Goleman Daniel Inteligencja EmocjonalnaSukces w życiu zależy nie tylko od intelektu, lecz też umiejętności kierowania emocjami Przełożył: Andrzej Jankowski Konsultacja Naukowa: prof.dr.hab Irena Obuchowska Copyright 1995 by Daniel Goleman Copyright 1997 for polish edition by Media Rodzina of Poznań, Inc. Copyright 1997 for polish translation by Andrzej Jankowski Media Rodzina of Poznań Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dla Tary, Źródła mądrości emocjonalnej 2 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Spis Treści Przedmowa do wydania polskiego................................................................................................4 Postulat Arystotelesa....................................................................................................................5 Część I MÓZG EMOCJONALNY................................................................................................10 Rozdział I Po co nam emocje ?.................................................................................................11 Rozdział II Anatomia porwania emocjonalnego...................................................................20 Część II NATURA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ ............................................................35 Rozdział III Kiedy mądry jest głupi ........................................................................................36 Rozdział IV Poznać siebie..........................................................................................................48 Rozdział V Niewolnik namiętności..........................................................................................56 Rozdział VI Mistrzowska zdolność..........................................................................................75 Rozdział VII Korzenie empatii..................................................................................................91 Rozdział VIII Sztuka współżycia...........................................................................................104 Część III INTELIGENCJA EMOCJONALNA STOSOWANA ...............................................118 Rozdział IX Bliscy wrogowie ..................................................................................................119 Rozdział X Kierowanie z sercem ............................................................................................135 Rozdział XI Umysł i medycyna ..............................................................................................149 Część IV PRZEDZIAŁY MOŻLIWOŚCI....................................................................................169 Rozdział XII Kociołek rodzinny..............................................................................................170 Rozdział XIII Uraz i ponowne uczenie się ............................................................................179 Rozdział XIV Temperament nie jest wyrokiem przeznaczenia .........................................193 Część V WYKSZTAŁCENIE EMOCJONALNE .......................................................................205 Rozdział XV Koszt analfabetyzmu emocjonalnego .............................................................206 Dodatek A Czym jest emocja? ................................................................................................257 Dodatek B Znamiona umysłu emocjonalnego .....................................................................259 Dodatek C Mechanizm powstawania strachu......................................................................264 Dodatek D Zespół Fundacji W. T. Granta: Aktywne składniki programów prewencji.267 Dodatek E Program nauki samowiedzy................................................................................268 Dodatek F Społeczne i emocjonalne uczenie się. Rezultaty ...............................................269 Podziękowania ..............................................................................................................................274 3 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Przedmowa do wydania polskiego PISAŁEM Inteligencję emocjonalną w poczuciu głębokiego kryzysu społecznego w Ameryce, wyznaczonego gwałtownym wzrostem brutalnych przestępstw, samobójstw, narkomanii i innych wskaźników zapaści emocjonalnej, szczególnie wśród młodzieży. Moim zdaniem receptą na te dolegliwości publiczne jest poświęcenie większej uwagi emocjonalnym i społecznym umiejętnościom naszych dzieci i naszym własnym oraz intensywniejsze kształcenie i doskonalenie tych przymiotów ludzkiego serca. Moi polscy przyjaciele twierdzą, że w ich życiu społecznym niewiele można znaleźć podobieństw do kryzysu społecznego w Ameryce, że polska kultura, historia i problemy są odmienne. A mimo to moja recepta dla Polski jest podobna. Wiem bowiem od moich polskich przyjaciół, że żyją w atmosferze coraz większego zagrożenia brutalną przestępczością oraz że muszą stawiać czoło wyzwaniom demokracji, w której inteligencja emocjonalna ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju zdrowych stosunków obywatelskich. W przeciwnym razie poczucie alienacji społecznej może pewnego dnia doprowadzić do poważniejszych zaburzeń w tkance życia społecznego. We współczesnych społeczeństwach istnieją coraz powszechniejsze tendencje do zwiększania autonomii jednostki, czego skutkiem jest rosnąca rywalizacja - niekiedy brutalna, co możemy obserwować w szkołach wyższych i innych miejscach pracy - oraz zanikająca solidarność, prowadząca do izolacji i uwiądu powiązań społecznych. Ta powolna dezintegracja społeczeństwa, wzrost egoizmu i bezwzględności następują w czasach, w których realia ekonomiczne i społeczne wymagają coraz pełniejszego współdziałania i wzajemnej troski. Atmosferze pogarszającego się samopoczucia ogółu społeczeństwa towarzyszą oznaki narastającego kryzysu emocjonalnego. Kiedy to piszę, gazeta lokalna donosi, że młodzi ludzie w Polsce czarno widzą swoją przyszłość, ponieważ gospodarka rynkowa przyniosła ze sobą wielkie bezrobocie, że - mimo iż gospodarka polska należy do najzdrowszych w Europie Środkowej pogorszyły się warunki życiowe, a wzrostowi przedsiębiorczości towarzyszy poczucie coraz większej niepewności. Takie tendencje społeczne i emocjonalne są wczesnymi ostrzeżeniami, świadczącymi o pilnej potrzebie opanowania abecadła emocjonalnego, podstawowych umiejętności ludzkiego serca. W naszej epoce są one nie mniej ważne niż umiejętności intelektualne, równoważąc racjonalizm współczuciem. Alternatywą dla nich jest zubożony intelekt, ster, na którym nie można zbytnio polegać w zmiennych czasach. Głowa i serce potrzebują się wzajemnie. Za tak poważnym traktowaniem emocji przemawiają odkrycia neurologii. Dostarczają nam one krzepiących wieści. Mówią, że jeśli poświęcimy więcej uwagi inteligencji emocjonalnej podniesieniu samoświadomości, skuteczniejszemu panowaniu nad ogarniającymi nas przykrymi uczuciami, zachowaniu optymizmu i wytrwałości mimo niepowodzeń, rozwijaniu zdolności empatii i troskliwości, współpracy oraz nawiązywaniu i podtrzymywaniu poprawnych stosunków z innymi - to możemy spoglądać w przyszłość z większą nadzieją. Daniel Goleman 4 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Postulat Arystotelesa BYŁO nieznośnie parne sierpniowe popołudnie w Nowym Jorku. W taki dzień koszula lepi się do ciała, a ludzi ogarnia rozdrażnienie i ponury nastrój. Wracałem do hotelu. Kiedy wsiadałem do autobusu na Madison Avenue, zaskoczył mnie kierowca, czarnoskóry mężczyzna w średnim wieku, który z przyjaznym uśmiechem zawołał entuzjastycznie: „Cześć! Jak leci?” W ten sam sposób witał każdego następnego pasażera wsiadającego do przedzierającego się z trudem przez gęsty ruch uliczny autobusu. Każdy był tak samo zaskoczony jak ja, a ponieważ posępny nastrój tego dnia udzielił się wszystkim, tylko nieliczni odpowiadali na jego pozdrowienie. Jednak w miarę jak autobus pełzł przez zapchaną sznurami pojazdów sieć ulic, w jego wnętrzu następowała powolna, niemal magiczna przemiana. Kierowca wygłaszał z myślą o naszym pożytku nie kończący się monolog, żywo i barwnie komentując sceny przesuwające się za oknami: „W tym sklepie jest fantastyczna wyprzedaż, w tamtym muzeum cudowna wystawa... a słyszeliście o tym nowym filmie, który właśnie zaczęli grać w kinie za rogiem?” Jego zachwyt nad bogatymi możliwościami, które oferowało miasto, był zaraźliwy. Każdy, zanim wysiadł, zdążył otrząsnąć się z przygnębienia otaczającego go niczym skorupa i kiedy kierowca krzyczał: „Na razie, życzę przyjemnego dnia!”, uśmiechał się w odpowiedzi. Od tamtego wydarzenia minęło blisko dwadzieścia lat, ale nadal tkwi ono w mojej pamięci. Byłem wówczas tuż po doktoracie z psychologii, ale w owych latach nauka ta nie poświęcała wiele uwagi takim przemianom ani ich przyczynom. Psychologia nie wiedziała nic albo prawie nic o mechanice emocji. Mimo to, wyobrażając sobie rozprzestrzeniające się po całym mieście wirusy dobrych uczuć, które musieli rozsiewać pasażerowie opuszczający ów autobus, zrozumiałem, że jego kierowca jest swego rodzaju orędownikiem pokoju, posiadającym magiczną niemal moc przekształcania przepełniającej pasażerów drażliwości i posępności w cieplejsze uczucia i skłaniania ich do tego, by choć trochę otworzyli swe serca. W jaskrawym kontraście z tym wydarzeniem sprzed dwudziestu lat pozostają takie oto choćby wiadomości z gazety z bieżącego tygodnia: • W miejscowej szkole dziewięciolatek dopuszcza się aktów wandalizmu, oblewając farbą ławki, komputery i drukarki oraz uszkadzając samochód stojący na szkolnym parkingu. Powód: paru trzecioklasistów nazwało go „dzidziusiem”, postanowił więc udowodnić im, do czego jest zdolny. Przypadkowe zderzenie dwóch nastolatków w tłumie tłoczącym się przed klubem rapowym na Manhattanie doprowadziło do przepychanki, która zakończyła się tym, że jeden z odepchniętych wyciągnął pistolet automatyczny kalibru 38 i zaczął strzelać na oślep. Ośmiu nastolatków odniosło rany. Dziennikarz relacjonujący to zdarzenie zauważa, że podobne strzelaniny spowodowane drobnymi oznakami lekceważenia odbieranymi jako wyraz braku szacunku stały się w ostatnich latach powszechnym zjawiskiem w całym kraju. Raport donosi, że sprawcami 57 procent morderstw popełnionych na dzieciach poniżej dwunastego roku życia są ich naturalni lub przybrani rodzice. Prawie połowa z nich tłumaczy, że „starali się po prostu nakłonić dziecko do posłuszeństwa”. Powodem owych pobić ze skutkiem śmiertelnym były najczęściej takie „złe zachowania”, jak blokowanie przez dziecko dostępu do telewizora, jego płacz albo pobrudzenie pieluszki. • • 5 a przez ostatnich dziesięć lat również jako dziennikarz „The New York Timesa”. w jaki sposób ośrodki mózgowe wprawiają nas we wściekłość lub skłaniają do wylewania łez oraz jak na naszą dolę i ∗ „Make my day” zamiast potocznego grzecznościowego „Have a nice day”. o złych impulsach. Zalew danych neurobiologicznych pozwolił nam lepiej zrozumieć. Ŝeby mój dzień był interesujący. Oskarżony jest członkiem ugrupowania neonazistowskiego. Dlaczego zająłem się tym właśnie teraz W ostatniej dekadzie. o obwinianiu za własne niepowodzenia obcokrajowców. z drugiej.z jednej strony. 6 . śledziłem postępy w naukowym poznaniu i zrozumieniu sfery irracjonalności. a mianowicie: jak właściwie działa ta niezwykle skomplikowana masa komórek w chwilach. W pożarze zginęło pięć kobiet i dziewcząt. których ujrzenie umożliwiły takie nowoczesne metody. w bólu dzieci porzuconych. kiedy do ciebie strzelam” .Daniel Goleman • Inteligencja Emocjonalna Młody Niemiec staje przed sądem oskarżony o podpalenie zamieszkanego przez Turków domu. dostrzegłem dwie przeciwstawnie tendencje . Najbardziej ekscytujące są obrazy pracującego mózgu. co zrobiliśmy i jest mi ogromnie wstyd”. w skrytych w czterech ścianach mieszkania ohydnych aktach przemocy i znęcania się nad małżonkami. red. Każdego dnia docierają do nas podobne doniesienia o zaniku kultury. gdy myślimy i czujemy. a życzliwy potoczny zwrot „Miłego dnia!” ustąpił miejsca gniewnemu i zaczepnemu „To będzie twój ostatni dzień! ∗ Książka ta jest przewodnikiem wskazującym. stałe pogarszanie się naszego życia emocjonalnego. o stale wzrastającym poczuciu zagrożenia. kończące się strzelaniną wypadki na szosach. o piciu. co zawsze pozostawało głęboką tajemnicą. snujemy wyobrażenia i marzenia lub śnimy. byliśmy świadkami niesłychanego rozkwitu naukowych badań nad emocjami. Opowiada o niemożności utrzymania się w pracy. desperacji. Patrząc z tej perspektywy.obraz emocji wymykających się spod kontroli. W rzeczywistości ukazują one jedynie powiększony obraz tego. Odnotowujemy narastającą wściekłość i rozpacz znajdującą także swój wyraz w cichej samotności dzieci z kluczami zawieszonymi na szyi i pozostawianymi z telewizorem w roli opiekuna. Gwałtowny wzrost liczby przypadków depresji na całym świecie oraz zjawiska świadczące o narastającej fali agresji nastolatki z rewolwerami i pistoletami w szkołach. Ledwie słyszalnym głosem mówi: „Nie przestaje mnie dręczyć myśl o tym. społecznościach i życiu zbiorowym. Nikt z nas nie jest uodporniony na owe gwałtowne przypływy niepohamowanej złości i następującego po nich żalu. pewne budzące nadzieję środki zaradcze. niezadowoleni pracownicy masakrujący swych byłych kolegów i szefów . co miało znaczyć: „Rób coś. w ten sposób Clint Eastwood grający w filmie „Brudny Harry brutalnego policjanta zwracał się do swoich oponentów. Jako psycholog. co odczuwamy w naszym życiu codziennym i dostrzegamy u otaczających nas ludzi . ostrzelanie z jadącego samochodu i wstrząs pourazowy. wrażliwości i uprzejmości. mimo napływu opisanych wyżej złych wieści.wskazują na zataczającą coraz szersze kręgi emocjonalną zapaść.przyp. jak znaleźć sens w tym bezsensie. Po raz pierwszy w historii naszego gatunku ukazały one to. które rozładowują się w napadach furii. w taki czy inny sposób pojawiają się one w życiu wszystkich. zaniedbanych czy maltretowanych. W ostatniej dekadzie weszły do codziennego słownika takie określenia jak wykorzystywanie emocjonalne. lekkomyślności i szaleńczych zachowaniach w naszych rodzinach. jak techniki tomografii komputerowej. W ostatnich dziesięciu latach obserwujemy stały napływ podobnych doniesień świadczących o coraz większym niedostosowaniu emocjonalnym. to z całą pewnością są nimi właśnie opanowanie i współczucie. A jeśli istnieją jakieś dwie postawy moralne. Znaczenie inteligencji emocjonalnej wynika z powiązań istniejących między uczuciami. Z napisaniem tej książki. Pomóc nam może już samo zrozumienie tego. że nauka odnosiła się do miejsca uczuć w życiu psychicznym z zaskakującym lekceważeniem. ponieważ 7 . coraz bardziej rwą się spajające ludzi więzi. czyli zdolności wczuwania się w emocje innych osób. kiedy coraz szybciej zdaje się zanikać tkanka życia społecznego. W pustkę tę wdarła się rychło fala książek z rodzaju „pomóż sobie sam”. jak się przekonamy. Jej celem jest umożliwienie lepszego zrozumienia niektórych z najbardziej kłopotliwych sytuacji w naszym życiu i w otaczającym nas świecie po to. ale opierających się w najlepszym wypadku na opiniach klinicystów i w większości pozbawionych jakichkolwiek podstaw naukowych. a egoizm. Jest coraz więcej dowodów na to. co to znaczy włączyć inteligencję do emocji i jak to zrobić. przemoc i bezduszność wydają się rozkładać podstawowe dobra wspólnej egzystencji. aby lepiej wiodło im się w życiu? Jakie czynniki wchodzą w grę w sytuacjach. wypełniając ją zamętem rad udzielanych w dobrej wierze.do których należą: samokontrola. Osoby. czego nie może zmienić doświadczenie życiowe. którzy przyjmują wąską definicję inteligencji. Z tej samej przyczyny korzenie altruizmu tkwią w empatii. natomiast brak zrozumienia dla potrzeb innej osoby i niezdolność pojęcia jej rozpaczy prowadzą do nieliczenia się z nią. które zdane są na łaskę i niełaskę impulsów. Żyjemy w czasach. że podstawowe postawy etyczne wywodzą się z leżących u ich podłoża możliwości emocjonalnych. kiedy osoby o wysokim ilorazie inteligencji zawodzą. które musi wyrazić się w działaniu. wytrwałość i zdolność motywacji. Teraz nauka może wreszcie odpowiedzieć autorytatywnie na owe pilne i niepokojące pytania dotyczące najbardziej irracjonalnych sfer naszej psychiki i nakreślić w miarę precyzyjnie mapę ludzkiego serca. źródłem zaś wszystkich impulsów jest uczucie. charakterem i instynktem moralnym. że wspomniane różnice są spowodowane poziomem zdolności określanych tutaj mianem inteligencji emocjonalnej . Mapa ta stanowi wyzwanie dla wszystkich. aż ich wyniki staną się wystarczająco kompletne. a osoby o miernych wynikach tego ilorazu radzą sobie nadspodziewanie dobrze? Upierałbym się przy twierdzeniu. Dzięki owej bezprecedensowej jasności obrazu działania emocji wraz z ich wszystkimi wadami pojawiły się w centrum zainteresowania pewne nowe środki zaradcze umożliwiające nam wyjście ze zbiorowego kryzysu emocjonalnego. które motywują nas do miłości i do walki. których jest on miarą. Argument ten pomija bardziej istotne pytanie: co możemy zmienić w naszych dzieciach. dając im tym samym większą szansę wykorzystania potencjału intelektualnego wygranego na loterii genetycznej. musiałem poczekać. dowodząc. ponieważ zdolność panowania nad impulsami jest podstawą woli i charakteru. którym brakuje zdolności samokontroli. cierpią na swego rodzaju deficyt moralny. Emocje przejawiają się przede wszystkim w postaci impulsów.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niedolę reagują starsze części mózgu. że jej iloraz jest czymś genetycznie określonym i danym z góry. pozostawiając odkrywanie kontynentu emocji przyszłym badaczom. będącej pokłosiem owych badań. Do stworzenia im tej możliwości skłania nas silny imperatyw moralny. a nasz los i nasze życie wyznaczone są w dużym stopniu przez zdolności. by zrozumieć. zapał. Chwila ta nadeszła tak późno dlatego. które są szczególnie potrzebne w naszych czasach. można dzieci nauczyć. Nasza podróż W książce tej służę za przewodnika w podróży przez odkrycia naukowe dające nam wgląd w emocje. A umiejętności tych. gładkiego układania sobie stosunków międzyludzkich . poprzez skłonność do stosowania przemocy. co możemy zrobić. odczytywania najskrytszych uczuć innych osób. których nie interesują szczegóły neurobiologiczne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna uczynienie przedmiotem poznania sfery uczuć ma na nią wpływ nieco podobny do tego. we właściwym stopniu i właściwym momencie. kiedy to uczucie zagłusza wszelkie racjonalne argumenty. których uczymy się jako dzieci w domu i w szkole.) W tym rozszerzonym modelu „bycia inteligencji”. która w procesie dojrzewania nie zdoła przyswoić sobie umiejętności panowania nad sferą emocji. na jakie naraża się osoba. uzależniają w niespotykanej dotąd mierze sukcesy w pracy od inteligencji emocjonalnej oraz dlaczego toksyczne emocje stwarzają identyczne zagrożenie dla naszego zdrowia fizycznego jak wypalanie kilku paczek papierosów dziennie. które rządzą naszym postępowaniem w chwilach szału i trwogi albo uniesienia i radości. Część V przedstawia niebezpieczeństwa. które określają nasz temperament. aż do zaburzeń łaknienia i narkomanii. że lepiej. które przekształcają nasze życie zawodowe. by mogły w przyszłości prowadzić przyzwoite życie. które mogą niweczyć nasze najlepsze intencje. które kierują naszym życiem. Omawia również osiągnięcia pionierskich szkół uczących dzieci emocjonalnych i społecznych umiejętności. lekcje emocji. Znaczy to. we właściwym celu i we właściwy sposób. mówi dużo o tym. Najbardziej chyba niepokojące z przedstawionych w tej książce danych pochodzą z wielkiej liczby ankiet przeprowadzonych wśród rodziców i nauczycieli. Zrozumienie wzajemnego oddziaływania struktur mózgowych. Ukazują one ogólnoświatowe „dążenia” 8 . w jaki sposób pomagają utrzymać związki z najbardziej cenionymi przez nas osobami albo jak ich brak niszczy owe związki. opanowujemy podstawy inteligencji emocjonalnej. które potrzebne są im. Jak pokazuje Część IV. wskazując. a zatem nie jesteśmy skazani na taki czy inny temperament. przedstawione tam dane neurobiologiczne sugerują. gdy tymczasem równowaga emocjonalna pomaga nam zachować zdrowie i szczęście i osiągnąć powodzenie. jak również o tym. wyjaśniających najbardziej kłopotliwe momenty w naszym życiu. Ukazuje. Każdy z nas otrzymuje w dziedzictwie genetycznym pewien zespół cech emocjonalnych. jak deficyt inteligencji emocjonalnej zwiększa naszą podatność na całą gamę zagrożeń: od depresji. Naszą podróż zaczynamy w Części I książki od nowych odkryć w dziedzinie emocjonalnej architektury mózgu. jak siły rynkowe. co obserwuje. sprawiając. W Części II zobaczymy. a więc zdolność hamowania impulsów emocjonalnych. mogą przejść od razu do tej części. jaki wywiera obserwator zjawisk zachodzących na kwantowym poziomie w fizyce.jak ujął to Arystoteles . Jednak wchodzące tu w grę połączenia mózgowe są niezwykle elastyczne. Co najważniejsze.rzadką umiejętność „złoszczenia się na właściwą osobę. emocje zajmują centralne miejsce wśród potrzebnych w życiu uzdolnień. co w tym zakresie jest pożądane. jak odkryte przez neurologów czynniki kształtują podstawową umiejętność życiową zwaną inteligencją emocjonalną. kształtują obwody emocjonalne. W Części III analizujemy niektóre kluczowe różnice wynikające z posiadania lub nieposiadania wspomnianych uzdolnień. i że dają one szanse na nauczenie dziecka tego.” (Czytelnicy. że dzieciństwo i dojrzewanie są okresami krytycznymi dla tworzenia się zasadniczych nawyków emocjonalnych. że istnieją możliwości kształtowania nawyków emocjonalnych u naszych dzieci. lub gorzej. w jaki sposób uczymy się nawyków emocjonalnych. przez sam fakt obserwowania zmieniający to. aby stłumić nasze destrukcyjne czy autodestrukcyjne impulsy emocjonalne. charakterze i dobrym życiu. co może ona zrobić.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna do tego. ale na odpowiedniości emocji i jej wyrazu. Jestem pewien. wyznaczają pożądane wartości. by łatwiej wpadały w złość i trudniej dawały się utemperować. Jedynym rozwiązaniem jest nowe spojrzenie na zadania szkoły. W Etyce nikomachejskiej. Jak dotąd pozostawiamy bowiem emocjonalną edukację naszych dzieci przypadkowi. Książkę kończy przegląd innowacyjnych metod stosowanych przez nauczycieli chcących nauczyć dzieci podstaw inteligencji emocjonalnej. przygnębione. by dzieci były bardziej samotne. to musi nim być sposób przygotowania naszego potomstwa do życia. filozoficznym traktacie o cnocie. a troskę w życiu społecznym? 9 . że nadejdzie dzień kiedy programy kształcenia obejmować będą rutynowe uczenie podstawowych ludzkich umiejętności. Dobrze wykorzystane własne namiętności są źródłem mądrości. by wychować i ukształtować całego człowieka. rozwiązywania konfliktów i współdziałania. Arystoteles nawołuje do inteligentnego kierowania naszym życiem emocjonalnym. W ujęciu Arystotelesa problem polega nie na naszym emocjonalnym reagowaniu. nerwowe. Mogą jednak łatwo sprowadzić nas na manowce i zdarza się to stanowczo zbyt często. by obecne pokolenie dzieci było bardziej niespokojne niż poprzednie. skłonne do martwienia się. Jeśli jest na to jakieś lekarstwo. zapewniają nam przetrwanie. na to. Pytanie brzmi: jak włączyć inteligencję do naszych emocji i przywrócić kulturę i uprzejmość w codziennych kontaktach. co daje coraz bardziej zgubne wyniki. bardziej impulsywne i agresywne. zajmując się jednocześnie jego umysłem i sercem. takich jak samoświadomość. kierują naszym myśleniem. samokontrola i empatia oraz sztuka słuchania. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Część I MÓZG EMOCJONALNY 10 . małżeństwa całkowicie oddanego swej jedenastoletniej córce Andrei przykutej na skutek porażenia mózgowego do fotela na kółkach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział I Po co nam emocje ? Dobrze widzi się tylko sercem. 6 O ponadczasowym charakterze bezinteresownej. 11 . 5 Associated Press. Daniel Kriegman. który stoczył się do rzeki z mostu uszkodzonego przez przepływającą pod nim barkę. namiętności i pragnienia i jako nasz gatunek zawdzięczamy w znacznej mierze swe istnienie ogromnej roli.i wszystkie inne odczuwane przez nas emocje . jaką odgrywają one we wszystkich ludzkich sprawach. gotowej do wszelkich poświęceń miłości świadczy fakt. heroicznym czynem było ocalenie dziecka. wraz z tonącym wagonem. Myśląc przede wszystkim o córce. Dając nam pewne pojęcie o potędze emocji i celach. ZASTANÓWMY SIĘ nad ostatnimi chwilami życia Gary’ego i Mary Jane Chaunceyów. zawierają róŜne odmiany takich przypowieści o gotowości do poświęcenia własnego Ŝycia dla ocalenia ukochanej osoby. Chaunceyowie robili. Jednak z punktu widzenia rodzica podejmującego w krytycznej chwili desperacką decyzję nie jest to nic innego niż miłość. Ŝe temat ten przewija się w mitach na całym świecie. którym służą. ale z punktu widzenia serca był to jedyny wybór. Z punktu widzenia ewolucjonistów takie poświęcenie własnego życia przez rodziców dla dobra potomstwa zapewnia „sukces reprodukcyjny” i służy przekazaniu ich genów przyszłym pokoleniom. 15 sierpnia 1993 r. Sugeruje on.mogła przemóc w rodzicach impuls skłaniający przede wszystkim do ratowania własnej skóry. Rodzina Chaunceyów podróżowała przez bagniste tereny Luizjany pociągiem Amtraku. Opowiadania z cyklu Jataka. aby ocalić ją z pogrążającego się w odmętach rzeki pociągu. Mały książę* * Cytat z pol. Potem. Takie przypadki poświęcenia się rodziców dla uratowania potomstwa przed śmiercią zdarzały się bez wątpienia niezliczoną liczbę razy w historii i prehistorii rodzaju ludzkiego i nawet jeszcze wcześniej w długim okresie ewolucji naszego gatunku6. przekładu Jana Szwykowskiego. Z punktu widzenia rozumu ich poświęcenie było zupełnie irracjonalne. New York: Guilford Press. Historia Andrei i jej rodziców. 7 Miłość altruistyczna i przetrwanie: Teorie ewolucji. których ostatnim. s. ten wzorowy akt heroizmu rodziców świadczy o roli. krąŜące w Azji od tysiącleci. The Adaptive Design of the Human Psyche. Udało im się jakoś podać Andreę przez okno ratownikom. zostały dobrze streszczone w: Malcolm Slavin. Warszawa 1988. 1992. zniknęli na zawsze pod powierzchnią wody5. Tylko ogromna miłość . Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu. które podkreślają płynące z altruizmu korzyści dla przetrwania jednostki. co mogli. jaką odgrywa altruistyczna miłość . 65. Antoine de Saint-Exupery. że kierują nami nasze najgłębsze uczucia.potrzeba ocalenia hołubionego dziecka .w ludzkim życiu7. Potęga ich jest niezmierna. jest przykładem niemal mitycznej odwagi. który ignoruje potęgę emocji. Każda emocja daje nam szczególną. Nov. który jak mu się wydawało . co czysto racjonalne i co mierzy iloraz inteligencji w ludzkim życiu. Jak wszyscy dobrze wiemy z własnego doświadczenia. czy przeżyjemy czy zginiemy. K. inteligencja może okazać się bezużyteczna.200. że odgrywały one wielką rolę w wypełnianiu podstawowego zadania ewolucji . 169 . jakie repertuar emocjonalny miał dla naszego przetrwania. kiedy mamy stawić czoło zadaniom i wyzwaniom zbyt ważnym. Jeszcze ważniejsze było to. 1992. Posunęliśmy się za daleko w podkreślaniu wartości i znaczenia tego. Zmarła dwanaście godzin później9. Kiedy Matilda wyskoczyła z ukrycia. dlaczego ewolucja wyznaczyła emocjom tak centralną rolę w ludzkiej psychice. który kreśli obecnie przed nami nauka. czy to dobrze czy źle. zanim zdołał rozpoznać głos córki. Każdy pogląd na naturę człowieka. aby zmierzenie się z nimi pozostawić samemu rozumowi. Powiadają oni. krzycząc „Buuu!”. gdy zawieramy z nim związek i tworzymy rodzinę. kiedy ludzie musieli sprostać wyzwaniom. inną od pozostałych gotowość do działania. Bez względu na to.N. 11. gdy zagraża nam niebezpieczeństwo. Biologowie-ewolucjoniści przypuszczają. Kiedy namiętności górują nad rozumem Była to tragedia pomyłek. Ponieważ sytuacje takie powtarzały się przez cały okres ewolucji naszego gatunku. To ten właśnie impuls popchnął Bobby’ego Crabtree do chwycenia za broń i przeszukania domu w celu znalezienia intruza. Czternastoletnia Matilda Crabtree chciała po prostu zażartować sobie z ojca i nastraszyć go . kiedy ogarną nas silne emocje. 12 . Oatley. a często bardziej niż myśl.wyskoczyła z szafy. jest strach mobilizujący do ochrony rodziny przed niebezpieczeństwem. W świetle nowych ocen i miejsca emocji w naszym życiu. sama nazwa homo sapiens. jakie rzucało im życie8. Crabtree sięgnął po pistolet kalibru 357 i zajrzał do sypialni córki. że Matilda spędza tę noc u koleżanki. Johnson-Laird. zostało potwierdzone faktem wdrukowania ich w nasz system nerwowy jako wewnętrznych. gdy mimo niepowodzeń z uporem dążymy do celu. To spostrzeŜenie jednak powtarzam za artykułem P. które przekazała nam ewolucja. Bobby Crabtree i jego żona byli przekonani. okazuje się myląca. Strach zmusił go do oddania strzału. znaczenie. Dzieje się tak wówczas. s. każda popycha nas w kierunku zachowań. 