih postoji meĎusobna uslovljenost, tako da oni u interakciji u odnosu na tržišni mehanizam predstavljaju jedinstven društveni okvir privreĎivanja. 2.1. Oblici svojine Oblici svojine nad sredstvima za proizvodnju i kapitalom predstavljaju osnovu na kojoj se uspostavljaju odgovarajući proizvodni odnosi i na taj način odreĎuje karakter privrednog sistema. Svaku društvenu (državnu) zajednicu karakterizira više oblika svojine (privatna, javna, državna, zadružna itd), meĎutim bitno je koji oblik svojine je dominantan i shodno tome ima preferiran status u funkciji ekonomskog razvoja. Neposredno nakon II svjetskog rata dominantan oblik vlasništva u BiH bilo je državno vlasništvo, na kome je zasnovan administrativni privredni sistem. Kada je 50-ih godina izvršena transformacija iz 35 WWW.BH-PRAVNICI.COM WWW.BH-PRAVNICI.COM državnog u društvenu svojinu, javio se osnov za formiranje samoupravnog privrednog sistema. Zajednička karakteristika oba ova sistema bila je intenzivna društvena diskriminacija privatnog sektora privreĎivanja. Krajem 80-ih godina vrše se radikalne reforme u pravcu istovrsnog tretmana svih oblika svojine, odnosno načina privreĎivanja. Ukidaju se svi oblici ograničavanja privatnog sektora, a napušta se nesvojinska koncepcija društvene svojine time što se ona definira kao kapital u rukama privrednog subjekta koji ga koristi (radni kolektivi). Proces vlasničke transformacije u BiH odgoĎen je ratom, tako da je sistemsko ureĎenje ovog elementa privrednog sistema praktično započelo tek u 1998.godini. Prednosti privatnog vlasništva. Tradicionalno, privatna svojina je osnova na kojoj se zasnivao razvoj krupne robne privrede i po tom osnovu ubrzani privredni razvoj. Svojinska struktura dugo vremena je bila podudarna sa distribucijom ekonomske moći. MeĎutim, tokom vremena se kapital sve više podruštvljava i zahvaljujući dioničarskim društvima pojavljuje se i tzv.anonimni kapital, tj.kapital disperziran na veliki broj akcionara. Umjesto individualne privatne svojine, dominantnu poziciju zauzima grupno privatno vlasništvo kao njen izvedbeni oblik. Osim diferenciranja privatnog vlasništva na individualno privatnu i grupno privatnu svojinu nad proizvodnim fondovima, značajno je i diferenciranje državne i javne svojine. 2.2. Institucionalna osnova privreĊivanja Institucionalna osnova privreĎivanja odnosi se na definiranje osnovnih nosilaca procesa privreĎivanja, kao i njihov položaj prema državi u smislu dometa ekonomskih sloboda i shodno tome potvrĎivanja kao robnih proizvoĎača. Osnovni nosilac privreĎivanja je preduzeće, koje se pojavljuje i kao izraz tržišnog karaktera privrede. Preduzeće kao osnovni nosilac privreĊivanja. Historijski gledano, preduzeće je tvorevina razvijene robne privrede. Zasnivalo se na privatnom vlasništvu nad kapitalom, a smisao postojanja i ekonomske aktivnosti je uvećanje ovog vlasništva na osnovu oploĎavanja kapitala. Pretpostavka ostvarenja ovog smisla je sloboda poslovanja i tržišni mehanizam preko kojeg su preduzeća upućena na meĎusobnu komunikaciju. Dakle, preduzeće je konstantno orijentirano ka akumulaciji kapitala i jačanju materijalne osnove privreĎivanja, odnosno širenju proizvodne moći, a zahvaljujući konkurenciji na tržištu istovremeno podiže i stepen efikasnosti privreĎivanja. U ovakvim uslovima preduzeće može da ostvaruje svoju ciljnu funkciju, tj.maksimiziranje dobiti. Na općem planu time se osiguravaju pretpostavke uspješnog ekonomskog razvoja. Dakle, može se govoriti o zajedničkom ishodištu preduzeća kao osnovne jedinice privreĎivanja i ukupne društvene aktivnosti usmjerene ka stvaranju pretpostavki za uspješan ekonomski razvoj. Oblici organizovanja privrede, odnosno definiranje statusa osnovniih nosilaca privreĎivanja u osnovi zavisi od stepena razvijenosti proizvodnih snaga i društvenih uslova privreĎivanja. To znači da od načina definiranja statusa osnovnih nosilaca ekonomske aktivnosti u osnovi zavisi i uspješnost ekonomskog razvoja. Pretpostavke za potvrĊivanje preduzeća. Postoje 2 opće pretpostavke za potvrĎivanje preduzeća kao osnovnog subjekta privreĎivanja: 1. Jedinstveni društveni tretman preduzeća, nezavisno od vlasničke strukture, vrste djelatnosti ili organizacijskog oblika odnosno ustrojstva. To znači da u okviru privrednog sistema i ekonomske politike nema društvenog preferiranja pojedine vrste ili grupe preduzeća u odnosu na opći režim poslovanja. Izuzeci ove pretpostavke predstavljaju samo vid dopune tržišnog mehanizma, u funkciji stvaranja pretpostavki za uspješan ekonomski razvoj. 36 WWW.BH-PRAVNICI.COM WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. Sloboda poslovanja preduzeća, što podrazumijeva da preduzeća samostalno donose poslovne odluke o vrsti i načinu obavljanja poslovne djelatnosti, unutrašnjoj organizaciji, odnosima sa drugim privrednim subjektima i sl. Sloboda poslovanja podrazumijeva da se kao jedini kriteriji uspješnosti preduzeća nametnu tržišne zakonitosti. Uspješnost preduzeća zavisi od unutrašnje efikasnosti u privreĎivanju, odnosno od ekonomičnosti i produktivnosti, kao i odgovarajućeg reagovanja na tržišne zakonitosti ponude i tražnje. U ovakvim uslovima ekonomske slobode imaju puno dejstvo, uključujući i snošenje poslovnog rizika od strane preduzeća. Organizacione forme preduzeća tokom vremena su se mijenjale. Najznačajniji faktori koji su uticali na promjene organizacionih oblika osnovnih nosilaca privreĎivanja su masovnost proizvodnje i koncentracija kapitala. Masovnost proizvodnje zahtijevala je povezivanje preduzeća, posebno u slučajevima kada su preduzeća u slijedu proizvodnog programa, odnosno kad su rezultati rada jednih predmetom rada drugih preduzeća. Tako vremenom dolazi do različitih oblika kooperacije preduzeća, posebno kad se radi o složenom proizvodu (npr.automobil). Istovremeno sa masovnijom proizvodnjom dolazi do koncentracije kapitala, što je bila pretpostavka za krupnije investicione projekte i efikasnije privreĎivanje. Tako se javljaju dionička društva i drugi oblici trgovačkih društava, koji postaju organizacioni oblici ne samo koncentracije kapitala, nego i odvijanja procesa privreĎivanja. Velike korporacije predstavljaju sintezu oba pomenuta faktora – ukrupnjavanja proizvodnje i koncentracije kapitala. Za njih je karakteristična naglašena efikasnost privreĎivanja i veliki dohodak, odnosno dobit te se u korporacije javljaju kao osnovni nosioci privreĎivanja u globalnim svjetskim tokovima. 2.3. Funkcionalni okvir ekonomskih tokova Treći element privrednog sistema odnosi se na funkcionalni okvir privreĎivanja, odnosno mehanizam kojim se uspostavljaju meĎusobne interakcije preduzeća, kao i interakcije izmeĎu preduzeća i društva. Na današnjem stepenu razvoja proizvodnih snaga kao neprikosnoven funkcionalni okvir privreĎivanja nametnulo se tzv.organizirano trţište. Organiziranost tržišta podrazumijeva osiguranje funkcioniranja tržišnih zakonitosti ponude i tražnje, uz istovremenu dopunu i korekciju tržišta adekvatnim privrednosistemskim i ekonomsko-političkim odlukama i mjerama, u onim oblastima u kojima je tržište “sklono da zataji”. Bitno je istaći da ova organiziranost tržišta ne dovodi u pitanje status tržišnih zakonitosti kao temeljnog funkcionalnog okvira privreĎivanja, kako je to bio slučaj u socijalističkim ekonomijama. 2.4. Motiv privreĊivanja Motiv obavljanja odreĎene privredne aktivnosti je (naravno) dobit. Dobit kao osnovni motiv privreĎivanja može se razmatrati u 4 aspekta: 1. Sa stanovišta preduzeća dobit predstavlja izraz njegovog potvrĎivanja kao robnog proizvoĎača. Ona je izraz konkurentske snage preduzeća i na bazi tržišne valorizacije njihove uspješnosti preduzeća su stalno pod presijom što efikasnijeg poslovanja. Ovo zahtijeva kapitalizaciju dijela dobiti radi proširenja proizvodne moći i jačanja konkurentnosti preduzeća. 2. Sa stanovišta pojedinca dobit je izvor kupovne moći, te dobit preduzeća predstavlja i motiv pojedinačnog aktiviteta (vlasnika, dioničara, poduzetnika, radnika itd). Dakle radi se o jedinstvenom interesu preduzeća kao cjeline i pojedinačnih aktivnosti u okviru preduzeća. 3. Sa stanovišta društvene zajednice dobit je izraz manifestacije poreske sposobnosti. Obzirom da veća dobit znači i veće učešće u finansiranju javne potrošnje, društvena zajednica je i sama zainteresirana za što veću dobit preduzeća. Ovdje je bitno da nivo oporezivanja dobiti ne dovede u pitanje motivaciju preduzeća i pojedinačne privredne aktivnosti. 4. Sa stanovišta ukupnog ekonomskog razvoja društvene (drţavne) zajednice dobit je u funkciji uvećanja proizvodnih mogućnosti društvene zajednice putem uvećanja proizvodnih mogućnosti pojedinačnih privrednih subjekata. Dakle, dobit je u funkciji ukupnog ekonomskog razvoja. 2.5. Ekonomska uloga drţave 37 WWW.BH-PRAVNICI.COM Denacionalizacija i restitucija oduzete imovine. budžet. kao i različite ekonomsko-političke mjere. ovlaštenja o kojima se entiteti slože. Ona nije jednokratan čin. Kombinovani model. Ova aktivnost ima poseban značaj jer njeno provoĎenje znači ispunjenje osnovne pretpostavke za izgradnju tržišnog privrednog sistema.COM .1. 3. roba. 38 WWW. Model prodaje putem internih i eksternih dionica. Podjela ekonomskih ovlaštenja izmeĎu BiH i entiteta podrazumijeva tipične elemente ekonomskog federalizma. carine. što je vidljivo iz same preambule Ustava BiH. tokom dužeg perioda. Ekonomski prostor. odnosno privrednog sistema. 3. fond za obeštećenje bivših vlasnika nacionalizirane imovine i sl).inoviranje ekonomske uloge države i drugih makroekonomskih subjekata.fond PIO. Tranzicija privrede i privredni sistem Tranzicija kao pojam predstavlja procese prelaska sa modela socijalističke (netržišne) ekonomije na model tržišne ekonomije. kao i preko definiranja ekonomske uloge države i entiteta primjerene tržišnom sistemu privreĎivanja. 2.COM Ekonomska uloga države obuhvata ukupnu društvenu aktivnost u odnosu na prethodno naznačene elemente sistema. prvenstveno nosiocima stanarskog prava. meĎuentitetske i meĎunarodne komunikacije. U osnovi. Prodaja stanova u društvenoj svojini. monetarna politika. 4. . Nedvojbeno je da se radi o tržišnom sistemu privreĎivanja. Ptitom su najznačajnija pitanja normiranja prirode privrednog sistema i ureĎenja ekonomskog prostora. sa ili bez popusta. meĎuentitetski saobraćaj. Model prenosa imovine fiziĉkim licima i institucionalnim pravnim licima (npr. Proces privatizacije u osnovi se svodi na 3 pristupa (modela): 1.BH-PRAVNICI. te aktuelna obnova i razvoj privrede.uspostavljanje tržišta kao osnovnog mehanizma usmjeravanja privrednih tokova. kojim se u različitim varijacijama kombinuju elementi prethodna 2 modela. ovlaštenja neophodna za očuvanje suvereniteta. Privatizacija preduzeća i banaka. već pretpostavlja poduzimanje niza mjera i aktivnosti u privredi i društvu. tranzicija privrede na tržišne osnove. Ustav BiH normira nešto labaviju federalnu strukturu.WWW. . čime se determiniraju razmjere tržišnog privreĎivanja i dometi ekonomskih zakonitosti. usluga i kapitala širom BiH. Priroda privrede. 2. člana II koji tretira zaštitu ljudskih prava i sloboda koja uključuju pravo na imovinu i pune ekonomske slobode.2. Definiranje režima i dometa državne svojine primjerene tržišnom sistemu. . 3. cjelovitosti i meĎunarodnog subjektiviteta BiH). kao i iz ekonomsko-političkih ovlaštenja organa i institucija BiH (vanjskotrgovinska politika. Ključne tačke tranzicije privrede su: . Ona obuhvata regulativnu funkciju. 3. 3. Svojinsko prestrukturiranje znači poduzimanje normativnih promjena i aktivnosti u 4 osnovna vida: 1.institucionalna osnova privreĎivanja. provoĎenje aneksa 5-8. Ustavni sistem i privredni sistem Ustav kao najviši politički i pravni akt predstavlja i osnovu za ustrojstvo ekonomskog. što nedvosmisleno proizilazi iz pune slobode kretanja lica. Prvenstveno je značajno istaći da BiH predstavlja jedinstveno ekonomsko područje. OSOBENOSTI PRIVREDNOG SISTEMA BiH Osnovne determinante u odreĎenju privrednog sistema BiH su: ustavni sistem BiH.BH-PRAVNICI. Poseban vid ekonomske uloge države odnosi se na domete javnog sektora privrede.promjena vlasničke strukture. 3. Poseban značaj u pogledu institucionalne osnove privrednog sistema BiH ima restrukturiranje bankarskog sistema u finansijskom.BH-PRAVNICI.COM .WWW. Sredstva ekonomske politike U svom konkretnom odreĎenju. sadržajno. ekonomska politika predstavlja jedinstvo. izmeĎu “pravičnosti” i privatizacije po svaku cijenu. Trţišni mehanizam normativno gledano.spontaniteta privatizacije itd. što za posljedicu ima stvaranje “zdravih” (likvidnih) banaka. zbog specifičnosti brojnih faktora koji determiniraju tekuće privredne tokove. Usvajanjem odgovarajućih zakona o preduzećima. odnosno državno odreĎenje. odnosno efekti koji se žele postići u tokovima privreĎivanja. 2. dugoročnije investicije i veće poslovne rizike. OSNOVNI ELEMENTI EKONOMSKE POLITIKE 1. Pritom se proces tranzicije znatno usložnjava usljed uticaja niza neekonomskih faktora – socijalnih. 1. S tim u vezi neophodno je kreiranje odgovarajućih zakona i drugih propisa kojima će se u potpunosti regulisati funkcioniranje tržišta kapitala i tržišta rada. meĎutim tržište rada i kapitala je još uvijek daleko od cjelovite normiranosti.BH-PRAVNICI. Determinante ekonomske politike 39 WWW. znanja itd). menadžerskom i upravljačkom smislu. Društvena aktivnost u ovim uslovima treba imati 2 opća pravca djelovanja: osiguranje prepostavki za procese tranzicije privrede. političkih. ekonomska politika uvijek ima nacionalno. Tržište roba i usluga je u dobroj mjeri liberalizirano. te ustanoviti institucije ovih tržišta. POJAM EKONOMSKE POLITIKE KAO PRAKTIĈNE DJELATNOSTI Posmatrana kao praktična djelatnost. odnosno privrednim društvima zadovoljeni su formalni zahtjevi tranzicije. ekonomska politika obuhvata 3 glavne komponente: 1.1. odnosno na dugoročnije uvećanje konkurentske sposobnosti putem ulaganja u tehničke i tehnološke inovacije. Ne postoji univerzalan i apsolutno uspješan model. Ciljevi. Ekonomska aktivnost drţave trenutno je znatno naglašena u odnosu na tipični tržišni sistem. Kao praktična djelatnost. obzirom na aktuelnu tranziciju privrede i znatne razlike izmeĎu ustavno definirane prirode privrednog sistema u odnosu na sistem privreĎivanja koji je u funkciji. Nosioci. Šta je ekonomska politika Kao praktična djelatnost. kapitala. Restrukturiranje banaka je vrlo značajna poluga ukupnog procesa tranzicije privrede. odnosno subjekti koji imaju ekonomsko-politička ovlaštenja na bazi kojih poduzimaju aktivnosti. Reducirani efekti motiva privređivanja. funkcionalni aspekti institucionalne osnove tržišnog privreĎivanja su za najveći broj preduzeća još u samom začetku. historijskih itd. odnosno sistem navedenih elemenata. MeĎutim. tako i tržište faktora privreĎivanja (rada. Institucionalna osnova. ekonomska politika predstavlja definiranje ciljeva u tokovima reprodukcije i preduzimanje mjera i aktivnosti kako bi se ti ciljevi postigli.COM Izbor modela i varijanti rezultat je opredjeljenja izmeĎu ubrzane i postepene privatizacije. treba obuhvatiti kako tržište rezultata privreĎivanja (roba i usluga). te smanjenje regulativne uloge države u korist samoreguliranja tržišnog sistema. Preduzeća u još uvijek nedefiniranim društvenim uslovima privreĎivanja nisu orijentirana na kapitalizaciju dobiti radi veće dobiti. 1. izmeĎu pravne sigurnosti koju treba garantirati država i tzv.2. parlament je nosilac i najjačih privredno-sistemskih i ekonomsko-političkih ovlaštenja.WWW. pravnog karaktera odluka i mjera. tako i distribuciju ekonomsko-političkih ovlaštenja izmeĎu ostalih nosilaca ekonomske politike. Osiguran je jedinstven privredni sistem i 40 WWW. Ona predlaže parlamentu zakone i druge propise. Vlada po pravilu predstavlja stvarnog kreatora ekonomske politike. vlada na osnovu zakona i drugih akata koje usvaja parlament. . 2. Parlament. javnopravna tijela. Privredni sistem je osnov za domete ekonomsko-političkih odluka. te meĎunarodna tijela. Osim toga. Prvenstveno je odgovorna za stabilnost valute. .u pogledu metoda djelovanja države – kod privrednog sistema se po pravilu koriste pravni instrumenti i u krajnjoj liniji aparat prinude. donosi propise i mjere. Parlament donosi zakone i druge propise kojima se oblikuje privredni sistem.COM . 1. pa i redefiniranje pojedinih općih elemenata privrednog sistema. Parlament utvrĎuje i najvažnije segmente ekonomske politike (monetarno-kreditna. usvaja budžet kao najznačajniji akt finansijske aktivnosti države i na taj način utvrĎuje obim javnih prihoda i strukturu finansiranja izdataka javnog karaktera. kod ekonomske politike to predstavlja izuzetak. kao i “strateške” ekonomsko-političke mjere. te dometa ekonomskih ovlaštenja. a sve u cilju efikasnijeg ekonomskog razvoja. kod ekonomske politike radi se o usmjeravanju ekonomskih tokova. Pored toga. Centralna (emisiona. odreĎenje ekonomske politike zavisi od prirode privrednog sistema i od konjunkturnih kretanja u privredi. privredni sistem i ekonomska politika meĎusobno se razlikuju u više bitnih tačaka: . postoji značajan povratni uticaj ekonomske politike na preispitivanje.1. ekonomska politika se kreće u okviru privrednog sistema. Bitno je istaći da centralna banka uspostavlja neposredni odnos sa parlamentom (odgovorna je samo parlamentu) i povodom njenih ovlaštenja praktično je isključena aktivnost vlade. carinska politika itd).COM U osnovi. nosioci ekonomske politike mogu se svrstati u 4 kategorije: državna tijela. Podjela ekonomsko-politiĉkih ovlaštenja zavisi od ustrojstva državne organizacije. Ekonomska politika i privredni sistem Mada im je zajednički zadatak stvaranje društvenog okvira privreĎivanja.BH-PRAVNICI. 2. te izvršava ukupnu ekonomsku politiku u zemlji. Drţavna tijela U državnim tijelima u najvećem stepenu je koncentrirana ekonomska vlast i praktično ova tijela utvrĎuju kako vlastita ovlaštenja. narodna) banka je po pravilu nosilac ovlaštenja koja se odnose na monetarnokreditni sistem i monetarno-kreditnu politiku. odnosno osjetnijim korigiranjem tržišnih zakonitosti. za ekonomsku politiku karakteristično je utvrĎivanje elemenata uslova privreĎivanja uglavnom za kraći period. Privredni sistem i ekonomska politika su po više osnova meĎusobno povezani. budžet. odnosno u okviru općih pravila ponašanja učesnika društvene reprodukcije. U unitarnim državama nosioci izvornih nadležnosti su parlament i vlada. Pored toga. političke i društvene organizacije. fiskalna. u uslovima depresija i kriza u privredi po pravilu postoji potreba za jačanjem ekonomskih funkcija države.BH-PRAVNICI.3. S druge strane.u pogledu namjene – kod privrednog sistema to je organizovanje i normativno ureĎenje privreĎivanja. vlada i centralna banka. NOSIOCI EKONOMSKE POLITIKE Polazeći od njihovog statusa u ukupnoj strukturi društva. Kao najviši nivo vlasti u državi. Naime.u pogledu vremenskog aspekta – privredni sistem sadrži pravila ponašanja koja ambijent privreĎivanja definiraju za duži period. zaštita privatne svojine. Javno-pravna tijela Ekonomska ovlaštenja ove grupe nosilaca ekonomske politike zasnivaju se na prenosu ovlaštenja državnih tijela (što im i daje javnopravni karakter) ili na prenosu dijela ekonomske moći privrednih subjekata na asocijaciju. Komore su bile u funkciji artikuliranja interesa preduzeća u odnosu na društveni okvir privreĎivanja. kapitala i privredne aktivnosti. Njihova zajednička karakteristika je da je njihov subjektivitet utvrĎen dijelom odgovarajućim zakonima. Struktura nosilaca ekonomsko-politiĉkih ovlaštenja u BiH. niti je zbog nedovršene tranzicije tržišne u mogućnosti da “nadopuni” ustavnu raspodjelu ekonomsko-političke vlasti. da bi se zajednički zaštitili interesi privrednih subjekata od države i radničkih sindikata. kao nosioci izvornih ovlaštenja u istoj ravni se pojavljuju organi federacije i organi federalnih jedinica. usluga. Od obima decentralizacije vlasti zavisi i dodjela ekonomsko-političkih ovlaštenja nižim nivoima vlasti. odnosno udruženje koje sami formiraju. Poseban značaj u grupi javnopravnih tijela imaju privredne komore i berze.2. U složenim državama (federacijama). 2. Istovremeno. te javne korporacije iz aneksa 9 Dejtonskog sporazuma).WWW. što im daje odreĎenu autonomnost u radu u odnosu na državnu strukturu u užem smislu. štiti stabilnost novca. 41 WWW. što znači da su pojedina ovlaštenja u isključivoj nadležnosti federacije. kao i ključne sektore ekonomske politike u funkciji jedinstvenog ekonomskog prostora i temeljnih pretpostavki za ekonomski razvoj (sloboda kretanja roba. osigurava opći nivo cijena itd. U sklopu ustanovljavanja uslova privreĎivanja uspostavlja se antimonopolsko zakonodavstvo.BH-PRAVNICI. vanjska trgovina. stabilizaciona politika i uravnotežen razvoj. Za ekonomski federalizam od izuzetnog značaja je priroda privrednog sistema. a preostali su u rukama federalnih jedinica. kao i konjunkturna kretanja u privredi. U okviru privrednog sistema prevashodno se definira monetarni sistem. monetarna politika i paritet valute. Na taj način se relativizira ustavna podjela ekonomske vlasti i praktično vrši pritisak na unificiranje rješenja ili jedinstven pristup federalnih jedinica. ekonomski odnosi sa inostranstvom. Bitno je istaći da u sadašnjim uslovima još nisu operacionalizirana sva ustavna rješenja. odnosno intenzitet djelovanja tržišta u usmjeravanju ekonomskih tokova u odnosu na društvenu aktivnost u ovom domenu. neki elementi su u zajedničkoj nadležnosti federacije i federalnih jedinica.COM . ekonomsko-socijalna sigurnost graĎana itd) ili su u isključivoj nadležnosti entiteta. carine. privlačenja kapitala putem stvaranja “poreskih oaza” i sl. Tržišni mehanizam determinira ponašanje federalnih jedinica u smislu seljenja kapitala iz jedne u drugu federalnu jedinicu u slučaju pogoršanja uslova privreĎivanja. Privredne komore javljaju se kao udruženja poslodavaca. Ostala ekonomsko-politička ovlaštenja su ili u zajedničkoj nadležnosti BiH i entiteta (npr. federalnim ekonomsko-političkim mjerama ostvaruju se strateški ciljevi razvoja.BH-PRAVNICI. posebno u najnovijim formama “kooperativnog federalizma” gdje se poenta stavlja na zajednički angažman koji se pokazuje najefikasnijim u odnosu na ustavom normiranu podjelu ovlaštenja izmeĎu jednog i drugog nivoa vlasti. Ustav BiH normira podjelu ekonomskih ovlaštenja izmeĎu BiH i entiteta koja je tipična za “ekonomski federalizam” u savremenim uslovima. TO znači da ovlaštenja institucija BiH obuhvataju osnovne elemente privrednog sistema (monetarni sistem. osnove fiskalnog sistema). Zajednički imenitelj ekonomskog federalizma u savremenim uslovima podrazumijeva da federacija odgovarajućim propisima ustanovljava privredni sistem. osnove poreskog sistema i javnog finansiranja. meĎunarodni finansijski odnosi. prvenstveno politika ekonomske ravnoteže i privrednog razvoja. a dijelom vlastitim aktima i propisima.COM konzistentna ekonomska politika. odnosno uslove privreĎivanja na jedinstvenom ekonomskom prostoru. carine i vanjskotrgovinski režim. U pogledu podjele ekonomske vlasti u federacijama važe opći principi podjele nadležnosti. Time se praktično otvara mogućnost uvoĎenja anglosaksonskog tipa komorskog sistema.COM . kao i pri zaključivanju kolektivnog ugovora. kao i asocijacije obrtnika i zemljoradničkih zadruga. te iniciranje mjera od strateškog interesa za privredni razvoj. prije redovnog sudskog postupka. organiziranje informacionog sistema i poslovnog informiranja. Kod angloameričkog tipa komore radi se o privatnoj inicijativi. Djelokrug rada komora po pravilu obuhvata: saradnju sa državnim organima. finansijske organizacije. tehničkih i normativnih standarda proizvoda.novine FBiH br. Zakon predviĎa da će se nakon isteka prvog mandatnog perioda (4 godine) preispitati obaveznost članstva u komorama. mjere i aktivnosti na unapreĎenju i primjeni tehničkih i tehnoloških inovacija. zastupanje interesa poslodavaca prilikom donošenja propisa u oblasti rada. odnosno preduzeća. Upravljanje komorama ostvaruje se putem skupštine i upravnog odbora. - Principi organiziranja privrednih komora su teritorijalni i strukovni (granski).35/98). 