9 Postrzelenie Matildy Crabtree: „The New York Times”. kiedy pewnego ranka rodzice wrócili do domu z wizyty u znajomych. powtarzających się sytuacjach. socjologowie wskazują na przewagę porywów serca nad wskazaniami rozumu w takich jak powyżej opisana sytuacjach. Jednym ze składników emocjonalnego dziedzictwa. które okazały się skuteczne w określonych.tam buszował. zamieszczonym w tym samym numerze tego czasopisma. gatunek myślący. które mogłoby przejąć te 8 Znaczna część tego omówienia opiera się na podstawowym artykule Paula Ekmana „An Argument for Basic Emotions”. że emocje kierują nami wtedy. ponieważ w długim i przełomowym dla naszego gatunku okresie prehistorycznym od nich zależało. jest bardzo krótkowzroczny. postrzelił ją w szyję. uczucie liczy się tak samo. 1994. Cognition and Emotion. Słysząc podczas wchodzenia do domu dobiegający z wewnątrz hałas. gdy przychodzi do podejmowania decyzji i działań. gdy staramy się zdobyć partnera. automatycznych skłonności ludzkiego serca. 6.zdolności do spłodzenia potomstwa. że tego rodzaju reakcje automatyczne zostały utrwalone w naszym systemie nerwowym.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Snując rozważania. Mówiąc krótko. że powolny proces ewolucji nie może dotrzymać jej kroku. a ludzka populacja gwałtownie zwiększyła się w wyniku eksplozji demograficznej z pięciu milionów do pięciu miliardów . w jakim musi znajdować się królik. edykty króla Aśoki . nie mówiąc już o pięciu) ostatnich pokoleń ludzkości. 13 . która wydarzyła się w domu państwa Crabtree. ale również doświadczenia naszych odległych przodków. który zmusił mnie do zatrzymania się i wypatrywania nadchodzącego niebezpieczeństwa. jak mogłem. natomiast ostatnich dziesięć tysięcy lat . Mimo tych społecznych ograniczeń namiętności co rusz przeważają nad rozsądkiem.tylko nieznacznie odcisnęło się na naszych biologicznych szablonach życia emocjonalnego. Jest to gorzka ironia losu w świetle tragedii. to nowa rzeczywistość. Dziesięć Przykazań Hebrajczyków. Naciskając stopą pedał hamulca. Niepokój przerodził się w strach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna predyspozycje genetyczne. który uderzył w tył jadącego przed nim wozu. czułem. w stanie. ale musiałem zatrzymać się po przejechaniu zaledwie kilkuset jardów. być może ocaliła mi życie. Ujmując to w kategoriach biologicznego schematu podstawowego połączenia nerwowego. pojawiła się tak gwałtownie. zbyt często stajemy wobec postmodernistycznych dylematów z emocjonalnym repertuarem przykrojonym na miarę potrzeb plejstocenu. wirujące wściekle płatki śniegu zakryły wszystko szczelną białą zasłoną. celowo działające siły ewolucji. które rozegrały się w domu państwa Crabtree. ponieważ drogę zagradzała karetka pogotowia. Znalazłem się w stanie. które mają poskromić żywioły emocjonalne kłębiące się zbyt swobodnie w naszych wnętrzach. Na szczęście czy nieszczęście oceny wszystkich dotyczących nas osobiście wydarzeń i reakcje na nie kształtują nie tylko nasze racjonalne osądy czy indywidualne doświadczenia. Ruszyłem w dalszą drogę. Gdybym kontynuował jazdę podczas śnieżycy. Bodźce do działania Pewnego dnia wczesną wiosną jechałem szosą prowadzącą przez przełęcz górską w stanie Kolorado. Po półgodzinie śnieg przestał padać i powróciła widoczność. jak ogarnia mnie niepokój i słyszałem głośne bicie serca. aby przeczekać zadymkę. Chociaż wytężałem wzrok. zamierając w bezruchu na widok przesuwającego się nieopodal lisa. z czym się rodzimy. albo jaki ogarniał przodka obecnych ssaków kryjącego się przed włóczącym się po okolicy mastodontem. wykonywały dobrze swoje zadania przez milion lat. społeczeństwo musi narzucić z zewnątrz reguły. Powolne. poskromienia i oswojenia życia emocjonalnego. to. które ukształtowały nasze emocje. prawdopodobnie wpadłbym na te samochody. To kłopotliwe położenie znajduje się w centrum mojej uwagi i jest sednem niniejszych rozważań. którą stworzyła cywilizacja. kiedy nagle zerwała się zadymka śnieżna i zasłoniła zupełnie samochód jadący przede mną. Ta cecha ludzkiej natury wynika z podstawowej architektury życia psychicznego. Chociaż emocje dobrze i mądrze prowadziły nas przez niewyobrażalnie długi okres rozwoju. którego wynikiem są emocje. nic nie widziałem. Pierwsze zbiory praw i zasad etycznych . działało najlepiej i sprawdzało się przez ostatnich pięćdziesiąt tysięcy (a nie pięćset. Jak pisze Freud w ‘’Cywilizacji i jej rozczarowaniach’’. Ma to niekiedy tragiczne skutki.mimo iż w tym okresie powstała i szybko rozwinęła się cywilizacja.Kodeks Hammurabiego. do której owego dnia zmusił mnie strach. Zjechałem na pobocze. a jej personel udzielał pomocy pasażerowi samochodu. czego przykładem są smutne wydarzenia.można interpretować jako próby okiełznania. Ostrożność. dzięki czemu łatwiej jest chwycić za broń albo wymierzyć cios wrogowi. Niektórzy badacze uwaŜają. Powoduje to odpływ krwi z twarzy. Schemat pobudzenia • • 10 SpostrzeŜenie Paula Ekmana z Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego w San Francisco. co sugeruje skłonność do działania zawierającą się w każdej emocji. które zmuszają całe ciało do czujności. choćby tylko na moment. w które wyposażyła nas ewolucja. natomiast cała uwaga skupia się na bezpośrednim zagrożeniu. Jak wykazują ich charakterystyczne biologiczne sygnatury (zobacz Dodatek A wyjaśniający szczegóły „podstawowych” emocji). czułość i zadowolenie seksualne pociągają za sobą pobudzenie układu przywspółczulnego. To zestawienie czynników wprawia ciało w ogólny spokój. natomiast j przedrostek „e-„ oznacza mniej więcej „ku czemuś”. że ciało szybciej uwalnia się od biologicznego pobudzenia przygnębiających emocji. Do głównych biologicznych zmian zachodzących w naszym organizmie w chwilach szczęścia należy zwiększona aktywność ośrodka mózgu. dokładną sygnaturę biologiczną. PowyŜsza lista. dzięki czemu łatwiej jest rzucić się do ucieczki. „Voluntary Facial Action Generates Emotion-Specific Autonomous Nervous System Activity”. Wallace V.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Wszystkie emocje są w istocie rzeczy bodźcami skłaniającymi nas do działania. że emocje stymulują nas do działania. Nie pojawiają się jednak żadne szczególne zmiany fizjologiczne. który powstrzymuje uczucia negatywne i powoduje wzrost dostępnej nam energii oraz wyciszenie tych ośrodków. byśmy mieli czas ocenić. będące pierwszymi bodźcami do działania. Dysponując nowymi metodami. New York: Oxford University Press. czy kaŜda emocja ma swą specyficzną.). wśród naukowców toczy się spór o to. każda emocja z naszego emocjonalnego repertuaru pełni wyjątkową rolę. Levenson. obserwując zwierzęta albo dzieci.: Paul Ekman. abyśmy mogli przeprowadzić wiarygodne ich rozróŜnienie. takich jak mięśnie nóg. co jest fizjologicznym przeciwieństwem mobilizacji organizmu do walki lub ucieczki powodowanej przez strach i złość. szybkimi planami uratowania albo podtrzymania życia. Fundamental Questions About Emotions. oprócz uspokojenia. Połączenia w sterujących emocjami ośrodkach mózgowych uruchamiają napływ fali hormonów. przez co staje się ona blada (i mamy wrażenie. jak na nie zareagować. sporządzona została na podstawie tego artykułu oraz innych źródeł. być może po to. które sprawia. W sprawie tego sporu zob. oderwane od rzeczywistej reakcji10. Wzmaga się rytm uderzeń serca. że staje się wrażliwe na wszelkie zewnętrzne bodźce i gotowe do działania. czy lepszą reakcją nie byłoby ukrycie się. abyśmy mogli lepiej ocenić. Miłość.1994. 14 . O tym. Jednocześnie ciało zastyga. które generują trapiące i dokuczliwe myśli. Friesen. • W złości do rąk napływa krew. badacze odkrywają coraz więcej fizjologicznych szczegółów sposobu przygotowywania ciała przez poszczególne emocje do całkowicie odmiennych rodzajów reakcji711. Paul Ekman. Ŝe wśród emocji jest znacznie więcej róŜnic niŜ wzajemnego zachodzenia na siebie albo Ŝe nasza zdolność mierzenia biologicznych korelatów emocji jest jeszcze zbyt mało rozwinięta. sprawiając. a zwiększone wydzielanie się takich hormonów jak adrenalina powoduje przypływ energii wystarczającej do podjęcia dynamicznego działania. Richard Davidson (red. Tylko u „cywilizowanych” dorosłych można zauważyć ową wielką anomalię w królestwie zwierząt . w bezruchu. jak również wytwarza gotowość i zapał do wykonania bezpośrednio stojących przed nami zadań oraz dążenie do osiągnięcia przeróżnych celów. Słowo emocja wywodzi się od łacińskiego czasownika motere. • W strachu krew napływa do dużych mięśni szkieletowych. które pozwalają zajrzeć w głąb ciała i mózgu. 7 Niektóre z tych zmian udokumentowane zostały w: Robert W. W chwili obecnej jest ona w pewnym stopniu oparta na domysłach.emocje. Psycho-physiology 27. 1990. że „krew zamiera nam w żyłach”). „poruszyć”. najłatwiej można się przekonać. • • Biologiczne popędy działania kształtują następnie nasze doświadczenia życiowe i kultura. zrozumienia konsekwencji. jest zespołem reakcji całego ciała wywołującym stan ogólnego zadowolenia i spokoju.publicznego ujawniania emocji albo powstrzymywania ich. taką jak śmierć kogoś bliskiego albo wielkie rozczarowanie. a tym samym bardziej podatni na ciosy. jaki mają obecnie 15 . kiedy powróci energia. stale zmniejszał się wpływ owych okrutnych sił. a jednocześnie zwiększa dopływ światła do siatkówki. ale łatwy dostęp do broni automatycznej. gdy zdobycze te przyjęły się na całym świecie. który ułatwia współpracę. W owym czasie. o pierwotnym odruchu zamknięcia nozdrzy przed obrzydliwym zapachem albo wyplucia trującego pokarmu. Jednak wraz z pojawieniem się rolnictwa i nawet najbardziej podstawowych form organizacji społecznej szanse przetrwania zaczęły się diametralnie zmieniać. zaplanowania wszystkiego od nowa. jacy konkretnie ludzie mieszczą się w kategorii „ukochanych osób”. określany również mianem reakcji relaksacyjnej. Widoczne na twarzy oznaki odrazy . które należy opłakiwać. Dla wielu pokoleń ludzi żyjących w owym długim okresie ewolucji. kiedy człowiek mógł stać się w każdej chwili łupem drapieżnika. kiedy to emocjonalne reakcje nabierały kształtów.kształtowany jest przez kulturę. Grymas odrazy jest taki sam u ludzi na całym świecie i wysyła do odbiorcy identyczny przekaz . które tak długo trzymały ludzkość w szachu. że przygnębieni. Dzięki temu dociera do nas więcej informacji (wizualnej) o niespodziewanym wydarzeniu i pozwala szybciej zorientować się. Smutek powoduje obniżenie energii i zapału do podejmowania różnych czynności życiowych. Jednak sposób okazywania żalu .coś wstrętnie smakuje lub pachnie albo też jest takie w metaforycznym ujęciu. W ostatnich dziesięciu tysiącach lat. jakie ma to dla naszego życia i. przeżywało niewiele niemowląt i niewielu ludzi osiągało trzydziesty rok życia. To wycofanie się. że zmniejszył się również pożytek płynący z dostosowania się do nich elementów naszego emocjonalnego repertuaru. rzeczywistość była z pewnością groźniejsza i surowsza niż dla większości ich potomków żyjących w epoce zapisków historycznych. co się dzieje i opracować lepszy plan działania. zwłaszcza dających rozrywkę lub przyjemność. Osłabienie sił. które onegdaj sprawiły.takie jak powodzie lub susze oznaczały śmierć głodową. podobnie zresztą jak to. jak zauważył Darwin.ściągnięta górna warga i lekko zmarszczony nos świadczą. ludzie pierwotni trzymali się bliżej swych siedzib. gdzie byli bezpieczniejsi. Główną funkcją smutku jest niesienie pomocy w pogodzeniu się ze znaczną stratą. kiedy kaprysy natury . by przeżywać je później prywatnie . spowodowało. a w miarę jego pogłębiania się i nadchodzenia depresji obniża się i ulega spowolnieniu metabolizm ciała. na całym świecie utrata osoby ukochanej budzi smutek i żal. że nasze reakcje emocjonalne były tak ważne dla przetrwania. Podobna utrata energii mogła sprawiać. zamknięcie w sobie i introspekcja stwarzają okazję do opłakania straty albo zawiedzionej nadziei. Wprawdzie w zamierzchłej przeszłości pojawiająca się gwałtownie i z byle powodu złość mogła mieć decydujące znaczenie dla przetrwania człowieka. Na przykład.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna przywspółczulnego układu nerwowego. • Uniesienie brwi w chwili zaskoczenia pozwala na szersze ogarnięcie spojrzeniem przedpola. nawet jeśli czasami działający nielogicznie. że czyjeś zaszklone oczy oznaczają. rozważnym. Potem nastąpiły długie miesiące ostrych walk o dom. to zrealizowanie tego nie było takie łatwe. oznacza inny rodzaj przekonania. umysł racjonalny natomiast analizuje i niekiedy odrzuca dane umysłu 12 Jak ujął to Paul Ekman: „Złość jest najgroźniejszą emocją.jest smutny. o bolesnej separacji. Wzajemny stosunek racji i emocji w naszym umyśle wyznacza pewien stały gradient: im bardziej intensywne jest uczucie. Mamy bowiem dwa umysły i to bynajmniej nie w sensie metaforycznym. Jeden z nich myśli. iż jest sama.” 16 . spowodował. Teraz jest. drugi zaś czuje. która faworyzowała emocje. tym większe panowanie nad naszym umysłem zdobywają emocje i tym mniej skutecznie oddziaływują nań. jak gdyby głębszą pewność niż analiza umysłu racjonalnego. Jest to ponadto najmniej obecnie przydatna w przystosowywaniu się do nowych warunków emocja. a z jego działania normalnie zdajemy sobie sprawę. wspomagając go tym samym w jego działaniach. że rozkoszuje się swą niezależnością. Spośród sił niszczących w naszych czasach społeczeństwo sporo związanych jest z szalejąca złością. Te łzy mogły łatwo zostać nie zauważone. „Po prostu już o nim nie myślę. o pieniądze i opiekę nad dziećmi.na racjonalne i emocjonalne . umysł racjonalny. Ale kiedy to mówiła. jest sposobem czy też ośrodkiem rozumowania bardziej świadomym. Te dwa zasadniczo odmienne sposoby poznawania i „rozumowania” splatają się ze sobą. Owe dwa umysły.odpowiada w przybliżeniu znanemu z mądrości ludowej podziałowi na odruchy „serca” i „rozumu”. Ten układ zdaje się być wynikiem eonów ewolucji naszego gatunku. że odchodzi do tej drugiej kobiety. To pierwsze jest działaniem naszego emocjonalnego. emocje dostarczają informacji umysłowi racjonalnemu. iż ten ktoś . racje. tworząc nasze życie psychiczne.) Ta dychotomia . Jeden z nich. kiedy opanowała cię wściekłość i przez sekundę chciałeś zabić kogoś. zdolnym do zadumy i refleksji. Nic mnie nie obchodzi”. Nasze dwa umysły Znajoma opowiadała mi o swoim rozwodzie.. jej oczy w jednej chwili napełniły się łzami. ponieważ mogłoby to nas kosztować życie. jest równie pewne jak byśmy mieli do czynienia ze słowem drukowanym. że cieszy się. że nazbyt często staje się ona reakcją o katastrofalnych skutkach12. działają na ogół w ścisłej harmonii. Ale równolegle do niego istnieje inny system poznawania . Jej mąż zakochał się w młodszej koleżance z pracy i pewnego dnia nagle oznajmił. Jednak empatyczne zrozumienie tego.racjonalnego umysłu. Zazwyczaj między umysłem emocjonalnym a umysłem racjonalnym panuje równowaga. powiedziała. że coś jest słuszne. łącząc swoje zupełnie odmienne sposoby poznawania rzeczywistości we wspólnym zadaniu prowadzenia nas przez świat i życie. kiedy działając pod ich wpływem. Po prostu w sytuacjach. Po paru miesiącach od zakończenia sprawy mówiła mi. nie mogliśmy uŜywać takich potęŜnych narzędzi jak dziś. umysł emocjonalny. co należy zrobić. (Bardziej szczegółowy opis cech umysłu emocjonalnego przedstawiony jest w Dodatku B. co mówi . poniewaŜ wyłącznie mobilizuje do walki.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna trzynastolatkowie. Nasze emocje rozwijały się w czasach..impulsywny i potężny. to drugie . emocjonalny i racjonalny. kiedy nasze życie znajdowało się w niebezpieczeństwie. W czasach prehistorycznych.wbrew temu. korzystniej było dać się ponieść emocjom i intuicji i zareagować natychmiast niż zastanawiać się nad tym. Wiedzieć czy „czuć w sercu”. W większości sytuacji oba umysły są świetnie skoordynowane: uczucia są ważne dla myśli. by ciało funkcjonowało jak należy i reagowało w sposób zapewniający mu przetrwanie. ∗ Patrz teŜ przypis na s. Jednak kiedy ogarnia nas fala namiętności. na długo przed pojawieniem się umysłu racjonalnego istniał już bowiem umysł emocjonalny. wiele wyjaśnia.] o ileż bogaciej uposażył nas Jowisz w czucia niż w rozum.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalnego. by życie ludzkie było całkiem smutne i posępne? Rozumowi do uczuć. przeł. z których każda. i pożądliwość. jeśli chodzi o związki między myślą i uczuciem. przytłaczając umysł racjonalny. Wrocław 1953. Pochwała głupoty. Mózg ten rządził wszechwładnie w epoce gadów: wystarczy wyobrazić sobie węża sygnalizującego syczeniem groźbę ataku.) Najstarszą i najbardziej prymitywną częścią mózgu. a całą resztę ciała pozostawił namiętnościom.. czy też ma właściwości trujące. zastanówmy się nad tym. że myślący mózg powstał z mózgu emocjonalnego. które odbierają i analizują wrażenia węchowe. Erazm z Rotterdamu: [. W ciągu milionów lat ewolucji mózg rozwijał się i rozrastał od niżej położonych. Z pnia. będących ich swoistym przetworzeniem i udoskonaleniem.naczelnych. by część ta zdolna była do myślenia i uczenia się. jakim jest serce. które mają system nerwowy choć trochę bardziej rozwinięty od minimalnego. 34. przewagę zdobywa umysł emocjonalny. w wyniku postępującej ewolucji. Tak oto pisał o odwiecznych zmaganiach rozsądku i emocji szesnastowieczny humanista. wielka masa pozwijanych tkanek. równowaga przestaje istnieć. drapieżcą czy ofiarą . Ta pierwotna część mózgu reguluje podstawowe czynności życiowe. W owych 13 Erazm z Rotterdamu. to jak łutowi do funta. występującą u wszystkich gatunków. czy jest partnerem seksualnym. takie jak oddychanie i metabolizm pozostałych organów oraz kontroluje stereotypowe reakcje i ruchy. który obwarował się w grodzisku osierdzia. Mimo to oba są na poły niezależnymi władzami. A prócz tego zapędził Jowisz rozum do ciasnego kącika w głowie. Fakt. Jędrkiewicz. s. wyłoniły się ośrodki emocjonalne.13 Jak rósł mózg Aby lepiej zrozumieć. a więc i w samym źródle życia.. czyli nowa kora mózgowa∗. jest około trzykrotnie większy od mózgów naszych najbliższych kuzynów . E. otaczający szczyt rdzenia kręgowego.bez względu na to. czy jest źródłem pożywienia. 17 . starszych części do wyższych. a myśli dla uczuć. która tworzy jego wierzchnią warstwę. aczkolwiek wzajemnie powiązanych połączeń mózgowych. ze swymi mniej więcej trzema funtami komórek i płynu mózgowo-rdzeniowego. Po milionach lat. nie chcąc. jest pień mózgowy. które „dbają” o to. który może być przenoszony przez wiatr. Każda żywa istota . Nie można powiedzieć.ma charakterystyczny molekularny znak. jak się niebawem przekonamy. Następnie zaś przeciw jednemu temu rozumowi wypuścił jakby dwu najgwałtowniejszych tyranów – gniew. z ośrodków emocjonalnych powstał mózg myślący. tej najstarszej i najbardziej prymitywnej części mózgu. Najstarszym z korzeni naszego życia emocjonalnego jest zmysł powonienia albo. 52. (Rozwój mózgu embriona ludzkiego odzwierciedla z grubsza ten proces ewolucyjny. jak rozwijał się mózg. komórki znajdujące się w płacie węchowym. co się szeroko panoszy aż do głębi łona. jest ona raczej zespołem zaprogramowanych regulatorów. odzwierciedla działanie innych. jaką potężną władzę mają nad myślącym umysłem emocje i dlaczego uczucie i rozsądek tak często kłócą się z sobą. ujmując to bardziej precyzyjnie. Mózg człowieka. W odróżnieniu od starej. Wprawdzie na decyzje dotyczące tego. który miał najważniejsze znaczenie dla przetrwania człowieka. Z płata węchowego zaczęły się wyłaniać pierwotne ośrodki emocji. co złe. Ŝabie. a tym samym na wykroczenie poza stały repertuar automatycznych odruchów. Paul D. W owo „nadgryzione” miejsce wchodzi pień mózgowy. porównując zapach wyczuwany w danej chwili z zapachami odebranymi poprzednio i zapamiętanymi i odróżniając w ten sposób to. które potrafiły robić to dobrze albo wystarczająco dobrze. od tego. przetrwały i mogły przekazać swe geny potomstwu. W trakcie dalszego rozwoju układ limbiczny wytworzył dwa potężne narzędzia: uczenie się i pamięć. Otaczają one pień mózgowy i wyglądają. które ostatecznie rozrosły się do tego stopnia. to kieruje nami właśnie układ limbiczny. zaczęły się nadbudowywać nowe warstwy. Te rewolucyjne zdobycze pozwoliły zwierzęciu na dokonywanie o wiele doskonalszych wyborów sposobów przetrwania oraz na dostosowywanie reakcji do zmiennych potrzeb. a moŜe teŜ brontozaurowi.układem limbicznym albo rąbkowym. W owych czasach Ŝycie psychiczne istniało jedynie w najbardziej elementarnej formie: zmysły oraz nieskomplikowany repertuar reakcji na docierające do nich bodźce pozwalały jaszczurowi. 1990. To nowe terytorium neuronów wzbogaciło pierwotny repertuar mózgu o emocje właściwe15. Nowa kora mózgu homo sapiens nieporównanie przewyższyła wielkością mózgi innych gatunków. New York: Plenum Publishing. dwuwarstwowej kory nowa stworzyła niezwykłe możliwości intelektualne. wróg albo źródło pożywienia. co dobre. co moglibyśmy określić mianem „Ŝycia emocjonalnego”. W początkowych stadiach ośrodek powonienia składał się jedynie z cienkich warstw neuronów skupionych razem dla analizowania zapachów. Joseph. 18 . Dokonywało tego węchomózgowie. a dokładniej . Z punktu widzenia ewolucji są to decyzje. które mają najbardziej istotne znaczenia dla przetrwania kaŜdego gatunku. zdaje się. co jeść. zbliżać się. 15 Układ limbiczny i emocje: R. odbieraniem wrażeń czuciowych i koordynacją ruchów. ptakowi czy rybie.14 Wraz z pojawieniem się pierwszych ssaków wytworzyły się najważniejsze warstwy mózgu emocjonalnego. zwana jest . przeŜyć kolejny dzień. „The Naked Neuron: Evolution and the Languages of the Brain and Body”. Kiedy ogarnia nas furia. zmysłem. odruchowy sposób: gryźć. że otoczyły zwartą masą zakończenie pnia mózgu. nadający się do odbycia stosunku seksualnego albo nie. następnym razem można go było unikać. wypluwać. kiedy zakochamy się po uszy albo kiedy cofamy się ze wstrętem czy z przerażeniem. część układu limbicznego będąca elementarną podstawą nowej kory mózgowej. która obejmuje okolice kierujące planowaniem. jak nieco nadgryziony od dołu obwarzanek.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna odległych czasach powonienie było. co moglibyśmy uznać za emocję. uciekać lub gonić.od łacińskiego wyrazu „limbus” oznaczającego pierścień . Około 100 milionów lat temu mózg ssaków zaczął się rozwijać w przyspieszonym tempie. Jedna warstwa odbierała sygnały zapachowe od wąchanego przedmiotu i przydzielała je do odpowiedniej kategorii: jadalny albo trujący. wzbogaciła go też o to wszystko. Na cienkim. New York: Plenum. MacLean. Jest ona siedliskiem myśli i zawiera 14 Takie podstawowe reakcje składały się na to. Jeśli jakiś pokarm wywoływał chorobę. co jest specyficznie ludzkie. Druga warstwa wysyłała poprzez system nerwowy polecenie nakazujące ciału zachować się w określony. z grubsza biorąc. jednak połączenia między płatem węchowym a układem limbicznym wzięły na siebie zadanie rozróżniania i rozpoznawania zapachów.„Ŝycia instynktowego” tych gatunków. składającym się z dwóch warstw komórek podłożu pierwotnej kory mózgowej. Ponieważ ta część mózgu obejmuje niczym pierścień i obrębia pień mózgowy. aby na koniec utworzyć nową korę mózgową. zwierzęta. The Triune Brain in Evolution. a co odrzucić nadal wpływał w wielkim stopniu lęk.1993. Jednak ich mały mózg nie stwarzał jeszcze warunków do pojawiania się w nim tego. kiedy znajdujemy się w szponach namiętności. czyli mózgu myślącego. cywilizacji i kultury. poprzez rezusy. tym większe znaczenie ma taka elastyczność reakcji. Struktury limbiczne wytwarzają uczucie przyjemności i popęd płciowy. (Gatunki. Nowa kora mózgowa pozwala nie tylko na subtelne i złożone uczucia. referat przygotowany na MacArthur Affective Neuroscience Meeting. dziełami nowej kory mózgowej stały są wszystkie osiągnięcia sztuki. takie jak gady. podczas którego dziecko dojrzewa. spotkanie. długookresowego planowania i innym możliwościom umysłu. Kiedy przyglądamy się poszczególnym szczeblom drabiny filogenetycznej. który stworzyli ludzie. poczynając od gadów. z którego wyrósł nowy mózg. 16 Aspects of emotion conserved across species”. większy i bogatszy w nową korę mózg człowieka daje mu szeroką gamę możliwości. które gromadzą i interpretują wszystkie informacje zbierane przez narządy zmysłów. a szczególnie w naglących sytuacjach emocjonalnych. w kluczowych sprawach serca. kiedy ich potomstwo wykluje się z jaj. okolice emocjonalne połączone są niezliczonym mnóstwem obwodów z wszystkimi częściami nowej kory. które odbyło się w listopadzie 1992 r. Ned Kalin.rzec można pierwszeństwa układowi limbicznemu. w tym możliwość wykręcenia numeru 999. których mózgi nie mają nowej kory. co o nim myślimy. aby nie zostać pożarte przez własną matkę. University of Wisconsin. co bez wątpienia ogromnie spotęgowało zdolność przeciwstawiania się przeciwnościom. wzrasta masa nowej kory mózgowej. Daje to ośrodkom odpowiedzialnym za emocje wielką moc oddziaływania na funkcjonowanie reszty mózgu. że mózg emocjonalny odgrywa kluczową rolę w architekturze całego układu nerwowego. Poza tym. Departments of Psychology and Psychiatry. zwiększając tym samym prawdopodobieństwo przetrwania i przekazania potomstwu genów zawierających program tych samych obwodów i połączeń nerwowych. symboli i wyobrażeń. W mózgach naczelnych jest dużo więcej nowej kory niż w mózgach innych gatunków a mózg człowieka zawiera jej jeszcze więcej niż mózgi małp człekokształtnych. Im większa liczba tych połączeń. Im bardziej złożony jest system społeczny. Podczas długiego procesu ewolucji nowa kora mózgowa pozwoliła na rozumne dostosowywanie się do okoliczności.D. ale nawet na możliwość uczuciowego stosunku do tego. do człowieka. Weźmy choćby miłość. a jego mózg się rozwija. musi szybko szukać schronienia. to nic dziwnego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ośrodki. co wyjaśnia istnienie dużo szerszego zakresu reakcji emocjonalnych i ich różnorodność. Do czucia dodaje to. ustępują one .. które są źródłem pożądania seksualnego i związanych z nim namiętności. pozbawione są uczuć rodzicielskich. emocje.) U ludzi więź łącząca rodzicielkę z dzieckiem motywująca do długiego zajmowania się nim i chronienia go pozwala na znaczne przedłużenie okresu dzieciństwa. co czujemy. Tę większą niż u innych gatunków zdolność przetrwania zawdzięczamy talentowi nowej kory do strategicznego. Podczas gdy królik czy rezus ma ograniczony zestaw reakcji powodowanych strachem. M. Jako korzeń. tym większy wachlarz możliwych reakcji. Ta dodatkowa tkanka wzbogaciła nasze życie emocjonalne o nowe odcienie. a nie ma bardziej złożonego systemu społecznego na świecie niż ten. a jednocześnie pozwala nam żywić emocjonalny stosunek do idei. 19 .16 Jednak te wyższe ośrodki nie rządzą całym naszym życiem emocjonalnym. sztuki. Powstanie nowej kory mózgowej i jej połączenia z układem limbicznym umożliwiły wytworzenie się będącej podstawą rodziny więzi uczuciowej łączącej matkę z dzieckiem i skłaniającej ją do długotrwałego opiekowania się nim. Skoro tak wiele z wyższych ośrodków mózgowych wyrosło z układu limbicznego albo stało się jego przedłużeniem. z jego ośrodkami myśli włącznie. Temu wzrostowi towarzyszy dokonujący się w postępie geometrycznym rozwój wzajemnych połączeń obwodów mózgowych. co umożliwia rozwój człowieka. uruchamiając reakcję organizmu. samolotu)”. Robles ma mnóstwo czasu na rozpamiętywanie swego czynu i żałowanie tych kilku minut nieopanowanej wściekłości. Robles zaczął ją też krępować. i tragedią dla tych. którzy czują.przyp. Po wielu konsultacjach zdecydowaliśmy się na pozostawienie takiego właśnie tłumaczenia owego terminu jako najtrafniej określającego to. Tego dnia Richard Robles. Robles biadał: „Dostałem świra. Robles. że kiedy ów krytyczny moment minie. zda sobie w pełni sprawę z tego. którzy myślą. Patrząc z perspektywy dwudziestu pięciu lat od tamtej chwili na to. że w takich chwilach pewien ośrodek w mózgu limbicznym ogłasza stan wyjątkowy. podporządkowując swoim pilnym zadaniom pozostałą część mózgu. Takie eksplozje emocjonalne są czymś w rodzaju „porwania” czy „uprowadzenia”∗ systemu nerwowego. co ją „napadło”. i dwudziestotrzyletniej Emily Hoffert. doświadczony włamywacz. kiedy Martin Luther King wygłosił swe słynne przemówienie zaczynające się od słów: „Miałem sen” do tłumu maszerującego w obronie praw obywatelskich na Waszyngton. ale rozpaczliwie potrzebował pieniędzy dla swej konkubiny i ich wspólnej trzyletniej córeczki. zanim nowa kora. Istnieją fakty zdające się świadczyć. co się dzieje. wróciła Hoffert. że spodziewał się. że będzie to jego ostatnie włamanie. Horace Walpole BYŁO GORĄCE SIERPNIOWE POPOŁUDNIE owego dnia 1963 roku. Charakterystyczną cechą uprowadzenia jest i to. których dokonał. a potem. Jak później oświadczył. co się dzieje wówczas z systemem nerwowym człowieka . Porwanie takie przebiega błyskawicznie. ∗ Występujące w oryginale hijacking znaczy dokładnie tyle co „porwanie. ogarnięty wściekłością i strachem. Apartament. nauczycielki szkoły podstawowej. gdzie odsiadywał trzyletni wyrok za ponad sto włamań. postanowił zrobić jeszcze jeden skok.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział II Anatomia porwania emocjonalnego Życie jest komedią dla tych. pracowniczki magazynu „Newsweek”. 