42 WWW. Strukovni (granski) princip podrazumijeva povezivanje privrednih subjekata iz iste oblasti privreĎivanja. banke. na nivou FBiH i mogućnost formiranja odgovarajuće komore na nivou države.BH-PRAVNICI. formiranje arbitraže za članove komora i pokušaj rješavanja sporova izmeĎu članova. novcem. U evropsko-kontinentalnim komorama prepliću se opći interesi (što im uz ovlaštenja koja na njih prenosi država daje javnopravni karakter) i zajednički interesi članova.COM Postoje 2 tipa komora: evropsko-kontinentalni i angloamerički. obavljanje poslova javnopravnog karaktera (donošenje uzansi. Ove komore su sastavni dio komorskog sistema. odnosno organiziraju se unutar komora općeg tipa koje su uspostavljene po teritorijalnom principu. kao i operativnim angažmanom u ovom domenu. čime se ustanovljava sistem komora u odreĎenoj zemlji. što obuhvata davanje mišljenja i sugestija prilikom donošenja odgovarajućih zakona i drugih propisa u okviru privrednog sistema i ekonomske politike. Prema ovom zakonu.BH-PRAVNICI. izdavanje uvjerenja i drugih isprava potrebnih u meĎunarodnim i domaćim poslovnim aranžmanima članova itd). obuhvata rješenja koja su u dobroj mjeri uporediva sa modelima komora u evropskim zemljama. poslovna udruženja i zajednice.WWW. penzionog i zdravstvenog osiguranja. sistem komora u BiH podrazumijeva formiranje komora na nivou kantona. robama i uslugama. Berze Berze predstavljaju stalno i organizirano tržište na kome se redovno trguje vrijednosnim papirima. kojim se normira formiranje komora u FBiH i normira Federalna privredna komora. Teritorijalni podrazumijeva organiziranje privrednih komora na odreĎenoj teritoriji i predstavlja obavezni oblik udruživanja za sve privredne subjekte registrovane na tom području. te zaštite domaćih proizvoda. Pritom se komore sa užih područja udružuju u komore formirane za šire područje. Komorski sistem u BiH. Izvori prihoda za rad komore su članarina. organiziranje edukacije i dokvalifikacija radnika za članove. Članovi komora su preduzeća. Evropsko-kontinentalni tip komore karakterišu javno-pravni karakter. Zakon o privrednim komorama (Sl. osiguravajuća društva. članstvo je dobrovoljno i dominirajući je privatno-pravni karakter. kotizacija i sredstva koja komore ostvare vlastitom djelatnošću. organiziranje aktivnosti na području ekonomskih odnosa sa inostranstvom putem saradnje sa državnim organima. odnosno osnivanju ugovorom. osnivanje zakonom i obavezno članstvo. deviza. na kojima se trguje samo jednom robom (npr.javne berze – institucije javno-pravnog karaktera osnovane na osnovu zakona. Na osnovu toga se utvrĎuje vrijednost neke kompanije. bankovni akcepti itd).BH-PRAVNICI. novĉane i devizne berze. Na osnovu koncentriranja ponude i tražnje na ovim berzama se ustanovljava dnevna trţišna vrijednost nekog vrijednosnog papira (može se razlikovati od nominalne). sa javnim ovlaštenjima i pod nadzorom države.usluga prevoza (brodarske i avionske) i usluge osiguranja u prevozu i uskladištenju. .sluţbene berze – država osniva. Izuzetno veliki značaj berzi u tokovima privreĎivanja pretpostavlja prisustvo države u okviru ekonomske politike i privrednog sistema.New York Cotton Exchange za pamuk). U trgovinu vrijednosnim papirima obavezno su uključeni berzanski posrednici. efektne (berze vrijednosnih papira). certifikati i depoziti. berze omogućavaju koncentrisanje slobodnih novčanih sredstava i efikasnu alokaciju kapitala u funkciji efikasnog privrednog razvoja. npr.sekundarnog tržišta kapitala. Na ovim berzama susreću se emitenti i ulagači (kupci). Berze vrijednosnih papira su organizirana tržišta na kojima se trguje dugoročnijim vrijednosnim papirima čiji su prihodi promjenjivi (dionice. Uslov poslovanja je posjedovanje dokumenata o vlasništvu nad robom i pozivom na berzanske uzanse i standarde. Prije izdavanja dozvole za trgovanje vrijednosnim papirima. što znači da se posluje sa različitim vrstama roba. Kao glavni institucionalni oblik tzv. Po ovom kriteriju berze se dijele u odnosu na intenzitet učešća države u njihovo funkcionisanje.Amsterdam.WWW. upravlja odnosno kontrolira rad ovih berzi što je precizirano odgovarajućim propisima. Pored toga. Berze deviza i novca specijalizirane su za trgovinu devizama i novcem. London i Hamburg. . Rio de Janeiro. dionica. odgovarajuće kompanije i penzione fondove. jer se pouzdano znaju kvaliteti ove robe zahvaljujući standardima.COM Vrste. Ne dovodeći u pitanje prirodu ovih institucija. Robne ili produktne berze predstavljaju organizirano tržište na kome se prodaju i kupuju robe standardnog kvaliteta.COM . opcije).berze kao preduzeća. ali i neposrednog učešća u transakcijama (kupoprodaja obveznica javnog zajma. obveznice. Najpoznatije berze prevoznih usluga su Amsterdam. Robne berze mogu biti opće.berza u Hong Kongu). berza izdaje prospekt za svaki vrijednosni papir u kome su podaci o emitentu. a berze osiguranja Amsterdam. vrši se provjera boniteta emitenta. Berzanska vrijednost ovih usluga je pouzdan pokazatelj osiguravajućim kompanijama za utvrĎivanje visine rizika i premija osiguranja. visina podijeljene dividende u zadnjih nekoliko godina. U odnosu na predmet poslovanja berze mogu biti robne (produktne). Berza usluga (berza frahta) specijalizirana je za ponudu i tražnju posebnih usluga.berze kao trţišne institucije – za njih je karakterističan liberalniji režim i opća dostupnost svim zainteresiranim (npr. To znači da prisustvo robe nije potrebno. osnivački kapital. 43 WWW. New York i Pariz. bilans u zadnjoj godini itd. Ove berze karakteristične su za angloameričko područje. Više od 60% ukupnog prometa otpada na London. putem utvrĎivanja pravila funkcionisanja. .BH-PRAVNICI. država u kreiranju i funkcionisanju istih učestvuje kako regulativno tako i operativno. kao i roba odnosno usluga). odnosno kratkoročnim plasmanima (blagajnički zapisi. uključujući vrijednosne papire i devize (npr. S tim u vezi berze se dijele na: . Krug učesnika na ovoj berzi sužen je na poslovne banke (ponekad i na centralne banke). New York i Tokio. odnosno društva – pretpostavljaju privatnopravni karakter i stroge interne propise. Karakteristične su za evropske zemlje. itd) i specijalizirane. Više od 4/5 transakcija su transferi izmeĎu poslovnih banaka. te berze usluga (frahta). Roterdam. Organizaciono ustrojstvo. Berze strogo vode računa o prihvatanju papira za trgovanje. a obavljaju se vremenski diferencirani poslovi (promptni i terminski). odnosno dioničkog društva. Najznačajnije meĎunarodne organizacije općeg karaktera su Opći sporazum o carinama i trgovini.vijeka) i u vrijeme pokušaja stvaranja MeĎunarodne trgovinske organizacije. Djelokrug njihovog rada odnosi se na ukupne ekonomske odnose u svijetu. odnosno organizaciono ustrojstvo i prema dometu. Pored toga. U odnosu na institucionalno-pravni okvir. Oblik i sadržaj ovog ugovora zavise prvenstveno od zakonodavstva (radno pravo) pojedine države. konvencija.4. pri čemu su opći standardi utvrĎeni konvencijama MeĎunarodne organizacije rada.BH-PRAVNICI.zajedničke potrošnje radnika (npr. . berze imaju status javnih tržišta. ili bar participiranja u vršenju vlasti. obzirom da osnivanju prethodi odobrenje Komisije za vrijednosne papire. najznačajnije mjesto imaju političke stranke i sindikati. neovisno o predmetu djelatnosti.BH-PRAVNICI. Po snazi uticaja.COM .meĎunarodne organizacije čija djelatnost je pretežno usmjerena na operativno učešće u različitim poslovnim aranžmanima (npr. radi se o jednoj od najznačajnijih meĎunarodnih organizacija općeg karaktera.godine. Kolektivni ugovor obuhvata različita pitanja. U kreiranju ekonomske politike učestvuju posredno. Članstvo u ovim organizacijama je otvoreno. Politiĉke stranke predstavljaju skupine ljudi koji se organiziraju radi osvajanja vlasti.39/98).COM U BiH. Kao takav je potpisnik kolektivnih ugovora i relevantan element političkog života i društvenih snaga ukupnog razvoja. Bitno je napomenuti da se pod pojmom kolektivni ugovor podrazumijeva ugovor kojim se reguliraju odnosi izmeĎu zaposlenih i poslodavaca. Po svojoj formi on je multilateralni sporazum. jer u situaciji kad osvoje vlast koriste državnu strukturu za realiziranje svoje vizije privrednog sistema i ekonomske politike.organizacije koje “normiraju” meĎunarodne ekonomske odnose putem sporazuma. briga o djeci.3. meĎunarodne organizacije dijele se na 2 grupe: . 2. Opće meĊunarodne organizacije MeĎunarodne organizacije općeg karaktera. meĎutim sadržajno. Politiĉke i društvene organizacije Radi se o relativno velikom broju organizacija i udruženja sa zajedničkom karakteristikom da su nosioci veće ili manje ekonomske i društvene moći.novine FBiH br. Do 44 WWW. Ekonomski savjet UN i sl). preporuka i drugih akata (npr.Svjetska banka. sindikat je partner poslodavačkoj strukturi i državi. odnosno svaka država je potencijalni član tih organizacija. obzirom na Zakon o vrijednosnim papirima (Sl. meĎunarodne organizacije se dijele na opće i regionalne. MeĊunarodne organizacije Po osnovu predmeta njihove djelatnosti. Sindikati predstavljaju organizacije radnika i službenika čiji je osnovni cilj zaštita ekonomskog i socijalnog statusa svojih članova. od plata i radnog vremena. 2. Sindikati se javljaju kao generator radničkog i socijalnog zakonodavstva. odmor i rekreacija itd). One su izvorni nosioci ekonomske politike. IMF itd).WWW. do nekih vidova tzv. MMF i MeĎunarodna banka za obnovu i razvoj. imaju 2 osnovne karakteristike: 1. preko obrazovanja i stručnog usavršavanja zaposlenih. nakon sloma zlatnog standarda (30-ih godina 20. 2.Opći sporazum o carinama i trgovini. putem uticaja na državna i javnopravna tijela. Članom postaje po ispunjenju normiranih uvjeta. Opći sporazum o carinama i trgovini (GATT – General Agreement on Tariff and Trade) GATT je zaključen 1947. Formiraju se kao dioničko društvo. ustanovljavanje meĎunarodnog monetarnog sistema i na toj osnovi razvijanje saradnje izmeĎu država članica. Klauzula se odnosi na carine. Konferencija obuhvata niz odbora (za trgovinu i razvoj. Najznačajniji su Kenedijev krug pregovora. kao i ostali dokumenti. Vijeće se sastoji od vijeća za trgovinu robom. praksa GATT-a je da formira ad hoc komisije za rješavanje pojedinih pitanja iz djelokruga rada. te zaštitne mjere u slučaju pasivnog platnog bilansa.godine. Antidamping klauzula daje pravo državama članicama da poduzimaju mjere koje sprečavaju damping. Najznačajniji principi (pravila) Općeg sporazuma su: klauzula najvećeg povlašćenja. ograničavanja u bilansima plaćanja. prvenstveno po osnovu liberalizacije vanjske trgovine i uklanjanja svih oblika diskriminacije u meĎusobnoj razmjeni država članica. Njen osnovni cilj je da kao poseban institucionalni okvir unaprijedi meĎunarodnu trgovinu po osnovu inoviranog multilateralnog sporazuma država članica i uz usku saradnju sa IMF i MeĎunarodnom bankom za obnovu i razvoj. tako i izmeĎu domaće i strane robe. Izuzeci. meĎunarodne trgovine i agrarnog protekcionizma).01. a zaključno sa 1994. meĎusobna plaćanja. Klauzula najvećeg povlašćenja i nacionalni tretman u osnovi znače princip nediskriminacije kako izmeĎu stranih roba.1995.posebni porezi ili administrativne zapreke) ne mogu poslužiti kao osnov za diskriminaciju strane robe u odnosu na istovrsnu domaću robu. Glavni organ GATT-a je Sekretarijat. princip nediskriminacije. finansije i administraciju). WTO je počela sa radom 01. što je u osnovi bio ustupak razvijenim zemljama. te administrativni postupak pri uvozu odnosno izvozu. tj. Glavna forma djelovanja GATT-a su multilateralni pregovori.godine na konferenciji u Breton Vudsu (Bretton Woods). Osnovni cilj Općeg sporazuma je unapreĎenje meĎunarodnih trgovinskih ekonomskih odnosa. Tokijski krug pregovora i Urugvajski krug pregovora. Klauzula najvećeg povlašćenja znači da se sve meĎusobne privilegije i prednosti koje 2 zemlje članice u meĎusobnoj razmjeni odobre na bilateralnoj osnovi (ugovorom). na kojima su usvajani amandmani na prvobitni tekst Općeg sporazuma. Organizacijska struktura WTO obuhvata Ministarsku konferenciju i Generalno vijeće.BH-PRAVNICI.COM .1948. te postojeće preferencijale izmeĎu 2 države koji se ne mogu ubuduće povećavati bez prethodne saglasnosti GATT-a. antidamping klauzula.godine. odnosno ograničenja u primjeni ove klauzule odnose se na pogranični promet. Urugvajski krug pregovora u 1994. 45 WWW.suzdržavanje od različitog tretmana prevoznih sredstava prilikom tranzita preko teritorije države članice. Nediskriminacija uz ovo podrazumijeva i slobodu tranzita. Nacionalni tretman podrazumijeva da strana roba nakon plaćanja carina i prelaska carinske linije ima isti tretman kao i odgovarajuća domaća roba.godini rezultirao je odlukom o osnivanju WTO (World Trade Organization . kada je stupio na snagu. ratificirale su ga 23 zemlje. Osnovni ciljevi IMF su: . nacionalni tretman. To znači da nikakvi unutrašnji propisi (npr. čija pomoćna tijela su Savjet i 3 stalna odbora (za probleme zemalja u razvoju. povlastice u okviru carinskih zona i carinskih unija. MeĊunarodni monetarni fond (IMF – International Monetary Fund) je meĎunarodna monetarna institucija osnovana 1944.COM 01.01. odmah i bezuslovno proširuju i na sve ostale zemlje članice za isti ili sličan proizvod. kao specijalizirana agencija pri UN. Pored ovoga. ostale dažbine.WWW.BH-PRAVNICI.Svjetska trgovinska organizacija). uslugama i trgovinu intelektualnim vlasničkim pravima. a kvantitativna ograniĉenja i slične mjere (ograničenja obima i vrijednosti roba pri uvozu) u slučajevima pasivnog platnog bilansa i niske monetarne rezerve (odnosi se na manje razvijene privrede).godinom Općem sporazumu pristupile su 124 zemlje članice. Visina kvote utvrĎuje se na bazi uĉešća zemlje u ukupnoj svjetskoj razmjeni. pomoć članicama u smanjenju stepena neuravnoteženosti platnih bilansa. pristupa se izmjeni (devalvaciji) pariteta valute. Zbog toga. kao i podsticanje razvoja nerazvijenih zemalja. Prvi dio kredita odobrava se u visini “zlatne tranše”.stavljanje na raspolaganje finansijskih sredstava pod povoljnim uslovima radi uticaja na razvoj članica. što je pretpostavka za stabilnost meĎunarodnog monetarnog sistema. odnosno 25% kvote (članarine) zemlje.podsticanje ulaganja privatnog inostranog kapitala u manje razvijenim zemljama. Izvršni odbor broji najmanje 20 članova. Ovaj zadatak tokom vremena je redefiniran. uvoĎenje konvertibilnosti u tekućim plaćanjima za države članice. Osnovni zadaci svjetske banke odnose se na: . Da bi Banka odobrila kredit. a dodatni glasovi proporcionalni su udjelu kvote članice u ukupnoj sumi kvota Fonda. najviši organ MMF-a je Skupština guvernera koju čini po jedan član iz svake zemlje. Drugi dio kredita u početku je odobravan u visini do 100% kvote.BH-PRAVNICI. prvenstveno budžet i suzbiti inflaciju kako bi se sačuvala stabilnost valute. podsticanje multilateralnih odnosa u plaćanjima i na toj osnovi proširenje meĎunarodne razmjene. Generalni direktor Fonda je istovremeno i predsjednik Izvršnog odbora. jer svaka članica raspolaže sa 250 glasova. Dakle. aktivnosti MMF-a usmjerene su na uravnoteţenje privremenih debalansa u bilansima plaćanja kako domaća neuravnoteženost ne bi djelovala na intervalutarnu stabilnost. U pogledu pariteta valuta. . Fond nije u stanju osigurati potrebnu meĎunarodnu likvidnost. Naime. pri čemu nema obaveze da se osigura konvertibilnost u zlato.WWW. stabilizacija deviznih kurseva. MeĎutim. a kasnije je uvećan na 600%. Da se kredit ne može dobiti po osnovu komercijalnih kredita ili na tržištu kapitala pod umjerenim uslovima.BH-PRAVNICI. Doprinos MMF-a u uspostavi meĎunarodnog monetarnog sistema i monetarnoj saradnji meĎu državama članicama je neosporan.godine.COM saniranje i unapreĎenje monetarnih sistema država članica. Statutom Banke predviĎeno je da se moraju ispuniti 2 uslova: 1.godine. Mehanizam djelovanja MMF-a podrazumijeva kreditnu pomoć za uravnoteženje debalansa izmeĎu država članica. prvo treba uravnotežiti domaću ekonomiju. Obaveza zemalja je da vrijednost svojih valuta izraze u zlatu. Ove kvote osnov su za raspodjelu upravljačkih prava. ukidanje deviznih ograničenja i valutarnog dampinga. ublažavanje teškoća u meĎunarodnim plaćanjima po osnovu odobrenja odreĎenih sredstava meĎunarodnih plaćanja (kreditiranje). Prvobitni zadatak banke bio je pomoć zemljama članicama u obnovi ratom razorenih područja (posebno u Evropi). ukoliko se radi o dugoročnoj neravnoteži. Prema tome. pogotovo bivših kolonija. od čega petoricu imenuje 5 članica sa najvećim kvotama. a sa radom je počela 1946. 46 WWW. Osnovana je na konferenciji u Bretton Woods-u u julu 1944.odobravanje zajmova ili garancija na ime investicija u privredni razvoj zemalja članica. Izuzetak su neznatne izmjene pariteta koje nemaju većeg uticaja na meĎunarodne transakcije.COM . MeĊunarodna banka za obnovu i razvoj. Svaka zemlja članica UN-a po ispunjenju odreĎenih uvjeta može postati članica MMF-a. države članice dužne su saraĎivati sa IMF-om radi održavanja stabilnosti utvrĎenog kursa. tako da je Svjetska banka postala “razvojna banka”. Posljedica toga je da mnoge zemlje (izvan kruga najrazvijenijih) zadržavaju niz deviznih ograničenja i nisu u stanju uvesti punu konvertibilnost svojih valuta zbog hroničnih deficita u bilansu i skromnih monetarnih rezervi. poznatija po imenu Svjetska banka (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD. U slučaju izmjene pariteta valute. World Bank – WB) je meĎunarodna finansijska institucija u sastavu UN. . Obaveza članice je da u Fond uplati odreĎeni iznos kvote. dok se ostali biraju svake druge godine. država članica mora osigurati saglasnost Fonda. WWW. kulturni objekti i sl). odnosno izvršni odbor koji čine lica imenovana ili izabrana od zemalja članica. ali su podreĎene Svjetskoj banci čiju djelatnost ustvari dopunjavaju. te likvidacija poslova i raspodjela aktive Banke. Od članskih uloga zemalja-članica formira se osnovni kapital banke. Od ukupnog udjela. To podrazumijeva da su formalizirani uslovi prijema i meĎusobni odnosi članica. kao i meĎusobna ekonomska zainteresiranost i meĎuzavisnost u smislu zajedničkog korištenja nekih prirodnih resursa ili projekata od neposrednog interesa za susjedne države (npr. odnosno vlastitog udjela u kapitalu Banke. odluke o zaključivanju aranžmana sa drugim meĎunarodnim organizacijama. Članstvo u ovim integracijama je strogo zatvoreno.COM 2. Djelokrug njihove djelatnosti odnosi se na ekonomsku saradnju država u regionu.podrška u osnivanju konzorcija za kreditiranje razvoja.pružanje tehničke pomoći zemljama u razvoju. Posebne djelatnosti banke su: . U sastavu Svjetske banke su i: MeĊunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC). Da je banka stekla ubjeĎenje da je dužnik. Praktično su ugovorne obaveze uvijek na relaciji Banka-država članica. Najviši organ upravljanja Bankom je Savjet guvernera.BH-PRAVNICI.BH-PRAVNICI.godine radi podsticanja privrednog razvoja putem kredita namijenjenih prvenstveno privatnom sektoru. 47 WWW. osnovano 1960. 2. Regionalne meĊunarodne organizacije U odnosu na opće. a bez uslovljavanja državnim garancijama kao što je to slučaj kod Svjetske banke. Ove odluke donose se na skupštini koja se održava jednom godišnje. Obje navedene institucije imaju svojstva pravnog lica. 20% se uplaćuje. Visina uloga utvrĎuje se prema ekonomskoj snazi ĉlanice. regionalne meĎunarodne organizacije imaju 2 specifičnosti: 1.COM . odnosno garant u stanju odgovoriti svojim obavezama po osnovu ugovora o kreditu. zajednički privredni i istraživački projekti itd). povećanje ili smanjenje kapitala. stambena izgradnja. MeĊunarodno udruţenje za razvoj (International Development Association – IDA). Da bi zemlja postala članom Banke. Zbog toga u njih stupaju zemlje koje su približno na istom stepenu ekonomske razvijenosti. obim vanjskotrgovinskog prometa.godine radi kreditiranja pod izrazito povoljnim uslovima infrastrukturnih nekomercijalnih projekata (komunalni projekti. Savjet guvernera i Savjet uprave Svjetske banke ujedno su i organi upravljanja obiju navedenih institucija. osnovana 1956. Poslovima Banke operativno rukovodi Savjet uprave. Pritom je za nastanak regionalnih organizacija od neposrednog značaja geografska upućenost zemalja. . . podjela dobiti Banke. odnosno glasanja. a u meĎuvremenu se odluke donose putem pisanog izjašnjavanja.osnivanje instituta za razvoj i obuku kadrova.komunikacije. prvenstveno u pogledu izrade investicionih projekata. a preostali dio se smatra garancijskim kapitalom koji zemlje članice uplaćuju za izvršenje obaveza Banke prema vjerovnicima. prethodno mora biti članica MMF-a i uplatiti članski ulog. Korisnici kredita Banke su zemlje članice ili pak banke i preduzeća. Njihova ovlaštenja odnose se na prijem novih članova. a koji se sastaje jednom mjesečno u sjedištu Banke. Osnovni motiv stupanja u ove organizacije je ekonomski. koji čine predstavnici zemalja članica (ministar finansija ili guverner centralne banke). stanje monetarnih rezervi te stepen likvidnosti i stabilnost ekonomskih tokova države članice. Zemlje članice solidarno su odgovorne za finansijske rizike do visine uloga. ali uz obaveznu garanciju države. Pritom se kao kriterij uzima visina nacionalnog dohotka. postepenog izjednačavanja zakonodavstva članica u funkciji zajedničkog tržišta. što podrazumijeva jedinstvenu valutu. Od juna 1985. Ova agrarna politika temeljila se na: .godine proširena novim članovima. . usluga.subvencioniranju iz Evropskog agrarnog fonda. Prema tekstu ugovora. nakon ugovora iz Mastrihta. stabilizira tržište ovih proizvoda i ustanovi zaštita od vanjske konkurencije.uklanjanja carinskih i drugih uvozno-izvoznih ograničenja (kontingenti i dozvole).01. Zajednica je imala supranacionalni karakter. Evropsko udruženje za slobodnu trgovinu. u EEZ su 1973.1957.COM Značaj regionalnih ekonomskih integracija zavisi od stepena integrisanosti privrede u okviru jedne regionalne integracije. ali je 1977. Od 01.godine. Poseban značaj meĎu regionalnim organizacijama imaju: Evropska unija.godine (Common Agricultural Policy – CAP) sa osnovnim ciljem da se poveća poljoprivredna proizvodnja. Ideja o monetarnoj uniji javila se u Hagu 1969.godine. Finska i Švedska. . bile obavezujuće za zemlje članice integracije.utvrĎivanja zajedničke carinske tarife u odnosu na treće zemlje.naglašenom agrarnom protekcionizmu u odnosu na treće zemlje.uzajamno povezivanje i progresivno zbližavanje država članica kako bi se ustanovilo zajedničko evropsko tržište. jednu centralnu banku i jedinstvenu monetarnu politiku.godine carinska unija ponovo uspostavljena. . Osnovni zadatak ove integracije odnosio se na stvaranje zajedničkog tržišta uglja i čelika. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj. .godine. Rimskim ugovorom utvrĎeni su osnovni ciljevi i principi EEZ. . naznačeni ciljevi postižu se na osnovu: . .godine Austrija.WWW. pa do integracija koje podrazumijevaju manje ili veće odricanje ekonomske suverenosti zemalja u korist same integracije. Poseban iskorak u pravcu pune integracije u okviru EU predstavlja formiranje monetarne unije 1999. Evropska unija osnovana je potpisivanjem Rimskog ugovora 25. a 1994.godine članice su postale Španija i Portugal. Evropska banka za obnovu i razvoj.godine od strane 6 zapadnoevropskih zemalja (Njemačka.godine. Naime.1968.03.ostvarivanjem zajedničke politike u poljoprivredi i transportu. Ovo predstavlja i institucionalnu potvrdu njenog supranacionalnog karaktera.godine. .BH-PRAVNICI. Preteča EEZ bila je Evropska zajednica za ugalj i čelik (European Coal and Steel Community – ECSC). Centralno mjesto ovog 48 WWW. Danska i Velika Britanija.07.godine pod nazivom Evropska ekonomska zajednica. što znači da su odluke Visoke vlasti. osnovana 1951. Komisija EU i Evropski sud). ponovo se javljaju carine izmeĎu zemalja članica. Francuska.jedinstvenom tržištu zajednice. EEZ je postala carinska unija 01. Kada je Zajednica 1973.godine Grčka je postala deseti član.COM . Italija. Ovim sistemom uspostavljen je veći stepen monetarne stabilnosti i kurseva valuta.1981. Belgija.uklanjanja prepreka za slobodno kretanje roba. koji se odnose na: . te organizacija zemalja izvoznica nafte. . radne snage i kapitala. kao najvišeg organa upravljanja.BH-PRAVNICI. Današnji njen naziv datira od 1993.usklaĎivanje ekonomskih politika članica te stvaranje pretpostavki za stabilan ekonomski razvoj. U domenu organizacijskog jedinstva postignuti su izuzetni rezultati.godine stupile Irska. Najznačajniji razvojni iskoraci ove integracije su: Usvajanje zajedniĉke agrarne politike 1962.stvaranja “evropskog socijalnog fonda” i Evropske investicijske banke (European Investment Bank – EIB). Holandija i Luksemburg). a njena realizacija otpočela je utemeljenjem Evropskog monetarnog sistema (European Monetary System – EMS) 1979. posebno u pogledu jedinstvenog budţeta Zajednice i ustanovljavanje i funkcionisanje Evropskog parlamenta i drugih organa (Vijeće ministara. Ovaj stepen se kreće od najlabavijih formi povezivanja u kome zemlje članice zadržavaju ekonomsku suverenost. a 1970. a ovaj primjer slijedile su 90-ih godina Austrija.Britanija i Danska). Australije i Novog Zelanda. Odbor trgovinskih eksperata. OECD je u organizacijskom smislu klasičan tip meĎudržavne organizacije. Švedske.WWW.godine neke članice EFTA pristupile su Evropskoj zajednici (V. U opticaju ostaju nacionalne valute (kao “fiksne frakcije eura”) u funkciji prometnog i platežnog sredstva još 3 godine (do 2002). Već 1972. Japana.obezbjeĎenje lojalne konkurencije u meĎusobnoj trgovini.godine počinju se zaključivati trgovinski aranžmani izmeĎu EEZ i pojedinih članica EFTA i na bazi zaključenih sporazuma o slobodnim trgovinskim zonama od 1984. kada će se pojaviti euro kovanice i papirni novac ove valute. Kuvajta. a Grčka nije uspjela ispuniti uvjete za pristupanje. kao efikasna zaštita od iznenadnih fluktuiranja valutnih kurseva. Švicarske i Velike Britanije. Ova integracija bila je prvenstveno reakcija na formiranje Evropske zajednice i njene zatvorenosti u odnosu na ostale evropske zemlje. Organizacija zemalja izvoznica nafte (Organization of Petroleum Exporting Countries – OPEC) osnovana je 1960. U monetarnu uniju koja je zvanično profunkcionirala 1999. kao što su Odbor za carine. Organizacijom upravlja Vijeće sastavljeno od predstavnika svih zemalja članica (ministri ili eksperti).godine od strane Austrije. Ciljevi organizacije su podsticanje ekonomske saradnje u pravcu liberalizacije trgovine na multilateralnoj osnovi.BH-PRAVNICI. Najviše tijelo EFTA je Savjet koji čine ministri.godine pristupaju Island i Lihtenštajn. Kao ciljevi su definirani: .smanjivanje carina i drugih barijera radi liberalizacije razmjene sa industrijskim proizvodima. Od 1973. odnosno uklanjanje carinskih i drugih barijera. Dakle. Budžetski odbor itd. U ovom kontekstu je i sporazum o Evropskom ekonomskom prostoru (European Economic Area – EEA) koji su u Portu 1992. Ciljevi ove integracije bili su u odnosu na Evropsku zajednicu znatno skromniji. Godinu dana kasnije.godine zaključile tadašnje članice EU i zemlje članice EFTA (osim Švicarske. te kao parametar nacionalnih valuta i mjerilo za poduzimanje intervencija na deviznom tržištu. Danska i Švedska. koja je na referendumu odbacila sporazum). Danske.godine.COM .godine. Norveške. Evropsko udruţenje za slobodnu trgovinu (European Free Trade Association – EFTA) osnovano je potpisom Štokholmske konvencije 1960. osnovana 1960. 49 WWW. Švedska i Finska. Odluku o pridruženju odgodile su Velika Britanija. euro. U novije vrijeme.jačanje privredne saradnje meĎu članicama. postao je obaveza poslovanja banaka i finansijskih tržišta u smislu konvertiranja 11 valuta i US dolara u evropskim obveznicama u euro. bez ikakvih neposrednih elemenata supranacionalnosti. ušlo je 11 zemalja članica Unije.godine u Bagdadu od strane Iraka. Kanade. EFTA se u pogledu stepena integracije zadržala na nivou zone slobodne trgovine (ukidanje carinskih i drugih ograničenja u razmjeni sa robom domaćeg porijekla) i to samo za industrijske proizvode. Saudijske Arabije i Venecuele. . kao ponderirani prosjek valuta zemalja članica Unije. prilikom meĎudržavnih obračuna.BH-PRAVNICI. Irana. SAD. pridruženi član postaje Finska.godine ukinute su carine za industrijske proizvode. u skladu sa propisima EU u meĎusobnoj razmjeni spomenutih zemalja. odnosno stalni predstavnici. kao i na općim principima meĎusobne ekonomske saradnje država članica. eki je bio sve prisutniji i u transakcijama preduzeća i graĎana. Turske. Eki je predstavljao obračunsku jedinicu kod kreditiranja i novčanih transakcija. koordinacija ekonomskih politika i postizanje odgovarajućih finansijskih i monetarnih aranžmana. Portugala. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organization for Economic Cooperation and Development – OECD) je meĎunarodna organizacija zapadnoevropskih zemalja. riba i pomorski proizvodi i za njih su predviĎene samo izvjesne smjernice za unapreĎenje razmjene i meĎusobne saradnje. . Nova valuta Unije.COM sistema predstavljao je eki (European Currency Unit – ECU). Pomoćna tijela su odbori.izbjegavanje razlika meĎu članicama u pogledu osiguranja sirovina. Iz primjene Konvencije isključeni su poljoprivredni proizvodi. Cilj sporazuma je stvaranje područja liberalne trgovine. a Izvršni komitet ima izvršne funkcije. . može se govoriti o materijalno-proizvodnim i društvenim ciljevima. Osiguranje društvenog ambijenta privreĊivanja.BH-PRAVNICI. Na stepen iskorištenosti sredstava. 3. kao i iskorištenost raspoložive radne snage. pretpostavka za stabilan privredni razvoj. tehničku usklaĎenost procesa proizvodnje. Organizacija procesa privreĊivanja. Zbog toga je primarni zadatak OPEC-a bio revizija ugovora o koncesijama sa ciljem da se praktično izvrši nacionalizacija naftnih izvora. koji objedinjuje sva 3 faktora proizvodnje je poseban cilj ekonomske politike. pa do insistiranja na ravnoteži po svaku cijenu. odnosno tehnički progres kao najdinamičniji faktor razvoja. odnosno optimalno korištenje proizvodnih fondova uključujući održavanje i amortizaciju. što je uz stabilnost općeg nivoa cijena. CILJEVI EKONOMSKE POLITIKE Polazeći od činjenice da ekonomski razvoj podrazumijeva 2 osnovne komponente (materijalnu i društvenu). Ciljevi koji se odnose na sredstva za rad usmjereni su u 2 pravca: 1.COM . Stvaranje ekonomske ravnoteţe u smislu srazmjernosti u razvoju pojedinih grana i oblasti privrede i odgovarajućeg balansa izmeĎu agregata ponude i agregata tražnje. načinu iskorištavanja i odgovarajućoj valorizaciji prirodnog bogatstva.BH-PRAVNICI. Ukoliko se u obzir uzme vremenska dimenzija. Vrhunski cilj svake ekonomske politike u ovom domenu je ostvarivanje pune zaposlenosti. Ovaj cilj realizira se kroz iznalaženje optimalnog odnosa izmeĎu pojedinih faktora proizvodnje. Materijalno-proizvodni i društveni ciljevi Diferenciranje na materijalno-proizvodne i društvene ciljeve zasniva se na činjenici da proces reprodukcije ima materijalno-proizvodnu i društvenu komponentu. tehnologiju rada i upravljanje osnovnim privrednim subjektima. odnosno društveni proizvod. Ciljevi koji se odnose na radnu snagu podrazumijevaju osiguravanje kvalificirane radne snage prema potrebama procesa privreĎivanja. Na tehničko-tehnološki razvoj.COM Kasnije se organizaciji priključuju i zemlje trećeg svijeta.WWW. 50 WWW. preko pokušaja da se pomire ravnoteža i razvoj. ciljevi ekonomske politike uglavnom se odnose na faktore proizvodnje: radnu snagu. predmete rada i sredstva za rad.1. Ukupnost društvene organizacije koju kreira privredni sistem i ekonomska politika za cilj treba imati stvaranje takvih makroekonomskih odnosa u kojima je pojedinačna efikasnost neposredno u funkciji uvećanja društvenog bogatstva. stepenu regenerativnosti. kao i zaštiti životne sredine. U domenu procesa proizvodnje. 2. Pritom je generalni cilj optimalno korištenje raspoloživih resursa i porast proizvodnih moći društva kako bi se povećalo društveno bogatstvo. 3. tako da danas zemlje članice OPEC-a imaju preko 65% svjetske proizvodnje nafte. Nakon ovoga OPEC je u kratkom roku ostvario kontrolu nad svjetskom ponudom nafte. ciljevi se mogu klasificirati na kratkoročne (konjunkturne) i dugoročne ciljeve. Varijacije ciljeva u ovom domenu mogu se kretati izmeĎu preferiranja razvoja i po cijenu neravnoteže. koji u sebi objedinjuje oba pomenuta cilja. Ciljevi koji se odnose na predmete rada podrazumijevaju racionalno korištenje prirodnih bogatstava vodeći računa o raspoloživosti. Ciljevi usmjereni na tokove privreĊivanja prvenstveno su usmjereni na proces proizvodnje i na ukupnost društvene organizacije globalnih ekonomskih tokova. OPEC je osnovan prvenstveno da bi se zemlje članice suprotstavile aktivnostima MeĎunarodnog naftnog kartela (osnovan 1928) koji je okupljao najveće naftne kompanije i praktično diktirao eksploataciju i cijenu nafte na svjetskom tržištu. 51 WWW.2. meĎusobno se razlikuju po dometima u tokovima reprodukcije.ciljeve usmjerene ka ekonomskoj i socijalnoj sigurnosti radnika. .ciljeve koji se odnose na ostala socijalna prava (penziono-invalidsko osiguranje. nauke. a s druge strane odgovarajući instrumenti i mjere kojima se ciljevi mogu realizirati. minimum socijalne sigurnosti itd). garantirana zdravstvena zaštita. odnosno mjere. itd.BH-PRAVNICI. puna zaposlenost. Dugoročni ciljevi su većim dijelom univerzalni. Poseban zahtjev u ovom domenu odnosi se na konzistentnost ciljeva.3. kulture. od koje u potpunosti zavisi konzistentnost same ekonomske politike.COM Društveni ciljevi ekonomske politike prvenstveno su usmjereni ka ekonomskoj strukturi. rast investicija i proizvodnje. Najširi ciljevi ekonomske politike usmjereni su na postizanje općih vrijednosti svake državne zajednice. SREDSTVA (MJERE) EKONOMSKE POLITIKE Sredstva ekonomske politike su različite mjere. zaštita deviznih (monetarnih) rezervi. jačanje solidarnosti. Varijacije u pogledu odreĎenja ciljeva u konkretnoj ekonomskoj politici zavise od stepena privredne razvijenosti i stabilnosti ekonomskih tokova. odnosno održavanje niske stope inflacije. odnosno podizanje životnog standarda graĎana. zahtijevaju da se izvrši selekcija ciljeva i utvrde prioriteti. koje se prvenstveno odnose na širenje ljudskih prava i fundamentalnih sloboda. prvenstveno u pogledu većeg ili manjeg javnog sektora privreĎivanja. .ciljeve vezani za razvoj neprivrednih djelatnosti. Poseban sektor cijeva ekonomske politike odnosi se na poboljšanje kvaliteta ţivota i rada. 4. kao kratkoročni ciljevi najčešće se označavaju: stabilnost cijena. U općem smislu. 3. čime se neposredno mijenja ekonomska struktura. kao i realnost njihovog ostvarenja. socijalna sigurnost graĎana itd. Kratkoroĉni i dugoroĉni ciljevi Definiranje ciljeva ekonomske politike podrazumijeva i vremensko diferenciranje očekivanih efekata pojedinih ciljeva. Sistematizacija ciljeva Prilikom kreiranja konkretne ekonomske politike neophodno je izvršiti sistematizaciju ciljeva. socijalne pravde i demokratskog poretka. umjetnosti i sl. promjene u obimu i strukturi vanjske trgovine.WWW. odluke i akcije nosilaca ekonomsko-političkih ovlaštenja kojima se utiče na tokove ekonomskog razvoja. Klasifikacija pojedinih ciljeva na kratkoročne i dugoročne zavisi u osnovi od stepena razvijenosti i ekonomsko-političke moći kojom raspolaže država. odnosno postižu odgovarajući ciljevi. U neposrednoj vezi sa ekonomskom strukturom su ciljevi koji se odnose na intenzitet operativnog unošenja države u privredne tokove. od strane države. kao i u pogledu načina djelovanja na ekonoske procese zavisno od toga u kojoj mjeri se dovode u pitanje ekonomske slobode proizvoĎača i potrošača. uravnoteženost razvoja. Brojnost i raznovrsnost mogućih ciljeva ekonomske politike. Okvir za sistematizaciju s jedne strane čini stepen razvoja proizvodnih snaga i stabilnost ekonomskih tokova. odnosno konjunkturnih privrednih kretanja. Ova sredstva. stimulacija odreĎenih oblasti privreĎivanja. To prvenstveno podrazumijeva: .BH-PRAVNICI. kako bi se shodno tome podesila ukupna ekonomska politika. Kao dugoročni ciljevi u pravilu se navode: stabilan privredni razvoj. odnosno u odreĎenoj mjeri preuzimanje finansiranja i organizovanja zdravstva.COM . obrazovanja. pa i njen smisao odnosno učinci. 3. Obzirom da djeluju u okviru privrede u cjelini.prema teritorijalnom djejstvu. Nazivaju se još i mikroekonomska sredstva. 4. kao što su: . .promjena kursa novčane jedinice).ograničavanja uvoza.prema karakteru (direktivne i indikativne). Posebno se u ovom domenu ističu mjere kojima se utiče na količinu novca u opticaju. 4. te osiguravaju sredstva za finansiranje javnih izdataka. Fiskalne mjere odnose se na finansijsku aktivnost države. To praktično znači da neuvažavanje indikativnih mjera ima svoju ekonomsku posljedicu.ekonomsko-političkog karaktera (npr. One mogu biti: .prema objektu djelovanja (realne. regulativna sredstva se nazivaju i makroekonomska sredstva. odnosno na ograničen broj privrednih subjekata. Realne. što za posljedicu ima da iste mjere mogu imati različite učinke u pojedinim konkretnim slučajevima. 4. Npr. . U pojedinim slučajevima država može postići iste učinke koristeći jedne ili druge mjere.trgovina drogom).COM Mjere ekonomske politike s jedne strane zavise od postojećeg stanja u tokovima privreĎivanja. Indikativne (ekonomske) mjere ostavljaju mogućnost izbora privrednim subjektima u smislu da li će ove mjere poštivati ili ne. odnosno instrumenti ekonomske politike. jer imaju različite učinke na privredne subjekte.poslovni prostor.WWW.1. .organizaciona i statusna pitanja privrednih subjekata) . Primjena ovih mjera zasniva se na ekonomskoj obzirnosti i interesu samih nosilaca ekonomske aktivnosti. Monetarno-kreditne mjere prvenstveno djeluju na uslove osiguravanja novčanih sredstava ili raspolaganje tim sredstvima od strane privrednih subjekata.opće i posebne). Opća sredstva su linearnog karaktera. Mjere ekonomske politike diferenciraju se prema različitim kriterijima: . Posebna sredstva su selektivnog djejstva. ona može zabraniti njen uvoz (direktivna mjera) ili utvrditi 52 WWW. Radi se o sredstvima iza kojih stoji državni aparat prinude. monetarno-kreditne i fiskalne mjere Realne ili fizičke mjere odnose se na privrednu djelatnost u užem smislu. odnosno prema području na koje se odnose (unutrašnje i vanjske). Direktivne i indikativne mjere Direktivne (administrativne) mjere ne ostavljaju mogućnost izbora privrednim subjektima. ako državi nije u interesu da se uvozi odreĎena roba. što znači da u istoj ravni pogaĎaju sve oblasti i subjekte privreĎivanja. a ne sankciju kao kod direktivnih mjera.COM .privredno-sistemskog karaktera (npr. Ovim mjerama se vrši raspodjela novostvorene vrijednosti izmeĎu društvene zajednice i privrede.3.zabrana obavljanja odreĎene privredne aktivnosti (npr. tj. Dok su realne mjere neposrednog karaktera i tiču se odreĎene vrste privreĎivanja.prema namjeni (regulativne i operativne. odnosno odreĎenih nosilaca privrednih aktivnosti.propisivanje tehničkih uslova rada (npr.BH-PRAVNICI. materijalno-tehničke pretpostavke za neku vrstu privreĎivanja itd). Regulativne i operativne mjere Regulativna sredstva predstavljaju opće odluke i mjere koje se odnose na ukupne tokove reprodukcije i na sve subjekte privreĎivanja. monetarno-kreditne mjere su indirektnog karaktera i djeluju u okviru ukupnih ekonomskih tokova. .BH-PRAVNICI. . izuzetno i na pojedino preduzeće.2. a s druge strane od definiranih ciljeva ekonomske politike. Operativna sredstva ili posebne mjere odnose se na pojedina djelatnosti i oblasti privrede. monetarno-kreditne i fiskalne). kojim se označava osnovni subjekt privreĎivanja. od osnovne svrhe osnivanja. POJAM PREDUZEĆA Preduzeće predstavlja termin za označavanje osnovne jedinice robne. prvenstveno u pogledu ekonomskih sloboda privrednih subjekata u odnosu na ekonomsku vlast i moć državne strukture.1. 1. Pojam “trgovačko društvo” asocira na 53 WWW.2. Uprkos nizu razlika u ustrojstvu.WWW. trgovine. 1. preduzeća uopće imaju i neke zajedničke osobenosti. preko motiva privreĎivanja do odnosa naspram društvenog okvira privrednih tokova. Kao dio strukture nosilaca ukupne društvene aktivnosti. odnosno sticanja dobiti putem oplodnje uloženog kapitala. Mogu biti rezultat vlastitog zakonodavstva i ekonomske politike države. 1. saobraćaja i veza. Opći elementi privrednog sistema determiniraju i definiranje osnovnog nosioca privreĎivanja i njegov status u tokovima reprodukcije.4. u osnovi zavise od razvoja proizvodnih snaga i sveukupne društvene aktivnosti u tokovima reprodukcije. Vanjska ekonomska sredstva tiču se usmjeravanja poslovanja privrednih subjekata sa inostranstvom. Preduzeće ili trgovaĉko društvo U savremenim privrednim zakonodavstvima.COM visoke carine za te proizvode (indikativna mjera). preduzeće se osnova radi obavljanja odreĎene ekonomske aktivnosti u oblasti proizvodnje. ali i rezultat preuzetih obaveza države koje su posljedica bilateralnih ugovora. Pojmovno obuhvata raznovrsne forme organizacije nosilaca ekonomske aktivnosti u ovim privredama. Svrha preduzeća Kao ekonomski samostalna proizvodna jedinica. Mogu biti opća (ako važe za ukupni ekonomski prostor države). U drugom slučaju ostavlja se privrednom subjektu mogućnost da uveze tu robu. odnosno tržišne privrede. 2. Privredni subjekti predstavljaju mikroambijent u kome se iskazuju ukupni učinci društvene aktivnosti u vezi sa tokovima reprodukcije. većina zemalja usvaja termin “trgovačka društva” ili samo “društva”. uz rizik da visoka carina bitno umanji konkurentsku sposobnost uvezene robe na unutrašnjem tržištu.BH-PRAVNICI. Unutrašnje i vanjske mjere Unutrašnja sredstva odnose se na privredne subjekte i tokove privreĎivanja unutar zemlje. konvencija i sporazuma odnosno pripadnosti nekoj meĎunarodnoj organizaciji. osnovni privredni subjekti pojavljuju se u dvostrukoj ulozi: 1. ORGANIZACIJA PRIVREDE Oblici organiziranja privrede u smislu forme ustrojstva i definisanja statusa osnovne jedinice privreĎivanja. razmjene i pružanja usluga a sa ciljem ostvarivanja dohotka. što znači da privredni subjekti i sami kreiraju ambijent privreĎivanja. 4. Sa stanovišta privrednog sistema i ekonomske politike.BH-PRAVNICI. neposredno-putem svojih asocijacija ili posredno-koristeći ekonomsku moć pri ustrojstvu političke vlasti. regionalna i lokalna (ako važe za uže teritorijalne jedinice). Izneseno upućuje na zaključak da analiza privrednog sistema i ekonomske politike u odreĎenoj državi započinje sa razmatranjem osnovnih subjekata privreĎivanja.COM . kao i ona koja imaju odreĎena javna ovlaštenja. društva sa ograničenom odgovornošću skupštinu i upravu izuzev ako ova društva imaju samo jednog člana.proizvodnja naoružanja). osnivači prethodno moraju imati odobrenje nadležnog državnog organa. Odstupanja su u domenu odluke samih vlasnika. 54 WWW. . U tom smislu se društva mogu diferencirati u 2 grupe: 1. kao i odgovarajućim zakonima kojima se reguliše status javnih preduzeća. promjene oblika. ekonomskih razloga (radi zaštite domaće proizvodnje. Opće odrednice preduzeća Preduzeće je pravno lice koje obavlja privrednu djelatnost radi sticanja dobiti. Opće pravilo je da vlasnici imaju upravljačka prava srazmjerno uloženom kapitalu. Upis u registar ima pravno dejstvo prema trećim licima od dana upisa. stvar je samih osnivača da li će formirati posebne organe upravljanja. firma.novine FBiH 23/99). Upisom u registar preduzeća stiču pravnu i poslovnu sposobnost. prestanak preduzeća i obim odgovornosti u pravnom prometu sa trećim licima.skupštinu. zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitost poslovanja.mediji i informisanje). prometom roba ili pružanjem usluga.3. OBLICI PREDUZEĆA – DRUŠTAVA Diferenciranje oblika zasniva se prvenstveno na načinu formiranja osnivačkog kapitala i ureĎivanju odnosa meĎu osnivačima. 1.BH-PRAVNICI. odgovornost za obaveze je do visine uloga). sjedište. kao i u odnosu na to da li je za nastanak društva preovlaĎujući personalni element ili primjena logike kapitala. Preduzeća imaju upravu (poslovodni organ. Opći princip je da su izjednačena domaća i strana lica kao mogući osnivači preduzeća. U našem zakonodavstvu u kratkom vremenu korištena su oba izraza – i preduzeće i društva: Zakon o preduzećima (Sl. rukovodi poslovanjem. - - - 3. u zakonodavstvima nema bitnih sadržajnih razlika izmeĎu društva i preduzeća.glasnik BiH 4/98 i 17/98). 2. djelatnost. a odgovornost za obaveze društva ide do cjelokupne imovine članova.Preduzeće se upisuje u sudski registar. Za osnivanje preduzeća koja pružaju usluge javnog karaktera. Podaci upisani u registar su javni i objavljuju se u službenim glasilima. odnosno neograničena solidarna odgovornost). nadzorni odbor i upravu. direktor) koja organizira rad. Postoje posebna ograničenja i uslovi za strana lica iz sigurnosnih razloga (npr. Zakon o privrednim društvima (Sl.list RBiH 33/94. tj. Društvo kapitala (članovi unose samo dio svoje imovine. Ovi izuzeci od općeg principa utvrĎuju se drugim zakonima.WWW. Ovo se prvenstveno odnosi na javna preduzeća. jer se pod oba pojma podrazumijeva obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti proizvodnjom. Upravu čine lica koja su osnivačkim aktom ili statutom preduzeća ovlaštena da vode poslovanje. što znači da preduzećem upravljaju vlasnici kapitala. statusne promjene.COM . posebno ako se radi o strateškoj oblasti privreĎivanja) ili političkih razloga (npr. Odnose se na najvažnije činjenice od interesa za pravni promet kao što su: osnivanje. Bez obzira na terminološke razlike. U upravljanju preduzećem karakterističan je princip kapital-upravljanja. Sl. Sl. preduzeća mogu osnovati domaća i strana fizička i pravna lica.BH-PRAVNICI.novine FBiH 2/95). posebno Zakonom o stranim ulaganjima (Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH.COM vrijeme kad je trgovina kao najznačajnija privredna djelatnost bila i jedini “izvor” kapitala. 2. Tokom vremena značaj trgovine za oplodnju kapitala opada u korist razvoja preduzeća koja se bave proizvodnjom i pružanjem usluga. Personalno društvo (članovi su lično vezani. Upis ima 2 opće pravne posljedice: 1. Za ostala društva ne postoji obaveza. Zakon obavezuje da dionička društva imaju organe upravljanja . COM Prema zakonu o privrednim društvima.COM . iznos osnovnog kapitala. odnosno utapa se u statut. klasu. Za ove subjekte zakon utvrĎuje limit od milion KM godišnjeg prihoda. djelatnost. iznos osnovnog kapitala. Dioničko društvo se osniva ugovorom.1. Osnovna glavnica izražava se u novcu. društvo sa ograničenom odgovornošću. Statutom preduzeća utvrĎuju se i neka dodatna prava kao što su: . Zakon ne izdvaja kao poseban oblik društvo jednog lica. čime zapravo normira i ovaj oblik privreĎivanja. ali utvrĎuje da DD i DOO mogu imati jednog dioničara. a ugovorom se utvrĎuju posljedice neuplaćivanja dionica pri čemu se po pravilu daje pravo ostalim osnivačima da uplate nedostajuće dionice za osiguranje osnivačkog kapitala. Osnivači su dužni da sazovu osnivačku skupštinu najkasnije u roku od 60 dana od prijema rješenja Komisije za vrijednosne papire da je emisija dionica uspjela. ali i zakonima o vrijednosnim papirima. oblici preduzeća su: dioničko društvo. odnosno jednog člana. 