20 . Grożąc jej nożem. aby zdobyć pieniądze na zaspokojenie głodu heroiny. dopóki nie straciły przytomności. Po prostu zakotłowało mi się we łbie”. red. zadał im wiele ciosów nożem kuchennym. W chwili pisania tej książki. wpadł w panikę i stracił zupełnie kontrolę nad sobą. bo zapamięta jego twarz i pomoże policji go odnaleźć. osoba jeszcze przed chwilą owładnięta gwałtownymi emocjami nie wie. W takiej sytuacji nie ma oczywiście mowy o zastanawianiu się. należał do dwóch młodych kobiet dwudziestojednoletniej Janice Wylie. który został właśnie warunkowo zwolniony z więzienia. co zrobił. Chociaż Robles wybrał ten znajdujący się w budynku przy eleganckiej Upper East Side apartament właśnie dlatego. Chcąc bezpiecznie uciec. Jak opowiada po latach. czy podjęte działania są właściwe. uprowadzenie (np. związał ją. Kiedy wychodził. kiedy wiązał Hoffert. że nie uda mu się ujść kary. Janice Wylie ostrzegła go. iż w chwili włamania nie będzie nikogo w środku. chciał skończyć z przestępstwami i zacząć uczciwe życie. zastał tam Wylie. który wcześniej przyrzekł sobie. W napadzie szału chwycił butelkę z wodą sodową i zaczął nią tłuc obie kobiety. do którego włamał się owego dnia. nadal siedzi w więzieniu za podwójne morderstwo. czyli mózg myślący. dobrych trzydzieści lat po tym wydarzeniu. Zwierzęta. Z drugiej strony. zdawał się nie mieć żadnych uczuć. Są dwa takie ciała. Jeżeli odetnie się jego połączenia z resztą mózgu. tracimy to rozeznanie. to nie jest on w stanie ocenić emocjonalnego znaczenia zdarzeń. Kontakty z innymi osobami. formie zdarzają się dość często nam wszystkim. bowiem zależą od niego wszystkie uczucia. krewnych. Pomyślmy tylko o tym. Choć był w stanie prowadzić rozmowy. jakie jest ich miejsce w strukturze społecznej 1 Przypadek męŜczyzny bez Ŝadnych uczuć został opisany przez R. W porównaniu z ciałem migdałowatym u naszych najbliższych kuzynów. usłyszawszy zabawny dowcip..).1 Ciało migdałowate pełni rolę magazynu pamięci emocjonalnej. W mniej groźnej. jeśli pozbawione są znaczenia emocjonalnego. jego żona zasłabła z wrażenia i musieli jej udzielić pomocy lekarze dyżurujący na miejscu zawodów.1994). kiedy ostatni raz straciliśmy kontrolę nad sobą. do opracowania szczegółowej neurologii emocji jest jeszcze daleko. uspokoiwszy się i przeanalizowawszy chłodno całą sytuację. Pewnemu młodemu człowiekowi usunięto ciało migdałowate. męża czy dziecko albo na kierowcę innego samochodu.dokonało ciało migdałowate. Według wszelkiego prawdopodobieństwa był to właśnie przypadek takiego uprowadzenia. małp człekokształtnych. ryknie ogłuszającym śmiechem. z którego w procesie ewolucji rozwinęła się kora mózgowa. Questions About Emotion. u osób. Kiedy ktoś. Stan ten określany jest niekiedy mianem „ślepoty uczuciowej”. tracą popęd do rywalizacji i współpracy i przestają się orientować. koło podstawy kręgu limbicznego. a nawet własną matkę i nie reagował na ich rozpacz z powodu okazywanej im obojętności. Pozbawiony ciała migdałowatego. Układ ten działa bowiem także w chwilach ogromnej radości. Kiedy Dan Jansen po wielu nieudanych próbach zdobycia złotego medalu olimpijskiego w łyżwiarstwie szybkim (co przyrzekł swej umierającej siostrze) zajął w końcu pierwsze miejsce w wyścigu na 1000 metrów na olimpiadzie zimowej w Norwegii w 1994 roku. Nie wszystkie uprowadzenia będące dziełem układu limbicznego są tak niepokojące. których części ciała migdałowatego i związanych z nią obwodów brakuje u osób badanych. jakie mają dla nas poszczególne osoby czy przedmioty. ludzkie ciało migdałowate jest dość duże. znajdującym się nad pniem mózgu. 83. Te struktury limbiczne są do dnia dzisiejszego odpowiedzialne za znaczną część procesów uczenia się i zapamiętywania. Josepha. aby zapobiec poważnym atakom padaczki. cyt. a potem.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Uprowadzenia te nie są bynajmniej rzadkimi. s. co wcale nie znaczy. mogą zachować się pewne ślady uczuć (zob. strasznymi przypadkami prowadzącymi do tak brutalnych przestępstw jak opisane powyżej podwójne morderstwo. przestają odczuwać strach i wściekłość. a potem nowa kora mózgowa. którego . doszliśmy do wniosku. Hipokamp i ciało migdałowate były dwiema głównymi częściami pierwotnego węchomózgowia. które ją wywołało. New York: Oxford University Press.: Paul Ekma. a tym samym znaczeń. Siedlisko wszystkich namiętności Ciało migdałowate u ludzi jest skupiskiem wzajemnie połączonych struktur o kształcie migdała (stąd bierze się jego nazwa). Od tamtej pory przestał zupełnie interesować się ludźmi i wolał przebywać sam. dz. wybuchając złością na żonę. żyjąc bez niego. a ciało migdałowate wyspecjalizowało się w sprawach emocjonalnych. jeden z ośrodków układu limbicznego. przestał poznawać przyjaciół. Te róŜne odkrycia mogą zaleŜeć od tego. Z ciałem migdałowatym łączy się nie tylko miłość i przywiązanie. „przewrotu” w systemie nerwowym. umieszczone z boków głowy. 21 .jak się przekonamy . przestają się liczyć. którym usunięto ciało migdałowate albo przecięto połączenia wiążące je z pozostałymi częściami mózgu. że nasza reakcja była zupełnie niewspółmierna do wydarzenia. Richard Davidson (red. po jednym z każdej strony mózgu. to jest to również reakcja limbiczna. które nie mają ciał migdałowatego. że mniej intensywnej. szczególnie te. Spędziła dwie godziny w samochodzie. że główne miejsce w jego funkcjonowaniu zajmuje ciało migdałowate. Do głębi zraniona. Ŝe róŜne emocje mogą angaŜować róŜne części mózgu. czyli nowa kora. gdyż ma trening softballa. okazując komuś współczucie. sprawiając. Jednak jej radość skończyła się w chwili. ponieważ w ich świetle okazuje się. Zob. którzy wytrwale obnaŜają neuronalne podstawy emocji. Kluczową rolę ciała migdałowatego w funkcjonowaniu mózgu emocjonalnego odkrył Joseph LeDoux. wysunął neurolog Paul MacLean juŜ ponad czterdzieści lat temu. wybuchnęła płaczem. wstała. jaką odgrywają one w naszym życiu psychicznym. zwłaszcza przednimi częściami płatów czołowych. Podczas obiadu przyjaciel dał jej prezent. 4. ale działające w koordynacji. Neurolodzy spekulują. Jak się przekonamy. a inne struktury limbiczne pełnią zupełnie inne role niż dotychczas przypuszczano. by poszli do kina. nadal zastanawia się nad tym. części mózgu. nie są tak bezpośrednio związane z powstawaniem emocji. Integrative Psychiatry. odrębną mapę. ale Ŝe raczej istnieje kilka układów połączeń nerwowych. 3 Myśl o tym. mają charakter nieco spekulatywny.wydają się umoŜliwiać zrozumienie naszego Ŝycia emocjonalnego. że postąpiliśmy tak irracjonalnie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna grupy. po opadnięciu emocji. podobnie jak wiele innych tu opisywanych. „Sensory Systems and Emotion”. neurolog z Center for Neural Science [Ośrodka Neurologii] na Uniwersytecie Nowojorskim. że nie może spędzić z nią popołudnia. Behavioral and Brain Research. głaskanie. 58. to kaŜda waŜniejsza emocja będzie miała swoją własną topografię. Zob. co robimy. przyjaciel odparł. żałujemy. Obejmowanie. doprowadziły do dokładniejszego opracowania tej koncepcji. Ŝe nie ma w mózgu Ŝadnej takiej części. badając na przykład jak konkretne uszkodzenia mózgu szczura wpływają na zmiany w jego zachowaniu. LeDoux). które . 2 Jak wielu innych neurologów. kiedy w nagłym porywie namiętności dokonujemy czynów. Ostatnio uwaŜa się. chociaŜ jest wielce prawdopodobne. śledząc Ŝmudnie drogę pojedynczych neuronów. 22 . Młoda kobieta przyjechała do Bostonu specjalnie po to. których potoki staramy się powstrzymać. które rozdzielają funkcję kierowania daną emocją pomiędzy róŜne. którą już od dawna chciała mieć. w jaki sposób ciało migdałowate może przejąć kontrolę nad tym. Prześledźmy następującą historię. jaką podjąć decyzję. Joseph LeDoux. wykazując Ŝe niektóre z centralnych struktur układu limbicznego. że wyszła. (np. są chwile. żałowała nie tego. Nerwowy system alarmowy Najbardziej intrygujące. Ŝe układ limbiczny jest emocjonalnym ośrodkiem mózgu. że przestajemy szlochać. stanowią forpocztę badań neurologicznych. który wysyłają jedynie ludzie. LeDoux pracuje nad zagadnieniami o róŜnym poziomie ogólności. Jego odkrycia dotyczące połączeń nerwowych w mózgu emocjonalnym obalają stare poglądy na temat układu limbicznego. ale że straciła rycinę. na przykład: Joseph LeDoux. żeby zjeść obiad z przyjacielem.opierając się na surowych danych . którą moŜna by określić jako „mózg emocjonalny”. dlatego teŜ wypływające z nich wnioski.: Joseph LeDoux. „Emotional Memory Systems in the Brain”. 1986. Concepts in Neuroscience 2. opracowując skomplikowane eksperymenty w celu warunkowania strachu u szczurów. których mózgi zostały chirurgicznie zmienione. których później. Jednak odkrycia LeDoux potwierdza stale rosnąca liczba dowodów dostarczanych przez innych neurologów.3 Badania LeDoux wyjaśniają. sygnału emocjonalnego. a jednocześnie najdobitniej świadczące o sile emocji i roli. która przedstawiać będzie drogi nerwowe określające jej unikatowe cechy. takich jak ciało migdałowate i przednie części płatów czołowych. takie jak hipokamp. Jego odkrycia. do której należą. Wspominając po paru miesiącach to zdarzenie.2 LeDoux jest przedstawicielem pokolenia neurochirurgów korzystających z nowoczesnych metod i technologii pozwalających śledzić pracę mózgu z niedostępną dotąd precyzją i ukazujących jego tajemnice zupełnie nieprzeniknione dla poprzednich pokoleń badaczy. rzadką rycinę przywiezioną z Hiszpanii. Zanikają u nich albo ulegają znacznemu osłabieniu wszelkie emocje. kiedy na jej propozycję. 1993. Bez ciała migdałowatego nie byłoby łez. ciało migdałowate i wzajemne oddziaływania zachodzące między nim a nową korą mózgową tworzą rdzeń inteligencji emocjonalnej. kiedy mózg myślący. jak dotąd sądzono. 1992. jak doszło do tego. wyszła z kawiarni i pod wpływem chwilowego impulsu wrzuciła rycinę do kosza na śmieci. Ŝe połączenia te zbiegać się będą w kluczowych punktach układu limbicznego. „Emotion and the Limbic System Concept”. Poza tym staje się coraz bardziej jasne. Odkrycia ostatnich lat. Ŝe kiedy zakończone zostanie dzieło sporządzania „mózgowej” mapy emocji. gładzenie i inne pocieszające gesty uspokajają te okolice mózgu. Zastanawiamy się. Ciało migdałowate i znajdująca się obok niego struktura zwana zakrętem obręczy uruchamiają wydzielanie się łez. natomiast duŜo większe znaczenie odgrywają obwody nerwowe łączące ciało migdałowate z innymi częściami mózgu. Strażnik emocji Znajomy opowiedział mi. gdy tylko zainstalowany w budynku system czujników zasygnalizuje jakieś kłopoty. ujrzał nagle dziewczynę wpatrującą się w wodę z zastygłą w przerażeniu twarzą.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W takich właśnie momentach. co sprawia mi ból? Coś. nastawiając się na wyłapywanie tych. dlaczego to robi. Jednocześnie korowe układy pamięci zostają zmuszone do przywołania wszelkiej posiadanej wiedzy na temat źródła zagrożenia. Zanim zdążył pomyśleć. że skoczył do wody. kluczową rolę odgrywa niedawno odkryta funkcja ciała migdałowatego. jak nerwowy system alarmowy. wysyła pilne zawiadomienia do wszystkich ważniejszych części mózgu: uruchamia proces wydzielania się hormonów aktywizujących ciało do walki lub ucieczki. czego nienawidzę? Coś. Zjadłszy lekki posiłek w położonej nad kanałem kawiarni. które zaostrzają czujność zmysłów. Co sprawiło. to ciało migdałowate reaguje błyskawicznie. Dopiero tam zdał sobie sprawę z tego. przejmując komendę nad różnymi okolicami mózgu (bardziej szczegółowy opis podaje Dodatek C. zanim pomyślał. że zajmuje ono bardzo ważną pozycję w naszym życiu psychicznym. włącznie z umysłem racjonalnym. Analizuje sygnały napływające od narządów zmysłu. wprawiając tym samym mózg w stan pogotowia. straż pożarną i zawiadomić sąsiada. ukazuje jak architektura mózgu nadaje ciału migdałowatemu uprzywilejowaną pozycję emocjonalnego strażnika. pobudza układ sercowo-naczyniowy. zadając pytania tylko jednego. i kierowanie nim. najbardziej prymitywnego rodzaju: „Czy jest to coś. Jedno z najbardziej doniosłych odkryć ostatniej dekady dotyczących natury emocji. którego dokonał LeDoux. kiedy impulsywne uczucie zagłusza rozsądek. gdzie czuwają przy telefonach operatorzy gotowi wezwać na pomoc policję. przekazując do wszystkich części mózgu wiadomość o zagrożeniu. usuwając w cień inne myśli. hormonu zwiększającego reaktywność kluczowych okolic mózgu włącznie z tymi. wskoczył w marynarce i krawacie do wody. 23 . 1994. że dziewczyna patrzy z przerażeniem na kilkuletnie topiące się dziecko i uratował malca. Dodatkowe sygnały płynące z ciała migdałowatego do pnia mózgu nakazują mu wykrzywić twarz w grymasie przerażenia. W architekturze mózgu ciało migdałowate jest czymś w rodzaju centrali alarmowej. mobilizuje ośrodki zawiadujące ruchami.) Rozległa sieć połączeń nerwowych pozwala mu na przejęcie w wypadku zagrożenia kontroli nad całym mózgiem. które spędzał w Anglii. zatrzymać wszelkie niezwiązane ze stanem pogotowia ruchy mięśni. który zatrzymuje i sprawdza każde docierające do mózgu wrażenie. przyspieszyć rytm serca. mięśniowy i organy wewnętrzne. Inne przykuwają uwagę do przedmiotu lub osoby wzbudzającej w nas strach i przygotowują mięśnie do odpowiedniej reakcji. Kiedy schodził po kamiennych stopniach na brzeg kanału. strachem. A jest to zaledwie część starannie skoordynowanego zespołu zmian. Galen’s Prophecy. New York: Basic Books. czego się boję?” Jeśli odpowiedź na któreś z tych pytań brzmi „tak”. które świadczą o możliwych kłopotach.4 Inne obwody nerwowe dają sygnał do wydzielania dużych dawek noradrenaliny. podnieść ciśnienie krwi i zwolnić oddychanie. będąc czymś w rodzaju wartownika. powiedzmy. które zarządza ciało migdałowate. co robi? Najprawdopodobniej odpowiedź kryje się w działaniu ciała migdałowatego. poszedł na przechadzkę. co przydarzyło mu się w czasie wakacji. Kiedy ogłosi alarm spowodowany. Sprawia to. który może zaalarmować cały mózg i 4 Analiza ta opiera się na wspaniałym syntentycznym opracowaniu tego zagadnienia w: Jerome Kagan. June 1994. drugi sygnał ze wzgórza skierowany jest do nowej tkanki. tworząc postrzegane przez nas obrazy przedmiotów. Ta węższa i krótsza droga. Ciało migdałowate może skłonić nas do działania już wtedy. Odkrycie to obala pogląd. zanim w pełni je pojmie i na koniec przystąpi do lepiej obmyślanej i przygotowanej reakcji. do ciała migdałowatego. omijając wszystkie wyższe połączenia. Behavioral Brain Research 58. Docierały one drogą prowadzącą bezpośrednio od ucha. Sygnały te są następnie klasyfikowane ze względu na swe znaczenie. Badania LeDoux mają przełomowe znaczenie dla zrozumienia życia emocjonalnego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zawładnąć nim w chwili potrzeby. dzięki czemu mózg rozpoznaje. To połączenie pozwala ciału migdałowatemu na rozpoczęcie reakcji na impulsy czuciowe przed wkroczeniem do akcji nowej kory. Joseph LeDoux. prowadząc badania nad strachem u zwierząt. a potem .5 Badania LeDoux dowiodły. ale LeDoux odkrył. dlaczego emocje biorą często górę nad rozsądkiem. LeDoux dokonał swego odkrycia rewolucjonizującego wiedzę o drogach nerwowych emocji. Istotnie. Scientic American. pozwala ciału migdałowatemu na odbiór pewnych impulsów bezpośrednio od narządów zmysłów i uruchomienia reakcji. że oprócz znanej już od dość dawna szerszej drogi. 1992. 1993. zanim zostaną one w pełni zarejestrowane przez korę. czym jest każdy przedmiot i co oznacza jego obecność. awaryjnej drogi. mózgu myślącego. kiedy dopiero zaczyna działać połączenie między nim a korą. może ono uruchomić reakcję emocjonalną już w momencie. Joseph LeDoux. a potem wystawił zwierzęta na pewien dźwięk połączony ze wstrząsem elektrycznym. Uczucia. Z nowej kory według tej starej teorii . 24 .nowa kora opracowuje dopiero swój bardziej subtelny plan akcji. będąca czymś w rodzaju wydeptanej na skróty ścieżki.przez pojedynczą synapsę do ciała migdałowatego. obejmują nasze najbardziej prymitywne i najsilniejsze emocje. że sygnały sensoryczne wysyłane przez oko czy ucho do mózgu płyną najpierw do wzgórza. która biegnie do kory. „ Emotional Memory Systems in the Brain”. przez wzgórze. „Emotion. 5 Pisałem o badaniach Josepha LeDoux w „The New York Times” z 15 sierpnia 1989 r. w tym: Joseph LeDoux. gdzie składane są razem. że korzystając z owej bocznej. zgodnie z którym oczy.ale lepiej poinformowana . Okazuje się. Dotychczas w naukach zajmujących się badaniem układu nerwowego panował pogląd. która przepuszcza informacje uzyskane z narządów zmysłów przez kilka poziomów połączeń mózgowych. Memory and the Brain”. skąd płyną one do ośrodków czuciowych kory mózgowej. Omówienie ich w tym rozdziale opiera się na wywiadach z nim i kilku spośród jego artykułów. które obierają ową bezpośrednią drogę prowadzącą przez ciało migdałowate. kiedy wolniej reagująca . przeważnie odbywa się to w taki właśnie sposób. mimo że ich kora nie mogła rejestrować wywoływanych przezeń impulsów. Concepts in Neuroscience 2. który uruchamia mechanizm reakcji całego mózgu i reszty ciała. W rozstrzygającym eksperymencie zniszczył okolice słuchowe kory mózgowej u szczurów. ponieważ jest to pierwsza praca ukazująca drogi nerwowe uczuć omijające nową korę. istnieje też mniejsza wiązka neuronów prowadząca ze wzgórza bezpośrednio do ciała migdałowatego. „Emotion and the Limbic System Concept”. uszy i inne narządy zmysłów wysyłają impulsy do wzgórza. Szczury szybko nauczyły się reagować strachem na ten dźwięk. jakoby ciało migdałowate musiało przy wytwarzaniu swych reakcji emocjonalnych całkowicie polegać na sygnałach płynących z kory.sygnały przesyłane są do układu limbicznego. Odkrycie tego połączenia w dużym stopniu wyjaśnia. których nigdy nie jesteśmy w pełni świadomi. co to jest. „Affective Discrimination of Stimuli That Cannot Be Recognized”. „poznająca nieświadomość” zapoznaje naszą świadomość nie tylko z istotą tego. że je widzieli?6 Inne badania wykazały. dlaczego właśnie tak się zachowujemy. Ciało migdałowate samodzielnie postrzegało i zapamiętywało impulsy oraz uruchamiało mechanizm strachu. „First Second: The Preconscious in Social Interactions”. ale również z opinią o tym. że owa ukryta rola. Science (Feb. 6 William Raft Kunst-Wilson. nie zdając sobie w pełni sprawy. na przykład. To obejście kory zdaje się pozwalać ciału migdałowatemu na pełnienie roli przechowalni dążeń i wspomnień emocjonalnych. Bargh. jaką pełni w funkcjonowaniu pamięci ciało migdałowate. „Z anatomicznego punktu widzenia . LeDoux wysuwa hipotezę.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Ujmując rzecz krótko: szczury nauczyły się reagować emocjonalnie bez angażowania wyżej zorganizowanych ośrodków czuciowych w korze mózgowej. czy się to nam podoba czy nie. 1980). że w pierwszych kilkutysięcznych sekundy postrzegania czegoś nie tylko nieświadomie pojmujemy. Niektóre reakcje i pamięć emocjonalna mogą kształtować się bez żadnego udziału świadomości i rozumu. Zajonc. ale także decydujemy. referat przedstawiony na posiedzeniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego [American Psychological Society] w Waszyngtonie (w czerwcu 1994 roku).B.7 Nasze emocje mają swój własny umysł. wyjaśnia takie dziwne reakcje jak. które wyświetlano im tak szybko. 25 . ponieważ droga na skróty biegnąca do niego ze wzgórza zupełnie omija korę. co widzimy. że w ogóle nie byli świadomi tego. R. który może mieć poglądy zupełnie niezależne od umysłu racjonalnego. stwierdzona w pewnym eksperymencie skłonność ludzi do preferowania dziwacznych kształtów figur geometrycznych.” Ciało migdałowate może przechowywać zasób wspomnień i reakcji. które odtwarzamy. 7 JohnA. 1.powiedział mi LeDoux .układ emocjonalny może działać niezależnie od nowej kory. których fala rozchodzi się po całym ciele . na którym do tego doszło. LeDoux wyłożył mi to tak: „Hipokamp odgrywa kluczową rolę w rozpoznawaniu przez pana jakiejś twarzy jako twarzy pana kuzynki. Badania LeDoux i innych neurologów zdają się świadczyć.8 Pod wpływem stresu (albo niepokoju. niedźwiedziem w ogrodzie zoologicznym a tym samym zwierzęciem na podwórku. Pobudzają one znajdujące się w nim neurony do zasygnalizowania innym obszarom mózgu. gdy w podobnych okolicznościach chcemy wyprzedzić inny samochód. a drugi do przechowywania faktów silnie nacechowanych emocjonalnie. Nature (Oct. Hormony te pobudzają receptory nerwu błędnego. bardziej angażuje się w rejestrowanie i nadawanie sensu schematom percepcyjnym niż w reakcje emocjonalne. przekazuje też z powrotem do mózgu sygnały zwrotne przez adrenalinę i noradrenalinę.” Mózg używa prostej. przez długi czas uważany za kluczową strukturę układu limbicznego. 20.hormonów. gdzie mieliśmy pierwszą randkę albo co robiliśmy w chwili. ale falę niepokoju ogarniającą nas zawsze potem. że trzeba dobrze zapamiętać to. Jednakże obecnie takie żywe wspomnienia emocjonalne mogą stać się fałszywymi wskazówkami. takie jak odcinek drogi. czy wygląd drugiego samochodu. co się w danej chwili dzieje. „Beta-adrenergic activation and memory for emotional events”. Specjalny układ pamięci dla zapisywania zdarzeń wywołujących wielkie emocje ma oczywiście ogromne znaczenie w procesie ewolucji. 1994) 26 . co je przeraża. To pobudzenie ciała migdałowego zdaje się wdrukowywać w pamięć z dodatkową siłą większość momentów pobudzenia emocjonalnego i dlatego właśnie jest bardziej prawdopodobne. że hipokamp. przenosząc z mózgu impulsy regulujące pracę serca. to hipokamp zapamiętuje szczegóły tego zdarzenia.. osoby. które z nami były. Główny wkład hipokampu polega na dostarczaniu istotnych dla znaczeń emocjonalnych wyraźnych wspomnień kontekstu sytuacyjnego zapamiętanych spostrzeżeń. powiedzmy. że właściwie pan jej nie lubi. Jeżeli staramy się. Oznacza to. że momenty te odciskają się bardzo wyraziście w pamięci. Im silniejsze jest pobudzenie ciała migdałowatego.przygotowując je do odparcia zagrożenia. aby wspomnienia emocjonalne rejestrować ze szczególną mocą . Głównym ośrodkiem w mózgu odbierającym te sygnały jest ciało migdałowate. To właśnie on rozpoznaje różnice znaczeń między. tym silniejsze utrwalenie przeżyć. ponieważ zapewnia zwierzętom dokładne zapamiętywanie tego. które napełniły nas największym przerażeniem albo wywołały największy wstrząs i stają się częścią najbardziej niezatartych wspomnień. gdy usłyszeliśmy wiadomość o katastrofie promu kosmicznego „Challenger”. wywołuje ciało migdałowate.ten sam neurochemiczny system alarmowy. Podczas gdy hipokamp zapamiętuje suche fakty. sprawia. który. oraz tego. Anachroniczne alarmy nerwowe 8 Larry Cahill i in. a ich magazynem jest ciało migdałowate. który pobudza ciało do reagowania walką lub ucieczką na zagrażające życiu nagłe wydarzenia. że zapamiętamy. ale chytrej metody. ciało migdałowate przechowuje ich emocjonalną otoczkę. że mózg ma dwa układy pamięci jeden przeznaczony do rejestrowania zwykłych wydarzeń. wyprzedzić inny samochód i o włos unikamy zderzenia czołowego z pojazdem nadjeżdżającym z przeciwka. przypuszczalnie również intensywnego uczucia radości) nerw biegnący z mózgu do nadnerczy uruchamia wydzielanie się adrenaliny i noradrenaliny . Ale to ciało migdałowate dodaje.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Specjalista od pamięci emocjonalnej Te nieświadome opinie są wspomnieniami emocjonalnymi. co sprawia im przyjemność. I tak byłą sanitariuszkę. W tym wczesnym okresie życia inne struktury mózgu. czy mają one jakąś emocjonalną wartość. które posiadają moc uruchamiania reakcji potrzebnych w sytuacjach kryzysowych. że pilne wieści o zagrożeniu wysyłane przez ciało migdałowate są niekiedy. Jako magazyn pamięci emocjonalnej ciało migdałowate bada doniesienia naszych zmysłów. takich jak bicie albo całkowite zaniedbywanie. i nowa kora. że emocjonalnie nacechowanym wspomnieniom. co się zdarzyło w przeszłości. wskazując na rolę. kiedy dzieciom brakuje słów na określenie swoich doświadczeń. który pełni kluczową rolę we wspomnieniach narracyjnych. by ogłosić stan pogotowia. co się dzieje. porównując to. które wydały się ciału migdałowatemu podobne do dawnego zagrożenia. co od dawna jest podstawowym dogmatem psychoanalizy. że wiele silnych wspomnień emocjonalnych pochodzi z pierwszych lat życia i dotyczy stosunków między dzieckiem i jego opiekunami.J. nie są jeszcze w pełni rozwinięte. aby zaalarmować ciało migdałowate. bliższe jest w chwili urodzenia postaci w pełni ukształtowanej. myślami. siedlisko myśli racjonalnych. potwierdza to. ale do tego stopnia przypominające obecne. szczególnie hipokamp. szafy. to gdy zostaną przywołane w późniejszych okresach życia. kiedy wiele lat potem. Affect Regulation and the Origin of Self. opatrując straszne rany nieprzerwanie napływającemu do szpitala strumieniowi żołnierzy. ogarnia nagle panika połączona ze wstrętem i odrazą. szczególnie w zmiennym świecie społecznym. towarzyszą równie anachroniczne sposoby reagowania na w rzeczywistości tylko pozornie podobne sytuacje. które dojrzewa bardzo szybko w mózgu małego dziecka. Brak precyzji mózgu emocjonalnego w rozeznaniu sytuacji w takich chwilach wzmaga dodatkowo fakt. LeDoux. 27 . ciało migdałowate ocenia. Wówczas gorączkowo nakazuje nam reagować na aktualną sytuację w sposób wdrukowany dawno temu. 1994. a jedynie jako z grubsza naszkicowane schematy życia emocjonalnego. że jest to sytuacja tego samego rodzaju (właśnie dla tego obwód ten działa tak niestarannie. nie czekając na pełne potwierdzenie uzyskanych informacji). anachroniczne. Ponieważ te najwcześniejsze wspomnienia emocjonalne gromadzą się wówczas. że mianowicie interakcje zachodzące między dzieckiem a otoczeniem w pierwszych latach jego życia składają się na zbiór nauk emocjonalnych opartych na przystosowywaniu się i zawodach. to ciało migdałowate może stwierdzić. z tym. która w czasie wojny przeżyła wstrząs. zdaniem LeDoux. Jednak ciało migdałowate. którymi nauczyliśmy się odpowiadać na wydarzenia tylko nieznacznie podobne. otwierając drzwi są. Ciało migdałowate hipokamp współdziałają ze sobą w procesie zapamiętywania. Odnosi się to szczególnie do wydarzeń traumatycznych. Lawrence Erlbaum Associates. N.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Wadą alarmów wywoływanych przez układ nerwowy jest to. ale są niezmiernie trudne do zrozumienia dla człowieka dorosłego. Podczas gdy hipokamp wyszukuje informacje w zgromadzonych przez siebie zasobach. ponieważ przechowywane są w ciele migdałowatym jako nie ujęte w słowa. którego źródłem okazuje się zabrudzona pielucha wciśnięta tam przez małe dziecko. a raczej dość często.jeśli jeden z kluczowych momentów obecnej sytuacji podobny jest do jakiejś sytuacji z przeszłości. czuje wydobywający się stamtąd smród. Kłopot w tym. aczkolwiek każde z nich gromadzi i odnajduje informacje leżące w centrum jego zainteresowania niezależnie od drugiego. Wystarczyło kilka przypadkowych elementów tej sytuacji. nie dysponujemy 9 Teoria psychoanalityczna i dojrzewanie mózgu: najbardziej szczegółowe omówienie pierwszych lat Ŝycia i emocjonalnych konsekwencji rozwoju mózgu zawiera: Allan Schore.9 Mają one. jaką odgrywa ciało migdałowate w dzieciństwie. w którym żyjemy. Hillsdale. To porównywanie opiera się na zasadzie skojarzeń . których dziecko doznaje w kontaktach z opiekunami. emocjami i działaniami. potężny wpływ na całe późniejsze zachowanie się człowieka. neopallium). Sufit był nietknięty. jest fakt. aby zobaczyć.dwunastu tysięcznych sekundy. Potem. Te parę chwil różnicy ma istotne znaczenie.co ta mogłoby ocalić mi życie albo uchronić przed kalectwem. że układ ten jest teraz odwzorowany w mózgu każdego ssaka. pozwalająca na uzyskanie kilku istotnych milisekund podczas reakcji na zagrożenie. jaką potęgą dysponuje ciało migdałowate. 28 . archipallium) czy kora pośrednia (juxtallocortex. kora a (allocortex. jest w najlepszym wypadku zaledwie niedokładnym sygnałem. choć obwód ten odgrywa dość ograniczoną. gdyby od sufit rzeczywiście walił mi się na głowę . że tak nas zaskakują nasze wybuchy emocji. A zatem przyczyną tego. mesopallium) używa się jedynie przy opisie procesu rozwoju mózgu jako takiego. kiedy zdarzenia zachodzące wokół oszałamiały nas i nie dysponowaliśmy słowami umożliwiającymi ich zrozumienie.10 To bezpośrednie połączenie jest wielką zaletą w skali czasu mózgu. ja też. A zatem to. ale nie mamy słów na opisanie wspomnień. Ale połączenie wzgórza z ciałem migdałowatym przesyła tylko małą część impulsów czuciowych. będąc jeszcze w półśnie. czym coś jest. że wyskoczyłem. Możemy doświadczać owych chaotycznych uczuć. który wziąłem za huk walącego się sufitu. zajrzałem ostrożnie do sypialni. robiąc poprzedniego dnia porządki w swojej szafie. co odbiera ciało migdałowate za pośrednictwem owej linii ekspresowej. W jednej sekundzie wyskoczyłem z łóżka i ogarnięty przerażeniem. że zaraz runie cały sufit. którą biegną impulsy od oka czy ucha przez wzgórze do ciała migdałowatego. że często pochodzą one z wczesnego okresu naszego życia. Kiedy emocje są gwałtowne i pochopne Było około trzeciej nad ranem. ∗ Pojęć kora nowa (neocortex. że nic mi się nie stało. który wystarcza tylko jako ostrzeżenie. był w istocie rzeczy łoskotem osypującego się stosu pudeł. Te tysięczne części sekundy mogły ocalić życie takiej liczbie przodków obecnych ssaków. z łóżka .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna odpowiadającym im zbiorem artykułowanych myśli i nie potrafimy opisać reakcji. które nam narzucają. by popchnąć nas do działania w sytuacji zagrożenia. większa część dociera do kory główną drogą. to jednak kręci się wokół 10 LeDoux. W kategoriach ewolucji wartość. wybiegłem z pokoju. Nie zostały jeszcze przeprowadzone takie pomiary w ludzkim mózgu. red. jaką miała dla przetrwania dla poszczególnych osobników ta bezpośrednia droga. co się naprawdę dzieje. Jak mówi LeDoux: „Nie musisz dokładnie wiedzieć. W każdym innym wypadku polskie piśmiennictwo medyczne posługuje się terminem kora lub kora mózgowa jako odzwierciedlającym obecnie stan faktyczny. zanim nasza kora zda sobie w pełni sprawę z tego. s. pozwala zyskać na czasie te w momencie zagrożenia. którą mierzy się w tysięcznych częściach sekundy.ilustruje. które je ukształtowały. Nic nie posypało się ze strychu. które żona ustawiła w rogu pokoju. 887. ale stosunek długości czasu potrzebnego do przebycia przez impulsy obu dróg jest prawdopodobnie niemal taki sam. Ciało się migdałowate u szczurów rozpoczyna reakcję na bodźce docierające od postrzeganego przedmiotu już po dwunastu milisekundach . kiedy niezbędna jest natychmiastowa reakcja. rolę w życiu człowieka. właściwie sprowadzającą się do kryzysów emocjonalnych. że może być groźne”. Pokonanie przez impulsy drogi od wzgórza przez korę nową (neocortex)∗ do ciała migdałowatego trwa mniej więcej dwukrotnie dłużej. do czego i my postanowiliśmy się zastosować . kiedy jakiś wielki przedmiot przedziurawił z hukiem sufit w rogu mojej sypialni i wpadł do środka. Prawdę powiedziawszy. że dźwięk. Droga awaryjna. również w twoim i w moim. Fakt. a za nim posypała się na podłogę zawartość strychu. cytat w: „How Scary Things Get That Way”. aby zorientować się. co spowodowało całe to zniszczenie i odkryłem. bo nie było tam w ogóle żadnego strychu. uświadomiwszy sobie.przyp. Science (Nov. 1992). była ogromna. 6. zanim kora zdąży zorientować się. Menedżer emocji Sześcioletnia córka mojej znajomej. ryb i gadów. Chociaż znajoma starała się ukryć przed córką nurtujący ją niepokój. po czym usłyszała kobiecy głos mówiący: „Och. które mogły się przytrafić córce.powiada LeDoux. że mamy tak ograniczony wgląd w mroki naszych bardziej gwałtownych emocji. LeDoux nazywa to „emocją prekognitywną”. dlatego że takie surowe emocje wyzwalane je. . ale w ogóle jakiekolwiek potwierdzenie jego słuszności. kędzierzawych. że uczucie wyprzedza myśl. który jest podrzędnym obwodem mózgowym u ssaków. musiałam wybrać zły numer. ponieważ jeśli zwierzę pomyli się. co się dzieje. Ciało migdałowate może zareagować wybuchem wściekłości lub napadem strachu.że możemy odskoczyć od lub też skoczyć na niewłaściwą rzecz czy osobę. zwiększa jej szanse przetrwania. odskakując na pierwszy znak czegoś. Jeśli ciało migdałowate stwierdzi. choć niekiedy pochopny s wniosek. a w głowie kłębiły się jej obrazy różnych nieszczęść. w której zamiast szybkiej oceny melodii na podstawie kilku zaledwie pierwszych nut tworzy się cały obraz postrzeganego przedmiotu. kiedy nadal panują nad nami. na podstawie kilku jego najpierw dostrzeżonych i złożonych na próbę elementów. Jest to zupełnie surowa forma informacji sensorycznych.. niespokojną reakcję. Jednak w życiu emocjonalnym ludzi taki brak dokładności może mieć katastrofalne skutki dla ich związków z innymi. starając się dostrzec nawet najmniejsze oznaki ich obecności. to ta przesadna ostrożność czy gorliwość w wyszukiwaniu pożywienia. rudych włosach. (Weźmy choćby przykład kelnerki. szczególnie wtedy.) Takie pomyłki emocjonalne biorą się stąd. kiedy szykowała się do snu i zadzwonił telefon. u szczurów jest obwodem głównym . Upuściwszy z wrażenia szczoteczkę do zębów podbiegła z bijącym sercem do telefonu.komórki działają wprawdzie szybko. kto się bardziej denerwuje z tego powodu .Daje on możliwość szybkiego włączenia emocji.matka czy córka. są niezależnie od myśli i przed ich pojawieniem się. ale niezbyt precyzyjnie. aczkolwiek w konkretnym wypadku niepotrzebna. która upuściła na ziemię tacę z sześcioma pełnymi talerzami. ponieważ samo ich przeżycie zależy od dostrzeżenia w porę drapieżnika lub ofiary i dlatego stale badają otoczenie. co może sygnalizować skradającego się wroga. że oto coś nam zagraża i uruchamia swoje reakcje. coś w rodzaju nerwowego odpowiednika zgadywanki „Jaka to melodia”. Nic dziwnego. zanim z mózg uzyska nie tylko przekonujące w pełni dowody. jakie miała kobieta.” Taki brak precyzji u. spokojnym tonem spytała: „A jaki numer pani wybrała? Podczas gdy ciało migdałowate wyzwala gwałtowną.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niego spora część życia psychicznego ptaków. które nie zostały w pełni posegregowane i złożone w dający się rozpoznać przedmiot. „Ten prymitywny układ. albo skacząc w kierunku czegoś. inna część mózgu emocjonalnego bierze pod uwagę lepiej dostosowane do sytuacji wyznaczniki korygujące 29 .” W tym momencie znajoma odzyskała równowagę i uprzejmym. to natychmiast wyciąga odpowiedni. zupełnie takich samych. Jednak proces ten jest byle jaki .. ujrzawszy kątem oka kobietę o bujnych. dla której rzucił ją jej były mąż. Jessica. reakcją opartą na strzępach dostarczonych przez narządy zmysłów informacji. Chwyciła za słuchawkę i wykrztusiła: „Jessica!”. co zdaje się nadawać do zjedzenia. miała po raz pierwszy spać u koleżanki i trudno było powiedzieć. powiedzmy. ponieważ oznacza mówiąc metaforycznie . jej napięcie stale rosło i osiągnęło szczyt około północy. że wyłania się z tych elementów jakiś ważny schemat. wiewiórki nie ma dla niej żadnych przykrych konsekwencji. Kora w tym miejscu zdaje się wykazywać aktywność. sprawia. kiedy reakcja emocjonalna musi być natychmiastowa. w której się znajduje albo kiedy ponowna ocena sytuacji wymaga zupełnie odmiennej reakcji. brak zrozumienia. że największa część informacji dostarczanych przez narządy zmysłów wysyłana jest ze wzgórza nie do ciała migdałowatego. pozwalająca na wnikliwą ocenę reakcji emocjonalnej. inicjuje reakcję poprzez przednie części płata czołowego. jak np. utrudniać. a zrozumiawszy je. Jeżeli podczas tego procesu okaże się. kiedy atakować a kiedy uciekać. powitano lobotomię jako znakomite rozwiązanie poważnych zaburzeń emocjonalnych . dz. co postrzegamy. modulując sygnały wysyłane przez ciało migdałowate i inne części układu limbicznego. kiedy ktoś boi się albo jest wściekły. w wypadku zaniepokojonej matki odbierającej telefon. Ten obszar kory mózgowej reaguje w bardziej analityczny czy też bardziej odpowiedni sposób na nasze impulsy emocjonalne. działając wspólnie z ciałem migdałowatym i innymi obwodami mózgu emocjonalnego. Pamiętajmy. Reakcja ta jest też bardziej przemyślana i rozsądna. ale do kory i znajdujących się w niej licznych ośrodków odbierających je i nadających sens temu. gdzie umiejscowione jest planowanie i organizowanie działań celowych. w przedniej części płatów czołowych. kiedy zaczęto stosować tę raczej rozpaczliwą . zgodnie z całym repertuarem naszych emocjonalnych sztuczek i chwytów. Gdy doświadczamy straty i ogarnia nas smutek albo gdy czujemy się szczęśliwi po odniesieniu sukcesu lub też zastanowiwszy się nad czyimś postępowaniem lub słowami. szukać współczucia. jaką jest lobotomia przednich części płatów czołowych. Jedynym.i niestety źle obraną . skamlać. ponieważ w wypracowywaniu jej reakcji bierze udział większa liczba obwodów i połączeń. która wydaje im się najlepsza. jest typowa dla pracy mózgu. Mierzona w skali czasowej pracy mózgu odpowiedź kory jest wolniejsza niż stosowany przez ciało migdałowate mechanizm porwania. Zwrotnica tłumiąca aktywność ciała migdałowatego zdaje się znajdować po przeciwnej stronie ważnego obwodu kory.metodę chirurgicznego „leczenia” pewnych zaburzeń. 30 . Taka kolejność. Neurolodzy podejrzewali... W kilka chwil po pojawieniu się emocji przednie części płatów czołowych przystępują do działania. wmawiać winę. perswadować. również między atakować a uciekać. że coś zasługuje na reakcję emocjonalną. jako że uczucie wyprzedza myśli. by skuteczniej poradzić sobie z sytuacją. to działa nasza kora. że informacje te i nasze reakcje na nie są koordynowane przez przednie części płatów czołowych. Podobnie jak w wypadku ciała migdałowatego ustanie działania przednich części płatów czołowych powoduje znaczne zubożenie życia emocjonalnego. podczas której (często niezręcznie) usuwa się ich część albo przecina drogi łączące korę płata czołowego ze wzgórzem. odczujemy ból lub gniew. które określić można mianem rachunku ewentualnych zysków i strat i z wielu możliwości wybierają tę. ale tłumi czy kontroluje to uczucie po to. ale za to znaczącym wyjątkiem są sytuacje krytyczne. ludzi.11 U zwierząt jest to wybór między tym. to dyktują ją przednie części płatów czołowych. okazywać arogancję czy pogardę i tak dalej.wystarczyło usunąć połączenia między płatami czołowymi a resztą 11 Znaczną część tych teoretycznych rozwaŜań o dostosowywaniu reakcji emocjonalnej przez korę zaczerpnąłem z: Ned Kalin. cyt. że nie pojawia się żadna tego typu reakcja. że przednie części płatów czołowych odgrywają taką rolę w powstawaniu emocji od już lat czterdziestych. ale także zjednywać sobie innych. Szereg połączonych ze sobą obwodów znajdujących się w korze rejestruje i analizuje te informacje. Normalnie przednie obszary kory kierują naszymi reakcjami emocjonalnymi od samego początku. A u nas. że potrzebna jest reakcja emocjonalna. W czasach kiedy nie znano jeszcze żadnej skutecznej metody leczenia chorób psychicznych. w tym także reakcji emocjonalnych.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna poprzednie zachowanie. że jednym z zadań lewego płata jest pełnienie funkcji swego rodzaju termostatu nerwowego. 1994. znakomity neuropsycholog rosyjski. Ŝe te same obszary kory przedniej części płatów czołowych funkcjonowały u nich słabiej niŜ u innych osób. wybuchając niespodziewanie wściekłością albo kuląc się ze strachu. Ŝe niektórzy neuroanatomowie nazywają ją czymś w rodzaju „kory limbicznej” . powstrzymując między innymi docierające do innych obszarów kory impulsy wysyłane przez mózg limbiczny i osłabiając w ten sposób ich wagę. University of Wisconsin.14 Na przykład. Hillsdale. bowiem po zabiegu zdawali się tracić w znacznym stopniu zdolność odczuwania wszelkich emocji.myślącej części mózgu emocjonalnego. Połączenia kory „nadoczodołowej” z mózgiem limbicznym są tak rozległe. Niestety. Ŝe kiedy uszkodzi się obszary przedniej części płatów czołowych. żeby poprosiło o to. Ŝe jest to droga. Ŝe przednia część płatów czołowych odgrywa kluczową rolę w samokontroli i powstrzymywaniu wybuchów emocji. rozważając różne reakcje przed przystąpieniem do którejś z nich w sposób. natomiast lewy płat utrzymuje te surowe emocje w ryzach. psycholog z Uniwersytetu Stanowego Connecticut. Lawrence Erlbaum Associates. badania dwudziestu męŜczyzn i kobiet. RównieŜ prowadzone metodą tomografii pozytronowej. Poprzez tę sieć kieruje w pierwszym stopniu reakcjami emocjonalnymi. Przednie części prawego płata czołowego są siedliskiem uczuć negatywnych. zauwaŜył on. „Aspects of Emotion Conserved Across Species”. Affect Regulation and the Origin of Self. u których zagęszczenie to jest niewielkie. byli skłonni do zamartwiania się i łez. Ned Kalin. jak i w ciele migdałowatym znajduje się wyjątkowo duŜo receptorów neuroprzekaźł: nika serotoniny.małpy o bardzo duŜym zagęszczeniu receptorów serotoniny w obwodzie łączącym przednie części płatów czołowych z ciałem migdałowatym są „dobrze przystosowane społecznie”. N. Oba te połączenia biegną razem. który polega na stłumieniu sygnałów do aktywizacji całego ciała wysyłanych przez ciało migdałowate i inne ośrodki układu limbicznego. Mechanizm porwania emocjonalnego obejmuje prawdopodobnie dynamizm dwojakiego rodzaju pobudzenie pracy ciała migdałowatego i zahamowanie procesów zachodzących w korze mózgowej. Wiele dowodów wskazuje na to./Putnam. 31 . ale . czego pragnie (albo poczekało. 1994.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna mózgu. Pomiędzy ciałem migdałowatym a przednią częścią płatów czołowych istnieje nie tylko most strukturalny. którym udowodniono popełnienie zabójstw w afekcie wykazały. A. by „ulżyć” cierpieniom pacjenta. regulującego nieprzyjemne emocje. byli bardzo impulsywni i skłonni do gwałtownych wybuchów złości oraz wpadania w trwogę. Powodem było zniszczenie jednego z głównych obwodów nerwowych. U ludzi najsilniejsze połączenia między korą a ciałem migdałowatym prowadzą do przednich części lewego płata czołowego i znajdującego się niŜej płata skroniowego oraz do bocznych części płata czołowego (decydującą rolę w identyfikacji przedmiotu odgrywa płat skroniowy).J. postawił juŜ w latach trzydziestych tezę. Ŝe pacjenci.biochemiczne połączenie: zarówno w odbierającym sygnały z wnętrza ciała obszarze przedniej części płatów czołowych. Kora „nadoczodołowa” odbiera sygnały od ciała migdałowatego. New York: Grosset. aż to dostanie). maszynopis nie publikowany przygotowany na MacArthur Affective Neuroscience Meeting. uszkodzenie prawostronne powodowało natomiast. który wydaje się spełniać najwaŜniejszą rolę w ocenie podjętych juŜ reakcji emocjonalnych i wprowadzaniu do nich poprawek. 14 Część mających podstawowe znaczenie badań nad uszkodzeniami płatów „przedczołowych” wykonał Victor Dennenberg. ich życie emocjonalne w ogóle zanikało. że reakcja emocjonalna jest zrównoważona. Departments of Psychology and Psychiatry. Kora przednich części płatów czołowych działa niczym skuteczny menedżer emocji. że dotknięci nim pacjenci stawali się „przesadnie weseli” podczas badań neurologicznych bez przerwy żartowali i byli tak rozluźnieni. w jaki sposób przednie części płatów czołowych kierują emocjami. iż w 12 Dokładniejsze przyjrzenie się neuroanatomii ukazuje. które zwykle powodują. Ta składająca się z pojedynczych neuronów droga łączy ciało migdałowate i przednią część płata czołowego w miejscu zwanym „korą nadoczodołową”. tak Ŝe nie modulują juŜ sygnałów płynących z układu limbicznego. który powstrzymuje impulsywne dziecko przed chwytaniem wszystkiego ze stołu i mówi mu. skomplikowaną i szeroko rozgałęzioną sieć wypustek sięgających do mózgu limbicznego. która odbyła się w listopadzie 1992 roku. Allan Schore. dającej obraz mózgu. pacjenci musieli płacić za tę „ulgę” wielką cenę. Zob.12 W takich chwilach umysł racjonalny zostaje całkowicie zdominowany przez emocjonalny. a ma teŜ swoją własną. Zob.: Antonio Damasio. to zwierzęta zaczynają zachowywać się kapryśnie i dziwacznie. prawdziwa autostrada nerwowa. w pewnej grupie pacjentów po udarze mózgowym ci. takich jak strach czy agresja. Neuropsycholodzy badający zmiany nastroju u pacjentów z uszkodzonymi częściowo płatami czołowymi stwierdzili. Łuria. po której biegną wyjątkowo szybko bardzo silne impulsy. prawdopodobnie hamując działanie płata prawego. że było jasne. natomiast te.jak zawsze w takich przy_ padkach .R. 13 Badania na zwierzętach wykazują. u których ta część mózgu uległa uszkodzeniu. Przypomina to postępowanie rodzica. Descartes’ Error. Hormon ten wydaje się między innymi wzmagać chęć współdziałania . konferencję. Jest to obszar. Ŝe tam właśnie zbiega się większość albo wszystkie obwody korowe uczestniczące w reakcji emocjonalnej. u których uszkodzeniu uległa kora przednich części lewego płata.13 Głównym „wyłącznikiem” niepokojących emocji wydaje się być przednia część lewego płata czołowego. albo też podporządkowanie obszarów kory nagłej potrzebie emocjonalnej. przejawiają wobec członków stada postawy wrogie i antagonistyczne. co zdaje się świadczyć. przeglądając różne projekty architektoniczne. 1955. umysł i uczucie toczą najbardziej zażarte walki albo zawierają porozumienie o współpracy.15 Słynny był przypadek męża. Emocje mogą zaburzyć sam proces myślenia.lęku. jak i po prostu przy jasnym myśleniu.mogą doprowadzić do powstania zakłóceń uniemożliwiających płatom czołowym pracę pamięciową. które odbyło się w dniach 13 -16 lutego 1991 roku w San Antonio. że sygnały silnych emocji . bez względu na to. złości i tym podobnych . and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism”. 18 Philip Harden. w którym głowa i serce.z wyjątkiem najsilniejszych negatywnych uczuć . To właśnie dlatego „nawet nie potrafimy myśleć” w chwilach przygnębienia. 1995. American Journal of Psychiatry 152. czy też elementów zadania. których szukamy. że nie funkcjonowała u nich prawidłowo kora płatów czołowych. który może wyłączyć. „Prefrontal Cortex”. które rozwiązujemy. 16 Przypadek pacjenta.niełatwo wpadał w irytację i. Selemon i in. który po wylewie stał się radośniejszy niŜ poprzednio. Gianotti. przednie części lewego płata czołowego zdają się być elementem obwodu nerwowego. mają one kluczowe znaczenie w podejmowani przez nas najbardziej istotnych decyzji życiowych. zarówno przy podejmowaniu mądrych decyzji. 1972. Rejonem mózgu odpowiedzialnym za pracę pamięciową jest kora płatów czołowych. Mimo swego potencjału intelektualnego dzieci te znajdują się w grupie 15 G.ogarniające nas emocje. często wybuchali złością i mieli kłopoty z dostosowaniem się do regulaminu. opisała na sympozjum Międzynarodowego Towarzystwa Neurofizjologicznego [International Neurophysiological Society].16 Reasumując. poddając się jakiemuś testowi. Połączenia te tłumaczą. stał się bardziej czuły. chociaż wykażą go przeprowadzone pod tym kątem badania neuropsychologiczne. 17 Lynn D. „Cognitive Function.17 Jednak istnienie połączeń między układem limbicznym i płatami czołowymi oznacza. czy dotyczą one idealnych cech budynku. Morris z Wydziału Neurologii Uniwersytetu Stanowego Florydy. co samo w sobie świadczy o nieskutecznej kontroli płatów czołowych nad impulsami wysyłanymi przez układ limbiczny. Jeśli deficyt taki jest bardziej subtelny. upośledzając jego zdolność uczenia się. to nie zawsze ujawni go badanie ilorazu inteligencji. Na jego istnienie wskazuje też stałe pobudzenie i impulsywność dziecka. Journal of Abnormal Psychology 104. co stwierdziła z radością żona.18 Chłopcy ci byli także impulsywni i niespokojni. Cardiovascular Reactivity. ale mimo tego uzyskiwali słabe oceny. niepokoju czy złości i dlatego też stale utrzymujący się przykry stan emocjonalny wytworzyć może u dziecka deficyt umiejętności intelektualnych. Na przykład przeprowadzone za pomocą testów neuropsychologicznych badania uczniów szkoły podstawowej. dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie dla skutecznego myślenia. Zestrajanie emocji i myśli Drogi łączące ciało migdałowate (i powiązane z nim inne struktury układu limbicznego) z korą mózgową są miejscem. a lewy płat czołowy wybiera pewne z nich i kieruje nimi.. tak lewy płat czołowy wydaje się być częścią mózgowego „wyłącznika” nieprzyjemnych emocji: ciało migdałowate proponuje reakcje. Te połączenia między płatami czołowymi i układem limbicznym odgrywają w naszym życiu psychicznym istotną rolę. którzy mieli iloraz inteligencji powyżej przeciętnej. Po operacji jego osobowość zmieniła się nie do poznania . Mary K. Neurolodzy używają terminu „praca pamięciowa” na określenie zdolności skupienia się na faktach mających istotne znaczenie dla wykonania danego zadania lub rozwiązania problemu. Cortex 8. któremu usunięto część prawego płata czołowego z powodu wady rozwojowej mózgu.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ogóle nie przejmują się wynikiem badań. Robert Pihl. wszystkie . „Emotional behavior and hemispheric side of lesion. daleko wykraczającą poza dostrajanie emocji. 32 . wykazały. Tak jak ciało migdałowate często działa jako „wyzwalacz” emocji. a przynajmniej stłumić. że brak im inteligencji. 33 .samo myślenie. W ten sposób. by doświadczeniami tymi kierował przypadek. Mimo iż ich sprawność intelektualna jest bez zarzutu. Miejsce. 1994. której nie cierpieliśmy. New York: Grosset/Putnam. Descartes’ Error: Emotion. eliminując już na samym początku jedne możliwości i podkreślając inne. jak i osobistych i bywa. nie wyzwala już reakcji emocjonalnych. Te obwody emocjonalne kształtowane są przez nasze przeżycia i doświadczenia w okresie dzieciństwa. z wyjątkiem owych chwil. wpadnięcie w alkoholizm i zejście na drogę przestępstwa i to bynajmniej nie dlatego. wysyła sygnały. które towarzyszyły mu w przeszłości . neutralne zabarwienie. na naszą własną zgubę.albo uniemożliwia . jeśli chodzi o problemy takie jak nieukończenie szkoły. lecz że nie potrafią dobrze panować nad swym życiem emocjonalnym. Pacjenci tacy „zapomnieli” o wszystkich swych doświadczeniach emocjonalnych. wiedza emocjonalna. W pewnym sensie mamy bowiem dwa mózgi. dokonują katastrofalnych w skutkach wyborów zarówno w sprawach zawodowych. bez względu na to. A zatem emocje mają duże znaczenie dla racjonalnego postępowania. to żaden przedmiot. umożliwia . Antonio Damasio neurolog z Wydziału Medycyny Uniwersytetu Iowa. a niestety. Wskazują nam one właściwy kierunek i dopiero gdy go zaakceptujemy. pozwalamy. W pracy. co naprawdę ulega osłabieniu u pacjentów z uszkodzonymi drogami łączącymi płaty czołowe z ciałem migdałowatym. jak i współczucie. Mózg myślący pełni kierowniczą rolę w stosunku do emocji. nie wyzwala już ani sympatii. kontroluje zarówno wściekłość.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna najwyższego ryzyka. Obie określają. że ich decyzje są tak złe dlatego.wszystko zyskuje jednakowo szare. Tego rodzaju przypadki skłoniły Damasia do wysunięcia tezy. liczy się nie tylko iloraz 19 Antonio Damasio. że stracili dostęp do swej wiedzy emocjonalnej. Bodziec. które badają testy inteligencji. że bez końca zastanawiają się nad podjęciem tak prostej decyzji. jak wiedzie się nam w życiu. Damasio dowodzi. którą dało nam życie (taka jak pamięć o niefortunnym zainwestowaniu pieniędzy czy o bolesnym zerwaniu). Jeśli kora mózgowa zostanie odcięta od pamięci emocjonalnej przechowywanej w ciele migdałowatym. przedstawia wyniki starannie przeprowadzonych badań nad tym. które ułatwiają podjęcie decyzji. w którym myśli spotykają się z emocjami. dowodzi Damasio. obwód łączący płaty czołowe z ciałem migdałowatym jest wejściem do magazynu sympatii i antypatii. logicznego myślenia. Podczas gdy świat bez przerwy stawia nas wobec konieczności dokonywania wyborów (Jak powinienem zainwestować oszczędności? Kogo powinnam wziąć za męża? Z kim powinienem się ożenić?). a działając ręka w rękę z umysłem racjonalnym. W tańcu uczucia z myślą prowadzi to pierwsze. Mózg emocjonalny.19 Proces podejmowania decyzji przebiega u nich wadliwie. której znaczenie dla zrozumienia naszego życia psychicznego trudno przecenić. gdzie wiadomości te są przechowywane. Rozważmy też rolę emocji w podejmowaniu nawet najbardziej „racjonalnych” decyzji. Reason and the Human Brain. jak umówienie się z kimś na spotkanie. ani jakiegokolwiek upośledzenia zdolności poznawczych. ani awersji. czy jest to ulubione zwierzę domowe czy osoba. że uczucia są z zasady niezbędne przy podejmowaniu racjonalnych decyzji. o którym myślimy. mózg emocjonalny jest tak samo zaangażowany w rozumowanie jak mózg myślący. ponieważ stracili dostęp do ciała migdałowatego. kiedy emocje wyrywają się spod jego kontroli i rządzić nami zaczyna mózg emocjonalny. a mimo to w najmniejszym stopniu nie wykazują ani oni obniżenia poziomu inteligencji. możemy najlepiej wykorzystać zdolność chłodnego. skłaniając drugie do podejmowania szybkich decyzji. dwa umysły i dwa odmienne rodzaje inteligencji: racjonalną i emocjonalną. zupełnie oddzielony od rejonów. których nabieramy w ciągu całego życia. wzrasta i inteligencja emocjonalna. Stary paradygmat ukazywał jako ideał rozsądek uwolniony od nacisku emocji.pozbyć się emocji i zastąpić je rozsądkiem. 34 . to jest ciała migdałowatego i płatów czołowych oznacza. co nakazuje nam serce. i sprawność intelektualna. byśmy mogli zrealizować to w naszym życiu. z tym. Stawia to na głowie dawne rozumienie napięć między rozsądkiem a uczuciami: nie jest tak. Ta komplementarność układu limbicznego i kory mózgowej.korzystać inteligentnie z emocji. ale tak. ale także inteligencja emocjonalna. Nowy paradygmat zachęca nas do harmonijnego pogodzenia tego. musimy najpierw dokładniej zrozumieć. co to znaczy . co dyktuje nam głowa. że w życiu psychicznym każde z nich jest pełnoprawnym partnerem. W rzeczy samej intelekt nie może wykorzystać w pełni swych możliwości bez inteligencji emocjonalnej. Kiedy partnerzy ci dobrze ze sobą współpracują. że chcemy . Po to.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna inteligencji.jak to ujął Erazm z Rotterdamu . że pragniemy znaleźć między nimi równowagę. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Część II NATURA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ 35 . ale nawet bynajmniej nie odnosi się to do wszystkich.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział III Kiedy mądry jest głupi NADAL NIE WIADOMO DOKŁADNIE. Aczkolwiek ukończył szkołę z wyróżnieniem. W najlepszym wypadku iloraz inteligencji uczeni określa około 20 procent czynników. że zachowanie Jasona w laboratorium było typowe dla psychotyków i świadczy o jego niepoczytalności w krytycznej chwili. że nigdy go nie przeprosił ani nawet nie poczuwał się do odpowiedzialności za to. ale na Uniwersytecie Harvarda. Werdykt ten opierał się na opinii konsylium złożonego z czterech psychologów i psychiatrów. tak beznadziejnie głupio? Odpowiedź brzmi: inteligencja. ale Jason nie poprzestał na tym. którą ukończył po dwóch latach jako najlepszy uczeń w klasie. zgodnie z którą iloraz inteligencji pozwala przewidzieć. że ani oceny uzyskiwane w szkole. że Jason jest niewinny. Przekonany. David Pologruto. marzył o studiach medycznych. narzekał.grozi obróceniem w niwecz dalszych planów. że 80 procent zależy od innych 1 Historię Jasona H. chodził na zajęcia dla zaawansowanych i w rezultacie zdał z ogólnym wynikiem celującym. piątkowy uczeń drugiej klasy szkoły średniej w Coral Springs na Florydzie. aby mu o tym powiedzieć. został pchnięty przez jednego z uczniów nożem kuchennym. osoby o wysokim ilorazie inteligencji mogą zadziwiająco nieudolnie kierować swym życiem prywatnym. co oznacza. Brał dodatkowe lekcje. opisano w artykule „Warning by a Valedictorian Who Faced Prison”. Dokładne opanowanie materiału objętego programem nauczania dawałoby mu ocenę bardzo dobrą. że taki wynik . jak się komu będzie wiodło w życiu. dźgnął go w obojczyk. ponieważ podczas tego incydentu miał chwilowo ograniczoną zdolność oceny wydarzeń. Nauczyciel natomiast przytoczył zupełnie inną wersję tej historii. Jason został przeniesiony do szkoły prywatnej. którzy orzekli pod przysięgą. że potwierdzają one tę regułę. które decydują o sukcesie. „The New York Times”. że chciał mnie wykończyć”. którą wykazujemy się w nauce. 1992. to okazuje się. że wiele osób o bardzo niskim ilorazie inteligencji wykonuje prace podrzędne. jego były nauczyciel fizyki. jeśli bowiem brać pod uwagę życia duże grupy ludzi traktowane jako całość. Wyjątków tych jest zbyt wiele. natomiast ci z wysokim zarabiają z reguły bardzo dobrze. Powiedział: „Myślę. co mu zrobił. 36 .dający mu zaledwie czwórkę . June 23. Sędzia uznał.. aby można było uznać. kto odniesie w życiu sukces. rzucił się na nauczyciela i zanim został po krótkiej walce obezwładniony. Jest wiele wyjątków od reguły. nauczyciel fizyki w szkole średniej. Powszechnie znane fakty są takie: Jason H. dlaczego David Pologruto. Sam oskarżony twierdził. ani iloraz inteligencji. Najbystrzejsi spośród nas mogą dać się ponieść nieokiełznanym emocjom i działać pod wpływem niekontrolowanych impulsów. Jest tajemnicą poliszynela. Pologruto ocenił rozwiązanie przez Jasona testu z fizyki na 80 punktów. bo rozwścieczyła go zła ocena. Z pewnością istnieje pewien statystycznie uchwytny związek między ilorazem inteligencji a karierą zawodową. wszedł do laboratorium fizycznego. że z powodu „złego” wyniku testu chciał popełnić samobójstwo i poszedł do Pologruto. ma niewiele wspólnego z życiem emocjonalnym.1 Nasuwa się pytanie: jak ktoś o tak ewidentnie wybitnej inteligencji mógł postąpić tak irracjonalnie. Jason zabrał do szkoły nóż kuchenny. Nie o jakichkolwiek studiach medycznych. ani wyniki testów SAT nie pozwalają bezbłędnie przewidzieć. jeśli zadamy sobie trud nauczenia ich tego. 37 . a na zwykłym szczęściu kończąc. wykształceniu i zdolnościach. Mimo to istniejące dane zdają się świadczyć. zostać senatorem albo zarobić milion dolarów. 66.”2 Potwierdzają to nawet Richard Herrnstein i Charles Murray. Charles Murray. przez co opuszczał zajęcia przedpołudniowe.1977. Piszą oni: „Być może byłoby lepiej. Zdobycie dyplomu zajęło mu dziesięć lat.”3 Interesuje mnie mający kluczowe znaczenie zestaw tych „innych cech” zwany inteligencją emocjonalną. wpływ na nasze życie. regulowania nastroju i niepoddawania się zmartwieniom upośledzającym zdolność myślenia. Przeciętna wyników testów SAT w grupie harvardzkiej wynosiła 584. którzy w książce The Bell Curve [Krzywa w kształcie dzwonu] przyznają ilorazowi inteligencji podstawowe znaczenie. I choć są tacy. powiedział mi.. The American Prospect. którzy uzyskiwali w czasie studiów najwyższe oceny. że wyniki testów są względnie słabą podstawą do snucia przewidywań o odniesieniu sukcesu w życiu przez mężczyzn należących do tej mającej przewagę nad innymi grupy. s. Brown. Adaptation to Life. wydajność i pozycję zawodową dziewięćdziesięciu pięciu byłych studentów Uniwersytetu Harvarda z lat czterdziestych. to nie powinien rezygnować z tych marzeń [. który przed rozpoczęciem studiów osiągnął w testach SAT i innych testach badających osiągnięcia w nauce pięć ocen po 800 punktów. stosunki z przyjaciółmi i sprawy intymne też nie układały się lepiej. „Cracking Open the IQ Box”. z którymi się rodzi. czasami nawet większy niż iloraz inteligencji. którzy mieli gorsze oceny. 