2. prava i obaveze osnivača. Ugovor se zaključuje u pisanoj formi i pored ostalog sadrži: firmu i sjedište DD. Pojam. Osnivači mogu glavnicu osigurati na 2 načina: simultano osnivanje i sukcesivno osnivanje.učešće u dobiti društva. Ulozi u DD mogu biti u novcu.pravo pobijanja odluka organa društva.WWW. te posljedice neupisivanja ili neuplaćivanja dionica ako se radi o simultanom osnivanju.pravo raspolaganja dionicama. . komanditno društvo i društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću.000 KM (u novcu). prihvata ili odbija prekomjeran upis dionica. . . ukupan broj i nominalnu vrijednost dionica. Prava dioničara utvrĎuju se zakonima i statutom društva.nadziranje rada društva. oznaku klase. te donosi statut i imenuje članove nadzornog odbora. Ovdje je bitno napomenuti da su po Zakonu nosioci privreĎivanja i samostalni poduzetnici (obrtnici). statut DD obavezno sadrži firmu. Statut je najviši konstitutivni i normativni akt dioničkog društva. . Njegovim usvajanjem ugovor o osnivanju praktično gubi značaj. Osnivačka skupština utvrĎuje da je osnovni kapital osiguran. te način sazivanja osnivačke skupštine društva. Sukcesivno osnivanje podrazumijeva upućivanje javnog poziva – ponude za pristupanje ugovoru o sukcesivnom osnivanju društva. . Najmanji iznos osnovne glavnice utvrĎen Zakonom je 50. Prava koja se utvrĎuju zakonima (prvenstveno zakonom o društvima. Dioničko društvo predstavlja najpogodniju formu koncentriranja i kapitalizacije “sitnih” slobodnih novčanih sredstava. način 55 WWW. Kada dioničko društvo osniva jedan osnivač. broj i nominalnu vrijednost dionica. Osnivanje. prihvata izvještaj o radu osnivača. odnosno kapital podijeljen na dionice. Kod simultanog osnivanja samo osnivači osnivaju društvo otkupom svih dionica. Ukoliko se preĎe ovaj iznos. osnivački akt je odluka o osnivanju dioničkog društva. Prema Zakonu. Javni poziv sadrži bitne elemente dioničkog društva (podaci iz ugovora o osnivanju). rok uplate dionica.učešće u ostatku stečajne mase i . sjedište i djelatnost. Dioniĉko društvo Dioničko društvo predstavlja oblik preduzeća čija je osnovna glavnica.pravo na obavještavanje o radu društva. obaveza je brisanje iz registra samostalnih poduzetnika i osnivanje društva u skladu sa Zakonom. o bankama itd) su: . Zakonom nisu obuhvaćena javna preduzeća.pravo preče kupovine dionica itd. iznos osnovnog kapitala koji se želi prikupiti na ovaj način.BH-PRAVNICI.BH-PRAVNICI. Osim toga. stvarima i pravima.učešće u upravljanju društvom. za koja se predviĎa donošenje posebnog zakona. Skupština može donositi valjane odluke ako joj prisustvuju dioničari u čijem vlasništvu je najmanje polovina osnovnog kapitala. 56 WWW.COM . rodu i nominali (usitnjavanje i ukrupnjavanje). Nadzorni odbor je organ sa upravljačkim pravima koja se utvrĎuju statutom. odnosno učešću u osnovnom kapitalu. na isti način kao i DD. odlučuje o raspodjeli dobiti i isplati dividende.2. Povlaštene ili prioritetne dionice povlače neka posebna prava kao što su veća upravljačka prava. pravo preče kupovine ovih dionica. Članovi društva imaju pravo preče kupovine udjela. Upravu društva čine direktor i izvršni direktor. U pogledu vrste. poslije završetka poslovne godine. Djelokrug rada uprave obuhvata organiziranje rada i rukovoĎenje poslovanjem društva. radi lakšeg prometa na tržištu kapitala). pravo na prioritet u stečajnoj masi itd. Ostvaruju se putem skupštine. čije osnivanje je zakonska obaveza. načinu pokrića gubitaka. sastav. način imenovanja i razrješenja. Tipično za DOO je da imaju manji broj osnivača. te konverzija dionica prema vrsti. Djelokrug rada odbora obuhvata najvažnija pitanja iz domena poslovanja društva: imenovanje i nadzor nad radom uprave. Statutom se utvrĎuje i postojanje sopstvenih dionica društva. 2. Dionice. način podjele dobiti i isplate dividende. te odbor za reviziju. kao i drugim pitanjima definisanim u statutu DD.WWW. prestanak društva i postupak izmjene i dopune statuta. DD je prema Zakonu dužno voditi knjigu dioničara koja sadrži relevantne podatke u ovom domenu. TaokĎer se utvrĎuje povlačenje dionica (smanjenje osnovnog kapitala). osnivačima pripadaju upravljačka i druga prava.COM promjene iznosa osnovnog kapitala. Društvo sa ograniĉenom odgovornošću DOO je društvo kod kojeg je osnovni kapital podijeljen na uloge (udjele). prenos i konverzija regulišu se statutom DD. Upravljanje. kao i odgovornost za zakonitost poslovanja. U toku poslovne godine. transakcije sa imovinom i ograničeno odobravanje emisija novih dionica. Društvo kao pravno lice u pravnom prometu odgovara za obaveze cjelokupnom svojom imovinom.BH-PRAVNICI. odlučuje o statusnim promjenama i prestanku društva. Skupštinu dioničkog društva čine dioničari ili njihovi predstavnici (u slučaju kad se kao dioničari pojavljuju pravna lica). Prvenstveno treba diferencirati osnivaĉke dionice i dionice od narednih emisija. dionice mogu biti na ime (rjeĎe) i na donosioca (što je pravilo. podnošenje skupštini godišnjeg izvještaja i plana poslovanja za narednu godinu. zastupanje i predstavljanje društva. Osnivačku skupštinu sazivaju osnivači. Zakonom je ograničen maksimum učešća ovih dionica do 10% osnovnog kapitala. Statutom se dionice mogu diferencirati na povlaštene i obiĉne.BH-PRAVNICI. Nije nužno da u sastav odbora ulaze i dioničari. a redovnu nadzorni odbor. utvrĎuje poslovnu politiku i definira strategiju razvoja. Skupština bira i razrješava članove nadzornog odbora i odbora za reviziju. Nadzorni odbor je stručni organ kojeg bira skupština. Vrste dionica. ovlaštenja nadzornog odbora i uprave društva. usvajanje izvještaja uprave o poslovanju po polugodišnjem i godišnjem obračunu. Detaljnije se prava i dužnosti uprave ureĎuju ugovorom izmeĎu nadzornog odbora i direktora (uprave). On vodi i nadzire poslovanje dioničkog društva. odlučuje o promjeni iznosa osnovnog kapitala. Srazmjerno visini uloga. emisiji dionica. Zbog toga ove dionice imaju neka ograničenja kod prenosa. Skupština odlučuje o najvažnijim pitanjima poslovanja društva: donosi statut. Redovna skupština održava se najmanje jednom godišnje. zahtjev za sazivanje skupštine mogu podnijeti dioničari sa više od 10% ukupnog broja dionica. nadzornog odbora i uprave. a osnivanje je uvijek simultano. član nadzornog odbora. pri čemu članovi odgovaraju za obaveze društva do visine svojih uloga. Podjela upravljačkih prava meĎu dioničarima vrši se srazmjerno nominalnoj vrijednosti njihovih dionica u osnovnom kapitalu. osnivački akt je odluka o osnivanju. Sva lična prava članova društva su neprenosiva. prestanak članstva u društvu. te rješavanje sporova. Komanditno društvo osniva se pisanim ugovorom koji sadrži odredbe o firmi i sjedištu.prethodna saglasnost nadležnog državnog organa prilikom formiranja preduzeća. Članovi društva polažu pravo preče kupovine. Statutom se može utvrditi da društvo ima i nadzorni odbor. upravljanje i zastupanje društva itd. ulazak i izlazak iz društva.cjelokupnom svojom imovinom. sjedište. a ugovorom o osnivanju se može predvidjeti i poslovodni organ – Uprava. Upravljačka prava pripadaju svim članovima podjednako. upravljanje i zastupanje društva itd. Komanditno društvo Komanditno društvo je oblik društva (preduzeća) koje osnivaju najmanje 1 komanditor – tajni ĉlan i najmanje 1 komplementar – javni ĉlan. minimalni osnovni kapital DOO sa više osnivača je10. npr. Prema Zakonu o privrednim društvima. način utvrĎivanja i podjele dobiti i pokrića gubitka. 57 WWW. sadrži i konkretnije odreĎenje upravljanja društvom. Ukoliko komanditori preuzmu poslove prema trećim licima u pravnom prometu. Društvo donosi statut. podjela dobiti i snošenje rizika. osnovni kapital je zbir jednakih uloga ĉlanova. dok komanditori odgovaraju samo do iznosa njihovih uloga upisanih u sudski registar. Za obaveze društva u pravnom prometu komplementari odgovaraju neograničeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. Osnovni kapital društva odreĎuju sami osnivači. koji sadrži firmu i sjedište.000 KM. koju čine svi članovi društva. . Motivi tajnosti komanditora mogu biti različiti.5. . Društvo sa neograniĉenom solidarnom odgovornošću To je oblik preduzeća koji nastaje ugovorom 2 ili više lica u kome svaki član društva za obaveze društva odgovara neograničeno solidarno.BH-PRAVNICI. ovo društvo nema statut niti organe upravljanja jer članovi neposredno upravljaju društvom. Ako DOO ima samo jednog osnivača. a minimalni pojedinačni udio 2.4. Upravljačka prava pripadaju samo komplementarima. komanditor je nosilac neke javne funkcije i sl. odnosno cjelokupnom svojom imovinom. Tradicionalno. prava i obaveze članova. kao i uprave društva sa uobičajenim poslovodnim i zastupničkim poslovima. minimalan iznos osnovnog kapitala je 2. iznos osnovnog kapitala. Ukoliko DOO osniva samo jedan osnivač.COM DOO se osniva ugovorom u pisanoj formi.000 KM. upravljanje društvom. dakle oni preuzimaju poduzetničku funkciju.komanditor želi da njegovo ulaganje kapitala ostane tajna za javnost. koji pored odredaba iz ugovora o osnivanju. tj. Za ova preduzeća karakterističan je poseban režim koji prvenstveno podrazumijeva: . . snošenje rizika i pokrivanje gubitaka. 2. firma sadrži imena jednog ili više komplementara i oznaku komanditno društvo. firmu. djelatnost.BH-PRAVNICI. prestanak društva. 2. djelatnost društva. Inače.000 KM. osnovni kapital i iznos udjela članova.COM .definiranje oblasti u kojima se formiraju javna preduzeća. Prema Zakonu o privrednim društvima. visinu udjela. imena članova (komplementara i komanditora).uslovi poslovanja. ukupan iznos osnovong kapitala. Oni ova prava po pravilu ostvaruju neposredno. djelatnost. podjela dobiti. Prema Zakonu o privrednim društvima obavezno je formiranje skupštine.WWW. broj članova. kao i postupak izmjene i dopune statuta. Osniva se pisanim ugovorom koji izmeĎu ostalog sadrži imena osnivača. Za nastanak ovog društva pretpostavlja se postojanje velikog meĎusobnog povjerenja članova.3. Javna preduzeća Javna preduzeća osnivaju se radi vršenja djelatnosti i pružanja usluga od javnog interesa.društveni nadzor u vršenju djelatnosti i pružanju usluga javnog karaktera. prema Zakonu odgovaraju solidarno za obaveze društva kao komplementari. 2. 1. energije i komunikacija.godine uopće ne spominje javna preduzeća. gradski saobraćaj itd). el. produktivnost i rentabilnost. željeznica. PTT saobraćaj i sl). utvrĎuje i naplaćuje tarife. djelatnost preduzeća. Prema drugom. unutrašnju organizaciju. Taj zakon još nije usvojen. koje se češće koristi. tako da pravni osnov za javna preduzeća čini Zakon o javnim preduzećima (Sl. odnosno proizvede što veća količina (masa) robe standardnog kvaliteta.BH-PRAVNICI.COM Javna preduzeća formiraju se u 2 oblasti privreĎivanja: 1. Dakle. Ako je osnivač država ili uži nivoi vlasti. dobit i raspodjela dobiti itd. Javne korporacije Bosne i Hercegovine Aneksom 9 Dejtonskog sporazuma utvrĎeno je formiranje javnih korporacija (preduzeća) BiH radi upravljanja zajedničkim javnim objektima u oblasti komunalija.BH-PRAVNICI. 3. stiče. Od osnivača zavisi i akt kojim se javno preduzeće osniva. poštanskim i komunikacijskim objektima.WWW. infrastrukture. 2.snabdijevanje vodom. način formiranja cijena usluga. Prema Sporazumu je predviĎeno da se po modelu Transportne korporacije formiraju i odgovarajuće korporacije za upravljanje komunalnim. pristojbe. predmeti rada i radna snaga). ili smanjenjem utroška elemenata proizvodnje uz istu masu proizvoda. Dakle. osnovni kapital.COM . energetskim. produktivnost je odnos izmeĎu mase proizvoda i utrošenog ukupnog rada (živog i minulog). odnosno niži nivoi vlasti. a ako su osnivači fizička ili pravna lica. Javna preduzeća mogu osnivati domaća i strana fizička i pravna lica.list RBiH 4/92 i 13/94). održava. donosi se odreĎeni zakon odnosno odluka. produktivnost se može povećati povećanjem mase proizvoda uz istu količinu rada ili smanjenjem količine rada uz istu masu proizvoda.2. PRINCIPI POSLOVANJA PREDUZEĆA Osnovni ekonomski principi su ekonomičnost. Ovlaštena je da izgraĎuje. zaključuje se ugovor o osnivanju javnog preduzeća. Djelatnosti koje su pretpostavka za poslovanje drugih privrednih subjekata i ukupnih tokova privreĎivanja (npr. 3.6.elektroprivreda. zakupnine i ostale troškove za korištenje objekata. Produktivnost Princip produktivnosti se u ekonomskoj literaturi definira na 2 načina: Prema prvom stanovištu. Kao najviši i jedini organ upravljanja po pravilu se javlja upravni odbor. Imenovanje predsjednika i članova upravnog odbora vrše osnivači javnog preduzeća. ali najčešći osnivač ovih preduzeća je država. Zakon o preduzećima iz 1995.godine predvidio je donošenje posebnog zakona o javnim preduzećima. Kvantitativno se može izraziti kao odnos izmeĎu mase proizvoda i faktora proizvodnje (sredstva za rad. 2. Pružanje usluga javnog karaktera (npr. produktivnost rada predstavlja odnos izmeĎu mase proizvoda standardnog kvaliteta i živog rada koji je utrošen za tu proizvodnju. koristi. Mjerenje produktivnosti u okviru preduzeća omogućava uočavanje 58 WWW.energijom. Ova korporacija ima autonoman status u odnosu na strukture vlasti svih nivoa u BiH i u funkciji je javnih interesa u najširem smislu riječi. željeznice i luke. ekonomičnost se može povećati povećanjem mase proizvoda uz istu količinu elemenata proizvodnje. Akt o osnivanju sadrži imena osnivača. upravlja i raspolaže pokretnom i nepokretnom imovinom. Ekonomiĉnost Ekonomičnost znači da se uz što manja ulaganja elemenata procesa proizvodnje postignu što veći efekti. Ovim sporazumom osnovana je i Transportna korporacija BiH radi organiziranja i upravljanja transportnim objektima kao što su ceste. a Zakon o privrednim društvima iz 1999. 3. vrijednosnih papira. nacionalnom. Ono predstavlja institucionalni mehanizam razmjene.3. organizacioni aspekti privreĎivanja.s obzirom na robnu razmjenu možemo govoriti o općem tržištu u smislu razmjene svih dobara i o specijaliziranom tržištu za pojedine proizvode (čelik. Vanjska rentabilnost prvenstveno je rezultat tržišnih uslova.BH-PRAVNICI.COM nedostataka u proizvodnom procesu. kapital. 3. Pored toga. rentabilnost predstavlja najznačajniji princip poslovanja u uslovima tržišne privrede. ljudski faktor (kvalifikacione i stvaralačke sposobnosti radne snage). Unutrašnja rentabilnost je rezultat ekonomičnosti i produktivnosti. U robnim privredama postoje 3 temeljne funkcije tržišta: alokativna. pretjerano unošenje države u ovom domenu može dovesti do poremećaja u djelovanju tržišta. te prirodni i društveni uslovi rada. Najznačajniji faktori koji utiču na produktivnost rada su: tehničko-tehnološki progres. radne snage i sredstava. nafta itd).WWW. Naravno. kreditiranje pod povoljnim uvjetima itd). Dakle. na pojedine oblasti i grane privrede. Dakle. odnosno manja je individualna u odnosu na društvenu vrijednost. zavisno od kriterija možemo govoriti o različitim vrstama tržišta: . znatno veća tražnja od ponude i sl) što omogućava formiranje cijena znatno iznad vrijednosti robe. informacije itd). uz naglašenu konkurenciju. pšenica. rentabilnost je vrijednosni pokazatelj uspješnosti preduzeća. imajući u vidu da je osnovni motiv svakog privreĎivanja ostvarenje što veće dobiti uz što manje troškove. rentabilnost predstavlja odnos izmeĎu ukupnog prihoda i angažiranih sredstava (kapitala) i time se iskazuje poslovni rezultat preduzeća. selektivna i distributivna funkcija. TRŢIŠTE I CIJENE 1.COM . može se govoriti o tržištu roba i usluga kao rezultata privreĎivanja i o tržištu faktora proizvodnje (radna snaga. organizaciji rada i tehničko-tehnološkoj osnovi. POJAM I ULOGA TRŢIŠTA Tržište je ekonomski prostor na kome se susreću ponuda i tražnja rezultata privreĎivanja i faktora privreĎivanja. Rentabilnost Princip rentabilnosti podrazumijeva odnos izmeĎu vrijednosnih rezultata privreĎivanja preduzeća i troškova poslovanja. Cijene. . Na rentabilnost utiču unutrašnji i vanjski faktori. 59 WWW.s obzirom na predmet razmjene. Alokativna funkcija sastoji se u rasporeĎivanju proizvodnih resursa. vanjska rentabilnost može biti i rezultat mjera ekonomske politike (npr. devize. .po teritorijalnom kriteriju može se govoriti o lokalnom. čijim povećanjem se smanjuju troškovi poslovanja.smanjenje poreza. novca i rada. Zakonitosti ponude i tražnje. kako bi se na osnovu toga poduzele odgovarajuće mjere na povećanju proizvodne snage preduzeća. prvenstveno kapitala. kao novčani izraz vrijednosti robe. Kako tržište predstavlja cjelokupnost ponude i tražnje. odnosno usluga. što se potvrĎuje na tržištu.BH-PRAVNICI. slobodno se formiraju na tržištu na bazi djelovanja agregata tražnje i agregata ponude. Za razliku od produktivnosti i ekonomičnosti koji su “naturalni” pokazatelji. odnosno stanja ponude i tražnje (monopolski položaj. regionalnom i meĎunarodnom tržištu. Povećanje rentabilnosti znači povećanje prihoda uz isti angažman kapitala ili ostvarenje istog prihoda uz manji angažman kapitala. COM . odnosno aktivnosti kojima se neposredno utiče na veliĉinu ponude. kako konkurencija po horizontali (u istoj grani privrede). saobraćaj i povezanost izmeĎu proizvoĎačkih i potrošačkih centara. To znači da se država.BH-PRAVNICI. danas se. u ovu grupu faktora ulaze i druge aktivnosti kojima se neposredno utiče na razmjeru ponude: obim uvoza i izvoza. Faktori materijalno-proizvodne prirode. 3. 2. Kao i ponuda. koji u okviru nacionalne privrede prvenstveno zavisi od brojnog stanja i kupovne moći stanovništva.COM neposredno djeluju na poduzetništvo. tako i intenzitet alokativnih i selektivnih učinaka. govori o organiziranom i kontroliranom tržištu. Omogućava koncentraciju slobodnih novčanih sredstava i njihovu kapitalizaciju po principu maksimiziranja dobiti (imaoci slobodnih novčanih sredstava stupajući u transakcije na tržištu kapitala imaju najveću mogućnost oplodnje sredstava. posebno u slučaju kada je ponuda veća od tražnje u uslovima naglašene konkurencije. tj. uz odreĎeni stepen rizika). angažuje u 3 osnovna pravca: . Distributivna funkcija takoĎer se odnosi i na faktore privreĎivanja. ekonomsko-socijalna struktura stanovništva (učešće tzv.WWW. Varijacije konkurencije kreću se od potpune (perfektne) do monopolističke konkurencije.ublaţavanje posljedica djelovanja trţišta – socijalna politika i ublažavanje dejstva tržišta na strukturu privrede. TRŢIŠTE KAPITALA I NOVCA 3. Agregat traţnje. 1. zahvaljujući unošenju države u ekonomske tokove.privredna infrastruktura. onih oblasti privreĎivanja koje se ne mogu adekvatno osigurati samo po osnovu djelovanja tržišta (npr. odnosno saobraćaj. Selektivna funkcija odnosi se na selekciju proizvoĎača na uspješne i manje uspješne. 4. ponekad rudnici uglja. Predstavlja institucionalni okvir mobilnosti kapitala kojim se kapital alocira – usmjerava u pojedine oblasti i grane privrede. Ono ima 2 temeljne funkcije: 1. zavisno od valorizacije njihovog privreĎivanja. Trţište kapitala Tržište kapitala predstavlja ukupnost ponude i tražnje dugoroĉnijih finansijskih transakcija novcem i vrijednosnim papirima.BH-PRAVNICI. ne dovodeći u pitanje funkcionisanje tržišta.1. te tehnička opremljenost prometnih preduzeća (magacinski prostor. 60 WWW. komunalne djelatnosti. Distributivna funkcija ogleda se u tome što tržišni mehanizam stavlja na raspolaganje robu potrošačima. Obim i karakter unošenja drţave u ekonomske tokove neposredno utiče na dejstvo tržišta. 2. hladnjače. 2. trgovačka mreža itd). čeličane i sl). od koje zavisi ukupna proizvodnja kao najznačajniji izvor ponude.antimonopolsko zakonodavstvo – donošenje propisa kojima se osigurava konkurencija.organizovanje odreĊenih djelatnosti. tako i konkurencija po vertikali (tj. Drugim riječima. dopunjuje se odgovarajućim uvozom i izvozom. odnosno na alokaciju resursa proizvodnje radi formiranja ponude koja treba odgovoriti na obim i strukturu tražnje. tržište efektivno skraćuje put robe od proizvoĎača do potrošača. silosi. FAKTORI TRŢIŠTA U osnovi se može govoriti o 4 grupe faktora koji determiniraju kako obim i strukturu robne razmjene.poljoprivrednog stanovništva). odnosno kupcima na osnovu njihovih zahtjeva. Veći obim i raznovrsnija struktura ponude znače i povećanje obima i strukture tržišta. u cjelini tokova privreĎivanja). Ova selekcija prvenstveno zavisi od efikasnosti privreĎivanja (ekonomičnost i produktivnost). Kako je iskustvo pokazalo da isključivo djelovanje tržišnih zakonitosti kao regulatora ekonomskih tokova dovodi do ekonomskih kriza. . 3. Osim toga. . U ove faktore prvenstveno spada proizvodna moć društvene zajednice. Konkurencija je pretpostavka za djelovanje tržišta. prvenstveno putem dionica (akcija) i obveznica. Na tržištu novca vrlo je značajna uloga centralne banke koja utiče na ponudu i tražnju. Trţište novca i kapitala u BiH U BiH se tek stvaraju normativne i institucionalne pretpostavke za funkcioniranje tržišta kapitala i novca. Predstavlja idealni dio vlasništva nekog dioničkog društva. Mogu ih izdavati: država (obveznice javnog zajma).BH-PRAVNICI. Dionica (akcija) je poseban oblik hartije od vrijednosti kojim se vrši definitivan plasman novčanog kapitala.likvidne rezerve banaka kod centralne banke ili ove rezerve poslovnih banaka sa izuzetno kratkim rokovima opoziva (jedan dan. preduzeća.BH-PRAVNICI. odnosno vlasnika kapitala i investitora. gdje se vrši emisija i distribucija novih vrijednosnih papira. Komercijalni papiri preduzeća (rjeĎe banaka) predstavljaju način osiguranja likvidnih sredstava. obično po nižim kamatnim stopama kratkoročnih kredita jer se na ovaj način računa na širi krug ulagača bez posrednika.list RBiH 10/94). odnosno udio u raspodjeli dobiti. na osnovu koje se stiču odgovarajuća prava prvenstveno dividenda.WWW. čime dobrim dijelom odreĎuje i visinu kamatne stope.hartije od vrijednosti kao što su: blagajnički zapisi. obzirom da ih izdaju preduzeća. Predmet razmjene na ovom tržištu prvenstveno su: . ali su manje sigurni oblici plasmana sredstava. kratkoročne i dugoročne. 3. . nekoliko dana.COM U razvijenim privredama postoje 2 paralelna tržišta vrijednosnih papira: primarno trţište. U tom smislu značajni su Zakon o tržištu novca i kapitala (sl. U osnovi se radi o kreditnom instrumentu. dividende i kamatne stope. Ponuda se formira posredstvom dugoroĉnih hartija od vrijednosti.2. izuzetno više mjeseci). te pravo na upravljanje društvom. 61 WWW. čije je dospijeće do godinu dana. 3. Postoji više vrsta obveznica (na ime i na donosioca.COM .3.novine FBiH br. komercijalni papiri itd. bankarski akcepti. Obveznica predstavlja vrijednosni papir kojim se izdavatelj (emitent) obavezuje na povrat iznosa pozajmljenih sredstava u odreĎenom roku i sa odreĎenom kamatom. sa varijabilnim ili sa fiksnim prinosom). Slični su blagajničkim zapisima. banke i druge finansijske institucije. Na osnovu ponude i potražnje formira se cijena – kurs dionice koja zavisi od nominalne vrijednosti. gdje se vrši promet ranije emitiranih vrijednosnih papira. i sekundarno trţište. bez povrata uloženih sredstava. Tržište kapitala je mjesto susreta štediša. pri čemu ulagaču (poslovne banke) donosi fiksnu kamatu i eventualno druge pogodnosti. Bankarski akcept predstavlja mjeničnopravnu radnju kojom banka postaje glavni dužnik (trasat) umjesto svog komitenta. Trţište novca Tržište novca predstavlja ukupnost ponude i tražnje novca i kratkoročnih hartija od vrijednosti. a potražnju čine slobodna novčana sredstva i kapital čija namjena se preusmjerava (iz jedne u drugu oblast). Blagajniĉki zapis je kratkoročni plasman novčanog kapitala koji izdaju centralna banka i državni trezor. Komercijalni zapis je instrument novčanog tržišta kojim preduzeća i drugi privredni subjekti po osnovu prodaje prikupljaju likvidna sredstva.39/98). Rok dospijeća je 1 godina. komercijalni zapisi. Zakon o vrijednosnim papirima i Zakon o registru vrijednosnih papira (Sl. koji uz zakonsku osnovu. 62 WWW. penzijski fond i osiguravajuće društvo). Zakon o vrijednosnim papirima ureĎuje: . nastaju i kao rezultat kolektivnog pregovaranja izmeĎu privrednih komora i sindikata. Operacionalizacija i konkretnije odreĎenje zakonskih odredbi u ovoj oblasti ostvaruje se putem kolektivnih ugovora.emisije po osnovu javne ponude ili zatvorene prodaje. banka. 4. Struktura investicija. Struktura potrošnje. Mogućnost formiranja cijena iznad vrijednosti otvara prostor za prisvajanje viška vrijednosti na račun drugih. Zakonom o registru vrijednosnih papira osnovan je Registar vrijednosnih papira u FBiH i ureĎena pitanja koja se odnose na poslove registrovanja. a u dugom roku troškovi proizvodnje. 