4 George E. że ten zbiór cech może mieć wielki. The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life. a obejmujący takie talenty jak zdolność motywacji i wytrwałość w dążeniu do celu mimo niepowodzeń.] Związek pomiędzy wynikami testu a tymi osiągnięciami znacznie osłabia ogół innych cech. umiejętność panowania nad popędami i odłożenia na później ich zaspokojenia. Iloraz inteligencji w niewielkim stopniu wyjaśnia różne losy osób o mniej więcej takich samych widokach na przyszłość. 3 Richard Herrnstein. a ich stosunki rodzinne. Inteligencja emocjonalna a los Pamiętam kolegę z grupy w Amherst College. 1994..Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zmiennych. od jej przynależności do klasy społecznej poczynając. Winter 1995. przy maksymalnej możliwej do zdobycia liczbie punktów 800. Nikt nie potrafi jeszcze dokładnie powiedzieć. pracujący obecnie na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda.. który uzyskał w matematycznym teście SAT 500 punktów. Vaillant. jeśli jednak chce prowadzić swój własny interes.4 2 Howard Gardner. których losy życiowe śledzono aż do osiągnięcia przez nich wieku średniego. Jeden z autorów zajmujących się tymi sprawami ujął to tak: „O miejscu jednostki w społeczeństwie decydują w ogromnej mierze czynniki niezależne od ilorazu inteligencji. Kiedy porównano zarobki. New York: Free Press. że dzieci mogą przyswoić sobie decydujące umiejętności emocjonalne albo usprawnić je. nie osiągnęli znacząco większych sukcesów niż ich koledzy. wczuwania się w nastroje innych osób i optymistycznego patrzenia w przyszłość. nie decydował się od razu że zostanie matematykiem. to okazało się. Nie byli też bardziej zadowoleni z życia. W odróżnieniu od ilorazu inteligencji (z jego prawie stuletnią historią badań prowadzonych na setkach tysięcy osób) inteligencja emocjonalna jest pojęciem nowym. Boston: Little. Vaillant. czyli wyniki miał doskonałe. że ilorazu inteligencji nie mogą znacząco zmienić ani doświadczenia życiowe. kładł się późno spać i wstawał w południe. gdyby student pierwszego roku. którzy twierdzą. ile różnic ujawniających się w ciągu życia między różnymi osobami da się wytłumaczyć odmiennym poziomem ich inteligencji emocjonalnej. że ci. Mimo niezwykłych zdolności intelektualnych przez większość czasu obijał się. to wykażę w Części V. ani wykształcenie. E. w jakim dana osoba opanowała te umiejętności. W naszym. zespół cech . że odkryliśmy sumiennych ludzi. cytuje „The Chicago Tribune” z 29 maja 1992 r. w których liczą się przede wszystkim inne zdolności.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Podobnym długookresowym programem badań objęto 450 chłopców. że dana osoba jest prymusem. które stawiają przed nami zmienne koleje losu. praktycznie nie przygotowuje do odpierania przeciwności . która przejawia się w świetnych ocenach w szkole. Jednak mimo iż świetnie radzili sobie również na studiach. „Resilient Children as Adults: A 40-Year Study”. ani szczęścia w życiu. Iloraz inteligencji jednej trzeciej z nich wynosił poniżej 90 punktów. A jednak mimo tego. uzyskując znakomite oceny. którą można. coraz bardziej opierającym się na wiedzy fachowej społeczeństwie należą do nich z całą pewnością umiejętności techniczne. decyduje o tym. ani prestiżu. panowanie nad emocjami i współżycie z innymi ludźmi. a składa się nań zespół specjalnych umiejętności. nasze szkoły i nasza kultura koncentrują się na zdolnościach naukowych. Vaillant. oczywiście.J. włącznie z samym intelektem. zdolność panowania nad swymi emocjami jest metazdolnością. czy odniesie w życiu sukces czy zabrnie w ślepy zaułek. którzy osiągnęli najwyższy szczebel kariery w obranej profesji. Oczywiście.K. lecz przez taki sam okres mogło znaleźć zatrudnienia również 7 procent mężczyzn o ilorazie inteligencji przekraczającym 100 punktów. Cohler (red. wyjaśnia: „Sądzę. a dorastali w Somerville w stanie Massachusetts. bo na przykład 7 procent mężczyzn o ilorazie inteligencji poniżej 80 punktów pozostawało bez pracy przez a dziesięć lub więcej lat.który również ma wielkie znaczenie dla naszych indywidualnych losów. jednak przyczyną dużo większych różnic w poziomie życia były przejawiane już od dzieciństwa takie zdolności jak umiejętność radzenia sobie z niepowodzeniami.ani do korzystania z szans. śledząca razem z innymi naukowcami losy prymusów. B. to przed trzydziestką odnieśli jedynie umiarkowane sukcesy w pracy zawodowej. ignorując inteligencję emocjonalną. New York: Guilford Press. Dziesięć lat po ukończeniu szkoły średniej tylko jeden na czterech znajdował się w grupie ludzi w tym samym wieku. że on czy ona ma znakomite osiągnięcia mierzone w skali ocen szkolnych. którzy wiedzą. jak my wszyscy. profesor pedagogiki na Uniwersytecie Bostońskim. Ale również i tu miał on niewielki związek z tym. Wszyscy mieli. podobnie jak czytanie czy matematykę. The Invulnerable Child. miejscowości odległej o parę kroków od Harvardu i będącej w owych czasach zbiorowiskiem „rozpadających się slumsów”.J. 38 . opanować lepiej lub gorzej. jak powodziło im się w pracy czy w innych dziedzinach życia. w: E. od której zależy sposób wykorzystania przez nas pozostałych zdolności. Anderson. Oczywiście istniał (jak zawsze) pewien ogólny związek między ilorazem inteligencji a statusem socjoekonomicznym w wieku czterdziestu siedmiu lat. która wspólnie z Terrym Denny prowadziła na Uniwersytecie Stanowym Illinois badania nad prymusami. Stopień.5 Przyjrzyjmy się też danym z trwającego nadal programu badań osiemdziesięciu jeden najlepszych absolwentów szkół średnich z Illinois z roku 1981.). z których dwie trzecie pochodziło z rodzin żyjących z pomocy opieki społecznej.”6 Na tym właśnie polega problem: inteligencja teoretyczna. G. to wiedzieć tylko tyle. jak reaguje na przeciwności losu. że wysoki iloraz inteligencji nie gwarantuje ani dostatku. Życie emocjonalne jest dziedziną. a wielu z nich radziło sobie dużo gorzej. Jest taki szkolny dowcip: 5 J.niektórzy mogliby go nazwać charakterem . najwyższą średnią ocen w swoich szkołach. jest wiele dróg prowadzących do sukcesu i wiele dziedzin. 6 Karen Arnold. Felsman. Karen Arnold. w większości synów emigrantów. jak sobie radzić w tym systemie. Ale prymusi walczą z pewnością o swe dobro tak samo.1987. Nie mówi to nam nic o tym. Wiedzieć. z którymi najchętniej się bawią. Zachęcając dzieci do rozwijania pełnej skali zdolności. w której najbardziej lubią się bawić . owego niezwykłego talentu możliwe było tylko dzięki temu.Judy odtwarza wszystko wiernie i dokładnie. Przedszkole .kopia pokoju. że takie uzdolnienia jak spostrzegawczość społeczna Judy są talentami.mają przewagę nad innymi we wszystkich dziedzinach życia. Poproszona następnie o umieszczenie chłopców i dziewczynek w towarzystwie dzieci. Jednak w rzeczywistości Judy jest bystrą obserwatorką stosunków towarzyskich panujących w przedszkolnej grupie i chyba najlepiej ze wszystkich obecnych dzieci odgaduje przypływy i odpływy uczuć u innych.jest sprawdzianem umiejętności dostrzegania stosunków międzyludzkich. z ulepionymi z plasteliny lalkami. z jaką Judy odtwarza panujące w grupie stosunki i towarzyskie. Inny rodzaj inteligencji Na tle swych bardziej towarzyskich rówieśników czteroletnia Judy mogłaby się przygodnemu obserwatorowi wyda dzieckiem podpierającym ściany. ignorować czy nawet tłumić. 39 . Taka spostrzegawczość u czteroletniego dziecka jest zjawiskiem wyjątkowym. Wiele dowodów świadczy o tym. natomiast osoby. właściwie odczytują uczucia innych osób i umieją się do nich należycie odnieść . stroniącym od innych albo niezbyt lubianym. Dokładność. Dzięki swym zdolnościom Judy może w przyszłości zabłysnąć w dziedzinach w których liczy się umiejętność postępowania z ludźmi . jak to się zazwyczaj dzieje. że ludzie. ponieważ opanowały biegle nawyki umysłowe zwiększające ich operatywność. co będą robić. że znalazła się w przedszkolu Eliota-Pearsona w miasteczku akademickim przy Uniwersytecie Tuftów. Judy czyni to bez wahania czy pomyłek. Osoby o dobrze wykształconych i rozwiniętych umiejętnościach emocjonalnych są też na ogół bardziej zadowolone z życia i działają skuteczniej. gdy wychowawczyni proponuje zabawę w przedszkole. na których nauczaniu skupia się tradycyjna szkoła. którego celem jest rozwijanie różnych rodzajów inteligencji.od nawiązywania kontaktów handlowych i zarządzania aż po dyplomację. że repertuar ludzkich zdolności daleko wykracza poza zdolność opanowania pisania. świadczy o tym. toczą wewnętrzne walki ograniczające ich zdolność skupienia się na pracy i jasnego myślenia. inteligencja emocjonalna może dać dodatkową przewagę w pracy nawet takim „tępakom”. które szkoła powinna pielęgnować. aby postawiła każdą dziewczynkę i każdego chłopca w tej części pokoju. Program Spektrum opiera się na założeniu. a nie. które nie potrafią zapanować nad swym życiem emocjonalnym. owo wąskie pasmo umiejętności. W czasie zabawy nie bierze w niej zbyt aktywnego udziału i trzyma się nieco z boku. gdzie realizowano wówczas Projekt Spektrum. które zamiast głów mają małe zdjęcia dzieci i przedszkolanek . którzy są emocjonalnie sprawni . szkoła staje się miejscem nauczania umiejętności życiowych. a na przyswajaniu niepisanych reguł rządzących wewnętrzną polityką rozmaitych organizacji i firm kończąc. Kiedy wychowawczyni prosi Judy. to jest program wychowania.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna „Jak będzie się za piętnaście lat nazywał tępak znający się tylko na technice?” Odpowiedź: „Szef”. w kąciku z klockami i tak dalej . z których będą w przyszłości korzystać. czytania i liczenia. chcąc odnosić sukcesy albo po prostu spełnić się w tym. Ta trafność obserwacji ujawnia się w chwili.to jest dobrze znają swoje emocje i potrafią nimi kierować.w kąciku plastycznym. jak przekonamy się w Części III. od romansów i intymnych związków poczynając. że sporządziła ona sobie w głowie doskonałą mapę swej klasy. i to w tak młodym wieku. Odkrycie u Judy. w którym przebywa grupa Judy. Jednak. Uznaje. a do ich zrealizowania wystarczał papier i ołówek. „Rethinking the Value of Intelligence Tests” w „The York Times Educational Supplement” z 3 listopada 1986 roku. wiele różnych zdolności. jest dopomożenie mu w znalezieniu dziedziny. bez takiego rozgłosu. lecz raczej szerokie spektrum różnych jej rodzajów. Test SAT. która zyskała szeroki rozgłos. że dni chwały i świetności testów badających inteligencję zaczęły się podczas I wojny światowej. Zamiast tego poddajemy każdego edukacji.7 „Nadszedł czas . w której będzie kompetentnym fachowcem. jakim był Martin Luther King. Od ta pory przeprowadzałem z nim wywiady kilkakrotnie. a z drugiej. co Gardner nazywa „inteligencją personalną”: takie zdolności interpersonalne. czy jesteś jednym z tych bystrych czy nie. to właśnie Gardner. i na jakie . że ludzie są albo bystrzy. w wewnętrznym zadowoleniu. Najważniejszym wkładem. któremu poddaje się kandydatów na studia. kierujących do techników lub do szkół ogólnokształcących. czy spełnia owe wąskie kryteria sukcesu. w której praca będzie dawała mu zadowolenie. czy światowego formatu przywódca. albo nie. kiedy to poddano owym. Były to pierwsze przeprowadzone w tak masowej skali badania psychologiczne.”8 Jeśli ktokolwiek dostrzega ograniczenia dotychczasowych sposobów myślenia o inteligencji.aby poszerzyć nasze pojęcie spektrum talentów. które daje harmonijne zestrojenie stylu życia z naszymi prawdziwymi uczuciami.” Wydana w 1983 roku książka Gardnera Frames of Mind [Ramy umysłu]. Najważniejszym słowem w tej koncepcji inteligencji jest wielość. Podejście to zdominowało na całe dziesięciolecia nasz sposób myślenia o inteligencji. że nie istnieje tylko jeden. Powinniśmy poświęcać mniej czasu na klasyfikowanie uczniów według uzyskiwanych przez nich ocen. według którego iloraz inteligencji jest jej jedynym wskaźnikiem. psycholog z Harvard School of Education. i oceniamy go wedle tego.powiedział mi Gardner . którą odznaczają się. która najbardziej odpowiada jego talentom. Model Gardnera wysuwa się daleko przed standardowy wzorzec ilorazu inteligencji jako jedynego i niezmiennego czynnika. których tyranii poddawaliśmy się przez cały okres nauki szkolnej poczynając od tych. 8 Wywiad z Howardem Gardnerem na temat inteligencji wielorakiej zamieściłem pt. które ujawnić się mogą z jednej strony w błyskotliwych koncepcjach kogoś takiego jak Zygmunt Freud. Carl Rogers. 40 . świeżo opracowanym przez Lewisa Termana. i talent muzyczny Mozarta czy Yo Yo Ma. psychologa z Uniwersytetu Stanforda. Zupełnie straciliśmy to z pola widzenia. a kończąc na testach SAT decydujących o tym. Uwzględnia on to. która najlepiej przygotowuje do zawodu profesora uniwersytetu. Ten rodzaj myślenia pokutuje w całym społeczeństwie. testom dwa miliony Amerykanów. wybitni artyści i architekci. jakie wykazuje wielki terapeuta. monolityczny rodzaj inteligencji. geniusz kinestetyczny.opierają się na 7 Głównymi współpracownikami Gardnera przy opracowywaniu Projektu Spektrum byli Mara Krechevsky i David Feldman. jak np. oraz zdolności „wewnątrzpsychiczne”. kto może pójść na studia. że testy. Wskazuje on. Jego lista obejmuje dwa klasyczne rodzaje inteligencji „szkolnej” zdolności językowe i matematyczno-logiczne. który doprowadził do stworzenia Projektu Spektrum. Zamykają ją dwa oblicza tego. powiedzmy.że istnieje tylko jeden rodzaj uzdolnień. jaki może wnieść oświata do rozwoju dziecka. Gardner stawia tam tezę.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Wizjonerem. jest Howard Gardner. który określa twoją przyszłość. które pomogą nam go odnieść. że nie można nic na to poradzić i że testy powiedzą ci. a więcej na odkrywanie ich naturalnych predyspozycji czy uzdolnień i rozwijanie ich. że takimi się rodzą. Są setki dróg prowadzących do sukcesu i wiele. które ująć można w siedem podstawowych kategorii. opiera się na tym samym założeniu . który przejawia się w płynności ruchów Marthy Graham czy Magica Johnsona. była manifestem wykazującym błędność poglądu. ale również zdolność orientacji przestrzennej. Gardner określa to mianem „myślenia w kategoriach ilorazu inteligencji” i opisuje tak: „[oznacza to]. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ograniczonym pojęciu inteligencji. będącej niegdyś probierzem testów do badania inteligencji. odpowiadającego rzeczywistości modelu samego siebie i korzystania z tego modelu dla skutecznego działania. klinicyści i przywódcy polityczni są według wszelkiego prawdopodobieństwa jednostkami o wysokim poziomie inteligencji interpersonalnej. Multiple Intelligences. 10 Howard Gardner. politycy. dał on takie oto zwięzłe streszczenie koncepcji inteligencji personalnej: Inteligencja interpersonalna jest zdolnością rozumienia innych osób: tego. jakimi dziedzinami: mogą spontanicznie zainteresować się dzieci i w jakiego typu szkołach będą sobie radziły wystarczająco dobrze. jedno z tej piątki „najbystrzejszych” według standardowych testów do badania inteligencji dzieci było uzdolnione w trzech dziedzinach. Gardner wyciągnął z tego wniosek. kto osiągnie dobre wyniki w dziedzinach mierzonych ogółem testów Spektrum lub ich spójnym podzbiorem”. zdolność rozwiązywania konfliktów i talent do przeprowadzania tego rodzaju analiz społecznych. Na przykład inteligencja interpersonalna podzielona została na cztery różne zdolności: uzdolnienia przywódcze. Przy tym „rozrzut” tych uzdolnień był znaczny: czworo dzieci miało uzdolnienia muzyczne. nauczyciele. Jest to zdolność stworzenia dokładnego. wyniki testów Spektrum dają rodzicom i nauczycielom jasne wskazówki co do tego. nie ma żadnej magicznej liczby określającej różnorodność ludzkich talentów. dobre w liczeniu i mechanice. co nimi kieruje. jakim odznacza się Judy.1993. prawdę mówiąc koordynacja ruchowa i liczenie były słabymi punktami dwojga z nich. jedno miało talent do rozumienia stosunków społecznych i jedno do logiki. a nawet mistrzostwo w wybranej dyscyplinie. które mierzy test Spektrum. Mniej więcej dziesięć lat po pierwszym przedstawieniu drukiem swej teorii. które liczą się w życiu o wiele bardziej niż iloraz inteligencji. dwoje plastyczne. a jedno tylko w jednej spośród mierzonych testami Spektrum. s. W pewnym momencie Gardner i jego współpracownicy rozszerzyli swą listę do dwudziestu różnych odmian inteligencji.] jest podobną właściwością.. 9. oraz według zestawu testów do mierzenia Gardnerowskiego spektrum inteligencji. Z drugiej strony. 41 . Kiedy dzieci objęte Programem Spektrum oceniono według skali inteligencji Stanforda-Bineta. że skala „Stanforda-Bineta nie pozwala przewidzieć. nie mającym związku z prawdziwym zakresem uzdolnień i umiejętności. Howard Gardner i Mara Krechevsky. Na przykład. jak pracują. Poglądy Gardnera na wielorakość rodzajów inteligencji podlegają ciągłej ewolucji. dwoje językowe. New York: Basic Books. jak pracować wspólnie z nimi.9 Pięcioro dzieci o najwyższym ilorazie inteligencji (od 125 do 133) wykazywało różny poziom w zakresie dziesięciu uzdolnień. Inteligencja intrapersonalna [.. Gardner przyznaje. troje w dwóch. zdolność pielęgnowania związków z innymi i zawierania przyjaźni. Żadne z tej piątki nie było uzdolnione ruchowo. Odnoszący sukcesy handlowcy. że siedem jest arbitralnie wybraną liczbą na określenie rodzajów inteligencji. by rozwinąć swe pasje i osiągnąć z czasem biegłość. To zróżnicowane spojrzenie na inteligencję ukazuje nam bogatszy i pełniejszy obraz zdolności dziecka i potencjalnych możliwości odniesienia przez nie sukcesu w życiu niż standardowy iloraz inteligencji.10 9 Porównanie testów do mierzenia ilorazu inteligencji i zdolności uczonych i rozwijanych w ramach programu Spectrum przeprowadzili w jednym z rozdziałów swej książki Multiple Intelligences: The Theory in Practice. tyle że skierowaną do wewnątrz. okazało się. że nie ma żadnego znaczącego związku między wynikami osiąganymi przez nie w tych dwóch testach. postać z serialu „Podróże gwiezdne” [Star Trek]. która jest kluczem do samopoznania. jak i to. temperamenty. Skinnera. które powodują. to ani on. podniecające i często takie zagadkowe. z których połączenia powstała owa metafora na określenie umysłu. że badać z naukową precyzją można jedynie zachowanie. zaciemniające jedynie obraz naszego życia umysłowego. Nacisk. dali się zwieść iluzji. W połowie obecnego stulecia psychologię akademicką zdominowali behawioryści pokroju B. a mianowicie rola emocji. wraz z nadejściem pod koniec lat sześćdziesiątych „rewolucji kognitywnej”. oraz na naturze inteligencji. Educational Researcher 18. w jakim sensie inteligencja obecna jest w emocjach. Kognitywiści uważali. jaki Gardner kładzie na elementy kognitywne w obu odmianach inteligencji personalnej. w jakie umysł rejestruje i gromadzi informacje. że inteligencja oznacza chłodne. ponieważ jest ono czymś obiektywnie. Do inteligencji intrapersonalnej. i ucieleśnieniem poglądu. Nadmierne akcentowanie przez psychologię poznania nawet w sferze emocji jest częściowo rezultatem pewnego dziwacznego zakrętu dziejów tej nauki. odzwierciedla ducha czasu. A zatem jego koncepcja inteligencji podkreśla rolę poznania .F. obierając za operacyjny model umysłu komputer i zapominając. Tworzone przez 11 Howard Gardner. Spock. Thomas Hatch. Jednak emocje nadal znajdowały się poza sferą jej zainteresowania. ale którym mało się zajmuje w swoich pracach. zupełnie jak Mr. że sieć połączeń mózgowych tkwi w brudnej. nie zmąconych żadnym uczuciem. że sednem inteligencji interpersonalnej jest „zdolność rozróżniania i właściwego reagowania na nastroje. że nasze życie wewnętrzne jest tak złożone. jaką odgrywają w tej inteligencji uczucia. 8 (1989). Wszystkie pozostałe dziedziny życia wewnętrznego. w jakim sensie można wnieść inteligencję do emocji.pozostawiają oni nie zbadane morze emocji.jak sam mi zasugerował . Takie nastawienie sprawia. beznamiętne analizowanie i przetwarzanie faktów. psychologia zwróciła się w inną stronę i skoncentrowała na sposobach. kierujących nami i innymi. postrzeganym. motywacje i pragnienia innych osób”. że . który ukształtował jego poglądy. z zewnątrz.na jego teorię silny wpływ wywarł stworzony przez psychologię kognitywną model umysłu. czyli kiedy poznanie nie wystarcza Jest pewien wymiar inteligencji interpersonalnej. W ich ujęciu jest ona hiperracjonalna. „Multiple Intelligences Go to School. motywów. w której fizyczna świetność przejawia się niewerbalnie. wyłączyli z pola zainteresowań nauki. Być może jest tak dlatego. pulsującej kałuży związków biochemicznych i w niczym nie przypomina sterylnych. na który wprawdzie często wskazuje Gardner. w tym również emocje.zrozumienia samego siebie i innych osób. 42 . Pozostaje również do zbadania zarówno to. sfera emocji znajduje się poza zasięgiem języka i poznania. że . którzy uważali.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W sformułowanej gdzie indziej definicji Gardner stwierdza. Jednak podobnie jak sfera wyczucia ruchów. ani jego współpracownicy nie zajęli się zbyt szczegółowo rolą. którzy przyjęli ten pogląd. który jest archetypem suchych bitów informacji. wedle którego w inteligencji nie ma miejsca na emocje. zalicza „dostęp do swych własnych uczuć i zdolność rozróżniania ich oraz polegania na nich w kierowaniu swym zachowaniem. Później. uporządkowanych płytek krzemowych. Choć w Gardnerowskich opisach inteligencji personalnej jest dość miejsca na uwzględnienie gry emocji i panowania nad nimi. Kognitywiści. naszych zwyczajów pracy i zwyczajów innych osób oraz wykorzystania tej intuicyjnej wiedzy w kierowaniu naszym własnym życiem i stosunkach z innymi osobami. koncentrując się bardziej na myślach o uczuciach.”11 Spock kontra Data.być może nieświadomie . kognitywnym obrazie ludzkiego umysłu zupełnie brakuje wyższych wartości ludzkiego serca wiary. umysł. Aby wytrwać w tym poglądzie. Ponieważ brak mu zmysłu lirycznego właściwego uczuciu. jego chłodna logika zawodzi i nie podpowiada właściwego ludzkiego rozwiązania. które nadają życiu smak i kształtują jego pilne potrzeby. w każdej chwili wpływając (ujemnie lub dodatnio) na to. jak może wyglądać takie kształcenie. kognitywiści musieli ignorować związki między stworzonymi przez siebie modelami umysłu a własnymi nadziejami i obawami. z kim się ożenić czy za kogo wyjść za mąż. Data stara się czuć. że skłania się do traktowania inteligencji w sposób kognitywny. a szczególnie psychologa z Uniwersytetu Yale. ale dodał: „Kiedy pisałem po raz pierwszy o rodzajach inteligencji personalnej. Natomiast dla inteligencji interpersonalnej zasadnicze znaczenie mają czuciowe sygnały trzewiowe. Nasza ludzkość objawia się najpełniej w naszych uczuciach. wiedząc. że częściej zajmuje się myślami o uczuciach albo metapoznaniu niż samymi uczuciami. może pisać wiersze czy grać utwory muzyczne z techniczną wirtuozerią. jak widzi Data (chciałoby się powiedzieć: ku swej konsternacji. zmienia się. podążających w kierunku wytyczonym przez Gardnera. że racjonalnością kierują uczucia i że mogą też one ją pogrążyć. której jednym ze składników jest emocjonalne dostrojenie się do samego siebie. który bardzo szczegółowo przedstawił sposoby połączenia 43 . Kiedy zwróciłem Gardnerowi uwagę. lojalności. że brakuje mu czegoś istotnego. Jednak w praktyce teoria wielorakiej inteligencji w swej rozwiniętej postaci skupiła się raczej na metapoznaniu [to znaczy na uświadomieniu sobie swoich własnych procesów myślowych] niż na pełnym zakresie zdolności emocjonalnych. Wskazuje. przyznał. Model kognitywny jest pod tym względem zubożonym obrazem umysłu. ale nie potrafi odczuwać pulsujących w tych utworach namiętności. Wypaczony „naukowy” obraz życia umysłowego pozbawionego emocji. jak inteligencja interpersonalna. jest modelem zubożonym. Emocje wzbogacają. Petera Saloveya. nadziei. mówiłem o emocjach. Potrzebuje przyjaźni. musimy się zwrócić do innych teoretyków. jaką podjąć pracę i tak dalej. w miarę jak psychologia zaczyna zauważać istotną rolę uczuć w myśleniu. że „wiele osób o ilorazie inteligencji powyżej 160 pracuje dla ludzi o ilorazie nie przekraczającym 100. a ci drudzy wysoką inteligencją intrapersonalną.cały ten zalew uczuć. Następne pokolenie”) psychologia zaczyna doceniać zarówno siłę i zalety emocji w życiu umysłowym. jak i wynikające stąd zagrożenia. gdyż nie wyjaśnia naporu uczuć. podejmujesz niewłaściwe decyzje o tym. Musimy kształcić oba rodzaje inteligencji personalnej u dzieci i powinna to robić szkoła. który przez ostatnich osiemdziesiąt lat ukierunkowywał badania nad inteligencją.” Mimo to Gardner docenia znaczenie zdolności emocjonalnych i towarzyskich w chaosie życia. które nadają intelektowi specyficzne zabarwienie. że w chłodnym. gdyby mógł odczuwać konsternację). kłótniami małżeńskimi i zazdrością wobec odnoszących większe sukcesy kolegów . jeśli ci pierwsi odznaczają się słabą. który ich nie uwzględnia. jak opracowywane są informacje. W końcu.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna psychologów kognitywnych modele opracowywania przez umysł informacji nie uwzględniały faktu. podobnie jak Blaszany Człowiek w Czarowniku z Krainy Oz nie ma on serca. stopniowo. szczególnie przedstawiając swoją koncepcję inteligencji intrapersonalnej. Jeśli jej nie masz.” Czy emocje mogą być inteligentne? Aby lepiej zrozumieć. model. oddania. Z tęsknoty Daty za samą tęsknotą płynie nauka. Podobnie jak następca Spocka niejaki Data („Podróże gwiezdne. miłości. Natomiast w życiu codziennym żaden rodzaj inteligencji nie jest tak ważny. Cognition and Personality 9 (1990). że stare koncepcje ilorazu inteligencji obracają się wokół wąskiego pasma uzdolnień językowych i matematycznych i że dobry wynik uzyskany w teście mierzącym ten iloraz jest przede wszystkim prognostykiem sukcesów w szkole albo karierze profesorskiej. inteligencję „społeczną”.L. wśród głównych jej cech znalazły się praktyczne ludzkie zdolności. Ten kierunek badań prowadzi nas na powrót do oceny tego. poczesne miejsce zajmuje specyficzna wrażliwość. bez względu na to. Żadna z tych definicji inteligencji społecznej nie zdobyła specjalnego uznania teoretyków ilorazu inteligencji i wydany w roku 1960.. zgadzając się z Gardnerem. Jak zobaczymy w rozdziale IV. czyli zdolność rozumienia innych i „mądrego postępowania w stosunkach z innymi ludźmi”. Inni psychologowie mieli w owym czasie bardziej cyniczny pogląd na inteligencję społeczną. Znajomość własnych emocji. traktować jako aspekt ilorazu inteligencji. 12 Ten model inteligencji emocjonalnej przedstawili po raz pierwszy Peter Salovey i John D. poprosił różnych ludzi o opisanie „osoby inteligentnej”. 44 . czy oni sami chcą tego czy nie. że pojęcie to zgadza się z intuicją i zdrowym rozsądkiem.przyjęli szersze rozumienie inteligencji. zaproponował w artykule zamieszczonym w „Harper’s Magazine”. Jednak inteligencji personalnej nie sposób lekceważyć. lepiej kierują swoim życiem.nakłaniania ich do robienia tego. New York: Cambridge University Press. które są potrzebne. rozciągając określone tym mianem zdolności na pięć podstawowych dziedzin:14 1. 1985. inny psycholog z Yale.że inteligencja społeczna jest czymś innym niż zdolności szkolne. a przede wszystkim włączyć doń wszystkie te cechy czy kategorie. Podstawą inteligencji emocjonalnej jest samoświadomość rozpoznawanie uczucia w chwili. przede wszystkim dlatego. 13 Robert J. wybitny psycholog. natomiast w o wiele mniejszym stopniu zapowiedzią powodzenia w pozaakademickich dziedzinach życia. I tak E. do jakiego doszedł Thorndike . Salovey włącza Gardnerowską inteligencję personalną do swej podstawowej definicji inteligencji emocjonalnej. które orientują się w swoich uczuciach.wśród nich Sternberg i Salovey . Bardziej systematyczne badania doprowadziły Sternberga do tego samego wniosku. bowiem w ostatnich latach nawet najbardziej zagorzali zwolennicy ilorazu inteligencji starali się sporadycznie raczej wprowadzać emocje do sfery inteligencji niż traktować „emocje” i „inteligencję” jako dwa przeciwstawne terminy. Beyond IQ. które. Kiedy na przykład Robert Sternberg. by odnieść w życiu sukces. kiedy nas ogarnia. Sternberg.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna inteligencji z emocjami. która pozwala skutecznie działającym menedżerom wychwytywać nie wypowiedziane komunikaty. cieszący się dużą popularnością podręcznik opisujący testy do badania inteligencji określa inteligencję społeczną mianem „bezużytecznej” koncepcji. 185211. na przykład. „Emotional Intelligence”. Wśród różnych rodzajów inteligencji praktycznej. Thorndike. 14 Tę podstawową definicję „inteligencji emocjonalnej” dają Salovey i Mayer w „Emotional Intelligence”. który w latach dwudziestych i trzydziestych przyczynił się do upowszechnienia koncepcji ilorazu inteligencji. Psychologowie ci . Osoby. s. są bardzo cenione w miejscu pracy. co chcesz. starając się określić to pojęcie na nowo.12 Nie są to żadne rewelacje. jaką faktycznie rolę odgrywa inteligencja „personalna” albo emocjonalna.13 W ostatnich latach coraz więcej psychologów dochodzi do podobnych wniosków. Mayer. zdolność śledzenia uczuć minuta po minucie odgrywa kluczową rolę we wglądzie w samego siebie i samozrozumieniu. że ludzie dobrze sobie radzą w praktycznych sprawach życiowych. 