3.COM .promet vrijednosnih papira na berzi i drugim ureĎenim javnim tržištima. . Poloţaj preduzeća u primarnoj raspodjeli dohotka.emitente (preduzeće. Njeno formiranje vrši se na tržištu. certifikati. odnosno investicionih sredstava.BH-PRAVNICI.vrste vrijednosnih papira dugoročnog karaktera (dionice. . obzirom da opći nivo cijena uslovljava stepen stabilnosti privrednog razvoja.COM Zakon o tržištu novca i kapitala zajednički normira oba tržišta. jer u uslovima elastične ponude. obveznice. Cijena je vrijednost robe izražena u novcu. U BiH su učinjeni tek prvi potezi u pogledu stvaranja normativnih i institucionalnih pretpostavki za uvoĎenje tržišta u njegovoj uobičajenoj organiziranoj formi. to će usloviti investicije sa relativno visokim tehničkim sastavom kapitala i obrnuto. Za tržište rada takoĎer je karakteristična ponuda i tražnja. ali je u ovom domenu najviši stepen korekcije tržišnih zakonitosti od strane države i drugih makroekonomskih subjekata. Njegovim funkcioniranjem omogućava se optimalno korištenje raspoloživog fonda rada. čuvanja i održavanja podaaka o vrijednosnim papirima i poslovi prenosa u skladu sa Zakonom o vrijednosnim papirima.BH-PRAVNICI. relativno niže cijene povećaće potražnju za konkretnom robom u odnosu na relativno visoke cijene istovrsne robe. na osnovu ponude i potražnje. isprave o investiranju). bez ikakvih diferenciranja izuzev učesnika (kod tržišta novca navode se samo banke i depozitne organizacije). društvo za upravljanje fondovima. TRŢIŠTE RADA Tržište rada predstavlja ukupnost ponude i tražnje radne snage. Dopuna tržišnih mehanizama odnosi se prvenstveno na niz ekonomskih i socijalnih prava zaposlenih. i obrnuto. U slučaju da su cijene relativno niske u odnosu na zarade radnika.WWW. investicijski fond. Ovo se prvenstveno odnosi na Zakon o radu i potpisivanje kolektivnog ugovora koje je bilo rezultat pregovora sindikata sa vladom. 5. Na ovaj način dolazi do prelijevanja novostvorene vrijednosti. 2. OPĆA PITANJA CIJENA Kretanje cijena posebno je značajno za razvoj svake državne zajednice. To podrazumijeva da država privredno-sistemskim mjerama osigurava minimum ekonomske i socijalne sigurnosti radnika. i obrnuto. . Pritom je za formiranje cijene u kratkom periodu od presudne važnosti korisnost robe. a relativni odnosi cijena u osnovi odreĎuju strukturu privrede. što utiče na strukturu privrede i tokove privreĎivanja u cjelini. Od kretanja cijena zavisi: 1. posebno je značajan negativni efekat koji se odnosi na poremećaj tržišnog mehanizma. struktura mjera predstavlja 2 osnovna sektora: 1. Ono što je zajedničko svim savremenim privredama.COM 4. Osim toga. radi se o instrumentu ekonomske politike. cijene se u principu formiraju slobodno. monetarno-kreditne. 2. Pravne okvire predstavljaju zakoni o trgovini i zakoni o kontroli cijena. Prema Zakonu o kontroli cijena u FBiH. 6. POLITIKA CIJENA Pod politikom cijena podrazumijeva se aktivnost države kojom se neposredno ili posredno utiče na kretanje općeg nivoa cijena i na relativne odnose izmeĎu cijena.2. carinske i drugih oblasti ekonomske politike. Dakle. odnosno zakonitosti ponude i potražnje. investicione. ukoliko se politika cijena kreira na nivou entiteta ili regiona bez visokog stepena koordinacije ciljeva i mjera. kreditne. Za politiku cijena karakteristično je protivrječno djejstvo. Intenzivna politika cijena ima neposredni uticaj na strukturu privrede. Prelijevanje dohotka izmeĊu pojedinih regiona i izmeĊu pojedinih sektora privreĊivanja. politike raspodjele. U uslovima relativnog porasta cijena osnovnih životnih artikala. sa realnom mogućnošću da izazove odreĎene poremećaje u toj strukturi. a istovremeno vrlo složen i osjetljiv instrument ekonomske politike. Naravno.WWW. neophodna je i odgovarajuća društvena aktivnost kojom se utiče na formiranje cijena. 5. jeste da nema apsolutne slobode u formiranju cijena. 63 WWW. Administrativno utvrĊivanje cijena – kada država neposredno utvrĎuje cijene odreĎenih proizvoda.BH-PRAVNICI. Ekonomsko politiĉke mjere .3. prema zakonitostima ponude i tražnje. odnosno neminovno je u odreĎenoj mjeri i učešće politike cijena. 6. za politiku cijena u uvjetima robne privrede karakterističan je restriktivan pristup. Politika cijena u BiH Polazeći od ustavnog ureĎenja prirode privrednog sistema i ekonomskog prostora BiH. Ako se isključe ovlaštenja institucija BiH u domenu monetarne politike i vanjske trgovine. 6. ali s druge strane treba računati i na neminovne negativne učinke mjera politike cijena u pojedinim segmentima ekonomskih tokova. Pored toga. takve mjere mogu izazvati veće poremećaje u tokovima društvene reprodukcije. aktuelna politika cijena vodi se na nivou entiteta.1. Korištenje jednih ili drugih mjera zavisi od prirode privrednog sistema i konjunkturnih kretanja u privredi.BH-PRAVNICI. MeĎutim. 6. Protivrjeĉno djejstvo Politika cijena je vrlo moćan. ekonomskih odnosa sa inostranstvom itd). koji ne dovodi u pitanje funcionisanje tržišnog mehanizma.obuhvataju domen poreske. imajući u vidu aktuelnu tranziciju i konjunkturna privredna kretanja. dometi te politike su limitirani i praktično se svode na meĎuentitetsko ili meĎuregionalno prelijevanje dohotka. carinske politike. ovi rasponi se povećavaju a time neposredno utiče i na živo životnog standarda.COM . što znači da se mogu postizati pozitivni efekti. Rasponi izmeĊu zarada radnika. Korištenje instrumenata ekonomske politike kojima se indirektno utiče na formiranje cijena na tržištu putem djelovanja na formiranje agregata ponude ili tražnje (mjere poreske. čime se neposredno dovodi u pitanje i priroda robne privrede. Zbog navedenih razloga. Dva vida politike cijena U osnovi se može govoriti o 2 vida društvene aktivnosti u domenu politike cijena: 1. Na ovaj način raspodjela ima povratni uticaj na proces reprodukcije. Funkcionalno. struktura najviših cijena. jer je tržišni mehanizam stimulativni instrument za ostvarivanje veće efikasnosti poslovanja i adekvatan okvir oblikovanja osnovnih ekonomskih odnosa. Sekundarna raspodjela ili preraspodjela dohotka obuhvata raspodjelu novostvorene vrijednosti izmeĎu privrede i društveno-političke nadgradnje (vanprivrede). kao i izmeĎu privrednih subjekata. način formiranja cijena. zadržavanje cijena na zatečenom nivou. te kada se radi o prodajnim cijenama iz robnih rezervi koje se koriste za intervencije na tržištu. u smislu odnosa izmeĎu finalne i prozvodne potrošnje. Istovremeno. a na rashodnoj strani budžeti i fondovi kao instrumenti finansiranja. Zakonom su kao mjere neposredne kontrole cijena za odreĎene proizvode i usluge predviĎene: fiksne cijene.izmeĎu preduzeća. Primarnom raspodjelom se uspostavljaju osnovni ekonomski odnosi izmeĎu pojedinih oblasti i grana privrede. te obavještavanje o promjeni cijena i marži (evidencija cijena). Namjenskom raspodjelom.BH-PRAVNICI. zatim radi sprečavanja monopolskog obrazovanja cijena. odnosno fiskalnoj vlasti države.COM 2.BH-PRAVNICI. odnosno kapitalizaciju dijela kupovne moći. najviše cijene. jer pretpostavlja da svaki subjekt pojedinačno i autonomno odlučuje o raspodjeli ostvarene dobiti na finalnu potrošnju i dio kojim se osigurava proširenje materijalne osnove privreĎivanja (proširena reprodukcija). jer štednja predstavlja značajan izvor investicione potrošnje. Uloga države u ovom domenu treba da ima restriktivan pristup i isključivo korektivne učinke. utvrĎivanje marži u trgovini (kalkulativne cijene). U kvartalnoj raspodjeli pojedinci svoju kupovnu moć usmjeravaju u finalnu potrošnju ili štednju. 64 WWW. Osnovni instrumenti kojima se ostvaruje sekundarna raspodjela na prihodnoj strani su porezi. SISTEM I POLITIKA RASPODJELE Raspodjela je faza društvene reprodukcije u kojoj se ostvareni društveni proizvod dijeli izmeĎu privrednih subjekata i institucija državne i političke nadgradnje. OPĆA PITANJA RASPODJELE Osnovne faze kroz koje prolazi raspodjela novostvorene vrijednosti su primarna.COM . odnosno formiranje kupovne moći pojedinaca. Shodno tome. jer oblik proizvodnje uslovljava i način raspodjele proizvedenog. Mjere neposredne administrativne kontrole cijena – ove mjere se prema Zakonu propisuju izuzetno u slučajevima kada i pored poduzetih mjera ekonomske politike nastupe veći poremećaji na tržištu i kretanju cijena. Raspodjela je za proizvodnju vezana predmetno i funkcionalno. tercijarna i kvartalna raspodjela. Predmetno. odnosno izmeĎu društvenih grupa i pojedinaca kao učesnika u reprodukciji. Zasniva se na državnoj režiji. jer samo ono što je proizvedeno može biti predmetom raspodjele. tj. neposredno se opredjeljuje dinamika i struktura privrednog razvoja. Najčešće se označava kao interna. davanje saglasnosti za cijene odnosno tarife. raspodjela predstavlja vezu izmeĎu proizvodnje i potrošnje.WWW. raspodjela obuhvata kako raspodjelu rezultata privreĎivanja. doprinosi i druge dažbine. raspodjela ima i povratni uticaj na proizvodnju jer se raspodjelom omogućava reproduciranje proizvodnih odnosa i distribucija ekonomske moći. Primarna raspodjela dohotka je raspodjela izmeĎu privrednih subjekata koji neposredno stvaraju dohodak. sekundarna. Kvartalna raspodjela odnosi se na pojedinačnu raspodjelu dohotka. tako i raspodjelu sredstava za proizvodnju. Tercijarna ili namjenska raspodjela dohotka obuhvata raspodjelu od strane svakog pojedinog privrednog subjekta kojima se usmjeravaju dohoci za pojedine namjene. U svom širem značenju. 1. Da bi se u vrijednosnom obliku utvrdili rezultati poslovanja. neophodno je utvrditi ukupne prihode i ukupne rashode.1. U ovu grupu spada niz izvora kao što su prihodi od prodaje materijala i sitnog inventara. kao i druga kratkoročna potraživanja koja ne ulaze u osnovnu aktivnost preduzeća. osnivačka ulaganja i sl). osiguranje). rashode od ulaganja. U ostale rashode spadaju neotpisana vrijednost materijala i drugi rashodi otuĎenih rashodovanih sredstava. penali i štete kao smanjenje vrijednosti stalnih i dugoročnih sredstava. U tom smislu preduzeća su obavezna utvrĎivati bilans stanja (polugodišnji obračun) i bilans uspjeha (godišnji obračun). Kompenzatorno finansiranje odnosi se na intervencije države kojima se koriguje primarna raspodjela dohotka.WWW. Prihodi i troškovi Prihodi se u osnovi mogu klasificirati u 4 grupe: . manjkovi. Subvencije su izdaci u slučaju kada cijena nekog proizvoda ne pokriva troškove proizvodnje. reklama. te kratkoročne obaveze prema povezanim pravnim licima po osnovu komisionih i konsignacionih poslova itd. S tim u vezi premije su mjere kojima se nagraĎuju (premiraju) preduzeća u odreĎenoj oblasti privreĎivanja radi povećanja te vrste privreĎivanja. amortizacija. Ostali prihodi. Posebno značajni u ovoj grupi su prihodi po osnovu subvencija. Prihodi od ulaganja i prihodi od finansiranja potiču od angažiranja kapitala. prvenstveno radi zaštite i stimulisanja odreĎenih oblika proizvodnje ili amortiziranja negativnih implikacija tržišta. odnosno sačiniti bilans preduzeća. Rashod znači smanjenje ekonomske koristi tokom obračunskog perioda u vidu odliva ili iscrpljenja sredstava ili u vidu stvaranja obaveza. te kamate i druge obaveze po osnovu kredita.2. čime se smanjuje vlasnički kapital. Putem subvencioniranja država nastoji zadržati nizak nivo cijena tih proizvoda.COM 2. Raĉunovodstveni iskazi Preduzeća i druga pravna lica imaju obavezu da vode odgovarajuće knjigovodstvo i podnose računovodstvene iskaze poslovnim bankama (ranije ZPP-u). 2. zakupnine.primarni izvori prihoda. te kazne. premija i drugih oblika kompenzatornog finansiranja. 2. - Rashodi se klasificiraju na rashode od operativne aktivnosti.Prihodi od prodaje proizvoda i usluga (operativne aktivnosti) na tržištu . po osnovu ulaganja u preduzeća (a nisu zasnovana na dionicama).COM . rashode od finansiranja i ostale rashode.BH-PRAVNICI. bilo u vidu dividendi i kamata koje su rezultat ulaganja kapitala u vrijednosne papire. Prihod podrazumijeva povećanje ekonomskih koristi tokom obračunskog perioda u vidu priliva ili unapreĎenja sredstava ili u vidu smanjenja obaveza što se neposredno odražava na povećanje vlasničkog kapitala. Rashodi od ulaganja i finansiranja odnose se na različite izdatke kao što su obaveze prema povezanim pravnim licima. otpis vrijednosti zastarjelih zaliha. obaveze po osnovu participacije. lična primanja zaposlenih. nematerijalni troškovi (propaganda. ili u vidu prihoda koji potiču od neposrednih ulaganja po osnovu povezanosti sa drugim privrednim subjektima (dugoročni krediti. U rashode od operativne (osnovne) aktivnosti spadaju materijalni troškovi. STICANJE I UTVRĐIVANJE DOBITI PREDUZEĆA UtvrĎivanje dobiti podrazumijeva iskazivanje rezultata poslovanja preduzeća.BH-PRAVNICI. prihodi od nagrada i penala. 65 WWW. Polugodišnji obračun podnosi se do kraja jula tekuće godine.BH-PRAVNICI. osim zaštite radnika i dioničara. radi socijalne sigurnosti svih graĎana. RASPODJELA DOBITI PREDUZEĆA Na ostvarenu dobit prvenstveno se plaća porez na dobit. čime se povećava osnovni kapital preduzeća.COM Bilans uspjeha predstavlja uporeĎivanje ukupnih prihoda i rashoda kako bi se ustanovilo da li je preduzeće ostvarilo dobit ili gubitak. Sekundarna raspodjela se gotovo u cjelini zasniva na administrativnim mjerama. 4. Artikuliranje (pomirenje) različitih interesa učesnika u reprodukciji. politika raspodjele ima 2 vida: 1. Prioritetni cilj raspodjele odnosi se na povećanje akumulativne sposobnosti i kapitalizacije dobiti privrednih subjekata. uz od strane države garantovani minimum kvaliteta života. sa stanjem 30. 2. Preraspodjela bogatstva u društvu. 4. U domenu primarne raspodjele ovim putem stvaraju se pravne pretpostavke za tržišnu razmjenu. Pored toga. Korištenje administrativnih mjera (zakona i drugih pravnih propisa). 3. Ciljevi Politika raspodjele pretpostavlja kompromis izmeĎu ekonomski efikasne (sa stanovišta privrednog razvoja) i društveno poželjne raspodjele (u pogledu ukupnog društvenog razvoja). Dobivena neto dobit (nakon oporezivanja) rasporeĎuje se na izdatke koji predstavljaju obaveze sa unaprijed utvrĎenim rokom dospijeća (npr. dugoročne obaveze i kapital (društveni. Korištenje ekonomskih mjera i instrumenata. Ostale faze raspodjele nisu predmetom administrativnih mjera. POLITIKA RASPODJELE 4. a godišnji obračun do kraja februara za prethodnu godinu. Donosi je nadležni organ upravljanja u preduzeću (društvu). te u pogledu propisa koji se odnose na računovodstvo. Definiranje razmjera finansijske aktivnosti države. sudske odluke i sl). kao osnove jačanja proizvodne moći društvene zajednice. Iskaz u formi godišnjeg obračuna obavezan je i u slučaju stečaja. likvidacije ili prilikom statusnih promjena preduzeća. kao i potraživanja).COM . državni. Aktiva obuhvata obrtna i stalna sredstva. 3. mora se voditi računa i o drugim ciljevima: 1.juna. dioničarski kapital i nepokriveni gubitak). a time i općeg nivoa cijena. 66 WWW. Ove mjere u primarnoj raspodjeli usmjerene su na održavanje stabilnosti novca.WWW. Preostali dio dobiti rasporeĎuje se na dividende i na dio kojim se neposredno kapitalizira odreĎeni dio dobiti.1.nalozi kontrolnih organa. Dobit predstavlja sumu prihoda i neposrednih prihoda umanjenu za neposredne rashode. odnosno finansiranja države i društveno političke nadgradnje putem oduzimanja dijela kupovne moći preduzeća i graĎana. prvenstveno osiguranjem minimuma ekonomske i socijalne sigurnosti radnika. Mjere U osnovi. Pasiva obuhvata kratkoročne obaveze.BH-PRAVNICI. 2. Odluka o raspodjeli se po pravilu donosi uporedo sa usvajanjem završnog računa (godišnjeg obračuna). a poseban značaj ima antimonopolsko zakonodavstvo. proporcionalnost izmeĎu ponude i tražnje. te plate i drugi izdaci koji terete dobit. Bilans stanja znači uporeĎivanje ukupne aktive i ukupne pasive.2. 1. Radi se o mjerama monetarno-kreditne politike.2. odnosno obnavlja vrijednost materijalnih faktora proizvodnje. ali i korištenjem izvora koji nadilaze novostvorenu vrijednost. naziva se obnovne investicije. U tom smislu. investicione i politike vanjske trgovine. Po prirodi sredstava za rad. - - 67 WWW. odnosno društvene zajednice. Po vrsti djelatnosti. kultura. Privrednim se proizvodna moć društvene zajednice povećava neposredno. na one kojima se osigurava prosta reprodukcija i one kojima se omogućava proširena reprodukcija (povećanje proizvodnih kapaciteta). odnosno usmjerava na obnovu ili proširivanje materijalnih faktora proizvodnje. Moguće su investicije i bez akumulacije. Nakon podmirenja materijalnih troškova i obnovnih investicija.1. Dvostruka uloga Investicije imaju dvostruku ulogu: prva se odnosi na zadržavanje. Tako se investicije mogu podijeliti: Prema odnosu izmeĎu investicija i postojećih kapaciteta.COM te srazmjernost u dinamici razvoja pojedinih oblasti privrede.BH-PRAVNICI. zajedničkoj i javnoj). preostala veličina predstavlja ukupno raspoloživa sredstva koja se mogu usmjeriti u finalnu potrošnju ili u tzv. a društveni proizvod novostvorenu vrijednost i amortizaciju.proširujuće investicije. Nacionalni dohodak izražava novostvorenu vrijednost. POJAM I VRSTE INVESTICIJA Investiciona potrošnja obuhvata dio nacionalnog dohotka koji se ne realizira u finalnoj potrošnji (ličnoj. nauka. Poseban sektor mjera usmjeren je na redistributivne učinke po osnovu kojih se postižu odgovarajuće socijalne vrijednosti. a neprivrednim posredno. poreske. na privredne (povećanje proizvodnih kapaciteta) i neprivredne (obrazovanje. graĎevinski objekti itd) i u obrtna sredstva (povećanje zaliha. sirovina itd). 1. Ovim investicijama osiguravaju se nova i efikasnija sredstva za rad kojima se proširuje materijalna osnova privreĎivanja i povećava proizvodna moć privrede. a druga na proširenje proizvodne moći osnovnih privrednih subjekata. Ostvaruju se posredstvom akumulacije. 2 najznačajnija izvora proširene reprodukcije su potpunije korištenje raspoloživih kapaciteta i sredstva amortizacije.BH-PRAVNICI. odnosno reinvestiranje dividendi i intenziviranje kapitalizacije slobodnih novčanih sredstava. u smislu korištenja ovih sredstava od momenta njihovog izdvajanja. već se štedi. na investicije u osnovna sredstva (postrojenja. a u funkciji stabilnog privrednog razvoja. Dio investicione potrošnje kojom se zadržava postojeća proizvodna sposobnost. ekonomske mjere usmjerene su na postizanje proporcija u namjenskoj raspodjeli.WWW. poluproizvoda. Vrste Zavisno od kriterija postoji više vrsta investicija. Investicije su oblik upotrebe nacionalnog dohotka na ime ulaganja sredstava za obnavljanje ili proširenje materijalne osnove privreĎivanja. pa do vremena kada se vrši zamjena osnovnih proizvodnih fondova. zdravstvo itd). Posebno su značajne mjere kojima se stimuliše kapitalizacija dobiti. INVESTICIJE Rezultati privreĎivanja u okviru društvene zajednice agregatno se izražavaju u nacionalnom dohotku i društvenom proizvodu. U oblasti tercijarne i kvartalne raspodjele.COM . 1. U tim uslovima i upotreba dodatnih izvora akumulacije ima ograničene domete. Najveći dio sredstava potiče iz stranih izvora. U uslovima niskog razvoja proizvodnih snaga. na bruto i neto investicije.BH-PRAVNICI. Bruto investicije obuhvataju ukupna ulaganja u sredstva za rad (za održavanje postojećih i nabavku novih). privrednu infrastrukturu i izgradnju objekata u oblasti vanprivrednih djelatnosti. materijalne osnove privreĎivanja se još više umanjuju zbog odsustva investicija i ogromnog devastiranja postojećih proizvodnih fondova. U BiH. udio neprivrednih investicija je znatno veći i kreće se i do preko 40% ukupnih investicionih sredstava. relativno je veće učešće neto investicija.samofinansiranje preduzeća.vijeka.ovim investicijama se proširuje materijalna osnova privreĎivanja. najveće učešće se odnosilo na obnovu stambenog fonda. prirodom privrednog sistema u smislu razmjera ekonomske uloge države. 3. kao i veće učešće privrednih u odnosu na neprivredne investicije. te konjunkturnim tokovima privreĎivanja.COM Po agregatu iz kojeg se formiraju. u drugoj polovini 80-ih godina 20. kao i od odnosa izmeĎu finalne potrošnje i akumulacije. relativno je niže učešće neto investicija u ukupnim investicijama.WWW. Obim investicija nije mogao zadržati postojeće proizvodne moći. . dometi investicione politike u ovom domenu su ograničeni i svode se na dopunu i korekciju tržišnih zakonitosti. U razvijenim privredama. 2. 68 WWW. Bitna razlika izmeĎu nerazvijenih i visokorazvijenih privreda je u mogućnosti kreiranja i praćenja tehničko-tehnološkog progresa. tj. odnosno ukrupnjavanje i kapitalizacija slobodnih novčanih sredstava. jer se nakon izvjesnog perioda obim investicija mora svesti u okvire novostvorene vrijednosti.BH-PRAVNICI. Shodno tome. OBIM I STRUKTURA INVESTICIJA Obim i struktura investicija prvenstveno zavise od stepena razvoja proizvodnih snaga. Odnos izmeĎu bruto investicija i društvenog proizvoda naziva se stopom investiranja. 2. U strukturi investicione potrošnje. te se meĎugransko seljenje kapitala vrši na osnovu zakona ponude i tražnje. Potrebno je istaći da su u tržišnim privredama karakteristična 3 osnovna izvora formiranja investicionih sredstava: . odnosno kapitalizacija dijela dobiti. 3. INVESTICIONA POLITIKA Investiciona politika obuhvata skup ekonomsko-političkih odluka.štednja stanovništva. . investiciona potrošnja se gotovo u cjelini oslanjala na inostrane dugove.COM .godine bilježi se značajan porast investicija. Tokom rata. odnosno raspoloživog društvenog proizvoda. Struktura investicija determinirana je učincima tržišnog mehanizma. ali treba imati u vidu 2 činjenice: 1. Shodno tome. skroman društveni proizvod u osnovi limitira i obim investicione potrošnje. odnosno intenzitet investicija. Ciljevi i dometi Dometi i karakter investicione politike u osnovi su uslovljeni stepenom razvoja privrede. Neto investicije čine razliku izmeĎu bruto investicija i amortizacije (obnovnih investicija).sredstva po osnovu finansijskih aktivnosti države. Neto investicije su pretpostavka ekonomskog razvoja. mjera i aktivnosti kojima se utiče na obim i strukturu investicija.1. Raste učešće obnovnih investicija. Od 1996. od čega su dominirala donirana sredstva. Shodno tome. Uloga države potencira se u slučaju kada se iz prethodnih izvora ne osigura dovoljno sredstava za potrebni nivo investicione aktivnosti. Promjene u razvoju proizvodnih snaga posebno utiču na strukturu investicija. U početnoj fazi industrijalizacije je neminovno relativno veće učešće proširujućih u odnosu na obnovne investicije. te je bio prisutan negativan rast proizvodnih fondova. WWW. odnosno platnim ustanovama. Posredne mjere su npr: .1.2.COM . koji su isti kao u slučaju povećanja emisije novca u tokovima reprodukcije. Ono se ostvaruje knjižnim prenosom odreĎene sume sa jednog na drugi račun u odgovarajućim novčanim. 2. što se neposredno manifestira kao ekonomska neravnoteža.BH-PRAVNICI. država može ekonomskim mjerama uticati na povećanje investicione potrošnje po više osnova: povećanjem stope akumulativnosti privrede po osnovu stimuliranja kapitalizacije dijela dobiti (poreskim instrumentima). Od posebnog značaja su mjere kojima država osigurava dodatne izvore akumulacije. mada je najrašireniji način plaćanja bezgotovinsko plaćanje. 3. novac ima funkciju zgrtanja blaga. po osnovu zaduživanja u inostranstvu i ekspanzivnom monetarno-kreditnom politikom. čime se olakšava i ubrzava proces razmjene. . Akt kupoprodaje razdvaja se u 2 faze: kupovinu i prodaju. ili osigurava dio investicija kroz budžete i druge instrumente javnog finansiranja.učešće na tržištu kapitala. UOPĆE O NOVCU I KREDITU 1. TakoĎer su značajne mjere kojima se država operativno unosi u investicione aktivnosti kao nosilac. . a povećanje brzine opticaja novca ima suprotne učinke.intervencije na tržištu novca (uticaj na visinu kamate). kao i osiguranje inicijalnih sredstava za privlačenje potencijalnih investitora za odreĎene projekte. Sredstvo plaćanja – novac je zadržao i ovu funkciju. vanjskotrgovinske mjere (po osnovu liberalizacije uvoza ili podsticanja izvoza). 