189. co sprawia. Imagination. Niezdolność rozpoznania naszych prawdziwych uczuć wydaje nas na ich łaskę i niełaskę. ujmując ją w kategoriach umiejętności manipulowania innymi ludźmi . jest ona zarazem kluczowym elementem tego czegoś. s. aby jeden z aspektów inteligencji emocjonalnej. ponieważ każda z tych sfer jest w znacznym stopniu zespołem nawyków i reakcji i przy odpowiednim wysiłku można zwiększyć jej zakres. U wszystkich intelekt miesza się z emocjami. Dzięki temu sprawdzają się w zawodach wymagających troskliwości i opieki nad innymi oraz w zarządzaniu. niektórzy z nas mogą sobie zupełnie dobrze radzić z. tłumieniem własnego niepokoju. które polegają na dobrych kontaktach z innymi. a zdolność wprawiania się w stan „uniesienia twórczego” umożliwia wybitne osiągnięcia we wszystkich dziedzinach. jest fundamentalną umiejętnością obcowania z ludźmi. Niedostatkom umiejętności emocjonalnych można zaradzić. Niewątpliwie poziom naszych zdolności zależy od systemu nerwowego. 2. W rozdziale VII zbadamy korzenie empatii. że oba typy wydają się istnieć niezależnie. tak aby były właściwe w każdej sytuacji. 5. W rozdziale VIII zajmiemy się kompetencją społeczną i związanymi z nią szczególnymi umiejętnościami. które posiadają ją w dużym stopniu. Osoby. potrafią o wiele szybciej dojść do równowagi po porażkach i niepowodzeniach. Zdolność motywowania się. Empatia. W rozdziale V przeanalizujemy zdolność uspokajania się. jaką wybrać pracę. Osoby obdarzone tymi zdolnościami świetnie sobie radzą we wszystkich sprawach. ile raczej różnymi zespołami zdolności. niepokoju i irytacji oraz konsekwencje niedostatku tej podstawowej umiejętności emocjonalnej. Osoby obdarzone taką zdolnością. ale związek ten jest tak słaby. ale. muszą stale walczyć z niemiłymi uczuciami. otrząsania się ze smutku. są lepszymi nauczycielami i sprzedawcami. jest zdolnością opierającą się na samoświadomości. pełnienie ról przywódczych i skuteczność w stosunkach interpersonalnych. Oczywiście. Jak pokaże rozdział VI. a na tym. czego chcą inni lub czego im potrzeba. opierająca się na własnej samoświadomości uczuciowej. 4. kończąc.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Wiedzą. u których zdolność ta jest słabo rozwinięta. Trzeba tu od razu powiedzieć. W istocie rzeczy istnieje pewna korelacja między ilorazem inteligencji a pewnymi aspektami inteligencji emocjonalnej. nasz umysł jest niezwykle plastyczny i otwarty. błyszczą w tych dziedzinach. osoby o wysokim ilorazie inteligencji i niskim poziomie inteligencji emocjonalnej (albo o niskim ilorazie i wysokim poziomie inteligencji emocjonalnej) spotyka się. kogo poślubić poczynając. do czego się wezmą. Samokontrola emocjonalna . które zapewniają popularność. Kierowanie emocjami. Sztuka nawiązywania kontaktów polega w dużej mierze na umiejętności kierowania emocjami innych osób. Rozpoznawanie emocji u innych. dość rzadko. ale nie potrafią uśmierzyć niepokoju innych. samomotywacji i opanowania oraz twórczej pracy. wbrew stereotypom.. że empatia rodzi altruizm. 3. Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. społeczne koszty emocjonalnej „głuchoty” i przyczyny.odkładanie w czasie zaspokajania pragnień i tłumienie popędliwości . które powodują. ludzie różnią się zdolnościami w każdej z tych sfer. Są to zdolności. jak się przekonamy. podporządkowywanie emocji obranym celom ma zasadnicze znaczenie dla koncentracji uwagi. od tego. natomiast te. Iloraz inteligencji a inteligencja emocjonalna Iloraz inteligencji i inteligencja emocjonalna są nie tyle przeciwstawnymi. że nie ma i być może nigdy nie będzie podobnych do znanych nam testów 45 . co naprawdę czują. uzyskują wspaniałe wyniki we wszystkim. Osoby posiadające zdolność empatii są bardziej wyczulone na subtelne sygnały społeczne wskazujące. powiedzmy. Panowanie nad emocjami.leży u podstaw wszelkich osiągnięć. kiedy podejmują różne decyzje. jak można się było spodziewać . nastawione są introspekcyjnie. Podobnie jak mężczyźni są one życzliwe. pomijającej inteligencję emocjonalną) postaci niemal karykaturą intelektu. elastyczność ego traktować można jako zastępczą miarę inteligencji emcojonalnej. Ich życie emocjonalne jest bogate. odpowiedzialny i uparty. ale uważa. a życie nie jest dla nich bezsensowną egzystencją. w której przyszło im żyć.dużą sprawnością intelektualną. Opierając się na mierniku. sprawdzając zdolność danej osoby do poradzenia sobie z konkretnym zadaniem. a zakres ich zainteresowań intelektualnych i estetycznych jest bardzo szeroki. Natomiast mężczyźni wykazujący się wysoką inteligencją emocjonalną są nastawieni towarzysko i otwarci. służącym do pomiaru cech wchodzących w zakres inteligencji emocjonalnej. najlepiej bada się. mierzonej jej ilorazem. Na ogół odnosi się również do wszystkich i wszystkiego krytycznie i protekcjonalnie. z innych i ze społecznej rzeczywistości. Jest ambitny i produktywny. 46 . Ponieważ są to główne elementy inteligencji emocjonalnej. otwarte i towarzyskie. jest grymaśny i ma zahamowania. ponieważ są z siebie zadowolone. powiedzmy. współczują innym i okazują im troskliwość. do wewnątrz. luty 1995. że główne składniki tej elastyczności obejmują samoregulację emocjonalną. a uczucia wyrażane są stosownie. Block. dokonał porównania obu tych teoretycznie niezależnych i ujętych w czystej postaci typów inteligencji. co czują. przekonanie o skuteczności swoich starań i inteligencję społeczną. używa określenia „elastyczność ego”. maszynopis nie publikowany. są zadowoleni z siebie. dobrze radzą sobie ze stresem. psycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. nie dręczą go żadne wątpliwości ani niepokoje co do własnej osoby. nie są lękliwi ani nie zdradzają skłonności do martwienia się i ruminacji (przeżuwania myśli i doznań). wykazuje wielką sprawność w rozwiązywaniu problemów teoretycznych.15 Wyniki tego porównania mówią same za siebie. Typ wysokiej inteligencji wedle pomiarów jej ilorazu jest w czystej (tzn. wykazują się . zamiast pojęcia „inteligencja emocjonalna”. Stwierdza on. mają życzliwy stosunek do otoczenia. przystosowawcze panowanie nad impulsami. przeżuwania myśli i obwiniania się. a przy tym odbierają 15 Jack Block. Typowy mężczyzna o wysokim ilorazie inteligencji ma. że pomiędzy ilorazem inteligencji a elastycznością ego istnieje pewna korelacja.powiedzmy . Mają oni skłonność do poświęcania swego czasu i energii na rzecz innych ludzi i spraw. chętnie biorą na siebie odpowiedzialność za to czy za tamto. Aczkolwiek prowadzi się szerokie badania nad każdym z jej składników. nie mają kłopotów z wyrażaniem swych myśli. a także niechęć do otwartego okazywania złości (choć okazują ją pośrednio). Istnieją niewielkie różnice między mężczyznami i kobietami. Mają też skłonność do niepokojenia się byle czym.na określeniu uczuć osób przedstawionych na taśmie wideo na podstawie wyrazu ich twarzy. których później żałują). Swoje uczucia wyrażają stosownie i w umiarkowany sposób (a nie. Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley. Ta równowaga emocjonalna pozwala im na łatwe nawiązywanie kontaktów. Ogólnie biorąc. rozpatrują wszystko w kategoriach etycznych. wybuchami. nie okazuje żadnych uczuć i do wszystkiego podchodzi z dystansem. szeroki wachlarz zainteresowań intelektualnych. jest oziębły seksualnie i nieczuły na wrażenia zmysłowe. niektóre z nich. ale jest zupełnie bezradny w sferze praktycznych spraw życiowych i stosunków międzyludzkich. podobnie jak wyniki testów osiągnięć szkolnych jako miernik ilorazu inteligencji. Block przeanalizował dane z wieloletnich badań. Jack Block. Natomiast kobiety o wysokiej inteligencji emocjonalnej są z reguły bardziej pewne siebie i wyrażają wprost. co nie jest żadnym zaskoczeniem. ale że są one niezależnymi od siebie sferami. i korzystając z metod statystycznych oszacował osobowościowe i zachowaniowe korelaty wysokiego ilorazu inteligencji niezależnie od inteligencji emocjonalnej oraz inteligencji emocjonalnej niezależnie od ilorazu inteligencji. który nazywa mianem „elastyczność ego”. jest emocjonalnie ślepy i zimny.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna do badania inteligencji prostych metod mierzenia inteligencji emocjonalnej. wesołe i reagują na wszystko spontanicznie. na przykład empatię. polegającym . którymi objęto setkę mężczyzn i kobiet w wieku kilkunastu lat i które kontynuowano aż do osiągnięcia przez nich dwudziestu paru lat. Kobiety o czysto teoretycznej wysokiej inteligencji. cenią sprawy wymagające wysiłku umysłowego. W odróżnieniu od kobiet reprezentujących typ czysto intelektualny rzadko odczuwają niepokój. jak i emocjonalną. rzecz jasna. u których omawiane cechy przejawiają się w najwyższym nasileniu . bowiem w rzeczywistości u wszystkich inteligencja emocjonalna i teoretyczna zmieszane są w różnych proporcjach.idealne wcielenia dwóch różnych zespołów zdolności. wyimaginowane portrety osób. że jesteśmy bardziej ludzcy i odznaczamy się tym. inteligencja emocjonalna jest źródłem cech. w jakim dana osoba cechuje się zarówno inteligencją poznawczą. 47 . Są to. co każdy człowiek winien posiadać. Tak czy inaczej.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wszystkie wrażenia zmysłowe. co każdy z tych wymiarów wnosi do naszej osobowości. które sprawiają. Dają one jednak wgląd w to. Obrazy te nakładają się na siebie w takim stopniu. mają poczucie winy i przeżuwają swe myśli. odpowiedział spokojnie mnich . Ja wolę termin samoświadomość. introspektywnego skupienia na swoich własnych przeżyciach. samuraj uspokoił się. New York: Basic Books. Uwaga ta skupia się bezstronnie na wszystkim. że nasze uczucia są oczywiste. nad którą zyskują kontrolę emocje. pewien skory do zwady samuraj przyszedł do mistrza Zen z żądaniem. ale nie reagującego świadka. jakim jest uświadamianie sobie swoich uczuć w chwili. natomiast uświadamianie sobie własnych uczuć określają mianem metanastroju (metamood). że czasami nie zwracaliśmy zbytniej uwagi na to. Niektórzy psychoanalitycy nazywają to „obserwującym ego”. które nastawiają się na odkrywanie i nazywanie wzbudzonych w nas emocji. 2 Zob.2 Owa cecha świadomości bliska jest opisanej przez Freuda „równomiernie rozłożonej uwadze”.jest niebem. Nie mam zamiaru marnować czasu na rozmowy z takimi jak ty. Psychologowie używają na określenie uświadamiania sobie własnych procesów myślowych dość niezgrabnego terminu metapoznanie (metacognition). czyli zdolnością świadomości umożliwiającą psychoanalitykowi śledzenie swoich własnych reakcji na to. co mówi pacjent i co podtrzymuje proces swobodnych skojarzeń zachodzących w jego umyśle. aby wyjaśnił mu. że jeśli dobrze wykształci się tę zdolność. zdolnym do objęcia swą uwagą całości życia”. 48 . który oznacza zwracanie uwagi na emocje. którą zalecał on osobom chcącym uprawiać psychoanalizę. Jest ona raczej stanem neutralnym dającym możliwość autorefleksji w chwilach. schował miecz i złożył głęboki ukłon. dziękując za wyjaśnienie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział IV Poznać siebie JAK MÓWI STARA JAPOŃSKA PRZYPOWIEŚĆ. New York: Hyperion. co postrzegamy i przesadnego reagowania na owe postrzeżenia. opisując własną głęboką 1 Terminu samoświadomość używam tu w odniesieniu do refleksyjnego. kiedy targają nami silne emocje.” Zaskoczony prawdziwością słów mnicha.” Nagłe uświadomienie sobie przez samuraja. Samoświadomość nie jest uwagą. 3 Wnikliwe porównanie skupionego podejścia psychoanalityka i samoświadomości znaleźć można w: Mark Epstein. Epstein zauważa. co się dzieje.1995.1 W tym stanie autorefleksyjnej świadomości umysł obserwuje i bada samo doświadczenie. co przenika naszą świadomość. zmuszając ją do wyolbrzymiania tego.3 Taka samoświadomość zdaje się wymagać pobudzenia kory mózgowej. że działa w ten a nie inny sposób. There You Are. 1994. Zdaje się. Na pierwszy rzut oka może się wydawać.jest piekło. kiedy nas ogarniają. ukazuje nam zasadniczą różnicę między owładnięciem przez jakieś uczucie a uświadomieniem sobie tego faktu. też: Jon Kabat-Zinn. że podobny stan umysłu a przedstawia William Styron. Zalecenie Sokratesa: „Poznaj siebie” odnosi się do tego właśnie kamienia węgielnego inteligencji emocjonalnej. odgrywając rolę zainteresowanego tym. Thoughts Without a Thinker. włącznie z emocjami.” Urażony samuraj wpadł we wściekłość i wydobywszy miecz z pochwy krzyknął: „Zabiję cię za tę impertynencję!” To właśnie . Wherever You Go. co rzeczywiście czujemy w stosunku do kogoś czy czegoś albo uświadomiliśmy sobie swoje uczucia zbyt późno. w chwilach refleksji i zadumy przypominamy sobie. bo jest rozgniewany i podrażniony. to może ona zejść poniżej progu obserwatora i stać się „elastyczniejszym i odważniejszym rozwiniętym ego. „A to . szczególnie jej obszarów językowych.rzekł mnich . na czym polega różnica między piekłem a niebem. Mnich jednak odparł z szyderstwem: „Jesteś zwykłym gburem. Samoświadomość ma potężny wpływ zwłaszcza na silne niechętne uczucia.„uświadamianie sobie zarówno swego nastroju. ponieważ do typowych myśli zdradzających samoświadomość emocjonalną należą: „Nie powinienem odczuwać czegoś takiego”. Alexander Stevens. co teraz czuję. ale również niepoddania mu się. podniesie mnie na duchu”.”4 W swej najdoskonalszej postaci samoobserwacja jest właśnie taką spokojną świadomością naszych namiętnych czy wzburzonych uczuć. Mayer. co zrozumiałe. że owa subtelna zmiana w aktywności umysłowej sygnalizuje prawdopodobnie. które podejmujemy. „An Emerging Understanding of the Reflective (Meta) Experience of Mood”. na której nadbudowują się inne. co się dzieje. to złość” pojawiającą się w chwili. wściekłością na kogoś a autorefleksyjną myślą: „To co czuję. który wespół z Peterem Saloveyem jest twórcą teorii inteligencji emocjonalnej . może przyglądać się z beznamiętną ciekawością. Kiedy mówimy dziecku. to złość” . Mayer stwierdza jednak. iż obwody kory mózgowej śledzą odczuwaną w danym momencie emocję. że: „To. które odczuwamy. pewne pojęcie o swoim życiu emocjonalnym. że można wyłonić trzy podstawowe kategorie osób różniących się sposobem postrzegania emocji i reagowania na nie:6 • Świadomi swych uczuć. Niektóre z określeń tych stylów samoświadomości emocjonalnej są moimi własnymi adaptacjami wprowadzonych przez nich kategorii. takie jak samokontrola emocjonalna. osoby takie mają. Stwierdza. a nie dając się owładnąć wydarzeniom. Rozpoznanie to różni się jednak od wysiłków. czego doświadczamy (a więc jest „meta” świadomością). nie dzieląc otępienia swego sobowtóra. które w złości chce uderzyć towarzysza zabawy. 49 . Świadomość emocji. to Mayer stwierdził. W najmniej wyrazistej formie przejawia się po prostu jako pozostawanie nieco na uboczu tego. 1990.”5 Samoświadomość może być stanem spokojnego.„Ale on zabrał moją zabawkę!” . „An Emerging Understanding”.i gniew nadal w nim kipi. Jasny obraz własnych emocji wpływa być może na wytworzenie się u nich swoistych cech osobowości. 4 William Styron. 64. maszynopis nie publikowany. 5 John D. na przykład. „Nie rób tego!”. że zazwyczaj oba stany występują łącznie . „To. Ujmując to w kategoriach neuronowej mechaniki świadomości. jest podstawową zdolnością emocjonalną.daje mi większą swobodę działania: nie tylko możliwość postąpienia zgodnie z tym impulsem. co przeżywamy. to możemy wprawdzie nie dopuścić do wyładowania złości. widmowy obserwator. Krótko mówiąc. ponieważ uświadomienie sobie. będąca reakcją na coś bardzo przykrego czy przygnębiającego. który przepływa jakby ponad tym. co teraz myślę. Darkness Visible: A Memoir of Madness. jakby „towarzyszyło mu drugie ja. jako równoległy strumień świadomości. co jest pierwszym krokiem ku uzyskaniu nad nią kontroli.rozpoznanie u siebie złego nastroju równoznaczne jest z chęcią pozbycia się go. Na tym właśnie polega różnica między. który. Myśli dziecka i tak pozostaną skoncentrowane na tym. co wywołało złość . New York: Random House. 1993. pozbawionego jakichkolwiek elementów oceny skupienia na własnych myślach i emocjach. 6 Mayer i Stevens. ogarniając to. że to skupienie może być mniej lub bardziej beznamiętne. że miał uczucie. Mayer stwierdza. psychologa z Uniwersytetu New Hampshire. jak i myśli o tym nastroju.ujmując to słowami Johna Mayera. ale jej nie ugasimy. a w wypadku bardziej ograniczonej samoświadomości: „Nie myśl o tym”. samoświadomość oznacza . aby powstrzymać siebie lub inną osobę od działania pod wpływem impulsu emocjonalnego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna depresję. uznać trzeba. Aczkolwiek istnieje logiczna różnica między uświadomieniem sobie swoich uczuć a podjęciem działań zmierzających do ich zmiany. Zdając sobie sprawę z tego. kiedy jesteśmy nią ogarnięci. s. w jakim nastroju się znajdują. jak zmaga się jego towarzysz. świadomość własnych uczuć pozwala im nimi kierować. cieszą się dobrym zdrowiem psychicznym i mają z reguły pozytywny stosunek do życia.zaczyna nim miotać i rzucać na wszystkie strony jak piłką. Często dają się ponieść emocjom i nie mogą uciec przed nimi. Natomiast osoby. chcąc się zorientować.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna są one bowiem niezależne i pewne siebie. nie robią prawie nic. które zagłębiają się w lekturze jakiejś książki lub czasopisma albo kontynuują oglądanie filmu. które nastawiają się na odbiór sygnałów świadczących o zagrożeniu. W rezultacie przekonane. z głośnika dobiega głos pilota: „Panie i panowie. zupełnie jakby były w ich władzy. które wyłączają się i kierują swą uwagę na coś innego. przyjmując to jako swego rodzaju zrządzenie losu. co należy robić w chwili zagrożenia. Na ogół zdają sobie dobrze sprawę z tego co czują. aby otrząsnąć się ze złego nastroju. psychologa z Uniwersytetu Temple. czy też przeciwnie . testu. nieświadomie potęgują swoje reakcje nasłuchując pilnie i wypatrując ich pojawienia się. ale akceptują swoje nastroje. pilnie przyglądasz się stewardesom. że znajdujesz się w samolocie lecącym z Nowego Jorku do San Francisco. że w skrajnych przypadkach samoświadomość emocjonalna pewnych osób jest przygniatająca. • Dający się ogarnąć emocjom. • Typ żywiołowy i typ beznamiętny Wyobraź sobie przez chwilę. patrząc. w mniejszym stopniu zauważają swoje reakcje. Te dwie odmienne postawy wobec zagrożenia rzutują również na postrzeganie własnych emocji. Mówiąc krótko. Akceptujący swoje emocje. wskutek czego nie doznają tak silnych emocji. nie robią nic. czy nie zdradzają objawów paniki albo wsłuchujesz się w odgłos silników. zwracając uwagę na wszystkie jego szczegóły. szczególnie wtedy.starają się w takich chwilach oderwać uwagę od zagrożenia. nie medytują nad tym. ale kiedy samolot zbliża się do Gór Skalistych. nie przeżuwają przygnębiających myśli. Lot przebiega gładko. co dzieje się z samolotem? Czy też raczej wyciągasz kartę z instrukcjami. czy nic nie przerywa ich pracy? Twoja naturalna reakcja wobec opisanego zagrożenia świadczy o postawie. Kiedy ogarnie je zły nastrój. nad którymi nie są w stanie zapanować. co czują. Wydaje się że są dwa typy osób należących do tej kategorii: te. w jakich nigdy się jeszcze nie znalazłeś . które bywają na ogół w dobrym nastroju. którą najchętniej przyjmujesz w kłopotliwych sytuacjach. nie zwracając uwagi na to. kiedy nie towarzyszy temu spokój cechujący samoświadomość. którą można stwierdzić na przykład u osób znajdujących się w depresji i przyjmujących ten stan z rezygnacją. Miewają zmienne nastroje i nie bardzo uświadamiają sobie. Proszę wrócić na swoje miejsca i zapiąć pas’. a więc nie mają specjalnej motywacji do jego zmiany oraz te. Co robisz w takiej sytuacji? Czy należysz do osób. dzięki czemu szybciej się z niego otrząsają. czy ludzie wykazują się czujnością w trudnym położeniu. że nie mają żadnej kontroli nad swymi uczuciami. A potem samolot wchodzi w turbulencje. które wprawdzie dość jasno uświadamiają sobie swoje nastroje. aby je odeprzeć. Osoby. Przedstawiony wyżej scenariusz podróży lotniczej jest jednym z elementów opracowanego przez Suzanne Miller. ale będąc podatne na przypływy złego humoru. Oznacza to. Jest to postawa. nie widzą więc wyjścia z takich sytuacji. Często czują się przytłoczone emocjami. Pewien student spostrzegł 50 . a ich reakcje mogą ulec osłabieniu. W rezultacie ich emocje wydają się bardziej intensywne. za pomocą którego bada się. a zatem nie próbują ich zmienić. natomiast inne są jej niemal zupełnie pozbawione. pojawiły się przed nami chmury burzowe. mają bogatsze życie duchowe. że Gary i jemu podobni wydają się szarzy i bezbarwni: „Nużą oni wszystkich. która idzie przez życie. poszedł po nią spokojnym krokiem. co czuje . że przede wszystkim nie wiedział. że bez namysłu rzuciła to.wyróżniał się jako jedna z najmniej intensywnie przeżywających emocje osób. Kiedy zaczęli rozmawiać o życiu emocjonalnym. Ich większa wrażliwość emocjonalna oznacza. z jakimi Diener kiedykolwiek się zetknął. „Taką już mam naturę. Pierwsi zauważyli ten typ osób 7 Dużą część tych badań przeprowadził samodzielnie albo wspólnie z Dienerem jego były magistrant. Powód tego był taki. Choć rozprawiał zajmująco i ze znajomością rzeczy o nauce i sztuce. chociaż może to wynikać raczej z ich niezdolności do wyrażania emocji niż z ich rzeczywistego braku. Historię tę opowiedział mi Edward Diener.słowo. że w jego domu akademickim wybuchł pożar. że nigdy i z nikim nie potrafił rozmawiać otwarcie o swych uczuciach. do którego zgłosił się pod wpływem nalegań Ellen. wydobyć z niego choćby najdrobniejsze przejawy uczuć. z jaką doznajemy emocji. lexis . Innym razem widok wielkiego ogłoszenia o wyprzedaży po obniżonej cenie obuwia damskiego w luksusowym domu towarowym wywarł na niej tak wielkie wrażenie.8 Jak zauważa jego terapeuta. ta emocjonalna pustka sprawia. Nie ma w tym niczego niezwykłego. Ellen. jakby w ogóle pozbawione były uczuć.” Osobom takim brak słów na określenie tego. psycholog z Uniwersytetu Stanowego Illinois w Urbanie. co czują. ani radości. Gary był chłodny i beznamiętny. od greckich słów a . to kiedy rozmowa schodziła na to. którą martwiła powściągliwość Gary’ego. jak i negatywne emocje o wiele silniej niż mężczyźni. wskoczyła do samochodu i pojechała do tego sklepu. ani smutku.emocja.1 (1988). że ogólnie biorąc. tyle że zamiast pobiec po gaśnicę. kobiety odczuwają zarówno pozytywne. Poza tym. opisany jest w: Hillel I. Diener stwierdza. pracujący obecnie na Uniwersytecie Stanowym Michigan. osobą. nawet w tak alarmujących sytuacjach jak pożar. natomiast osoby mieszczące się na przeciwległym biegunie skali wrażliwości emocjonalnej nie okazują prawie żadnych uczuć na w najstraszniejszych okolicznościach. że nie ujawniam swoich uczuć” powiedział terapeucie. bo chociaż był człowiekiem inteligentnym i myślącym oraz cieszącym się dobrą renomą chirurgiem. przez kilka dni nie mogła dojść do siebie. „Emocjonalna pustka Gary’ego jest przykładem stanu określanego przez psychiatrów mianem aleksytymii. „Alexithymia: Treatment Utilizing Combined Individual and Group Psychotherapy. s. thymos . 51 . bo nie odczuwam żadnych silnych uczuć. Jak daleko sięgał pamięcią. emocjonalnie głuchy chirurg.7 Wśród zgromadzonych przez niego opisów rozlicznych przypadków student ten . nie czując nic albo czując niewiele. 47 . sprawiają one wrażenie. Mimo iż starała się. znajdującego się w oddalonym o trzy godziny jazdy Chicago. pomijając różnice płci. Ellen nie była jedyną osobą. co akurat robiła. dodał: „Nie wiem. Prawdę mówiąc.61. wziął gaśnicę i ugasił ogień. o czym mam mówić. 8 Gary. że nie ma potrzeby się spieszyć. Człowiek bez uczuć Gary doprowadzał do rozpaczy swoją narzeczoną. wydawał się emocjonalnym analfabetą i nie reagował na żadne objawy okazywanych mu przez nią uczuć. International Journal for Group Psychotherapy 38.brak. albo w skrajną rozpacz. Żywy kontrast z tym przypadkiem stanowi pewna kobieta z przeciwnego krańca badanego przez Dienera spektrum. że z najbłahszej przyczyny wpadają albo w wielkie uniesienie.nawet do Ellen . osoby. Powód? Uważał. Kiedy zgubiła ulubione pióro.” Jak się okazało.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pewnego wieczoru. Właśnie dlatego żony wysyłają ich na leczenie”. Randy Larsen. ani pozytywnych. który zajmuje się badaniem intensywności. Był człowiekiem pozbawionym jakichkolwiek namiętności. Swiller. co czuje. jak mogła. wyznał on bowiem terapeucie. ani negatywnych.milkł zupełnie. nigdy nie odczuwał ani złości. które zauważają więcej. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna psychoanalitycy, których zaskoczył i zaintrygował fakt, że niektórzy pacjenci nie poddawali się absolutnie tej metodzie terapii, ponieważ niczego nie odczuwali, nie snuli żadnych fantazji i nie miewali kolorowych snów, krótko mówiąc - nie mieli żadnego życia wewnętrznego, o którym można by z nimi porozmawiać.9 Do charakterystycznych dla aleksymityków cech klinicznych należy trudność, jaką sprawia im opisanie własnych uczuć lub uczuć innych osób oraz bardzo ograniczone słownictwo dotyczące emocji.10 Co więcej, sprawia im kłopot zarówno odróżnianie jednych uczuć od innych, jak również doznań emocjonalnych od doznań somatycznych, wskutek czego mogą wprawdzie mówić, że ściska ich żołądek, mają przyspieszone bicie serca i zawroty głowy, że pocą się, ale nie wiedzą, że odczuwają niepokój. „Sprawiają wrażenie, jakby byli zupełnie odmiennymi istotami, przybyszami z innej planety żyjącymi w społeczeństwie, którym rządzą uczucia.” Tak opisuje ich Peter Sifneos, psychiatra z Harvardu, który w 1972 roku ukuł termin aleksytymia.11 Aleksytymicy rzadko płaczą, ale gdy już się to im zdarza, łzy ciekną im obficie. Pewną pacjentkę cierpiącą na aleksytymię tak bardzo poruszył film o umierającej na raka matce ośmiorga dzieci, że płakała, dopóki ukojenia nie przyniósł jej sen. Kiedy terapeuta zasugerował, że być może film ten tak bardzo ją przygnębił dlatego, że jego bohaterka przypominała jej matkę, pacjentka owa sprawiała wrażenie zupełnie zdezorientowanej i nie powiedziała ani słowa. Siedziała bez ruchu, milczeniu, a gdy terapeuta zapytał, jak się czuje, odparła, że strasznie, ale nie potrafiła tego sprecyzować. Dodała też, że od czasu do czasu wybucha płaczem. Ale nie wie dokładnie dlaczego.12 I tu tkwi sedno problemu. Rzecz bowiem nie w tym, że aleksytymicy nigdy niczego nie czują, lecz że nie potrafią dokładnie rozpoznać, a tym bardziej wyrazić w słowach swoich uczuć. Brakuje im owego podstawowego składnika inteligencji emocjonalnej, jakim jest samoświadomość, czyli uświadamianie sobie tego, co czujemy, kiedy ogarniają nas emocje. Aleksytymicy zadają kłam powszechnemu mniemaniu, że to, co czujemy, jest jasne samo przez się. Ponieważ oni nie mają o tym żadnego pojęcia i nie potrafią rozpoznać u siebie oznak żadnych uczuć. Kiedy coś albo – co zdarza się częściej – ktoś poruszy w nich jakieś uczucia, to wprawia ich to w zakłopotanie i przygnębia, starają się więc za wszelką cenę unikać podobnych sytuacji. Uczucia pojawiają się u nich, jeśli w ogóle się pojawiają, w postaci przykrych, trudnych do określenia doznań; jak ujęła to owa pacjentka, którą wzruszył do łez film; czują się „strasznie”, ale nie potrafią dokładnie określić, jakiego rodzaju jest to straszne uczucie. Ten brak orientacji we własnych uczuciach zdaje się być przyczyną częstego uskarżania się przez te osoby na nieokreślone dolegliwości. Zjawisko to, polegające na błędnym traktowaniu bólu psychicznego jako bólu fizycznego (i różniące się od chorób psychosomatycznych, w których problemy emocjonalne powodują autentyczne dolegliwości somatyczne), znane jest w psychiatrii jako somatyzacja. W istocie rzeczy zainteresowanie psychiatrów aleksytymikami bierze się w dużym stopniu z potrzeby wyselekcjonowania ich spośród osób szukających pomocy lekarza, ponieważ mają oni skłonność do długotrwałych - i bezowocnych - starań o postawienie diagnozy i leczenie schorzenia, które w rzeczywistości jest problemem emocjonalnym. 9 Terminu analfabeta emocjonalny użyli M.B. Freedman i B.S. Sweet, „Some Specific Features of Group Psychotherapy”, International Journal for Group Psychotherapy 4 (1954), s. 335 368. 10 Kliniczne objawy aleksytymii opisane są w: Graeme J. Taylor, „Alexithymia: History of the Concept”, referat przedstawiony na dorocznym zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego [American Psychiatric Association] w Waszyngtonie w maju 1986 roku. 11 Ten opis aleksytymii podaję za: Peter Sifneos, „Affect, Emotional Conflict, and Deficit: An Overview”, Psychotherapy-and-Psychosomatics 56 (1991), s. 116 -122. 12 Kobieta, która nie wiedziała, dlaczego płacze, opisana jest w: H. Warnes, „Alexithymia, Clinical and Therapeutic Aspects”, Psychotherapy-and-Psychosomatics 46 (1986), s. 96-104. 