4. . Instrumenti bezgotovinskog 69 WWW. Mjere Što se tiče obima investicija. . Mjera vrijednosti – pomoću novca svaka roba izražava svoju vrijednost.COM 3. Prometno sredstvo – novac akt razmjene razbija na 2 metamorfoze – prodaju i kupovinu. Neposredne mjere su prvenstveno investicione aktivnosti države u okviru javnog sektora privrede. Tezauracija izaziva potražnju za novcem. MONETARNO – KREDITNI SISTEM U robnonovčanim privredama proizvodnja se vrši za tržište. Potpuna odvojenost odluka o kupovini i prodaji otvara mogućnost nesklada izmeĎu robnih i novčanih tokova. 1. .BH-PRAVNICI.intervencijama na tržištu novca i kapitala.podsticanjem štednje (odgovarajućom kamatnom politikom i politikom stabilnog novca). Zgrtanje blaga – ako se povuče iz opticaja. OdreĎenim mjerama država može uticati i na strukturu investicija. te na taj način postaju uporedive različite robe. Njegovom tezauracijom osigurava se opća likvidnost privrednih subjekata. Takve mjere mogu biti neposredne i posredne.selektivno kreditiranje odreĎenih investicionih projekata. . Funkcije novca Funkcije novca su slijedeće: 1.stimulisanjem stranih ulaganja u domaću privredu.povlašten poreski tretman za pojedine investicije uključujući i njihov teritorijalni razmještaj. 3. kao potraživanje na računima sredstava njihovih imalaca (deponenata) koja se drže u bankama i drugim finansijskim ustanovama (depozitara). 2. Kreditni odnosi omogućuju višestruke efekte: 1. odnosno da se u nedostatku gotovine putem kredita omogući nabavka elemenata procesa privreĎivanja.1. kreditiranjem proizvodnje ili kreditiranjem potrošnje. Bilo kakvi poremećaji u monetarnoj ravnoteži.COM plaćanja mogu se podijeliti na dužničke i povjerilačke. sa različitim učincima po tokove reprodukcije.BH-PRAVNICI. odnosno novčanoj masi. 2. 1. Pritom vrlo često ova poželjna količina novca može značiti i veću novčanu masu od optimalne. neposredno se odražavaju na ukupnu ekonomsku ravnotežu u zemlji. tako da se problematika monetarne ravnoteže nameće prvenstveno kao strateško pitanje ekonomsko-političkog karaktera.BH-PRAVNICI. kredit predstavlja specifičan odnos u okviru kojeg se jedan privredni subjekat na odreĎeno vrijeme lišava svoje kupovne moći u korist drugog subjekta. kredit je ugovorni odnos izmeĎu zajmodavca (povjerioca) i zajmoprimca (dužnika). Ekspanzijom ili restrikcijom kredita neposredno se utiče na količinu novca u opticaju. Pravo dužnika je da koristi pozajmljeni novac. a njegova obaveza je da nakon ugovorenog roka vrati novac uz kamatu. Pravno gledano.WWW. 70 WWW. MONETARNA RAVNOTEŢA I NERAVNOTEŢA Osnovni zadatak monetarnog sistema i monetarno-kreditne politike je osiguranje optimalne. Glavni dužnički instrument je nalog za prenos novčanih sredstava. Kredit Ekonomski gledano. 3. Dakle. Novčani tokovo samo «slijepo» pratee robne transakcije i proces privreĎivanja. U tom kontekstu govori se o primarnim i sekundarnim depozitima. odnosno poželjne količine novca u opticaju. Optimalna novčana masa podrazumijeva da se njome omogućavaju nesmetani tokovi društvene reprodukcije. Da se poslovanje odvija bez zastoja. novčana masa obuhvata one novčane instrumente koji neposredno obavljaju funkciju prometnog i platežnog sredstva u odreĎenoj državi. čine novčanu masu kao osnovni monetarni agregat. a instrumenti povjerioca su: ček. Dominantan oblik novca danas je depozitni novac. uz obavezu ovog drugog da istekom ugovorenog roka vrati kupovnu moć uz kamatu kao naknadu. kreditno pismo. Monetarna ravnoteţa Monetarna ravnoteža podrazumijeva takvo stanje u ekonomiji po kome je ponuda novca jednaka potražnji novca. tj. Gotov novac u opticaju i depozitni novac koji se može koristiti za tekuće transakcije.stabilnost općeg nivoa cijena. Depoziti mogu biti po viĎenju i oročeni. mjenica i drugi naplatni nalozi. . . Putem kredita se može uticati na ponudu ili tražnju.odsustvo inflacionih udara. Monetarna ravnoteža ima slijedeće učinke: . kreditna kartica.COM . 2.da nema ni premalo ni previše novca jer se u oba slučaja javljaju poremećaji u tokovima privreĎivanja. Primarni nastaju deponovanjem sredstava ili uplatom gotovine u korist odgovarajućeg računa. Praktično se radi o stanju na tržištu u kome se podudaraju stvarna i optimalna novčana masa.neutralno dejstvo novca. Sekundarni se formiraju po osnovu odobravanja kredita od strane banaka ili drugih kreditnih institucija. . . Time se smanjuje efikasnost u tokovima privreĎivanja i istovremeno otvara disproporcija izmeĎu robnih i kupovnih fondova zbog neelastičnosti pojedinih vidova potrošnje.2. S tim u vezi pod inflacijom se podrazumijeva stanje u kome efektivna novčana tražnja nadvladava ponudu roba i usluga. neznatan rast cijena i dosta blaga depresijacija novca. inflacije se mogu podijeliti na: latentne ili potencijalne.smanjenje efikasnosti u privreĎivanju. U odnosu na intenzitet. kao osnovni uzroci inflacije mogu se navesti: povećanje efektivne novčane tražnje. nezavisno kako se to odražava na opći nivo cijena. Prema drugom pristupu. Prva grupa teorija kao glavni uzročnik ističe povećanje efektivne novčane tražnje koje nije praćeno odgovarajućim rastom ponude. U pojmovnom odreĎenju inflacije. u praksi je prisutna monetarna neravnoteža. postoje 2 pristupa: Prema prvom. .BH-PRAVNICI. Potencijalne (latentne) inflacije zapravo i nisu prave inflacije jer ne uzrokuju poremećaje u tokovima reprodukcije. inflacija predstavlja svako povećanje novčanog opticaja. bez obzira da li to izaziva pomjeranje cijena i promjenu kupovne moći novca.COM Monetarna ravnoteža se rijetko susreće u praksi.BH-PRAVNICI. Uvažavajući ove teorije. što se neposredno manifestuje opadanjem kupovne moći (vrijednosti) novca i kontinuiranim porastom cijena. Postoje različite teorije o uzrocima inflacije. govori se o inflaciji traţnje. .WWW. Inflacija Pojam. Po pravilu.poremećaji u vanjskotrgovinskoj razmjeni. Ovakve inflacije tipične su za najrazvijenije svjetske privrede. Vrste. Povećanje novčane tražnje može biti po različitim osnovama: od emisije gotovog novca. Potencijalne inflacije odlikuje polagani rast novčane mase (godišnja stopa do 4%). preko ekspanzije kredita i nerealnog povećanja kupovne moći. Polazeći od navedenih grupa teorija.nestabilnost novčane jedinice itd. Novija gledišta u odreĎenju inflacije odnose se na analizu agregata ponude i tražnje. pri čemu su razmjeri ove neusklaĎenosti i motivi ovakve politike različiti od zemlje do zemlje. Time dolazi do rasta cijena jer se povećana novčana masa reflektira na relativno isti ili manji obim ponude roba i usluga. . pa do pretjerane budžetske potrošnje. srednje ili umjerene i galopirajuće ili hiperinflacije. Inflacija je oblik monetarne neravnoteže u kome je ponuda novca znatno veća od potražnje. odnosno smanjenje vrijednosti novca (depresijacija). . čak i kada je moguća kao realno stanje u odreĎenoj zemlji. Najraširenije je stanovište da se inflacija veže za porast novčane mase koji nije praćen adekvatnim porastom proizvodnje. Srednje inflacije kao element ekonomske 71 WWW. Druga grupa teorija u glavne uzročnike inflacije ističe različite strukturalne neusklaĎenosti i promjene u tokovima reprodukcije.smanjenje proizvodnje i negativna stopa privrednog rasta. 2. uz povećanje novčanog opticaja obavezno je i povećanje cijena.nesrazmjera u raspodjeli novostvorene vrijednosti (pretjerana potrošnja u odnosu na investicije). troškovnoj inflaciji i strukturalnoj inflaciji. Uzroci. u smislu da je stvarna novčana masa različita od optimalne.strukturalne neusklaĎenosti u privredi. Srednje (umjerene) inflacije karakteriše znatniji porast novčane mase (godišnja stopa 10-16%) i u odgovarajućoj srazmjeri rast cijena i depresijacija novca.COM . Izuzetak od navedenog je monetaristička koncepcija ekonomske politike čija je temeljna odrednica upravo monetarna ravnoteža. Politika latentne inflacije svjesno se vodi kako bi se stimulisalo ulaganje kapitala u investicije u odnosu na deponovanje novca u bankama. Ovim mjerama prvenstveno se obuzdava efektivna tražnja smanjenjem emisije novca i tezauracijom. te unošenja strožih ekonomskih parametara u tokove reprodukcije. čime se smanjuje izvoz. Po kriteriju društvene aktivnosti. umjetničke slike itd). Istovremeno.napregnutog privrednog razvoja. a na duži rok smanjenje obima investicija. samo što imaju suprotan predznak. uključujući i dobra kulturne baštine (npr. što znači da se ubrzani privredni razvoj osjetno temelji na dodatnim izvorima akumulacije. Na taj način se vrši svojevrsna «nacionalna rasprodaja» navrijednijih dobara. 2. te je zbog toga neophodno ovaj inflacioni pritisak sanirati mjerama ekonomske politike i dimenzionirati potrošnju prema realnim mogućnostima privrede.4. Domaće cijene gube kontakt sa cijenama u inostranstvu i roba postaje izuzetno jeftina za kupce sa konvertibilnim valutama. S druge strane. u vrijeme inflacije obezvreĎuje se amortizacioni fond. tj. kako bi se postigla efikasnost u privreĎivanju. Stagflacija Stagflacija je pojava kod koje se istovremeno sa visokom inflacijom bilježi i visoka stopa nezaposlenosti. Deflaciona politika se vodi prvenstveno radi stabilnosti i povećanja pariteta novčane jedinice. 2. Osim toga. koji su polazna osnova za donošenje poslovnih odluka. Kontrolirane inflacije pretpostavljaju društvenu aktivnost. U oblasti privreĎivanja.BH-PRAVNICI. Zajedno sa deflacijom dolazi do smanjenja nadnica i plata. eskontnom politikom itd. Po više osnova inflacija nepovoljno utiče i na platni bilans zemlje.COM . cijene inostranih roba su izuzetno privlačne tako da dolazi do nerealnog povećanja uvoza.3. Ekonomske i socijalne posljedice deflacione politike su vrlo negativne. inflacija unosi nesigurne kalkulacije troškova. Osim toga.restriktivna monetarno-kreditna politika. odnosno stagnacija privrednih tokova. Dakle. Deflacija je prvenstveno rezultat svjesnog opredjeljenja nosilaca ekonomske politike. restriktivnom kreditnom politikom.BH-PRAVNICI. porasta rizičnosti investicija. zaposlenosti i obima proizvodnje. Osnovni uzroci deflacije su kao i kod inflacije.COM politike koriste se u državama koje vode politiku tzv. tako da su preduzeća prisiljena da posežu za zaduživanjem kako bi osigurala postojeću reproduktivnu sposobnost. Kod slobodne inflacije. poduzimaju se mjere uravnoteženja nadnica i cijena osnovnih artikala. kod stagflacije postoji dvostruka neravnoteža: višak ponude 72 WWW. odnosno antiinflacione mjere od strane države i drugih nosilaca ekonomsko-političkih odluka. tako da nema problema u realizaciji roba čime se slabi meĎusobna konkurencija domaćih preduzeća i na duži rok smanjuje efikasnost privreĎivanja u odnosu na meĎunarodne kriterije.starine. Po pravilu se ovdje radi o nekontroliranim inflacijama koje se obično završavaju krahom monetarnog sistema. Deflacija Deflacija je monetarna pojava suprotna od inflacije. Postoji potencijalna opasnost da srednja inflacija tokom vremena ne preraste u galopirajuću inflaciju. zamrzavanje cijena itd. Posljedice inflacije. glavni uzrok deflacije je umanjenje efektivne novčane tražnje. Istovremeno.WWW. inflacije se mogu podijeliti na sobodne ili neobuzdane i kontrolirane ili prigušene. Galopirajuća ili hiperinflacija odlikuje se visokom stopom depresijacije novca i izrazitom rastom cijena. Domaća roba postaje preskupa na meĎunarodnom tržištu. inflacija stalno stvara višak efektivne tražnje. u vrijeme inflacije zbog devalvacije nacionalne valute dolazi do špekulacija sa devizama i potiskivanja domaćeg novca. umanjene realizacije roba uprkos opadanju cijena. a istovremeno domaće cijene su znatno atraktivnije. Pored toga. uzrok može biti i neadekvatna raspodjela u smislu da je predimenzionirana investiciona u odnosu na ličnu i javnu potrošnju. zbog porasta općeg nivoa cijena. Dakle. država nema ni ekonomskih ni političkih pretpostavki za borbru protiv inflacije. Manifestira se u znatno većoj tražnji u odnosu na ponudu novca. pretpostavka je poduzimanje sinhroniziranih poteza u onim segmentima društvene reprodukcije koji su generator inflacionog pritiska. veći faktički u odnosu na nominalni kurs valute. Devalvacija predstavlja monetarnu operaciju kojom se u formi pravnog akta proglašava i utvrĎuje smanjenje zvaničnog pariteta domaće valute u odnosu na konvertibilne valute.COM u odnosu na tražnju novca i istovremeno višak ponude u odnosu na tražnju radne snage. kao i budžetske potrošnje. 2. odnosno u odnosu na konvertibilne valute. odnosno stagnacija privrednog rasta. Da bi devalvacija imala pozitivne učinke. Istovremeno. Revalvacija je takoĎe posljedica monetarne neravnoteže.fluktuirajuće (plivajuće) kurseve. Ukoliko su ova odstupanja veća. odnosno u odnosu na konvertibilne valute. bilo kakav rast efektivne novčane tražnje na bazi ekspanzivne monetarno-kreditne politike ne može doprinijeti prevazilaženju visoke nezaposlenosti i stagniranja privrednih tokova. zatim u pogledu slabljenja konkurentske sposobnosti domaće robe na meĎunarodnom tržištu. U novije vrijeme gotovo sve države su sa fiksnog prešle na tzv. Poslije devalvacije domaće cijene postaju atraktivne za meĎunarodno tržište. odnosno monetarne operacije koje znače saniranje monetarne neravnoteže u zemlji na osnovu promjene pariteta domaće valute u odnosu na mjernu jedinicu zlata. Pretpostavke revalvacije su apresijacija (povećanje kupovne moći) novca. S druge strane. te u odnosu na gubljenje povjerenja u domaću valutu i monetarnu politiku države.indeks neugodnosti.BH-PRAVNICI. Kao pozitivan efekat devalvacije. skroman rast cijena u odnosu na kupovnu moć potrošača ne ostavlja dovoljno prostora za kapitalizaciju dijela dobiti. pa se smanjuje uvoz.5. Država pristupa devalvaciji kad je na to prisiljena jer dotadašnji zvanični kurs usljed depresijacije postaje suviše vještački i ne može se potvrditi na meĎunarodnom tržištu.COM . To znači da se omogućava odstupanje od zvaničnog pariteta naviše i naniže do odreĎene granice. odnosno nesklada izmeĎu relativno manjeg agregata tražnje u odnosu na agregat ponude roba i usluga. Time se izaziva rast nezaposlenosti i na duži rok relativno smanjenje ponude. strana roba postaje preskupa za domaće kupce. Kao indikator stagflacije koristi se tzv. kao i reinvestiranje dividende i po tom osnovu adekvatnu investicionu potrošnju. radi osiguravanja nesmetanih tokova privreĎivanja i dostignutog “kvaliteta života”. MeĎutim.BH-PRAVNICI. zbog političkih i socijalnih presija ne dolazi do snižavanja nadnica i plata. pa se povećava izvoz. To je značilo oslobaĎanje privrede od političkih i socijalnih presija i stvaranje prostora za efikasnije privreĎivanje i ekonomsku ravnotežu na bazi tržišnog mehanizma. U ovim uslovima. neophodno je pristupiti devalvaciji. Cijena ovakvog pristupa slamanju stagflacije je enormni rast budžetskih deficita kod tih zemalja. neophodno je voditi politiku permanentne inflacije. obično se ističe poboljšanje trgovinskog bilansa. te izražen platni suficit zemlje u odnosu na inostranstvo.WWW. treba istaći da je ovaj pozitivni učinak kratkog vijeka i učinci devalvacije su na duži rok negativni po trgovinski bilans. Zato su nakon 70-ih godina neke od najrazvijenijih zemalja napustile kejnzijanski koncept “privredni rast uz punu zaposlenost” u korist strategije “ravnoteža na nivou nedovoljne zaposlenosti”. U ovakvim okolnostima. Osnovni uzrok ovakvom stanju je što u doba recesije. Revalvacija je monetarna operacija kojom se u formi pravnog akta povećava paritet domaće valute u odnosu na mjernu zlatnu ili deviznu podlogu. Devalvacija i revalvacija Devalvacija i revalvacija su finansijske. 73 WWW. koji predstavlja zbir stope nezaposlenosti i stope inflacije. Isto važi za posljedice devalvacije koje se odnose na saniranje niske domaće produktivnosti rada. održavanje likvidnosti banaka i drugih monetarnih institucija koje kreiraju novac.BH-PRAVNICI. . monetarni sistem BIH ima 2 opće specifičnosti: 1.emisija papirnog i kovanog novca. o deviznom poslovanju.paritet i konvertibilnost novčane jedinice. u preduzimanje mjera koje se odnose na obim i kretanje novčane mase. i sa mogućnosti konvertiranja domaćeg novca za rezervnu valutu u svakom trenutku.COM 3.2. Ustav BiH. Pravni osnov za funkcionisanje novčanih tokova prvenstveno čine zakoni o novcu i centralnoj banci. te drugi propisi kojima se regulišu pojedini segmenti novčanih tokova.plaćanja prema inostranstvu. . .status banaka i drugih finansijskih organizacija.dometi učešća države. Polazeći od toga. Izvori i vrste kredita Osnovne funkcije kredita su da omogući brži i jednostavniji promet i da bude jedan od vodećih instrumenata ekonomske politike. o hartijama od vrijednosti.platni promet unutar zemlje u smislu gotovinskih i bezgotovinskih instrumenata plaćanja. Osnovna pitanja koja se obuhvataju tim propisima su: . 3. . On je integralni dio privrednog sistema zemlje. tako da je zapravo još uvijek aktuelan proces potvrĎivanja monetarnog sistema u njegovom ustavnom i funkcionalnom odreĎenju.1. Za naznačeni period CB ne može odobravati kredite emisijom novca. 2. 3.novčana jedinica kao sredstvo plaćanja unutar zemlje. je za period od 6 godina nakon usvajanja Ustava neposredno regulisao konvertibilnost valute i djelokrug rada Centralne banke BiH. . To praktično znači da CB za ovo vrijeme funkcionira kao monetarni odbor (currency board).COM . pored normiranja jedinstvenog valutnog sistema i uspostave Centralne banke. . Monetarni sistem Monetarni sistem je skup propisa kojima se regulišu odnosi i utvrĎuju pravila koja se odnose na novčane tokove. o unutrašnjem platnom prometu. Glavni izvori iz kojih se obezbjeĎuju kreditna sredstva su: 74 WWW. . prvenstveno centralne banke.WWW.emisija vrijednosnih papira i funkcioniranje tržišta novca i tržišta kapitala. . Trenutna nekonzistentnost zakona i propisa u ovom domenu. niti djelovati kao valutna emisiona ustanova. U odnosu na uobičajeno ustrojstvo u svijetu. . što se inače reguliše odgovarajućim zakonima. a ni entiteti nisu uskladili svoje zakone sa usvojenim zakonima.regulisanje količine novca u opticaju.funkcioniranje i djelokrug centralne banke. .BH-PRAVNICI. kreditni sistem ima zadatak da pravnim propisima ustanovi osnovne odnose i pravila ponašanja vezana za koncentraciju slobodnih novčanih sredstava i njihovo korištenje u vidu kredita. zakoni o bankama i drugim finansijskim organizacijama.održavanje likvidnosti prema inostranstvu. Još uvijek nisu doneseni neki neophodni zakoni na nivou BiH. OSNOVE MONETARNO-KREDITNOG SISTEMA Monetarno-kreditni sistem je skup zakona i drugih pravnih propisa kojima se utvrĎuju odnosi i pravila ponašanja u domenu monetarnog i kreditnog poslovanja. To pretpostavlja držanje sredstava u rezervnoj valuti u obimu koji mora biti jednak obimu domaćeg novca u opticaju. . Treba istaći da su ovlaštenja CB ipak znatno veća u odnosu na klasične monetarne odbore. Monetarni odbori javljaju se u slučajevima kad se domaći novac po fiksnom kursu veže za stranu – rezervnu valutu. Prema trajanju.COM . 75 WWW. sa neposrednim učincima po količinu novca u opticaju. U ovom domenu posebno značajni su poslovi vezani za održavanje likvidnosti prema inostranstvu po osnovu regulisanja plaćanja sa inostranstvom.3. a trošenje tek po akumuliranju sredstava. Privremeno neangažirana sredstva preduzeća koja potiču iz tekućih prihoda. Centralna banka (emisiona banka) je najznačajnija finansijska institucija u monetarnom sistemu. krediti mogu biti domaći i inostrani (povjerilac je strano lice). 4. nezavisno od toga da li se kao dužnici pojavljuju banke ili preduzeća 6. Banke svojim poslovanjem ostvaruju dobit. Neangažirana sredstva budžeta. Djelokrug centralnih banaka obuhvata 3 glavna sektora poslova: 1. Za njih je takoĎer karakteristično da se dinamika priliva i odliva često ne podudara. a vraćaju u novcu. 2. Prema namjeni. Dio ove dobiti mogu usmjeriti za kreditiranje. Ostali (operativni) poslovi. Vrste. fondova i drugih instrumenata javnog finansiranja. Prema načinu obezbjeđenja krediti mogu biti lični (nema realnog obezbjeĎenja kredita). 5. Značajan izvor kredita je i multipliciranje depozita i drugi vidovi kreiranja novca od strane banaka. poreze i druge izdatke. ova sredstva se u meĎuvremenu javljaju kao izvor kredita. kupovine i prodaje deviza i upravljanja deviznim rezervama.BH-PRAVNICI. Sredstva poslovnog fonda (amortizacije i akumulacije). Ova razlika sredstava se deponuje u bankama (štednja graĎana). Odrţavanje likvidnosti banaka i kreditna kontrola vrši se u pogledu propisivanja uslova održavanja minimalne likvidnosti i načina korištenja obavezne rezerve. Pošto se izdvajanje sredstava u fondove amortizacije i akumulacije vrši tokom dužeg perioda. koji se odobravaju graĎanima za nabavku potrošnih dobara.COM 1.BH-PRAVNICI. Održavanje likvidnosti i kreditna kontrola 3. kao i u pogledu kontrole kreditne aktivnosti i kreditiranja banaka radi likvidnosti. Regulisanje koliĉine novca u opticaju i odrţavanje pariteta novĉane jedinice predstavlja glavnu funkciju centralne banke. lombardni (obezbjeĎenje se vrši predajom zlata. Novčani se odobravaju i vraćaju u novcu. 3. nakita i drugih dragocjenosti kao zaloga) i hipotekarni (kredit se obezbjeĎuje upisom hipoteke na nekretnine dužnika). Bankarski sistem Bankarski sistem savremenih država kao osnovne nosioce monetarno-kreditnog sistema podrazumijeva centralnu banku i poslovne banke. Javlja se i u regulativi (praktično kreira monetarno-kreditni sistem putem zakonodavne inicijative i donošenjem propisa u svojoj nadležnosti) i u operativi (preduzima različite mjere kojima se utiče na monetarne agregate). bilo za nabavku osnovnih (investicioni krediti) ili obrtnih sredstava i potrošački. Sredstva iz inostranih zajmova. U ovom sektoru poslova je i emisija gotovog novca ili njegova tezauracija. Regulisanje novčane mase. krediti mogu biti privredni. mogu se javiti kao izvor kredita. niti su dobila svoju definitivnu namjenu. a komercijalni se odobravaju u robama. a koja se koriste za svakodnevne isplate po osnovu ispunjavanja obaveza za materijalne troškove. Pošto ova sredstva nemaju ravnomjernu dinamiku priliva i odliva. Prema porijeklu. mjenični (kredit se obezbjeĎuje mjenicom). 3. Slobodna novčana sredstva graĎana koja potiču iz razlike izmeĎu moguće i realne (stvarne) kupovne moći.WWW. Sredstva banaka. krediti mogu biti novčani ili bankarski i komercijalni ili robni. 2. . Ovlaštenja CB u ovom domenu odnose se samo na koordiranje djelatnosti agencija. Osnovni principi poslovanja banaka su likvidnost. . Prema Zakonu o bankama (Sl. prvenstveno po osnovu kreditiranja. Poslovne banke u BiH. djelokrug rada Centralne banke obuhvata: . Poslovne banke. te nekih elemenata tržišta novca i kapitala. Banka u ovim poslovima stiče korist u vidu provizije.WWW. Načelo sigurnosti odnosi se prvenstveno na plasmane kredita.novine FBiH br. kao što su: .minimalni iznos osnivačkog kapitala (5 miliona KM). U pogledu održavanja likvidnosti i kreditne kontrole poslovnih banaka.osnivanje (obavezna dozvola od strane Agencije za bankarstvo). ovlaštenja Centralne banke su takoĎer umanjena. To znači da banke trebaju strogo voditi računa o ekonomskoj snazi komitenata i da kredite obezbjeĎuju jemstvom ili realnim osiguranjem. najčešće poslovi platnog prometa. od posebnog značaja je učešće na tržištu novca i kapitala.COM U okviru ostalih aktivnosti centralne banke. neutralne i vlastite poslove. emisija vrijednosnih papira i zaduživanje. banke se se osnivaju i posluju kao dioničarsko društvo.koordiniranje djelatnosti agencija za bankarstvo. Pasivni poslovi su aktivnosti kojima banka prikuplja novčana sredstva i stvara obaveze prema komitentima. Kod pasivnih poslova banka se obavezuje na naknadu depozitarima u vidu pasivnih kamata.održavanje stabilnosti domaće valute (KM). kao zakonskog sredstva plaćanja. sigurnost i rentabilnost.deponiranje sredstava BiH i komercijalnih banaka radi ispunjenja zahtjeva za obaveznim rezervama. ali i drugih oblika plasiranja kapitala od strane banaka. Kreditiranje podrazumijeva naknadu u korist banke po osnovu aktivnih kamata.BH-PRAVNICI. .39/98). Načelo likvidnosti znači da banka treba u svakom momentu biti u stanju da ispuni svoje obaveze prema komitentima. kao i poslovi platnog prometa za državu i kreditiranje države (leteći dugovi). prvenstveno obaveze po osnovu depozita i odobrenih kredita. aktivne. Slijedeći odredbe Zakona o Centralnoj banci BiH.ostvarivanje meĎunarodne saradnje. . Izdavanje licenci i supervizija banaka su u nadležnosti entitetskih agencija za bankarstvo. Načelo rentabilnosti poslovanja banaka znači da ostvareni prihodi trebaju biti što veći u odnosu na angažovani kapital.COM .definiranje i kontrola monetarne politike BiH po osnovu izdavanja domaće valute i upravljanja službenim deviznim rezervama. Tu spadaju depozitni poslovi.emisija i tezauracija domaće valute. Neutralni poslovi su različiti posrednički poslovi za račun komitenata. Djelatnost poslovnih banaka može se podijeliti na pasivne. Centralna banka nema instrumenata u punom smislu riječi. Zakonom se normiraju pitanja od neposrednog značaja za status banaka. Aktivni poslovi podrazumijevaju stvaranje potraživanja prema komitentima. osim izdavanja novca (kao monetarni odbor) i stopa obaveznih rezervi. U pogledu kreiranja monetarne politike. 76 WWW. Centralna banka BiH. . Poslovne banke su monetarne institucije koje obavljaju raznovrsne finansijske transakcije i čiji osnovni motiv poslovanja je ostvarivanje dobiti. Vlastiti poslovi uglavnom se odnose na aktivnost banaka na tržištu novca i kapitala kojima banka za vlastiti račun stupa u odreĎene finansijske transakcije sa ciljem ostvarivanja dobiti. .BH-PRAVNICI. Ciljevi Ciljevi monetarno-kreditne politike mogu se podijeliti u 2 grupe: 1.emisija i tezauracija novca.BH-PRAVNICI. a kupovina do povećanja novčane mase. U osnovi se i ekspanzivna i restriktivna monetarna politika vode istim instrumentima. vrste.COM . . Ekspanzivna podrazumijeva osjetno povećanje novčane mase u odnosu na njen optimalni nivo. uz različite predznake: . postupak stečaja i likvidacije banaka.COM organizacija (statutom banke se utvrĎuje način rada organa banke.WWW. plasman mora biti u potpunosti obezbijeĎen utuživim zalogom čija vrijednost prelazi iznos kredita. Veća stopa ima suprotan efekat. knjigovodstvo. . revizija i kontrola. kamatna stopa itd) Mjere. tj. . te šira i intenzivnija socijalna politika.kreditiranje preduzeća podsticanje štednje itd). poništavanjem. 2. Kvalitativni ciljevi.smanjenje ponude u odnosu na tražnju novca.povećanje ponude u odnosu na tražnju novca. odnosno posredstvom usmjeravanja nočanih tokova. Ako se radi o iznosu većem od 25% osnovnog kapitala. Restriktivnom monetarno-kreditnom politikom nastoje se uravnotežiti agregati tražnje i ponude i time stabilizirati novčana jedinica. Motiv ekspanzivne monetarno-kreditne politike je porast investicione potrošnje. broj i nominalna vrijednost dionica itd). Posebno su značajne odredbe Zakona koje se odnose na izlaganje banke kreditnom riziku. u osnovi se može govoriti o ekspanzivnoj i restriktivnoj monetarnoj politici.BH-PRAVNICI. iznos kapitala. Ako se imaju u vidu samo kvantitativni ciljevi monetarne politike. 4. a time i količine novca u opticaju.količina novca u opticaju).povlaĉenje ili izdavanje blagajniĉkih zapisa – u slučaju povlačenja novčana masa se smanjuje i obrnuto. uključujući i dodatne podatke i mišljenja po zahtjevu Agencije za bankarstvo. . likvidnosti.politika otvorenog trţišta – prodaja hartija od vrijednosti dovodi do smanjenja. samih poslovnih banaka (npr. Pored ovoga.kupovina ili prodaja deviza. ciljevi se mogu klasificirati na osnovu nosilaca njihove realizacije. a veća kontrakciju kredita. raspodjelom i preraspodjelom novčane mase. usmjereni na regulisanje količine novca u opticaju. tj. Restriktivna znači manji rast novčane mase u odnosu na porast ponude roba i usluga. MONETARNO-KREDITNA POLITIKA Monetarna politika je skup mjera koje poduzima država (prvenstveno centralna banka). zaposlenosti. . usmjereni na raspodjelu i preraspodjelu novčane mase radi preferiranja pojedinih segmenata ekonomskog razvoja.monetarna ravnoteža. Iznos neobezbijeĎenog kredita pojedinačnom korisniku ne smije biti veći od 5% osnovnog kapitala. 77 WWW.eskontna stopa – manja stopa izaziva ekspanziju. ili je za njihovu realizaciju neophodno učešće ukupnog monetarnog mehanizma (npr. Osim toga.1. Ono prema pojedinačnom korisniku ili grupi vezanih korisnika ne smije preći iznos od 40% osnovnog kapitala. uslovi za funkcionisanje banke. solventnosti i rentabilnosti. 4. a kojei na tokove privreĎivanja utiču stvaranjem. Kvantitativni ciljevi. odnosno da li se mogu realizirati aktivnošću same centralne banke (npr. banke su dužne Agenciji dostavljati izvještaje o poslovanju.stopa obaveznih rezervi – manja stopa obaveznih rezervi banaka znači povećanje njihovog kreditnog potencijala. odnosno strukturu prihoda. S tim u vezi u periodu liberalnog koncepta. 1. 1. Redistributivni učinci postižu se kod formiranja javnih prihoda jer se distribucija poreskog pritiska vrši prema ekonomskoj snazi poreskih obveznika. 2. 3. kao i selekcija mjera kojima se realiziraju. FISKALNI SISTEM 1. Tek nakon definiranja stepena socijalizacije.obaveza koje na sebe preuzima država u ekonomskom i socijalnom razvoju. portofilio selekciju.socijalizacije društvenog života.WWW. već osiguravanjem sredstava za zadovoljavanje javnih potreba. pa onda način njihovog pokrivanja. Finansijska aktivnost države u osnovi zavisi od karaktera državne zajednice u smislu obima tzv. odnosno sistem javnih rashoda u okviru kojeg se osiguravaju sredstva na ime funkcioniranja države i drugih javnih izdataka. Ne zasniva se na tržišnom mehanizmu. tj. Država prvo planira javne rashode. javni zajam. ekonomski i socijalni. prihodi od javnog sektora). Ovaj koncept u potpunosti je transformiran u vrijeme ekonomskih kriza 30-ih godina. zdravstvo. Osnovni zadaci Osnovni zadaci svih fiskalnih sistema u savremenim uslovima su finansijski. 78 WWW. Usmjeravanje sredstava.BH-PRAVNICI.na kretanje ponude i tražnje na tržištu novca. Nije motivisana sticanjem dobiti. Finansijska aktivnost države se od finansijskih aktivnosti pojedinaca i preduzeća razlikuje po slijedećem: 1. 2. ali postoje unutrašnja ograničenja (limiti) po kojima država svojim aktivnostima ne smije dovesti u pitanje akumulativnu i reproduktivnu sposobnost privrede. Država nema vanjskih ograničenja u pribavljanju sredstava. Formiranje sredstava.obrazovanje.BH-PRAVNICI. Putem fiskalnog sistema fomiraju se sredstva koja se koriste za funkcioniranje države.1.COM Treba imati u vidu da navedene mjere imaju efekte i po kvalitativne ciljeve monetarno-kreditne politike (npr. 4. putem poreza i drugih prihoda (doprinosi.2. Zbog toga je pri kreiranju konkretne monetarno-kreditne politike od izuzetnog značaja sistematizacija kvantitativnih i kvalitativnih ciljeva. odnosno sistem javnih prihoda. reinvestiranje dividende itd). Socijalni zadaci usmjereni su na redistributivne učinke kojima se ostvaruju ciljevi socijalne politike. zadaci fiskalnog sistema vezani su isključivo za obezbjeĎivanje sredstava za pokriće klasičnih javnih potreba. te za stvaranje materijalne osnove ekonomskog djelovanja države (intervencije u privredi). za niz djelatnosti čiji se rad ne valorizira isključivo na tržištu (npr. POJAM I ZADACI FISKALNOG SISTEMA Fiskalni sistem obuhvata novčane tokove u u vezi sa formiranjem i usmjeravanjem sredstava na ime potreba javnog (općeg) karaktera. a posebno kod formiranja javnih rashoda jer se znatan dio budžetskih sredstava usmjerava neposredno u socijalne transfere i usluge javnog karaktera. odnosno općih i zajedničkih uslova privreĎivanja u državnoj zajednici. Finansijski zadaci odnose se na osiguravanje sredstava na ime finansiranja potreba javnog karaktera. domete fiskalnog sistema determinira nivo razvijenosti privrede.COM . odnosno društveni proizvod. nauka itd). Dometi finansijske aktivnosti Finansijska aktivnost države ima 2 opća vida: 1. Kod nefiskalnih prihoda država ne koristi autoritet vlasti i u osnovi se radi o prihodima po osnovu ugovora (npr. carine. odnosno manifestacija poreske sposobnosti. Utvrđuje po poreskoj snazi obveznika. takse itd). Porezi treba da se neplaćuju u najpovoljnije vrijeme i na za obveznika najpogodniji način. Kod poreza nema neposredne protivnaknade. Finansijsko naĉelo ima 2 osnovna zahtjeva: izdašnost i elastičnost poreza. SISTEM JAVNIH PRIHODA Sistem javnih prihoda obuhvata različite oblike formiranja sredstava na ime finansiranja javnih izdataka.državljanstvo). a prema svojoj ekonomskoj snazi imaju poresku obavezu. kao korekcija tržišnog mehanizma (promjene u poreskom opterećenju. Poreska sposobnost se manifestira sticanjem ili trošenjem dohotka. Izuzetno se može obavljati u naturi. Elastičnost podrazumijeva da porezi 79 WWW.BH-PRAVNICI. 7. kojima se finansiraju zajedničke potrebe javnog karaktera.1. Troškovi naplate poreza trebaju biti što manji. Javni prihodi se dijele na fiskalne i nefiskalne. 3. a veći stepen razvoja po pravilu podrazumijeva i znatnije učešće socijalnih izdataka. Ispunjavanje poreske obaveze vrši se u novcu. prinudno i bez protivnaknade. 2. 3. Pojam i karakteristike poreza Porez je davanje u novcu koje je opće.BH-PRAVNICI. Postoji opća protivnaknada u vidu osiguravanja općih uslova života i privreĎivanja. Poreska obaveza mora biti tačno utvrĎena. Manji stepen razvoja znači i relativno veće učešće finansijskih zadataka. To je prinudno davanje – porezi su posljedica autoriteta države. 6. doprinosi. Porezi su nenamjenskog karaktera. Time se razlikuju od doprinosa. Porez je opće davanje – svi graĎani i preduzeća pod istim uslovima. tj.2. 2. te je uobičajeno da se pod pojmom poreski sistem podrazumijeva ukupan sistem javnih prihoda u jednoj zemlji. 2. prihodi ostvareni na tržištu kapitala itd). 4.javni zajam) ili na bazi ekonomske aktivnosti države (javni sektor privrede. Izdašnost znači da porezi trebaju osigurati dovoljno sredstava za pokriće javnih potreba. 2. Porezi se uvode radi obezbjeĎivanja sredstava na ime općih (javnih) potreba.COM . Najznačajniji izvor prihoda su porezi. a ne pravni momenat (npr. Poreska naĉela U finansijskoj teoriji poznata su Smitova naĉela: 1. kako bi se spriječila samovolja poreskih organa.Wagnera: 1.COM Ekonomski zadaci odnose se na korištenje fiskalnog sistema s ciljem osiguranja pretpostavki stabilnog privrednog razvoja. 2. Za nastanak poreske obaveze bitan je ekonomski momenat. Eventualno oslobaĎanje od poreza regulira se istim zakonom kojim je ustanovljen porez. u vrijeme ratova ili ekonomskih kriza ili kod poreza na naslijeĎe i poklone (neki sistemi omogućuju da se ovaj porez plati iz ostavinske ili poklonjene mase).WWW. Svi graĎani dužni su učestvovati u podmirivanju javnih izdataka srazmjerno dohotku. posjedovanjem i prometom imovine. 5. 4. Kod fiskalnih prihoda država koristi autoritet vlasti i radi se o jednostranom nametanju obaveza fizičkim i pravnim licima (porezi. Obim učešća pojedinih osnovnih zadataka zavisi od stepena privrednog razvoja i konjunkturnih privrednih kretanja. za razliku od nekih drugih prihoda koji imaju unaprijed utvrĎenu namjenu. Najčešće upotrebljavana su poreska načela A. a sredstva se koriste od strane države radi pokrića općih potreba i interesa. investiranje ili subvencioniranje odreĎene proizvodnje i sl). Iz ovakvog pojmovnog odreĎenja proizilaze i osnovne karakteristike poreza: 1. Prednosti ove forme poreza su u izdašnosti i psihološkoj prihvatljivosti jer se iznos poreza uračuanava u cijenu tako da graĎani po pravilu i ne znaju koji dio cijene se odnosi na porez (zato se često naziva “oporezivanje pod anestezijom”). stopa. Vrste poreza Prema naĉinu naplate. Glavni predstavnik neposrednih poreza je porez na dohodak fizičkih i pravnih lica.3. Komoditet pretpostavlja da se rokovi plaćanja podese tako da obveznik najlakše podnese poreski teret (npr. Neposredni porezi se temelje na poreskoj snazi koja se manifestuje u sticanju dohotka i posjedovanju imovine.porez na plate plaća se u vrijeme naplate plata i sl). Loše strane se odnose na neelastičnost u odnosu na kratkoročna konjunkturna kretanja. rentni porez. osnovica. Ovo načelo ima 2 opća zahtjeva: univerzalnost i ravnomjernost. Izuzetak predstavljaju poreska osloboĎenja koja se uvode istim zakonom kojim se regulira porez (oslobaĎanje socijalno ugroženih lica.COM trebaju pratiti konjunkturna kretanja u privredi. UtvrĎuju se na osnovu unaprijed poznatih činjenica i vode se u odgovarajućim evidencijama (katastar zemljišta.BH-PRAVNICI. humanitarnih organizacija i sl). a istovremeno da motivišu preduzeća na efikasno korištenje raspoloživih resursa). 2. Ekonomičnost pretpostavlja da sama naplata poreza ne angažira velike izdatke. progresivne (plaćeni porez progresivno raste sa porastom osnovice) i degresivne (isti učinak kao progresivne.COM . U neposredne poreze osim poreza na dohodak spadaju i porez na prihod od poljoprivrede. pa ona opada sa smanjenjem osnovice). Univerzalnost znači da su svi graĎani dužni pod jednakim uslovima snositi poreski teret. Glavni predstavnik posrednih poreza je porez na promet proizvoda i usluga. Dobre strane ovog poreza su stabilnost izvora prihoda i pravičnost u oporezivanju. registar zgrade i druge poreske i poslovne knjige). obračun i naplata) moraju utvrditi zakonom kojim se uvodi porez. porez na prihode od nekretnina itd. Nedostaci se odnose na regresivno dejstvo jer porez na promet relativno teže pogaĎa 80 WWW. 2. U tom smislu koriste se različite poreske stope: proporcionalne (rastom osnovice plaćeni porez raste proporcionalno). Po objektu oporezivanja. Socijalno-politiĉko naĉelo odnosi se na pravičnost u oporezivanju. na imovinu. psihološki su teže prihvatljivi i iziskuju veće troškove utvrĎivanja i naplate. porezi treba da budu stimulativni (ne treba da remete tržišnu alokaciju ukoliko je efikasna. Ravnomjernost znači da se poreske obaveze rasporeĎuju prema ekonomskoj snazi obveznika. osloboĎenja i olakšice. tj. 3.BH-PRAVNICI. Kod objektnih se svaki poreski izvor posebno oporezuje. te se poreska obaveza zasniva na tarifi za radnje i činjenice u ovom domenu. s tim što se za polazište uzima najveća stopa. komodite i ekonomičnost.sintetizirane ekonomske snage graĎanina (subjekta). 4. porezi mogu biti u novcu i naturi. Ekonomsko naĉelo znači 2 opća zahtjeva: forme oporezivanja trebaju biti ekonomski racionalne i da se ne mijenjaju često. porez na zgrade.WWW.ako rastu proizvodnja i potrošnja treba da rastu i porezi i obrnuto. Administrativno-politiĉko naĉelo insistira na 3 zahtjeva: odreĎenost. Kod subjektnih poreza vrši se oporezivanje cjelokupne. porezi se dijele na objektne i subjektne. Ova podjela ima više historijski značaj. OdreĎenost znači da se osnovni elementi poreza (obveznik. kako ne bi izazvale poremećaje u privredi. Po naĉinu utvrĊivanja poreske sposobnosti i ukupnim efektima poreza. porezi se dijele na neposredne i posredne. Posredni ili indirektni porezi zasnivaju se na poreskoj snazi koja se manifestuje u vidu potrošnje ili prenosa imovine. odnosno da niko nije osloboĎen poreske obaveze. tj. Njihovo utvrĎivanje vrši se prema elementima koji nisu unaprijed poznati. cigarete.BH-PRAVNICI. U pogledu ekonomskih učinaka. 2. tj. Osnovne karakteristike javnog zajma su dobrovoljnost u ugovornoj formi i povratnost uz kamatu kao naknadu. 81 WWW. Najznačajniji doprinos u svjetskim razmjerama je doprinos za socijalno osiguranje (krajem 80-ih unutar zemalja EU učestvovao je sa 29. 2. alkohol itd). tj. Obveznik takse je lice koje zahtijeva odreĎenu radnju državnog organa. U grupu posrednih poreza spadaju i carine.nakon isteka odreĎenog roka država mora otplaćivati zajam sredstvima iz poreza. radi se o principu “specijalne protivnaknade”. Doprinosi Zajednička karakteristika poreza i doprinosa je što su oba fiskalni izvori prihoda. U savremenim uslovima. odnosno putna komunikacija neposredno utiče na porast vrijednosti njihovih nekretnina). doprinosi i takse jer oni predstavljaju anticipiranje prihoda. Javni zajam Javni zajam predstavlja nefiskalni oblik prihoda. koje predstavljaju treću najznačajniju vrstu fiskalnih prihoda. intenzitet korištenja zajmova zavisi od priliva sredstava po osnovu poreza. Ciljevi Ciljevi oporezivanja dijele se u 2 grupe: 1. kod doprinosa se radi o principu “posebne protivnaknade”. Vanfiskalni ciljevi. MeĎutim. Shodno tome. Po savremenoj teoriji. u praksi najrazvijenijih zemalja zajmovi su postali redovan izvor prihoda.4. Zajam je vanredan prihod i najčešće se pojavljuje kad se redovnim prihodima ne mogu pokriti izdaci. Tako je korištenje javnih zajmova intenzivno u vrijeme recesije i obrnuto. porez na promet neposredno utiče na opći nivo cijena. gdje je princip opće protivnaknade. U tom kontekstu.WWW.COM . Svrha takse je da pokrije troškove pružanja usluge od strane državnog organa. To znači da se doprinosi javljaju u slučajevima kada dolazi do preplitanja općeg i pojedinačnog interesa. te od veličine neangažiranih novčanih sredstava i potrebe za većim operativnim učešćem države u privrednim tokovima. Iz navedenog se nameće zaključak da zajmovi i nisu pravi prihodi kao porezi. jer ima “ugraĎen” inflacioni pritisak. Zasniva se na ekonomskim interesima povjerilaca (graĎana i privrednih subjekata) i države kao dužnika. 3.COM siromašnije u odnosu na bogatije slojeve stanovništva. Obveznici doprinosa su graĎani koji imaju neposrednu mjerljivu korist od aktivnosti države. PORESKA POLITIKA Poreska politika u širem značenju se shvata kao ukupnost privredno-sistemskog i ekonomsko-političkog oblikovanja sistema oporezivanja. doprinosa i drugih dažbina. 3.1.BH-PRAVNICI. Fiskalni ciljevi. koji se temelje na tome da poreski pritisak na ekonomsku moć izaziva promjene u aktivnostima i ponašanju poreskih obveznika. u smislu osiguranja sredstava na ime javnih izdataka. Kod taksi. za razliku od poreza kod kojih nema ove mjerljive koristi (npr. elementarne nepogode i sl). Svrha zaključivanja zajma – po klasičnoj teoriji zajam treba biti povremeni i rijetki izvor prihoda u izuzetnim situacijama (ratovi. 2.zasnivaju se na autoritetu države. za razliku od poreza.2% u ukupnim fiskalnim prihodima). struktura i institucionalna osnova oporezivanja. te akcize (porez na visokotarifne proizvode – benzin.5. glavna svrha zaključivanja zajmova je aktiviranje neangažiranih novčanih sredstava od strane države kako bi se ostvarili odreĎeni ekonomski i socijalni efekti. poresku politiku determiniraju 3 opća elementa: ciljevi.doprinos za izgradnju puta platiće graĎani čije nekretnine graniče sa istim. 3. Postojeća struktura poreza je izrazito reducirana. bez kojih su nezamislivi savremeni fiskalni sistemi. kako u pogledu ciljeva pojedinih izvora (isključivo finansijski). Naznačena korelacija nastoji se oblikovati kroz skalu ciljeva.4. analitički i sintetički. odnosno različit poreski pritisak na relativno jednake poreske snage obveznika. te proporcionalno i progresivno oporezivanje.svefazni neto-porez na promet). Status doprinosa je preširoko normiran.BH-PRAVNICI. dok evropske zemlje primjenjuju najnoviju varijantu oporezivanja prometa – porez na dodatnu vrijednost (tzv. Mnogobrojni ciljevi mogu biti u različitom meĎusobnom odnosu: konkurentni. kod redistribucije dohotka poželjna (uz visok stepen koordinacije izmeĎu različitih nivoa vlasti). a u drugom slučaju selektivno oporezivanje. Ostali porezi u osnovi imaju dopunski karakter. U savremenim uslovima u strukturi poreza se kombinuju neposredni i posredni porezi. Poreska politika u BiH Poreski sistem u BiH praktično se svodi na osiguranje sredstava po reduciranoj formi na ime finansiranja klasičnih javnih potreba – državne strukture u najširem smislu i minimuma socijalne sigurnosti graĎana. Time se koriguju tržišni učinci. a u ekonomskom odnosno razvojnom aspektu poreskog sistema. Institucionalna osnova oporezivanja Institucionalna osnova poreskog sistema odnosi se na strukturu nosilaca poreskih ovlaštenja. komplementarni ili neutralni. 82 WWW. 3.COM . Što se tiče odstupanja u posebnim elementima poreskog sistema. Zajednička karakteristika savremenih poreskih sistema je veće prisustvo neposrednih u odnosu na posredne poreze. tj. 3.2. U strukturi javnih prihoda izostaju nefiskalni prihodi (javni zajam i prihodi javnog sektora privrede).WWW. objektni i subjektni porezi. Time se opredjeljuje stepen decentralizacije ukupne finansijske aktivnosti u državi. decentralizacija je više izuzetak nego pravilo (rješenja su vrlo često uniformna jer je u ovom domenu primarna odgovornost centralnih organa vlasti). Posebna karakteristika postojećeg poreskog sistema je institucionalna osnova oporezivanja. kao i potenciranje progresivnih u odnosu na proporcionalne stope. porez na dobit preduzeća. vrste poreza i odnos izmeĎu proporcionalnog i progresivnog oporezivanja. Kod finansiranja javnih potreba decentralizacija je neophodna. Razmjeri decentralizacije zavise prvenstveno od ekonomskih efekata poreza (finansijski.COM Diferenciranje navedenih ciljeva vrši se na taj način što se u prvom slučaju vrši linearno oporezivanje (proporcionalne poreske stope) i uz zadržavanje tržišne alokacije. koji zapravo nose glavni teret zadataka oporezivanja (porez na dohodak fizičkih lica. Priroda finansijske aktivnosti pretpostavlja kompromis izmeĎu uniformnosti i ekstremne decentralizacije poreskih ovlaštenja. porez na promet proizvoda i usluga odnosno dodatnu vrijednost. redistributivni ili ekonomski učinci). 2.BH-PRAVNICI. potrebno je istaći: 1. U funkcionalnom aspektu poreskog sistema posebno je značajna konzistentnost ciljeva i funkcionalan odnos izmeĎu ciljeva i sredstava kojima se ti ciljevi realizuju. 3. Struktura poreza Struktura poreza prvenstveno se odnosi na ciljeve oporezivanja. te doprinos za socijalno osiguranje). tako i u odnosu na forme oporezivanja. Odstupanje u odnosu na evropsko okruženje kod poreza na promet proizvoda i usluga ogleda se u tome što je kod nas u primjeni jednofazni porez na promet u oblasti trgovine na malo sa dosta razuĎenom tarifom.podjela poreskih ovlaštenja koja podrazumijeva prenaglašen stepen decentralizacije poreske vlasti. U strukturi poreza izdvajaju se vodeći porezi. a s druge strane izvori prihoda kojima se osigurava pokriće rashoda. Pojavljuju se dvojni budžeti. Budžet je zakon u formalnom smislu. odnosno izvršilaca budžeta. pogotovo u pogledu izdataka na ime intervencija države u privrednim tokovima. odnosno rashodi u svom čistom iznosu. Ekonomski aspekt budţeta odnosi se na 2 globalna ekonomska učinka: 1. potpunost. Danas su u primjeni budžeti sa bruto-metodom zbog svoje sveobuhvatnosti i radi parlamentarne kontrole nad formiranjem i trošenjem sredstava na ime javnih potreba. fondovi itd.BH-PRAVNICI. dok se po savremenoj koncepciji ne insistira na budžetskoj ravnoteži po svaku cijenu. partije i pozicije. Naĉelo potpunosti insistira da se u budžet u punim iznosima unesu svi prihodi i rashodi. pa i po cijenu budžetske neravnoteže.COM 4. zbog značaja budžeta je uobičajeno da se sistem javnog finansiranja u cjelini označava budžetskim sistemom. Po klasičnoj koncepciji insistiralo se na budžetskoj ravnoteži.COM . Prilikom utvrĎivanja obima budžeta neposredno se odreĎuje i poreski pritisak na privredu. Pravni aspekt budţeta odnosi se na pitanja pravnog ustrojstva budžetskog finansiranja. Na ovaj način parlament stiče uvid u cjelokupnu finansijsku aktivnost države. jer se donosi po istom postupku kao i zakoni. vrstama (porez na dohodak) i podvrstama (porez na dohodak od poljoprivrede). prvenstveno na postupak donošenja i izvršavanja budžeta. Pojam i karakteristike budţeta Finansijski posmatrano.nakon kompenziranja ukupnih prihoda sa troškovima naplate. Politiĉki aspekt budţeta izražava se u činjenici da ga donosi parlament i da budžet predstavlja jedno od najmoćnijih sredstava kojima zakonodavna vlast kontrolira djelatnost vlade i uprave. SISTEM JAVNIH RASHODA Iako sistem javnih rashoda obuhvata više instrumenata formiranja i usmjeravanja sredstava. 83 WWW. budžet predstavlja plan prihoda i rashoda države koji se u pravilu donosi za jednu godinu. prethodno odobrenje i javnost. Prihodi se specificiraju po oblicima (porez).2. ravnoteža. bez prethodnih prebijanja. Nakon prevladavanja kriza 30-ih godina.1. Naĉelo jedinstva budţeta znači da se cjelokupna finansijska aktivnost države odvija preko budžeta i da nema nikakvih vanbudžetskih instrumenata javnog finansiranja. već je osnovno polazište da je bitna ekonomska ravnoteža i da budžet treba biti u funkciji održavanja ekonomske ravnoteže. Naĉelo specijalizacije (specifikacije) znači da se budžet iskazuje kroz dijelove. 4. 2.BH-PRAVNICI. Ovo načelo napušteno je u vrijeme intervencionizma uz opravdanje da se klasičnim budžetom ne mogu obuhvatiti sredstva na ime finansiranja ekonomskih i socijalnih izdataka. a rashodi po namjeni (rad državnih organa) i po korisnicima (ministarstvo odbrane).WWW. razdjele. budžeti kriza. pa se i prihodi i rashodi unose u okvirima izvršene specifikacije budžeta. specijalizacija. Postoje 2 metoda budžetiranja: bruto metod i neto metod. što se po pravilu negativno odražava na akumulativnu i reproduktivnu sposobnost preduzeća. načelo jedinstva se reafirmira u smislu da se širi struktura budžetskih izdataka i sa ekonomskim i socijalnim izdacima. budžetski aneksi. tj. To znači da se budžetom s jedne strane utvrĎuje obim i struktura javnih rashoda. 4. Bruto metod pretpostavlja da se svi prihodi i rashodi koji ulaze u budžet iskažu u svom punom iznosu. Budţetska naĉela U zakonodavstvu i praksi se najčešće susreću slijedeća budžetska načela: jedinstvo. Neto metod znači da se u budžet unose prihodi. Ekonomski učinci se odnose ni na strukturu budžetskih rashoda. Naĉelo ravnoteţe budţeta pretpostavlja da ukupnoj sumi javnih rashoda odgovara suma prihoda. te da fondovsko finansiranje može dovesti do nerealnog rasta troškova i administracije. ne mogu biti aktivirani bez prethodno usvojenog budžeta. . u savremenim državama koristi se privremeno finansiranje koje omogućava da se za odreĎeno vrijeme (najčešće mjesec-dva) do donošenja novog budžeta nastavi finansijska aktivnost u razmjerama prethodnog budžeta. jer prihodi fondova imaju namjenski karakter. Kod fondova je omogućeno upravljanje i raspolaganje sredstvima od strane samih korisnika.1. kao i rashode.struktura javnih izdataka (veličina izdataka na ime fiskalnih.COM . tj. Trošenje sredstava u fondovima može biti samo unazad. kao i budžetska ravnoteža ili neravnoteža). 3. . tj. 4. tj.načini pokrića javnih rashoda (struktura prihoda. 4. Sredstva fondova se istekom godine ne gase kao kod budžeta. U pravilu. Ono se vrši kako putem sredstava javnog informisanja. 5. Naĉelo javnosti zahtijeva da se u cjelokupnom budžetskom postupku osigura puno informisanje graĎana. Glavne slabosti fondova u odnosu na budžet su da se teže ostvaruje kontrola nad novčanim tokovima fondova.BH-PRAVNICI.instrumenti finansiranja (budžet ili fondovi. redistributivni i ekonomski. stepen učešća državne strukture u pokriću pojedinih oblika javnog finansiranja). postojeći zakoni koji se odnose na poreze i druge prihode. U fiskalnim sistemima za koje je karakteristična decentralizacija i dekoncentracija finansijske aktivnosti (gotovo pravilo u grupi najrazvijenijih zemalja). BUDŢETSKA POLITIKA Budžetska politika u širem značenju predstavlja ukupnost odluka. 2. u oblastima gdje se prožiramu javni i zajednički. Oni sigurnije obezbjeĎuju sredstva za pojedine potrebe. redistributivnih i ekonomskih učinaka). mjera i aktivnosti kojima se utvrĎuju ciljevi i realiziraju zadaci sistema javnog finansiranja.BH-PRAVNICI. Time se stimulira štednja u korištenju prihoda. Glavna pitanja prilikom definiranja ciljeva budžetske politike su: . U slučaju nedonošenja budžeta na vrijeme.WWW. 2. Povodom onih potreba koje nemaju isključivo javni karakter. Fondovi su se pojavili u vrijeme napuštanja budžetskog jedinstva radi posebnog finansiranja odreĎenih zadataka ekonomske i socijalne prirode. tako i specijalnim brošurama i publikacijama. dakle kada se prihodi i ostvare.obim javnog finansiranja. glavni oblici prihoda fondova su doprinosi. Time je eliminisana mogućnost anticipirane potrošnje kao kod budžeta. tako da ne postoji univerzalna niti trajna skala ciljeva. Vremenom se afirmiraju u 2 sektora: 1.učešće poreskih i neporeskih ivora.COM Glavni oslonac koncepta ekonomske politike zasnovane na “ekonomskoj ravnoteži uz nedovoljnu zaposlenost” je politika hroničnog budžetskog deficita. Na definiranje ciljeva i dometa budžetske politike utiču brojni ekonomski i neekonomski faktori. . odnosno pojedinačni interesi. Ciljevi Ciljevi budžetske politike u osnovi mogu biti finansijski.3. Fondovi Fondovi kao instrumenti finansiranja imaju niz prednosti u odnosu na budžete: 1. uključujući i mogućnost oplodnje ovih sredstava na tržištu novca i kapitala. 5. Naĉelo prethodnog odobrenja znači da budžet predstavlja akt koji mora prethoditi konkretnim radnjama iz domena finansijske aktivnosti države. 84 WWW. BH-PRAVNICI. prodaja državne imovine i sl). a znatno više je uslovljeno fiskalnim kapacitetima privrede (raspoloživim društvenim proizvodom). tj. zdravstvo.odsustvo aktivnog meĎubudžetskog izravnavanja.COM .prenaglašena decentralizacija i fragmentarnost sistema finansiranja u okviru kantona.BH-PRAVNICI. socijalna pomoć i sl). te sektora rashoda na ime intervencija u privredi.U novije vrijeme poseban značaj dobivaju oprema i postrojenja visoke tehnologije. što pretpostavlja da se u narednim budžetskim godinama ovi deficiti saniraju povećanjem poreskog pritiska ili javnim zajmovima). mada Ustav BiH normira kombinovani sistem. . naknade za nezaposlene. Pored toga. . U ovom domenu evidentne su 2 opće metodološke slabosti: 3. Osnovni pristup u definiranju strukture javne potrošnje predstavlja utvrĎivanje srazmjera učešća sektora klasičnih izdataka (vojni i rashodi uprave i sudstva). Putem deficitnog finansiranja (po osnovu budžetskog deficita. 3. sektora socijalnih i redistributivnih transfera (PIO. Po osnovu povećanja poreskog pritiska (povećanjem stope postojećih ili uvoĎenjem novih poreza). . kultura.ustrojstvo neprivrednih djelatnosti (obrazovanje.3. Uloga meĊunarodne razmjene Neravnomjeran raspored prirodnih bogatstava i neravnomjerna razvijenost proizvodnih snaga u svijetu uslovljavaju nužnost vanjske trgovine i meĎunarodnih ekonomskih odnosa. Mjere Definiranje obima javnih rashoda je manje izraz potreba u društvenoj zajednici.razmjene dobara i tehnologija. 4.COM 5. VANJSKA TRGOVINA 1. 2.WWW. Sistem socijalnog osiguranja pretpostavlja zasebne instrumente finansiranja u odnosu na budžet. .nedefiniran status sektora zajedničkih potreba javnog karaktera (PIO. Povećane rashode država može pokrivati na više načina: 1.2. Ne diferenciraju se budžetski izdaci na ime dopunskog finansiranja nekih vidova zajedničke potrošnje u odnosu na izdatke koji garantuju minimum socijalne sigurnosti graĎana. Na osnovu korištenja drugih prihoda koji ne znače neposredno povećanje poreskog pritiska (npr. tako da 85 WWW. ZNAĈAJ I NEOPHODNOST MEĐUNARODNE RAZMJENE 1. Budţetska politika u BiH Ciljevi budžetske politike u BiH limitirani su reduciranim zadacima ukupnog fiskalnog sistema. privremena nezaposlenost). Ostale slabosti budžetske politike su: . Tendencija povećanja obima je rezultat ekonomskih izdataka koji potiču iz doba intervencionizma. Opću osobenost u razvoju savremenih državnih zajednica predstavlja povećanje obima i širenje strukture javnih rashoda.javni zajam. tako da se oni praktično svode samo na osiguranje sredstava na ime klasičnih javnih izdataka.finansiranje budžeta BiH isključivo doprinosima entiteta. a u novije vrijeme pritisak za povećanje ukupnog obima javne potrošnje potiče iz sektora socijalnih transfera (tzv. sport itd) neprimjereno tranziciji privrede. nauka. 5.rashodi blagostanja). temeljna slabost u definiranju dometa budžetske politike odnosi se i na odsustvo ili gotovo zanemarljivo učešće ekonomskih izdataka.1. Carinska linija se po pravilu poklapa sa državnom granicom. što je osnov efikasnog ekonomskog razvoja.COM umjesto ranije komparativne prednosti pojedinih zemalja u raspoloživim prirodnim bogatstvima. nezavisno od porijekla robe. 3. Postoji više oblika ovih carina: 86 WWW. Diferencirane carine različito opterećuju robe zavisno od njihovog porijekla i u principu su veće od općih. 1. a i zbog sirovinske osnove. carine mogu biti: opće (jedinstvene).BH-PRAVNICI. a mogu biti i sredstvo socijalne politike (kroz varijacije u carinskom opterećenju roba značajnih za životni standard graĎana). Koncepti vanjske trgovine Za vrijeme koncepcije liberalne ekonomske politike promovira se princip slobodne trgovine. dok je za veće zemlje ovo učešće ispod 10%. To je vodilo zatvaranju pojedinih privreda. Širenje tržišta u smislu povećanja agregata tražnje. sada se komparativna prednost sastoji u tehničkim inovacijama. počev od stepena razvijenosti proizvodnih snaga. Brža razmjena i cirkulacija novih tehnologija. Značaj vanjske trgovine za razvoj pojedinih zemalja zavisi od niza faktora. što je značilo ostvarivanje pune državne kontrole nad vanjskotrgovinskom razmjenom. premiranje izvoza.COM . Osnovni zadatak carina je zaštita domaće privrede od strane konkurencije jer se carinskim opterećenjem umanjuje konkurentska sposobnost uvozne robe na domaćem tržištu. izvozne i tranzitne.BH-PRAVNICI. zbog većeg nacionalnog tržišta. 2. Unošenje države odnosilo se samo na carine i to isključivo fiskalnog karaktera. carine mogu biti uvozne. Adekvatno uključivanje u meĎunarodnu podjelu rada. Osim liberalne koncepcije ekonomske politike. carine imaju i fiskalne efekte (značajan oblik prihoda budžeta). devizni režim i trgovinski sporazumi. jer se u širim okvirima obezbjeĎuje optimalno korištenje raspoloživih faktora privreĎivanja. pa do veličine teritorije i geografskog položaja. 4. carinski sistem se uglavnom iscrpljuje na uvoznim carinama (logično). U savremenim uslovima. glavna potpora principa slobodne trgovine bio je i zlatni standard. 2. 1. 2. te su se nastojali pronaći instrumenti kojima bi se ponovo omogućila meĎunarodna razmjena. Npr. Carine Carine predstavljaju vrstu poreza kojim se opterećuje roba koja prelazi carinsku liniju.1. u teritorijalno manjim zemljama vanjska trgovina učestvuje sa preko 70% u društvenom proizvodu (po osnovu uvoza ili izvoza).3. preko razmjera nacionalnog tržišta i sirovinske osnove.2. princip slobodne trgovine zamijenjen je principom državne intervencije.WWW. Najznačajniji napor u tom kontekstu bio je pokušaj stvaranja meĎunarodne trgovinske organizacije nakon formiranja OUN. Kod općih ili jedinstvenih carina na istovrsnu robu primjenjuju se iste carinske stope. Osim ove funkcije. Uĉinci MeĎunarodni ekonomski odnosi sa stanovišta ukupnog ekonomskog razvoja imaju višestruki značaj: 1. INSTRUMENTI VANJSKE TRGOVINE Najznačajniji instrumenti vanjske trgovine su: carine. kontingenti. čime se neposredno utiče na povećanje društvene produktivnosti rada. diferencirane i preferencijalne. Izuzetak su slobodne carinske zone. Prema stopi koja se primjenjuje u carinskoj tarifi i efektima koji se žele postići. što je pretpostavljalo isti ekonomsko-politički okvir za vanjsku trgovinu i sistem privreĎivanja unutar zemlje. Razvijeniji ekonomski odnosi sa inostranstvom utiču na privredni rast. U vrijeme ekonomskih kriza 30-ih godina. gdje se primjenjuju posebni carinski propisi. S obzirom na kretanje robe. premija se pojavljuje kod zemalja u kojima je izvoz u funkciji pokrivanja nužnog uvoza i gdje je potrebno po svaku cijenu iznaći načine namirivanja neophodnih deviznih sredstava.2.3.4. 2. Zakona u direktnim stranim ulaganjima i Zakona o vanjskotrgovinskoj politici. 87 WWW.6.BH-PRAVNICI. funkcioniranje deviznog tržišta. retorzivne carine – mjera kojom se uzvraća na aktivnost druge zemlje koja prakticira diskriminaciju robe pri uvozu. Pitanja obuhvaćena ovim sporazumima po pravilu se odnose na obim razmjene (kontingenti). Ovim putem povećava se konkurentska sposobnost vlastitih preduzeća. Instrumenti vanjske trgovine u BiH Normiranje ovih instrumenata izvršeno je donošenjem Zakona o carinskoj politici BiH. Kontingenti Kontingenti predstavljaju posebnu administrativnu mjeru u vanjskoj trgovini. Premije se osiguravaju iz budžeta.5. antidamping carine – dodatne carine na robu čija je cijena izrazito niska zbog dampinga. carinski režim (preferencijalni tretman). 2. Devizni reţim Devizni režim obuhvata skup pravnih propisa kojima se regulišu odnosi u vezi sa deviznim transakcijama. Trgovinski sporazumi Trgovinski sporazumi se zaključuju izmeĎu 2 (bilateralni) ili više država (multilateralni ugovori) radi unapreĎenja meĎusobne razmjene i ukupnih ekonomskih odnosa na bazi posebnih povoljnijih aranžmana. Kao tipično administrativna mjera. iznošenje i unošenje u državu deviza i vrijednosnih papira koji glase na stranu valutu. umjesto plaćanja konvertibilnim valutama. u smislu da se niže cijene kompenziraju premijama. To je rezultat i činjenice da se tek ustrojavaju i oblikuju elementi privrednog sistema i ekonomske politike BiH.COM . Zakona o carinskoj tarifi BiH. Posebno značajan segment deviznog i ukupnog privrednog sistema je uspostava i funkcioniranje deviznog tržišta.WWW. najčešće za godinu dana. obračunska jedinica ili drugi aranžmani). Njima se odreĎuju obim uvoza ili (rijetko) izvoza pojedine robe. Ove kontingente u pravilu prate devizni kontingenti kojima se osiguravaju sredstva plaćanja za uvoz. 2. te deviznu kontrolu. Premiranje izvoza Izvozne premije imaju zadatak da stimulišu izvoz domaćih proizvoĎača. zajedničke projekte itd. Po pravilu se ove carine zasnivaju na reciprocitetu. Pomenuti zakoni ne predstavljaju cjelovito sistematsko normiranje ovog sektora društvene reprodukcije. 2. Devizno tržište predstavlja institucionalnu osnovu za meĎunarodni platni promet i funkcioniranje konvertibilnosti valuta.COM kompenzatorne carine – kao dopunske carine ako je cijena robe niža od uobičajene što može biti posljedica premiranja izvoza. Preferencijalne carine znače povlašten status pri uvozu robe koja potiče iz zemlje sa kojom država ima intenzivne ekonomske odnose. zavisno od toga da li se radi o sistemu slobodnog platnog prometa (konvertibilni sistem plaćanja) ili o klirinškom načinu plaćanja. meĎusobno kreditiranje.BH-PRAVNICI. Devizni režim u suštini sadrži niz ograničenja čiji intenzitet je različit. Klirinški način plaćanja je kompenzacija meĎusobnih potraživanja 2 ili više država. način meĎusobnih plaćanja (kliring. Kontingenti se po pravilu susreću u zemljama koje imaju poteškoće sa platnim bilansom. Osnov za utvrĎivanje kontingenata pojedinih roba su procjene potreba za tom robom i mogućnosti domaćih proizvoĎača. 2. uključujući stanje deviza. 3.stvara potražnja deviza). Monetarna unija Monetarna unija predstavlja monetarnu integraciju 2 ili više zemalja pri čemu se države članice putem ugovora odriču monetarne suverenosti u manjem ili većem stepenu u korist unije. carinskoj uniji i monetarnoj uniji. Carinska unija Carinska unija podrazumijeva ugovorni odnos 2 ili više zemalja u kome se države djelimiĉno ili u potpunosti odriĉu vanjskotrgovinske suverenosti u korist ovog oblika integracije. Carinska unija praktično predstavlja objedinjavanje 2 ili više carinskih područja u jedinstveno carinsko područje. Transferi 88 WWW. U suprotnom se radi o nepotpunim carinskim unijama. Zona slobodne trgovine može se odnositi na dio robne razmjene ili na ukupnu razmjenu zemalja-članica.2. osiguranje i sl). Pritom izostaje uobičajeni ugovorni odnos dvaju ravnopravnih ugovornih strana – država.BH-PRAVNICI. One kojima se formira i povećava kupovna moć zemlje u inostranstvu.WWW. PLATNI BILANS Platni bilans predstavlja sintetički i sistematski prikaz ekonomskih odnosa odreĎene zemlje sa inostranstvom. te jedinstvenu monetarnu politiku za države članice. OsloboĎenje od dažbina odnosi se samo na robu domaćeg porijekla. 3. U tom smislu se govori o zoni slobodne trgovine.1. OBLICI REGIONALNIH ORGANIZACIJA Pojedini oblici ekonomskih integracija razlikuju se po stepenu prenošenja ekonomske suverenosti pojedinih država članica u korist integracije. ali je u zemlji članici temeljito preraĎena tako da većim dijelom njihova vrijednost potiče iz zemlje članice.COM . odnosno vrši odliv deviza (tj. kapitalne transakcije i transferi. Monetarna unija predstavlja najviši stepen integracije država članica. na bazi ekonomskih transakcija koje rezidenti izvrše sa nerezidentima u toku jedne godine.COM 3. Struktura Struktura platnog bilansa u osnovi obuhvata 2 vrste transakcija: 2.3. Tekuće transakcije obuhvataju trgovinski bilans (uvoz i izvoz roba) i bilans usluga (turizam. Kapitalne transakcije se odnose na transfer kupovne moći izmeĎu rezidenata i nerezidenata i predstavljaju pregled neto dugovanja i potraživanja zemlje prema inostranstvu. Ovdje se pod rezidentima podrazumijevaju pravna lica čije je sjedište u zemlji i fizička lica sa prebivalištem u zemlji. 3. Kod zone slobodne trgovine države-članice u potpunosti zadržavaju suverenitet u razmjeni sa trećim zemljama. Zona slobodne trgovine To je ugovorni odnos 2 ili više država kojim se ukidaju carine i druge administrativne prepreke u meĎusobnoj razmjeni. 4. odnosno osigurava priliv (formira ponuda) deviza.1. Kao ishodište monetarna unija podrazumijeva jednu centralnu banku. Carinske unije u punom smislu riječi pretpostavljaju unificiranje carinskog zakonodavstva i potpuno odricanje država članica od carinske suverenosti u korist unije. One kojima se umanjuje kupovna moć zemlje. transport. 3. 4. odnosno robu proizvedenu u zemlji članici ili robu koja potiče iz trećih zemalja.BH-PRAVNICI. unutar koga se obavlja promet roba i usluga bez carina i drugih barijera. kao oblik carinskog ujedinjavanja pri čemu se dio ili cijelo carinsko područje jedne države pripaja carinskom području druge države. jednu valutu i druge instrumente plaćanja. Od carinske unije treba razlikovati carinsko prisajedinjenje. Sve transakcije u platnom bilansu mogu se podijeliti na 3 grupe: tekuće transakcije. nezavisno od ekonomsko-političke strukture.osiguravanje infrastrukture.BH-PRAVNICI. po pravilu iz budžeta višeg nivoa na budžete nižih nivoa vlasti. . Time se povećava obim javne potrošnje na nižim nivoima i u okviru države izjednačavaju opći i zajednički uslovi života i privreĎivanja. Deficit i suficit Deficit platnog bilansa znači da su dugovanja veća od potraživanja prema inostranstvu. Širok je i spektar mjera za smanjenje dispariteta u privrednoj razvijenosti pojedinih područja: .fiskalni stimulansi.odbrambeno-strategijski – u pogledu stvaranja pretpostavki za vanjsku sigurnost zemlje. REGIONALNI RAZVOJ 1. kao i intenzitetom unošenja države u tokove reprodukcije.ekonomski – u pogledu iskorištavanja prirodnih bogatstava i stvaranja pretpostavki za zajedničke projekte preduzeća iz razvijenih i iz nerazvijenih regiona.devizne i uvozne dozvole. Prvi oblik odnosi se na meĎubudžetske transfere. Brojni i raznovrsni su razlozi koji uslovljavaju regionalni razvoj kao zaseban sektor ekonomske politike: . Suficit platnog bilansa znači da su potraživanja veća u odnosu na obaveze (dugovanja) prema inostranstvu. .BH-PRAVNICI. reparacije itd. pomoći. . tako da su varijacije pomenutih mjera uslovljene razmjerom dispariteta u razvoju pojedinih regija.nacionalnog minimuma javnih usluga. . U tom slučaju dolazi do porasta monetarnih rezervi.WWW. U ovom slučaju se bilans monetarnih rezervi koriguje u tom smislu da se na bazi faktičkog kreditiranja deficita monetarne rezerve smanjuju. . REGIONALNA POLITIKA Regionalna politika podrazumijeva definiranje ciljeva.COM .carinske olakšice itd. 4. neovisno od fiskalnih kapaciteta užih teritorijalnih jedinica. penzije.2. 89 WWW. što znači da se radi o jednostranim prilivima i odlivima kao što su: pokloni.politički – da bi se ujednačili uslovi života i time ojačalo nacionalno-državno jedinstvo. u ekonomsku politiku inkorporiraju i ravnomjerni regionalni privredni razvoj.COM su transakcije koje nemaju protustavku.socijalni – radi osiguravanja tzv.kontrola lokacije privrednih objekata. odnosno dometa regionalne ekonomike i izbor odgovarajućih mjera kojima će se ovi ciljevi realizirati. Struktura stimulansa regionalnog privrednog razvoja u osnovi zavisi od karaktera ekonomske politike. odnosno podsticanje razvoja nedovoljno razvijenih područja. . 2.finansijskog izravnavanja. . Zajednički imenitelj regionalnog razvoja u svijetu su 2 dominantna oblika tzv.kompleksno (integralno) nacionalno i regionalno planiranje. . OPĆA PITANJA REGIONALNOG RAZVOJA Sve države. 2. kao i politike javnog finansiranja kako bi se stimulisale investicije u nerazvijena područja. odnosno dijelovi države nemaju isti kapacitet plaćanja javnih usluga. 90 WWW. Tako u ovom domenu korekcija tržišnih zakonitosti ima ekonomsko uporište. politika cijena. Da poreski pritisak na pojedince bude adekvatan nivou zadovoljavanja javnih potreba. MeĊubudţetski transferi Opravdanost meĎubudžetskih transfera je neosporna u ekonomskoj teoriji i to iz 2 glavna razloga: 1. 2. obim transfera zavisi i od stepena decentralizacije finansijske aktivnosti. dozvola. Investitori u nerazvijenim regijama se stimuliraju manjim fiskalnim opterećenjem. već i ukupni ekonomski razvitak. Sve federalne jedinice. kao i obima zajedničkih zadataka i zajedničkih aranžmana u finansiranju javnih usluga. MeĎutim.horizontalna pravičnost u oporezivanju i zadovoljavanju ovih potreba. Minimum sinhroniziranosti je da ostali instrumenti imaju neutralne učinke u odnosu na fiskalne stimulanse. odnosno da se postigne tzv. ukoliko to uvećano opterećenje ne bi bilo praćeno i u ostatku države.WWW. Ciljevi transferiranja sredstava su dvostruki: 1. Uopćeno govoreći. Osim toga. taksi itd) mogu se u nerazvijenim regionima dodatno subvencionirati iz budžeta. Regionalna finansijska politika Ostvarivanje ekonomske ravnopravnosti u okvirima države opravdano je ako se instrumentima ekonomske politike ne samo pospješuje razvoj nerazvijenih regija.BH-PRAVNICI. Generalni zadatak fiskalnih stimulansa u pravcu ohrabrivanja privredne aktivnosti u nerazvijenim regijama je subvencioniranje dodatne cijene investicija izazvane lociranjem privrednih kapaciteta u ovim područjima. čime se značajno utiče na koncentraciju proizvoĎača odnosno potrošača u odreĎenom regionu. Fiskalni stimulansi imaju dominantno mjesto u regionalnoj ekonomskoj politici.COM . 2. 2.naplata komunalija.COM Drugi oblik finansijskog izravnavanja veže se za regionalnu finansijsku politiku. obim meĎubudžetskih transfera zavisi prvenstveno od veličine nacionalnog minimuma javnih usluga. U osnovi se može govoriti o 2 sektora mjera: u oblasti finansiranja i poreskog sistema. Mjere u okviru poreskog sistema uglavnom se svode na varijacije u pogledu poreskog pritiska.BH-PRAVNICI. Pretpostavka prvog sektora mjera je korištenje sredstava iz budžeta za pomenuto subvencioniranje investicionih projekata. te stvara osnova za optimalnu veličinu regionalnog tržišta rada. Federalne i niže jedinice nisu u mogućnosti da vode elastičniju politiku oporezivanja iz bojazni da bi veće poresko opterećenje obeshrabrilo lokalne učesnike u reprodukciji. naravno uz socijalne efekte. Da se obezbijedi minimum zadovoljavanja javnih potreba u svim političko-teritorijalnim jedinicama. Pored toga. iz budžeta se osiguravaju sredstva na ime privredne infrastrukture. odnosno podsticanje razvoja nedovoljno razvijenih područja korištenjem instrumenata poreske politike. čime se postiže relativno manje ulaganje sredstava investicija u ove namjene.1. Osim toga. i neporedski prihodi (npr. vanjskotrgovinska itd). oni mogu imati očekivane efekte samo pod uslovom da su sinhronizirani sa ostalim instrumentima (monetarnokreditna politika. 2. nezavisno od njihovih fiskalnih kapaciteta. kao i srazmjera deficita u fiskalnim kapacitetima nerazvijenih političkoteritorijalnih jedinica u odnosu na državni prosjek.