52 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Aczkolwiek nikt nie potrafi dotąd powiedzieć z całą pewnością, co powoduje aleksytymię, to Sifneos uważa, że przyczyn należy szukać w braku pewnego połączenia między układem limbicznym a korą mózgową, szczególnie jej ośrodkami mowy. Hipoteza ta pasuje do tego, czego dowiadujemy się o mózgu emocjonalnym. Sifneos zauważa, że pacjenci cierpiący na ostre ataki padaczki, którym w celu złagodzenia tych przykrych objawów przecięto owo połączenie, stawali się emocjonalnie płytcy, podobnie jak osoby z aleksytymią nie potrafili wyrazić swych uczuć słowami i nagle przestawali snuć jakiekolwiek fantazje. Ujmując to krótko - chociaż obwody mózgu emocjonalnego mogą reagować uczuciami, to kora mózgowa nie potrafi rozpoznać tych uczuć i nadać im subtelnej postaci werbalnej. O tej potędze języka tak napisał Henry Roth w powieści Call It Sleep [Nazwij to snem]: „Jeśli mogłeś ubrać w słowa to, co czułeś, to było to twoje”. Konsekwencją tego stwierdzenia jest oczywiście dylemat aleksytymika: brak słów na określenie swoich uczuć oznacza, że uczucia te nie są twoimi własnymi. Pochwała wyczucia Guz, który wyrósł Elliotowi na przodzie mózgu, był rozmiaru małej pomarańczy. Usunięto go operacyjnie. Chociaż lekarze utrzymywali, że operacja przebiegła pomyślnie, osoby, które dobrze znały Elliota, twierdziły, że nie jest on już tym samym Elliotem co poprzednio, że jego osobowość zmieniła się nie do poznania. Kiedyś był wziętym radcą prawnym, po operacji nie mógł nigdzie dłużej zagrzać miejsca. Opuściła go żona. Straciwszy wszystkie oszczędności na nietrafne inwestycje, mieszkał w jednym pokoiku u swojego brata. We wszystkich kłopotach Elliota widać było zaskakującą prawidłowość. Intelektualnie był tak samo sprawny jak przed operacją, ale przerażająco marnie gospodarował swoim czasem, zajmując się niepotrzebnie nieistotnymi szczegółami. Wydawało się, że stracił zupełnie wyczucie wagi spraw. Nagany nie odnosiły żadnego skutku - zwalniano go z każdej posady po kolei. Chociaż szczegółowe testy na inteligencję nie wykazywały najmniejszego upośledzenia zdolności umysłowych, Elliot wybrał się mimo to do neurologa, mając nadzieję, że wykrycie jakiegoś schorzenia systemu nerwowego da mu wreszcie możliwość skorzystania z renty inwalidzkiej, która jego zdaniem należała mu się. Gdyby neurolog nic nie stwierdził, to należałoby go chyba uznać za symulanta. Antonia Damasia, neurologa, do którego zgłosił się Elliot, uderzyło, że w umysłowym repertuarze Elliota brakuje jednego elementu. Choć jego zdolność logicznego myślenia, pamięć, uwaga i wszystkie inne zdolności poznawcze były bez zarzutu, to nie przejawiał on absolutnie żadnych, uczuć wobec tego, co mu się zdarzyło.13 Najdziwniejsze było to, że opowiadał o tragicznych kolejach swego życia zupełnie beznamiętnie, jakby był obojętnym świadkiem relacjonującym straty i porażki zupełnie obcej osoby, bez najmniejszego śladu żalu czy smutku, przygnębienia czy złości na niesprawiedliwość losu. Jego własna tragedia nie napełniała go w najmniejszym stopniu bólem; jego opowieść bardziej przygnębiła Damasia niż jego samego. Damasio doszedł do wniosku, że przyczyną tej nieświadomości emocjonalnej było usunięcie wraz z guzem mózgu przednich części płatów przedczołowych Elliota. Skutkiem ubocznym operacji było przecięcie dróg łączących mózg emocjonalny, szczególnie ciało migdałowate i przyległe doń obwody nerwowe, z ośrodkami myśli w korze. W wyniku tego myślenie Elliota upodobniło się do działania komputera - potrafił wykonać wszystkie kroki niezbędne do przeprowadzenia rachunku prawdopodobieństwa przed podjęciem decyzji, ale nie był w stanie przyporządkować różnym możliwościom wartości. Każdy wybór był dla niego obojętny. To właśnie beznamiętne 13 Rola emocji w rozumowaniu, zob.: Damasio, Descartes’ Error. 53 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna rozumowanie, podejrzewał Damasio, było sednem problemów Elliota - zbyt mała świadomość tego, co czuje w stosunku do różnych rzeczy sprawiała, że jego rozumowanie było wadliwe. Upośledzenie to ujawniało się nawet przy podejmowaniu zupełnie błahych decyzji. Kiedy Damasio próbował ustalić datę następnego spotkania, Elliot nie mógł się zdecydować na żaden z proponowanych terminów. Potrafił znaleźć argumenty przemawiające zarówno za, jak i przeciw każdej z tych propozycji, ale nie potrafił wybrać żadnej z nich. Na poziomie czysto racjonalnym istniały zasadne powody tak dla przyjęcia, jak i dla odrzucenia każdej możliwej daty spotkania. Rzecz w tym, że Elliot nie miał najmniejszego pojęcia o tym, co czuje w stosunku do któregokolwiek z tych terminów. Nie będąc świadomym swoich uczuć, nie miał w ogóle żadnych preferencji. Z tego niezdecydowania Elliota płynie nauka, że uczucia odgrywają kluczową rolę w kierowaniu nieskończonym strumieniem decyzji, które musimy podejmować w swoim życiu; Wprawdzie silne uczucia mogą zmącić nasze rozumowanie, ale brak świadomości tego, co czujemy, może być równie destrukcyjny, szczególnie przy podejmowaniu decyzji, od których w znacznej mierze zależy nasz los: jaki wybrać zawód, czy zachować bezpieczną posadę czy też zmienić ją na taką, gdzie więcej ryzykujemy, ale ciekawszą, z kim umówić się na randkę albo kogo poślubić, gdzie zamieszkać, jakie mieszkanie czy dom wynająć lub kupić, i tak dalej, przez całe życie. Decyzji takich nie można podejmować, kierując się czystym rozsądkiem; wymagają one wyczucia i mądrości emocjonalnej, którą dają nam wcześniejsze doświadczenia. Sama logika formalna nigdy nie sprawdza się jako podstawa decydowania o tym, kogo mamy poślubić, komu zaufać, a nawet jaką podjąć pracę, są to bowiem dziedziny, w których rozum bez czucia jest ślepy. Intuicyjne sygnały, które kierują nami w takich chwilach, przybierają postać uruchamianych przez układ limbiczny fal płynących z naszych trzewi. Damasio nazywa je „sygnałami somatycznymi”, co dokładnie odpowiada potocznemu określeniu „czucia w bebechach” - czy mniej dosadnemu „czuciu w środku”; sygnał somatyczny jest pewnego rodzaju włączającym się automatycznie alarmem, kierującym na ogół naszą uwagę na potencjalne niebezpieczeństwo wynikające z przyjęcia danej linii działania. Najczęściej sygnały te odciągają nas od dokonania jakiegoś wyboru, przed którym ostrzega nas doświadczenie, chociaż mogą też zwrócić naszą uwagę na znakomitą szansę. Zazwyczaj nie pamiętamy w takiej chwili, jakie konkretne doświadczenia złożyły się na to negatywne uczucie; wystarczy tylko sygnał, że dana potencjalna linia postępowania może mieć katastrofalne skutki. Dzięki temu możemy postępować z większą wiarą w siebie i ograniczyć liczbę możliwych decyzji do łatwiej dającego się uporządkować zbioru. Mówiąc krótko - kluczem do podejmowania bardziej rozsądnych decyzji w naszym życiu osobistym jest dostrojenie się do naszych uczuć. Zgłębianie nieświadomości Emocjonalna tępota Elliota zdaje się wskazywać, że istnieje pewna skala ludzkich zdolności wyczuwania emocji w chwili ich występowania. Zgodnie z logiką nauk neurologicznych, jeśli brak jakiegoś połączenia nerwowego prowadzi do deficytu jakiejś zdolności, to względna siła lub słabość tego połączenia u ludzi, których mózgi nie są uszkodzone, powinna prowadzić do porównywalnych poziomów tej zdolności. Ujmując to w kategoriach roli, jaką w dostrojeniu się emocjonalnym obwody przednich części płatów czołowych, zdaje się to świadczyć, że z przyczyn neurologicznych niektórzy z nas mogą łatwiej niż inni odkrywać uczucie strachu czy radości, a więc mieć większą samoświadomość emocjonalną. 54 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Być może od tych samych połączeń i obwodów zależy talent do introspekcji psychologicznej. Niektórzy z nas są z natury bardziej wyczuleni na szczególne symboliczne kody umysłu emocjonalnego; metafora i porównanie, razem z poezją, pieśnią i bajką ujęte są w języku serca. Tym samym językiem przemawiają sny i mity, w których luźne skojarzenia określają ciąg narracji, stosując się do logiki umysłu emocjonalnego. Ci, którzy są z natury wrażliwi na głos swego serca, przemawiający językiem emocji, wyrażają z całą pewnością o wiele sprawniej przekazywane przezeń komunikaty, czy to jako pisarze, autorzy piosenek, czy też psychoterapeuci. To wewnętrzne uwrażliwienie i dostrojenie się do głosu serca jest darem, który powinien pomóc im w wydobyciu i ukazaniu „mądrości nieświadomości” - wyczuwanego znaczenia naszych snów i marzeń, symboli, w których ucieleśniają się nasze najgłębsze pragnienia. Samoświadomość jest podstawą wglądu w psychikę. Jest to zdolność, którą ma w założeniu potęgować większość metod psychoterapeutycznych. W istocie rzeczy wzorem Gardnerowskiej inteligencji intrapsychicznej jest sam Zygmunt Freud, wielki odkrywca tajemnej dynamiki psychiki. Jak wykazał Freud, życie emocjonalne jest w dużej części nieświadome; kłębiące się w nas uczucia nie zawsze przekraczają próg świadomości. Ten psychologiczny aksjomat został empirycznie zweryfikowany poprzez, na przykład, eksperymenty z emocjami, których nie jesteśmy świadomi, takie jak te, które doprowadziły do doniosłego odkrycia, że ludzie nabierają upodobania do rzeczy, które widzieli, nie zdając sobie w ogóle sprawy z tego, że je widzą. Każda emocja może być, i często jest, nieświadoma. Fizjologiczne zaczątki emocji z reguły pojawiają się, zanim uświadomimy sobie samo to uczucie. Na przykład, jeśli osobom które boją się węży, pokazuje się obrazki przedstawiające te stworzenia, to umieszczone na ich skórze czujniki rejestrują wydzielanie się potu mimo że osoby te twierdzą, że nie czują w ogóle lęku. Pot pojawia się nawet wtedy, kiedy obrazki węży wyświetla się tak szybko, że nie da się tego zarejestrować na poziomie świadomości. Kiedy takie podświadome poruszenia emocjonalne nadbudowują się jedne na drugich, to na koniec stają się tak silne, że przenikają do świadomości. A zatem istnieją dwa poziomy emocji - świadomy i nieświadomy. W chwili, w której emocja przenika do świadomości, zostaje ona zarejestrowana jako taka w korze płatów czołowych.14 Emocje, które gotują się pod progiem świadomości, mogą wywierać potężny wpływ na nasze postrzeganie i reakcje, nawet jeśli nie zdajemy sobie sprawy z ich istnienia. Weźmy kogoś, kogo rankiem zdenerwowała jakaś utarczka i kto jest nadal poirytowany jeszcze przez parę godzin po incydencie, dopatrując się afrontu w zupełnie niewinnych wypowiedziach i warcząc na innych bez żadnego powodu. Może w ogóle nie zdawać sobie sprawy ze swego poirytowania i zdziwić się, kiedy ktoś zwróci mu z tego powodu uwagę, mimo że zdenerwowanie to tkwi tuż pod poziomem jego świadomości i dyktuje mu szorstkie odpowiedzi. Kiedy jednak uświadomi sobie, w jaki sposób reaguje na zachowania innych osób, gdy zostanie to zarejestrowane przez korę mózgową, może ocenić wszystko na nowo, otrząsnąć się z uczuć, które zawładnęły nim wcześniej i nadal trzymają w swojej mocy i zmienić swój sposób widzenia rzeczy oraz nastrój. Dzięki temu samoświadomość emocjonalna leży u podstaw innego składnika inteligencji emocjonalnej zdolności otrząsania się ze złego nastroju. 14 Badania nad wrażeniami, jakie wywołują u ludzi zdjęcia węży, opisane są w: Kagan, Galen’s Prophecy 55 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział V Niewolnik namiętności Bo jesteś Kimś, kto cierpieniu rzuca w twarz cierpliwość, Kto znosi ciosy i dary Fortuny Z równym spokojem [...] Wskaż mi człowieka, który umie nie być Potulnym niewolnikiem namiętności – A wpuszczę go, jak Ciebie, w samo sedno, w najgłębszą głąb, w wewnętrzne serce serca. HAMLET do swego przyjaciela HORACJA (przekł. Stanisław Barańczak) PANOWANIE NAD SOBĄ, zdolność przeciwstawiania się burzom emocji, które wywołują ciosy Fortuny, nieuleganie namiętnościom, by nie stać się ich „niewolnikiem” uważane jest od czasów Platona za cnotę. Zdolność tę określano w antycznej Grecji słowem sofrozyne, które filolog klasyczny Page DuBois tłumaczy jako „rozwagę i inteligencję w kierowaniu swym życiem; równowagę i mądrość”. W Rzymie i w kościele wczesnochrześcijańskim zwano ją temperamentia, czyli umiarkowaniem, powściąganiem nadmiernych emocji. Celem jest tu równowaga, a nie stłumienie emocji - każde uczucie ma bowiem swą wartość i znaczenie. Życie bez namiętności byłoby nudne i jałowe, pozbawione całego swego bogactwa. Ale, jak zauważa Arystoteles, emocje powinny być właściwe, odpowiednie do okoliczności. Jeśli są zanadto stłumione, to wywołują apatię i nadmierny dystans w stosunku do wszystkiego, jeśli natomiast wymkną się spod kontroli, przybiorą skrajną postać i uporczywie się utrzymują, to stają się patologiczne, jak dzieje się w obezwładniającej nas depresji, porażającym niepokoju, niepohamowanej złości czy pobudzeniu maniakalnym. I faktycznie, utrzymywanie własnych przykrych emocji w ryzach jest kluczem do emocjonalnego dobrego samopoczucia; emocje w krańcowej postaci, to znaczy zbyt intensywne albo utrzymujące się zbyt długo, doprowadzają do zachwiania równowagi. Oczywiście, nie chodzi o to, byśmy odczuwali emocje tylko jednego rodzaju; bycie cały czas szczęśliwym kojarzy się jakoś z owymi sztucznie uśmiechniętymi twarzami z bardzo modnych w latach siedemdziesiątych, przypinanych na piersi znaczków i plakietek**. Dużo można powiedzieć o konstruktywnym wpływie cierpienia na życie twórcze i duchowe; cierpienie może uszlachetnić duszę. Wzloty i upadki dodają życiu smaku, ale musi między nimi istnieć równowaga. W rachunku, który przeprowadza serce, dobre samopoczucie określa stosunek emocji pozytywnych do negatywnych. Tak przynajmniej wynika z badań nastroju, podczas których setki mężczyzn i kobiet nosiło automatyczne brzęczyki przypominające im w przypadkowo wybranych chwilach o tym, by zanotowali, jakie akurat odczuwają emocje.1 Nie musimy unikać nieprzyjemnych uczuć, aby być zadowoleni, ale wzburzone uczucia nie powinny rozwijać się niepohamowanie, * Było to graficzne przedstawienie amerykańskiego hasła keep smiling - przyp. tłum. 1 W sprawie szczegółów stosunku uczuć pozytywnych do negatywnych i dobrego samopoczucia zob.: Ed Diener, Randy J. Larsen, „The Experience of Emotional Well-Being”, w: Michael Lewis, Jeannette Haviland; (red.), Handbook of Emotions, New York: Guilford Press, 1993. 56 ale kiedy uśredni się jej nastroje z kilku tygodni czy miesięcy. szczególnie w wolnym czasie. niektórzy teoretycy psychoanalizy. to z reguły odzwierciedlają one jej samopoczucie. Sztuka uspokajania się jest podstawową umiejętnością życiową. w której dominuje codzienna szarość. Niestety. struktura i sposób działania naszego mózgu powoduje. że chroniczne pobudzenie mózgu emocjonalnego jest zbyt silne. że u większości osób krańcowo intensywne uczucia występują dość rzadko. na pewno będzie on w jakimś nastroju. Nie chodzi tu o zwykły smutek. Kiedy jednak emocje te są bardzo intensywne i utrzymują się nadmiernie długo. zadzwońmy do kogoś o godzinie szóstej rano albo o siódmej po południu.chronicznego niepokoju. jeśli zdarzają się im niwelujące owe przykre uczucia chwile szczęścia czy radości. czym się wtedy zajmujemy. które przeżywają okresy silnej złości czy depresji. a dobrym samopoczuciem czy równowagą emocjonalną. traktując się w taki sam sposób. widzą w niej jedno z najważniejszych narzędzi psychicznych. Jednak przy pokonywaniu zwyklejszych przejawów złego nastroju zdani jesteśmy wyłącznie na swe własne siły i środki.W. W takich sytuacjach oznaką świadczącą o zdolności samoregulacji emocjonalnej może być stwierdzenie. mogą mimo to zachować dobry nastrój. że kiedy znajdą się w fazie manii. może być sposobem na poprawienie naszego samopoczucia. Tak jak stale dźwięczy nam w głowach cichy szept myśli tłoczących się gdzieś na drugim planie. Mamy jednak coś do powiedzenia w sprawie tego. psychoterapia albo jedno i drugie. dzięki czemu stają się bardziej odporne na wstrząsy. Badania te potwierdzają też niezależność inteligencji emocjonalnej od akademickiej. środki te nie zawsze są skuteczne . Okazuje się. większość z nas zalicza się do kategorii średniej. Osoby. dokuczliwą postać . zmartwienie czy złość. Problem z osobami cierpiącymi na depresję maniakalną polega na tym. tak też nieustannie słyszymy szum emocji. W takich ciężkich zaburzeniach emocjonalnych leczenie psychiatryczne daje możliwość lepszego ułożenia sobie życia.w każdym 57 . co robimy. w których radość i urojenia o własnej wielkości mieszają się z irytacją i wściekłością. to przybierają krańcową. Mimo to kierowanie swoimi emocjami można porównać do pracy na pełnym etacie. Na przykład. Wszystko. a od czasu do czasu zdarzają się łagodne wybuchy emocjonalne. aby położyć mu kres bez pomocy farmakologii. niepohamowanej furii czy depresji. są niezwykle pewne siebie i uważają. że między ilorazem inteligencji albo ocenami w szkole. Jak się przekonaliśmy. z jednej. Zgodnie z tą teorią emocjonalnie zdrowe dzieci uczą się uspokajać i uśmierzać swoje emocje. jak długo emocja ta będzie się utrzymywać. ponieważ znaczna część tego. w jaki traktują je ich opiekunowie. mimo iż podejmują katastrofalne w skutkach decyzje. kiedy i jaka ogarnia nas emocja. A przecież sole litu czy nowsze leki mogą przerwać charakterystyczny cykl obezwładniającego przygnębienia występującego naprzemiennie z maniakalnymi okresami. by je przeczekać. Winnicott. gdyż nastroje te mijają normalnie po pewnym czasie i trzeba tylko trochę cierpliwości. A w ich najostrzejszej formie może okazać się konieczne leczenie farmakologiczne. ponieważ wykazały. że bardzo często nie mamy żadnej albo tylko bardzo ograniczoną kontrolę nad tym. tacy jak John Bowlby i D.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wypierając wszystkie przyjemne emocje i psując nam całkowicie nastrój. jest ciągłym staraniem się o wprawienie się w odpowiedni nastrój. nieprzyjemną. że nie potrzebują pomocy lekarskiej. istnieje w najlepszym razie niewielki związek. Oczywiście ta sama osoba może mieć zupełnie odmienny nastrój następnego ranka. a na wyborze przyjaciół kończąc. aż dwie trzecie osób cierpiących na depresję maniakalną nie było nigdy leczonych z powodu tej choroby. od czytania powieści czy oglądania telewizji poczynając. z drugiej strony. które wywołuje ich mózg emocjonalny. na czole występują ci krople potu. New York: Prentice-Hall. 1993 3 Opisuje to również Arlie Hochschild. 58 . to prawie wszyscy z badanych skarżyli się. wykazywały iście makiaweliczną przebiegłość w manipulowaniu swoim nastrojem3. możesz wybuchnąć wściekłością także na niego. Przeciwstawmy temu stopniowemu narastaniu wściekłości bardziej życzliwą dla kierowcy. którzy utrzymują. że zły nastrój trzeba zmieniać. Ich osiągnięcia w zakresie otrząsania się ze złego nastroju były nieszczególne. Problem. bo przecież zwolniłeś. aktywiści społeczni. a nawet strzelaniny na szosach.” Przyjęcie takiej możliwości łagodzi gniew. pełne oburzenia i chęci zemsty: „Mógł mnie walnąć! To skurwiel . którzy podsycali swój gniew na niesprawiedliwość społeczną. jak choćby inkasenci doprowadzający się celowo do wściekłości. psycholog z Case Western Reserve University. 1980. który prowadzi do nieostrożnej jazdy. aby stanowczo domagać się uregulowania należności od ociągających się z płaceniem rachunków. Jeśli nasuwa ci się automatycznie myśl „Ten sukinsyn!”. który wymaga. który rozmyślnie wprawiał się w złość. Englewood Cliffs. doprowadzając do swego rodzaju zwarcia w obwodach wywołujących złość i tym samym zapobiegając narastaniu uczucia wściekłości. mężczyzn i kobiet. t. Ale jeśli pominiemy te rzadkie przypadki celowego podtrzymywania niemiłego nastroju. Twoje ciało mobilizuje się nie do ucieczki. aby nasze emocje były odpowiednie do sytuacji.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna razie do takiego wniosku doszła Diane Tice. że aż bieleją ci kostki palców . ale do walki . że na szosie wyprzedza cię inny samochód i wciska się przed ciebie tak niebezpiecznie blisko. a nawet pewien młody człowiek. Royem Baumeistrem. ponieważ ich zdaniem wszystkie emocje są „naturalne” i powinno się je przeżywać w takiej postaci. Handbook of Mental Control. choćby były najbardziej przygnębiające. a w każdym razie pozwala na spokojniejszą ocenę sytuacji. aby pomóc młodszemu bratu przeciwstawić się znęcającym się nad nim osiłkom z placu zabaw. że zdani są na łaskę i niełaskę ogarniających ich uczuć. V. Jeśli w tym momencie zatrąbi kierowca jadący za tobą. Tak wygląda stan wzmożonego napięcia. że najczęściej złość wymyka się nam spod kontroli. jednym z rozdziałów książki pod redakcją Daniela Wegnera i Jamesa Pennebakera. z jakich korzystają strategii dla uniknięcia przykrego nastroju i jak skuteczne są te metody. Znakomicie ujął to Benjamin Franklin: „Nigdy nie złościmy się bez powodu. stanowiący około 5 procent populacji. a może do takiej szaleńczej jazdy zmusza go konieczność. która przepytała ponad czterysta osób. to trajektoria twojej wściekłości zależy w dużym stopniu od tego. Wśród badanych byli też tacy. że nigdy nie próbują poprawiać sobie nastroju. jak przypomina nam o tym postulat Arystotelesa. Tice stwierdziła.2 Nie wszyscy zgadzają się z filozoficznym założeniem. ponieważ wyzwala w nas poczucie litości czy miłosierdzia dla sprawcy zamieszania. serce wali jak młot. na przykład jak najszybsze dostarczenie chorego do lekarza. Ona sama opublikowała wyniki badań nad złością w napisanym wspólnie z mężem.nie ujdzie mu to na sucho!” Ściskasz kierownicę tak silnie. gdyż przekazywali pacjentom przykre wiadomości. że istnieją „puryści nastrojowi”. iż musisz przyhamować. czy po tej myśli pojawią się inne.trzęsiesz się.jest to namiastka duszenia owego kierowcy za gardło. ale rzadko jest to właściwy powód. aby się z nim nie zderzyć. Anatomia wściekłości Załóżmy. Chcesz zabić tego faceta. który zajechał ci drogę. aby z nią skuteczniej walczyć. Niektóre osoby. mięśnie twarzy kurczą się w groźnym grymasie. linię rozumowania: „Może mnie nie zauważył. The Managed Heart.” 2 W grudniu 1992 roku przeprowadziłem wywiad z Diane Tice na temat jej badań nad otrząsaniem się ludzi ze złego nastroju. w jakiej się pojawiają. polega na tym. którzy regularnie wprawiali się w zły nastrój z pragmatycznych powodów: lekarze. New „ York: Free Press. którzy pielęgnowali u siebie ponury nastrój. może być ciało migdałowate. udaremnienie prób osiągnięcia ważnego dla nas celu. złość jest uczuciem dodającym nam energii. 59 . też: Carol Tavris. który podsyca złość.„właściwych powodów”. wyjaśnia dlaczego tak popularny jest pogląd. napełnia umysł najbardziej przekonywującymi argumentami o potrzebie dania jej upustu. oczywiście. ale również. Z jednej strony powoduje on wydzielanie się katecholamin. obraza albo poniżenie. iż jest ona uczuciem nie poddającym się kontroli. ale zob. której trudno się oprzeć. „katharsis”. New York: ’ Touchstone.jak ujmuje to Zillmann . jakich pragniemy unikać. Nagły przypływ wściekłości Odkrycie to zgadza się z wnioskami Dolfa Zillmanna. Baumeister. będącego być może reakcją na poprzedni. moc.jak stwierdziła Tice . Przeżuwanie takich myśli wzmaga złość. Anger: The Misunderstood Emotion. wystarczający do przeprowadzenia . Tice stwierdziła. 4 To wystąpienie przeciwko złości a za samokontrolą opiera się głównie na: Diane Tice. tym więcej wynajdujemy „właściwych powodów” i usprawiedliwień dla złoszczenia się. symboliczne naruszenie naszego poczucia godności własnej czy szacunku dla samego siebie: niesprawiedliwe lub grubiańskie potraktowanie nas przez kogoś. W odróżnieniu od smutku. a przynajmniej zdają się z nich wynikać. któremu powinniśmy się poddać dla naszego dobra. takiej jak walka albo ucieczka”. Pennebaker. Uwodzicielska moc złości. w: Wegner. który przeprowadził długą serię starannie zaplanowanych eksperymentów w celu precyzyjnego zmierzenia natężenia złości i odkrycia anatomii wściekłości. a w każdym razie uczuciem.najtrudniej nam kontrolować złość. Pennebaker. odpowiedzialna jest prawdopodobnie znajdująca się na drugim końcu generującego emocje obwodu kora mózgowa. Obłudny monolog wewnętrzny. Zagrożenie sygnalizować może nie tylko bezpośrednia groźba ataku fizycznego. Ze wszystkich rodzajów nastrojów. Jednak uważna analiza wyników badań naukowych przekonuje. gdyż stanowi swego rodzaju oczyszczenie. Według poglądu przeciwnego. mają niewiele wspólnego z prawdą.jednej dynamicznej akcji. takie jak zimna żądza zemsty albo oburzanie się na niesprawiedliwość. natomiast spojrzenie na jej powód z innej strony gasi jej płomień. krótkotrwały przypływ energii. w: Wegner. ale za wyrachowane formy złości.5 Skoro korzenie złości tkwią w bojowym elemencie gotowości do walki lub ucieczki. Handbook of Mental Control.jak to ujął Franklin . „Controlling Anger: Self Induced. psychologa z Uniwersytetu Alabamy. Ten przypływ energii trwa kilka minut. Głównym źródłem nagłej iskry wściekłości. że przedstawienie obie innego obrazu sytuacji wywołującej złość jest jednym z najskuteczniejszych sposobów jej stłumienia. 5 Te badania nad wściekłością opisane są w: Dolf Zillmann.4 Ciąg gniewnych myśli. co zdarza się znacznie częściej. „Mental Control of Angry Aggression”. Takie rodzaje przemyślanej złości biorą się najprawdopodobniej z . że czynnikiem wyzwalającym złość jest poczucie zagrożenia. która rozpala się w nas. to nie jest żadnym zaskoczeniem odkrycie Zillmanna. którego nie powinniśmy starać się opanować. Handbook of MentaI Control. jest także potencjalnie kluczem do jej stłumienia: poddawanie w wątpliwość i nadwątlanie przekonań rozpalających złość jest najlepszym sposobem na jej opanowanie. najbardziej nieustępliwa jest wściekłość i . co wprawiło nas w złość. 1989. Emotion Change”. Roy F. W istocie rzeczy jest ona najbardziej uwodzicielska spośród wszystkich emocji negatywnych. który dwojako oddziaływuje na nasz mózg. a nawet animuszu.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Są. które wyzwalają szybki. różne rodzaje złości. Takie postrzeganie czyjegoś zachowania uruchamia reakcję układu limbicznego. złości można zapobiec i zapanować nad nią całkowicie. Im dłużej myślimy o tym. który ją podtrzymuje i napędza. kiedy nieostrożny kierowca stwarza dla nas zagrożenie. że wszystkie powszechne poglądy na temat złości są błędne. albo do szybkiej ucieczki. utrzymując mózg emocjonalny w stanie szczególnej gotowości do natychmiastowego działania. na której niezwykle szybko nadbudowują się następne reakcje. które zostały wcześniej przez kogoś sprowokowane albo lekko zirytowane. przyciskając jeszcze mocniej do piersi pudełko płatków śniadaniowych „Ninja Turtles”. Następnie dano im możliwość odpłacenia prowokatorowi pięknym za nadobne.jest szczególnie intensywna. z których każde 60 .powiedziała matka jeszcze głośniej. cisnęła je na najbliższą półkę. W tym samym czasie inny strumień wysyłanych przez ciało migdałowate impulsów stymuluje centralną regulację kory nadnercza. stan wzmożonej gotowości wywołany pobudzeniem kory nadnerczy tłumaczy. Z taką właśnie dynamiką mamy do czynienia... tak łatwo wybuchają później gniewem na kogoś innego. wybrawszy się na zakupy. a nawet dni. byli bardziej źli i wystawiali najgorsze opinie. matka wrzasnęła: „Jeszcze i to!” i ogarnięta furią. kto miał ciężki dzień w pracy. Później osoby badane oglądały przyjemny albo przygnębiający film. w zależności od tego jak mózg emocjonalny oceni szansę każdego z tych działań. I tak kogoś. Złość nawarstwia się na złości Badania Zillmanna zdają się wyjaśniać dynamikę procesów zachodzących podczas dobrze nam wszystkim znanych dramatów domowych. wyraźnie akcentując słowa: . aby doprowadzić do porwania emocjonalnego. upuścił słoik galaretki. czy jest to złość czy niepokój .bez względu na to. Intensywność reakcji odwetowej była wprost proporcjonalna do stanu pobudzenia przez obejrzany przed chwilą film. chwyciła go pod pachę i manewrując niebezpiecznie wózkiem popędziła do wyjścia. ci.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna podczas których. ciało przygotowuje się albo do gwałtownej walki.Odłóż. gdy ktoś wpada we wściekłość. obniżające próg odporności na bodźce wywołujące złość. Kiedy słoik roztrzaskał się na podłodze. puść mnie! Zillmann stwierdził. to! . Zillmann uważa potęgującą się złość za „ciąg rozdrażnień. uszczypliwymi uwagami na ich temat. trzepnęła brzdąca.Ale ja to chcę! . wytwarzając ogólny stan podwyższonej gotowości do akcji. . którego stałem się kiedyś mimowolnym świadkiem. Między rzędami półek supersamu niósł się podniesiony głos młodej matki. Ogólnie biorąc. która mówiła do mającego około trzech lat synka. jest wynikiem wszystkich rodzajów stresu. Widać było. W serii eksperymentów jego współpracownik prowokował mężczyzn i kobiety. który pchała przed sobą. która rzekomo miała być wzięta pod uwagę przy podjęciu decyzji o ewentualnym zatrudnieniu go. wyrwała trzylatkowi pudełko płatków. W tym momencie berbeć siedzący w wózku. To ogólne pobudzenie nadnerczy i kory mózgowej może trwać przez wiele godzin.Puść mnie. że ledwie powstrzymuje złość. to następna emocja . który jest niejako tłem dla wyzwolonego przez katecholaminy nagłego przypływu energii i utrzymuje się znacznie dłużej.co w innych okolicznościach nie byłoby wystarczająco silnym bodźcem. Zillmann dochodzi do tych wniosków na podstawie rzetelnych badań. przy akompaniamencie wycia brzdąca i pełnych protestu okrzykach wyrywającego się jej i machającego nogami synka: . który bezskutecznie próbował nadgryźć. może po powrocie do domu łatwo rozzłościć coś .jęczał malec. dlaczego osoby. jednocześnie tworzą one podstawę. proponując wystawienie oceny.na przykład hałaśliwe zachowanie dzieci albo pozostawiony przez nie bałagan . takich jak ten. Pobudzenie kory nadnerczy. którzy oglądali film nieprzyjemny. którzy na ochotnika zgłosili się do badań.Odłóż to! . że kiedy nasze ciało znajduje się już w stanie napięcia i coś wyzwoli reakcję zwaną tu porwaniem emocjonalnym. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wyzwala powoli zanikającą reakcję pobudzenia”. nie trafiają do nas żadne argumenty. że informacje takie działają uśmierzająco przy umiarkowanym poziomie złości. Wyciszanie złości 61 . która może zainspirować nas i popchnąć do agresji”. myślimy o zemście i odwecie. Po tym wyjaśnieniu wściekli dotąd uczestnicy eksperymentu nie korzystali z okazji do zemsty.inna asystentka. Balsam na złość Przeprowadziwszy taką analizę anatomii wściekłości. ale wyrażali mu współczucie. Impulsy wysyłane przez układ limbiczny są przemożne. podsycają go. Ona wszakże przyjmowała ją pogodnie.iluzję siły i odporności na ciosy. Druga fala nadchodzi. Prawdę powiedziawszy. wyjaśniała badanym osobom.powiada Zillmann . że człowiek ten żyje pod wielką presją i jest bardzo podenerwowany. Jak ważną rolę odgrywa w uśmierzeniu złości zrozumienie. może łatwo znaleźć ujście w akcie przemocy. Ten wysoki poziom pobudzenia „stwarza . potwierdzające tę pierwszą ocenę. W tym momencie jesteśmy zawzięci i bezlitośni. które pojawiły się na początku. w którym decydujemy się na przeciwstawienie się owym myślom. kiedy rozwścieczeni i „tracąc zdolność rozpoznawania swych czynów” uciekamy się do najprymitywniejszych reakcji.jak określa to . nie zastanawiając się nad możliwymi konsekwencjami takiego działania. W chwilach wielkiej złości odrzucamy wszelkie uspokajające informacje krótkim: „Tego już za wiele!” albo „najbardziej wulgarnymi słowami. Istnieją jednak pewne ramy ograniczające możliwość tej deeskalacji. jak to delikatnie ujmuje Zillmann. skorzystali z niej skwapliwie. ponieważ to właśnie pierwsza ocena sytuacji wyzwala wybuch gniewu. podobnie jak w opisanym wcześniej eksperymencie. która odwoływała go do telefonu. a kiedy zamknęły się za nim drzwi. która miała rzekomo zostać wzięta pod uwagę przy rozpatrywaniu jego podania o pracę). Mówiąc innymi słowy. Wtedy złość. zanim zdążyła opaść pierwsza. Wychodząc. każda kładzie się na grzbiecie poprzedniej. Zillmann widzi dwa główne sposoby radzenia sobie z nią. Myśl. rzucał cierpką uwagę również pod jej adresem. Jednak w jednej z odmian tego eksperymentu pojawiała się po zirytowaniu jego uczestników. tym skuteczniejsze będą nasze starania. nie powściągana przez rozsądek. a przed przystąpieniem przez nich do oceny owego grubianina . bo czeka go ciężki ustny egzamin. za nią pędzi trzecia i tak dalej. Bardzo ważny jest moment. Każda kolejna wywołująca rozdrażnienie myśl czy postrzeżenie stają się miniwyzwalaczem wysyłanych na polecenie ciała migdałowatego fal amin katecholowych. w im wcześniejszym stadium cyklu narastania złości to nastąpi. dając upust swej złości. Jeden z nich polega na uchwyceniu myśli wyzwalających przypływy złości i przeciwstawieniu się im. a następne. szybko podnosząc poziom fizjologicznego pobudzenia ciała. w którym jego asystent (działając oczywiście według jego wskazówek) obrażał i prowokował ochotników ćwiczących na rowerze treningowym. przy jej wysokim poziomie nie wywierają one żadnego wpływu z powodu . Takie łagodzące informacje pozwalają na ponowną ocenę wywołujących złość wydarzeń. poprzez ocenę. wyzwala dużo silniejszy gniew niż te. Zillmann stwierdza. która w tym nawarstwianiu się przychodzi później. Złość nawarstwia się na złości mózg emocjonalny rozpala się. przy czym każda zwiększa poziom hormonów będących pochodnymi tych amin. przestajemy wtedy jasno myśleć. wskazówkami działania stają się najgorsze wspomnienia o brutalności życia. jeśli korygujące informacje nadejdą przed pojawieniem się złości. wykazał jasno inny eksperyment Zillmanna. jakie istnieją w języku angielskim”. Kiedy potem stworzono im okazję do odwzajemnienia się za te kąśliwe uwagi (i tym razem.„niezdolności kognitywnej”. Fale te nawarstwiają się jedna na drugiej. można zupełnie zablokować połączenia wyzwalające tę reakcję. a być może również dlatego. że jest to najlepsze lekarstwo. podsycających wściekłość. podobne środki tamują napływ gniewnych myśli. jak głębokie oddychanie i rozluźnienie mięśni. że rozrywka jest znakomitym środkiem zmiany nastroju z bardzo prostego powodu. że ją samą skłoniło to do ostrożniejszej jazdy). że zmieniają stan fizjologiczny naszego organizmu. Siła oddziaływania rozrywki polega na tym. siadając za kierownicą (Tice powiedziała mi.6 Opis ten jest nadal wzorcowym przykładem drugiego sposobu uśmierzania złości. Jedną z takich metod jest wyjście dla ochłonięcia. Duża część mężczyzn wsiada wtedy do samochodu i pędzi w siną dal. 7 Opracowane przez Redforda Williamsa metody panowania nad wrogością i zdenerwowaniem opisane są szczegółowo w: Redford Williams. Z tego samego powodu uśmierzyć złość mogą intensywne ćwiczenia fizyczne . Wróciłem do domu skruszony i prawie rozrzewniony. rozrywki pomagają ją uśmierzyć: telewizja.7 Radzi on między innymi. psychologa z Uniwersytetu Duke. Oznacza to. ponieważ każda z nich jest sama w sobie impulsem wyzwalającym kolejne fale złości. 135. można snuć dalej wywołujące oburzenie myśli. prawdopodobnie dlatego. byśmy 6 Opis uspokajającego spaceru przytacza Tavris.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Kiedy miałem niespełna 13 lat. z którą się poróżniliśmy. 1993.wysoki poziom pobudzenia psychicznego podczas wysiłku fizycznego znacznie obniża się po jego zaprzestaniu. Dokonana przez Zillmanna analiza sposobów eskalacji i deeskalacji złości wyjaśnia wiele spośród odkryć Diane Tice dotyczących taktyk powszechnie stosowanych przez ludzi dla uśmierzania złości. Cała sztuka sprowadza się rzecz jasna do tego. Identyczne działanie mają takie metody relaksacji. Od tamtej pory. ponieważ krążąc po sklepach czy stoiskach w domu towarowym albo pochłaniając kawał tortu. Stwierdziła też. że dla spokojnego zakończenia sprzeczki trzeba się na pewien czas odizolować od osoby. Jednak wyciszanie złości zakończy się niepowodzeniem. spędzając przyjemnie czas. Anger: The Misunderstood Emotion. wyszedłem kiedyś w porywie złości z domu. przeprowadzonego w 1899 roku. żeby przede wszystkim ochłonąć w takim stopniu. polegającego na odzyskaniu równowagi fizjologicznej poprzez przeczekanie przypływu adrenaliny w otoczeniu.ruch i wysiłek fizyczny również pomagają ostudzić złość. który chciał w ten sposób pomóc wrogo nastawionym do otoczenia i łatwo wpadającym w złość osobom narażonym na ryzyko wystąpienia chorób serca zapanować nad swą drażliwością. że kładzie ona kres owemu ciągowi myśli. Zillmann stwierdza. trudno bowiem jest trwać w złości. że teraz zawahamy się chwilę. że nigdy już tam nie wrócę. Chyba bezpieczniejszą alternatywą jest pójście na długi spacer . jeśli czas ten poświęcimy na przeżuwanie ciągu myśli wywołujących to uczucie. że próby rozładowania złości poprzez kupowanie sobie różnych rzeczy lub objadanie się nie dają wielkich efektów. Odkrycie to z pewnością sprawi. 62 . Tice stwierdziła. Badając różne taktyki radzenia sobie ze złością. Do powyższych technik radzenia sobie ze złością należy dodać metody opracowane przez Redforda Williamsa. że ogólnie biorąc. Szedłem ślicznymi alejami i stopniowo panujący tam spokój i piękno otoczenia uspokoiły mnie i uśmierzyły mój gniew. obniżając jego pobudzenie. Jest to relacja uzyskana od osoby badanej w czasie jednego z pierwszych naukowych studiów nad złością. przysięgając. że odrywają naszą uwagę od czynników wyzwalających złość. książki i tym. Był piękny letni dzień. W okresie wyciszania złości osoba ogarnięta nią może przerwać cykl potęgowania się wrogich myśli. Anger Kills. s. Virginia Williams. New York: Times Books. by można było spędzać czas przyjemnie. kino. w którym mało prawdopodobne jest znalezienie się w następnej sytuacji wyzwalającej złość. wynajdując sobie jakieś rozrywki. staram się robić to samo i stwierdzam. kiedy ogarnia mnie złość. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna starali się uświadomić swoje wrogie czy cyniczne myśli w momencie ich pojawiania się i zapisywali je. Łatwiej wówczas przeciwstawić się im, dokonać oceny, aczkolwiek - jak stwierdził Zillmann - podejście to jest bardziej skuteczne wtedy, kiedy złość nie zdążyła jeszcze przekształcić się we wściekłość. Wyładowywanie złości Wsiadam w Nowym Jorku do taksówki. W tym momencie zatrzymuje się tuż przed nią młody mężczyzna przechodzący przez ulicę. Kierowca taksówki, który chce jak najszybciej ruszyć, naciska klakson i zniecierpliwionym ruchem ręki pokazuje mu, żeby usunął się z drogi. Przechodzień spogląda na niego wilkiem i zgina rękę w obscenicznym geście. - Ty sukinsynu! - wrzeszczy taksówkarz i naciska jednocześnie pedał gazu i hamulec. Taksówka wyskakuje z nagłym szarpnięciem do przodu i zatrzymuje się o włos przed owym mężczyzną. W obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa odskakuje on na bok i wali pięścią w karoserię powoli włączającej się do ruchu taksówki. Taksówkarz wybucha stekiem przekleństw i wyzwisk. Podczas dalszej jazdy taksówkarz, nadal widocznie wzburzony, mówi mi: - Wszyscy mają człowieka w dupie. Trzeba się na każdego drzeć - przynajmniej czujesz się wtedy lepiej! Katharsis - dawanie upustu złości - jest czasami wynoszone pod niebiosa jako znakomity sposób radzenia sobie z tym uczuciem. Według popularnej teorii „poprawia to nam samopoczucie”. Jednak, jak wskazują odkrycia Zillmanna, przemawia przeciw temu ważny argument znany zresztą od lat pięćdziesiątych, kiedy to psycholodzy zaczęli eksperymentalnie badać efekty owej katharsis. Otóż stwierdzili oni, że wyładowanie złości albo w ogóle jej nie zmniejsza, albo - jeśli zmniejsza - to w niewielkim stopniu (chociaż z powodu uwodzicielskiej natury złości, możemy czuć się lepiej).8 W pewnych, specyficznych warunkach wybuch złości może rzeczywiście być oczyszczeniem. Odnosi się to do sytuacji, kiedy wyładowujemy ją na osobie, która nas rozzłościła, kiedy otwarte jej okazanie przywraca nam poczucie panowania nad tym, co się dzieje, albo prowadzi do naprawienia wyrządzonej nam niesprawiedliwości oraz kiedy zbesztanie zachowującej się niewłaściwie wobec nas osoby jest dla niej „zasłużoną nauczką” i zmusza ją do zmiany zachowania, nie prowokując do odwetu. Ale prowokacyjny charakter złości sprawia, że łatwiej jest to powiedzieć niż zrobić.9 Tice stwierdza, że dawanie upustu złości jest jednym z najgorszych sposobów pozbycia się jej, ponieważ wybuchy wściekłości zwiększają pobudzenie mózgu emocjonalnego, sprawiając, że jesteśmy po nich bardziej rozzłoszczeni niż przedtem. Badane przez nią osoby mówiły, że kiedy wybuchały gniewem na kogoś, kto je rozsierdził, to raczej przedłużało to stan wrzenia, niż kładło mu kres. O wiele skuteczniejsza okazywała się konstruktywna rozmowa po ochłonięciu i wyciszeniu złości, gdyż dawała szansę spokojnego i ostatecznego zakończenia sporu. Słyszałem kiedyś jak w tym samym duchu wypowiedział się Czogjan Trungpa, nauczyciel tybetańskiej mądrości, który na pytanie, jak najlepiej poradzić sobie ze złością odparł: „Nie tłum jej. Ale nie działaj pod jej wpływem.” Uśmierzanie niepokoju. Co, ja mam się martwić? O nie! Chyba wysiada tłumik... A jeśli będę musiała pojechać z nim do warsztatu?... Nie mogę pozwolić sobie na taki wydatek... Musiałabym wyciągnąć z konta pieniądze przeznaczone na studia Jamiego... A 8 Zob. na przykład: S.K. Mallick, B.R. McCandless, „A Study of Catharsis Aggression”, Journal of Personality and Social Psychology 4 (1966). Streszczenie tych badań, zob.: Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion. 9 Kiedy przeprowadzony pod wpływem złości atak jest skuteczny opisuje Tavris, Anger The Misunderstood Emotion. 63 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jeśli nie będę w stanie opłacić czesnego?.. Te złe oceny, które przyniósł w ubiegłym tygodniu... Jeśli na koniec roku uzyska gorsze stopnie, to nie będzie mógł pójść na studia. I co wtedy?... Chyba wysiada tłumik... I tak dręczony niepokojem umysł ciągnie bez końca swój melodramatyczny monolog, w którym z jednych zmartwień wynikają inne, te dają początek następnym, które z kolei przypominają o pierwszych. Cytowany wyżej przykład podają Lizabeth Roemer i Thomas Borkovec, psycholodzy z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii, których badania nad martwieniem się, będącym jądrem wszelkiego niepokoju, sprawiły, że problem ten, jeszcze do niedawna zajmujący tylko neurotyków, podniesiony został do rangi tematu godnego zainteresowania nauki.10 Martwienie się jako takie nie jest, oczywiście, czymś, co przeszkadza nam w skutecznym działaniu; rozmyślając nad jakimiś problemem - to znaczy, czyniąc go przedmiotem konstruktywnej refleksji, co może wyglądać na martwienie się - możemy znaleźć jego rozwiązanie. W istocie rzeczy reakcją leżącą u podłoża martwienia się i niepokoju* jest czujność, wypatrywanie potencjalnego zagrożenia, co miało bez wątpienia ogromne znaczenie dla przetrwania naszego gatunku. Kiedy obawa postawi w stan gotowości umysł emocjonalny, to pojawiający się w wyniku tego niepokój kieruje całą naszą uwagę na bezpośrednio zagrażające nam niebezpieczeństwo, zmuszając mózg do ignorowania w tym momencie wszelkich innych spraw i skoncentrowanie się na poszukiwaniu najlepszego sposobu wyjścia z opresji. Niepokój jest w pewnym sensie analizowaniem sytuacji i zastanawianiem się nad tym, co może się nie udać i jak mamy sobie z tym poradzić; celem niepokoju i martwienia się jest wynajdywanie sposobów wyjścia z zagrożeń, które niesie z sobą życie, poprzez ich przewidywanie i uprzedzanie. Prawdziwy kłopot jest natomiast z chronicznym, ustawicznie powracającym niepokojem, który nigdy nie przybliża nas nawet na krok do pozytywnego rozwiązania dręczących nas problemów. Dokładna analiza tego stanu wykazuje, że ma on wszelkie cechy porwania emocjonalnego o niskim nasileniu - niepokój zdaje się wypływać znikąd i nie możemy nad nim zapanować. Nie poddaje się on racjonalnemu rozumowaniu i narzuca nam jeden tylko, sztywny punkt widzenia na dręczący nas problem. Jeśli ten cykl nasila się i utrzymuje, to stopniowo przeradza się w pełnoobjawowe zespoły zaburzeń lękowych, które przybrać mogą postać fobii, nerwicy natręctw czy ataków lękowych. W każdym z tych zaburzeń niepokój zostaje inaczej ukierunkowany: u osób cierpiących na fobie koncentruje się on na tym, co je przeraża, u osób nękanych myślami natrętnymi (mających obsesje) skupia się na zapobieganiu jakiemuś budzącemu lęk nieszczęściu, w atakach lękowych przeradza się w lęk przed śmiercią czy przed wystąpieniem takiego właśnie ataku. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych stanów jest nienaturalny niepokój. Pewna kobieta cierpiąca na nerwicę natręctw stworzyła sobie cały system rytuałów, które pochłaniały jej większość czasu - parę razy dziennie brała czterdziestopięciominutowy natrysk, po dwadzieścia razy albo więcej myła ręce, przy czym każdorazowe mycie trwało pięć minut. Nie usiadła nigdzie, zanim nie przetarła siedzenia tamponem nasyconym alkoholem, aby je zdezynfekować. Za nic nie dotknęła dziecka ani żadnego zwierzęcia, gdyż były „zbyt brudne”. U podłoża wszystkich tych przymusowych czynności leżał ogromny lęk przed zarazkami; bez ustanku niepokoiła się, że jeśli nie będzie ustawicznie myć się i sterylizować wszystkiego, z czym ma kontakt, to złapie jakąś 10 Elizabeth Roemer, Thomas Borkovec, „Worry: Unwanted Cognitive Activity That Controls Unwanted Somatic Experience”, w: Wegner, Pennebaker, Handbook of Mental Control. * Ang. termin zuorry odpowiada zarówno pol. terminowi martwienie się, troska, jak i niepokój. Autor używa go zamiennie z terminem anxiety, który jest odpowiednikiem pol. niepokoju, obawy, lęku - przyp. tłum. 64 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna groźną chorobę i umrze.11 Inna kobieta, którą leczono na nerwicę lękową [generalized anxiety disorder] - jak w terminologii psychiatrycznej określa się stały niepokój - tak oto zareagowała na prośbę lekarza, by przez minutę relacjonowała głośno niepokojące ją myśli: Mogę nie zrobić tego właściwie. Może to być tak sztuczne, że nie będzie wskazywało na to, co się naprawdę ze mną dzieje, a musimy przecież dotrzeć do tego, co się naprawdę ze mną dzieje... Bo jeśli nie dotrzemy do tego, to mi się nie polepszy. A jeśli mi się nie polepszy, to nigdy nie będę szczęśliwa.12 W tym mistrzowskim popisie niepokojenia się niepokojem sama prośba o głośne wyrażenie niepokojących myśli doprowadziła w ciągu kilku zaledwie sekund do kontemplowania kładącej się cieniem na całym życiu katastrofy: „Nigdy nie będę szczęśliwa”. Niespokojne myśli z reguły biegną takim torem, układając się w wewnętrzny monolog, przeskakując z jednej niepokojącej sprawy na inną, co bardzo często prowadzi do katastrofizowania, wyobrażania sobie jakiejś straszliwej tragedii. Prawie zawsze przybierają one postać uchwytną dla „ucha”, a nie dla „oka”, umysłu, to znaczy wyrażane są za pomocą słów, nie obrazów, fakt, który ma ważne znaczenie dla panowania nad niepokojem. Borkovec i jego koledzy zaczęli badać niepokój sam w sobie, kiedy próbowali znaleźć metodę leczenia bezsenności. Inni badacze zauważyli, że niepokój występuje w dwóch formach: kognitywnej, czyli niepokojących myśli, i somatycznej, czyli fizjologicznych objawów niepokoju, takich jak pocenie się, przyspieszony rytm pracy serca czy napięcie mięśni. Borkovec stwierdził, że u osób cierpiących na bezsenność podstawowym problemem nie jest wcale pobudzenie somatyczne. W stanie czuwania utrzymywały je natrętne myśli. Nie mogły przestać martwić się, nawet jeśli bardzo tego chciały. Pomagało im zasnąć jedynie oderwanie myśli od trosk i niepokojów i skupienie się na doznaniach, które dawała im relaksacja, będąca w takich przypadkach skuteczną metodą. Jednak większość osób odczuwających chroniczny niepokój i stale zamartwiających się wydaje się do tego niezdolna. Borkovec przypuszcza, że ma to coś wspólnego z pewnym zyskiem płynącym z martwienia się, który silnie wzmacnia ten nawyk. Wydaje się bowiem, że w zmartwieniach jest coś pozytywnego; są one przecież obmyślaniem sposobów radzenia sobie z niebezpieczeństwami, którym będziemy być może kiedyś musieli stawić czoło. Celem niepokojenia się albo martwienia wtedy, kiedy spełnia ono swoje zadanie - jest szczegółowy przegląd owych niebezpieczeństw i zastanowienie się nad sposobami zaradzenia im. Jednak w rzeczywistości nie wygląda to tak dobrze. Martwienie się czy niepokój, szczególnie w postaci chronicznej, z reguły nie podsuwa nam odkrywczych rozwiązań i nowych sposobów widzenia problemu. Osoby dręczone niepokojem, zamartwiające się, z reguły koncentrują się na samym niebezpieczeństwie, przeżywając związany z nim lęk i nie wybiegając myślą poza utarte koleiny. Ludzi ustawicznie martwiących się niepokoi mnóstwo rzeczy, z których większość prawdopodobnie nigdy się nie zdarzy; upatrują oni niebezpieczeństw tam, gdzie inni nigdy ich nie widzą. Mimo to osoby te mówią Borkovecowi, że martwienie się pomaga im i że trapiące ich zmartwienia utrwalają się same przez się, tworząc zamknięty krąg podszytych niepokojem myśli. Dlaczego martwienie się i niepokojenie staje się czymś w rodzaju uzależnienia psychicznego? Może wydawać się to dziwne, ale jak wykazuje Borkovec, zwyczaj niepokojenie się ma taki sam pokrzepiający wpływ jak przesądy. Ponieważ niepokoimy się wieloma rzeczami, których 11 David Riggs, Edna Foa, „Obsessive-Compulsive Disorder”, w: David Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press, 1993. 12 Cytat za: Roemer, Borkovec, „Worry”, s. 221. 65 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna prawdopodobieństwo zdarzenia się jest znikome - śmiercią ukochanej osoby w katastrofie samolotowej, bankructwem i tym podobnymi sprawami - jest w tym, przynajmniej dla układu limbicznego, coś magicznego. Niepokojowi, podobnie jak amuletowi, który chroni nas przed jakimś przewidywanym złem, przypisujemy zasługę zapobieżenia niebezpieczeństwu, na którym obsesyjnie się koncentrujemy. Po co nam martwienie się Skuszona propozycją pracy w czasopiśmie przeniosła się ze Środkowego Zachodu do Los Angeles. Krótko potem pismo zostało kupione przez innego wydawcę i straciła posadę. W tej sytuacji postanowiła zostać „wolnym strzelcem” i zajęła się pisaniem artykułów, które wysyłała do różnych pism, nie wiążąc się z żadnym z nich na stałe. Na tym niepewnym rynku, pozbawiona stałych dochodów, miewała okresy, w których nie mogła podołać zamówieniom, i okresy, w których nie miała z czego zapłacić czynszu za mieszkanie. Musiała często ściśle ograniczać liczbę rozmów telefonicznych i po raz pierwszy w życiu zdarzyło się jej nie mieć ubezpieczenia lekarskiego. Ten brak ubezpieczenia był szczególnie przygnębiający; często łapała się na tym, że snuje przerażające wizje choroby - każdy ból głowy wydawał się jej sygnałem świadczącym o rozwijającym się guzie mózgu, kiedy tylko musiała gdzieś jechać samochodem, widziała oczyma wyobraźni wypadek, w którym doznaje poważnego uszczerbku na zdrowiu. Nachodziły ją często niepokojące myśli, które utrzymywały się przez długi czas, układając się w jedno nieustające pasmo zmartwień. Ale, jak wyznała, te zmartwienia i niepokoje wciągały ją tak bardzo, że niemal uzależniła się od nich. Borkovec odkrył jeszcze jedną, niespodziewaną zaletę niepokojenia się. Otóż osoby pochłonięte niepokojącymi myślami zdają się nie dostrzegać subiektywnych doznań niepokoju, który wywołują te myśli - przyspieszonego bicia serca, kropelek potu, drżenia ciała, co więcej, w miarę rozwijania się tych myśli zdają się one częściowo tłumić ten niepokój, przynajmniej o tyle, o ile odzwierciedla się on w rytmie pracy serca. Prawdopodobnie przebiega to tak: spostrzegamy coś, co wywołuje obraz jakiegoś potencjalnego zagrożenia lub niebezpieczeństwa, a wyobrażenie tego nieszczęścia wyzwala łagodny atak lękowy. Następnie pogrążamy się w pełnych niepokoju myślach, z których każda podsuwa nam nowy niepokojący temat i w miarę jak naszą uwagę coraz bardziej pochłania ów ciąg niespokojnych myśli, odrywa się ona od wyobrażenia nieszczęścia, które wywołało ten niepokój. Borkovec stwierdził, że wyobrażenia są o wiele silniejszymi niż myśli bodźcami wywołującymi niepokój, a zatem zatopienie się w myślach, prowadzące do zatarcia obrazu nieszczęścia, częściowo zmniejsza uczucie niepokoju. W takim też stopniu martwienie się czy niepokojenie ulega wzmocnieniu jako połowiczne antidotum na niepokój, który wywołuje. Ale ciągłe martwienie się i niepokojenie ma również i wady, ponieważ przybiera formę stereotypowych, sztywnych myśli, a nie twórczych pomysłów, które przybliżają nas do rozwiązania problemu. Sztywność tę widać nie tylko w treści niepokojących myśli, które bezustannie krążą wokół tych samych spraw, powtarzając wciąż na nowo, w prawie nie zmienionym kształcie te same idee. Również na poziomie neurofizjologicznym zdaje się występować pewna sztywność, deficyt zdolności elastycznego reagowania mózgu emocjonalnego na zmieniające się okoliczności. Ujmując to krótko, chroniczne martwienie się spełnia pewne zadania, ale nie spełnia innych, ważniejszych - łagodzi nieco niepokój, ale nigdy nie rozwiązuje dręczących nas problemów. Ciekawe, że chronicznie zamartwiające się osoby nie potrafią same zastosować się do rady, której najczęściej udzielają innym: „Przestań się martwić” (albo, co gorsza: „Nie martw się - bądź 66 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wesoły”). Ponieważ chroniczne zmartwienia zdają się być wynikiem niezbyt silnego pobudzenia ciała migdałowatego, pojawiają się spontanicznie i z samej swej natury utrzymują się długo, jeśli raz już się pojawią. Jednak po długich próbach Borkovec odkrył parę prostych zasad, których stosowanie może pomóc najbardziej nawet nękanym niepokojącymi myślami osobom zapanować nad zwyczajem chronicznego martwienia się. Pierwszym krokiem jest jak najwcześniejsze uświadomienie sobie i wychwytywanie epizodów martwienia się; najlepiej już w momencie kiedy ulotne wyobrażenie nieszczęścia wyzwala cykl: niepokojąca myśl - niepokój albo zaraz potem. Borkovec uczy pacjentów tego podejścia, instruując ich, w jaki sposób mają wychwytywać oznaki świadczące o pojawianiu się niepokoju, a zwłaszcza jak mają rozpoznawać sytuacje, które wyzwalają niepokój, albo ulotne myśli czy wyobrażenia, które zapoczątkowują ten stan, oraz towarzyszące im somatyczne objawy niepokoju. Nabywając w tym praktyki; potrafią rozpoznawać niepokojące myśli w coraz wcześniejszych stadiach spirali niepokoju. Uczą się również metod relaksacji, do których mogą się uciec w chwili, kiedy zaobserwują powstawanie niepokojących myśli. Ćwiczą te metody codziennie, aby móc je z miejsca zastosować w razie potrzeby. Nie wystarczy jednak sama metoda relaksacji. Osoby stale martwiące się muszą się aktywnie przeciwstawiać niepokojącym myślom; jeśli nie uczynią tego, to spirala niepokoju znowu zacznie się rozkręcać. A zatem następnym krokiem jest zajęcie krytycznego stanowiska wobec swoich przypuszczeń: czy jest wielce prawdopodobne, że wydarzy się to, czego się lękamy? Czy jest to na pewno sytuacja, w której dla wydarzenia tego nie ma żadnej alternatywy albo istnieje tylko jedna alternatywa? Czy nie można temu w żaden sposób zapobiec? Czy naprawdę pomaga nam ustawiczne zajmowanie się tymi samymi niepokojącymi myślami? To połączenie czujności i zdrowego sceptycyzmu powinno przypuszczalnie podziałać jak hamulec na pobudzenie nerwowe, które leży u podłoża niepokoju o niskim natężeniu. Skoncentrowanie się na takich myślach może uruchomić sieć połączeń nerwowych, które powstrzymują wzniecany przez układ limbiczny niepokój, a jednocześnie stan odprężenia, który osiągamy, stosując metodę relaksacji, stwarza przeciwwagę dla rozsyłanych przez mózg emocjonalny po całym ciele sygnałów do niepokoju. I istotnie, jak wykazuje Borkovec, strategia ta pozwala osiągnąć stan aktywności umysłowej, który wyklucza niepokój, ponieważ absolutnie nie da się z nim pogodzić. Kiedy pozwalamy, aby niepokojąca myśl stale powracała i nie przeciwstawiamy jej innej, to staje się ona przemożna, wręcz nieodparta, natomiast przeciwstawienie się jej poprzez rozważanie całej gamy odmiennych i równie możliwych do przyjęcia punktów widzenia zapobiega naiwnemu uznaniu tej myśli za prawdziwą. W ten sposób pozbyło się owego nawyku snucia niepokojących myśli nawet parę osób, których stan był już tak poważny, że kwalifikowały się do leczenia psychiatrycznego. Z drugiej strony osoby, u których niepokojące myśli przybrały tak ostrą postać, że rozwinęły się w fobię, nerwicę natręctw czy ataki lękowe, postąpiłyby roztropnie - a prawdę powiedziawszy wykazałyby się samoświadomością - gdyby zgłosiły się na leczenie farmakologiczne dla przerwania tego cyklu. Mimo to również i w takich przypadkach pożądane jest przeprogramowanie poprzez psychoterapię systemu połączeń wywołujących emocje, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo powrotu tych zaburzeń po zakończeniu leczenia farmakologicznego.13 13 Metody leczenia zaburzeń lękowych zob. na przykład: David H. Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press, 1993. 67 Daniel Goleman Jak radzić sobie z melancholią Inteligencja Emocjonalna Nastrojem, w otrząśnięcie się z którego wkładamy na ogół najwięcej wysiłku, jest smutek. Diane Tice stwierdziła, że ludzie wykazują największą inwencję wtedy, kiedy starają się uciec przed chandrą. Oczywiście, nie przed każdym smutkiem powinno się uciekać; melancholia, jak każdy inny nastrój, ma swoje dobre strony. Smutek wywołany stratą objawia się zawsze ucieczką od zainteresowania rozrywkami i przyjemnościami, skupianiem uwagi na tym, co utraciliśmy i brakiem sił i energii do podejmowania nowych przedsięwzięć - przynajmniej w danej chwili. Mówiąc krótko, zmusza nas do zaprzestania pogoni za wszystkim, oderwania się od pochłaniających nas na co dzień spraw i do refleksji, abyśmy mogli opłakać stratę, zadumać się nad jej znaczeniem, przystosować psychicznie do nowej sytuacji i poczynić nowe plany, które pozwolą nam dalej iść przez życie. Żałoba ma dobroczynne działanie, ale nie da się tego powiedzieć o głębokiej depresji. William Styron przedstawia wymowny opis „wielu okropnych objawów tej choroby”, między innymi nienawiści do siebie samego, poczucia bezwartościowości, „spowijającego mnie niczym zimna, wilgotna płachta smutku”, „przepełniającego mnie przygnębienia, uczucia lęku i obcości oraz, nade wszystko, duszącego niepokoju”.14 Pojawiają się też oznaki zmniejszenia się sprawności intelektualnej: „mylenie się, niemożność skupienia uwagi i kłopoty z pamięcią”, a w późniejszym stadium umysł jego „opanowały anarchiczne deformacje” i „uczucie, że moje procesy myślowe pochłonął jakiś trujący i nie dający się nazwać ani określić przypływ, który wymazał wszelkie żywsze zainteresowanie sprawami tego świata.” Towarzyszą temu nieprzyjemne doznania somatyczne: bezsenność, apatia sprawiająca, że człowiek czuje się jak żywy trup, „pewien rodzaj odrętwienia, osłabienie, ale szczególnie wrażenie jakiejś dziwnej kruchości”, połączone z „nerwowym niepokojem”. Wszelkie przyjemności tracą urok: „Jedzenie, tak jak wszystko inne w sferze zmysłów, było zupełnie pozbawione smaku.” Na koniec zanika wszelka nadzieja na jakąkolwiek poprawę, kiedy „szary, jesienny deszcz przerażenia” przeradza się w rozpacz tak dojmującą jak ból fizyczny, ból tak nieznośny, że jedynym wyjściem wydaje się samobójstwo. W podobnych przypadkach głębokiej depresji sparaliżowane zostaje całe życie jednostki; nie widać żadnych perspektyw. Same symptomy depresji świadczą o tym, że życie jakby stanęło w miejscu. Styronowi nie pomogły ani leki, ani psychoterapia; dopiero schronienie, które znalazł w szpitalu, sprawiło, że z upływem czasu pozbył się przygnębienia. Psychoterapia może jednak pomóc większości ludzi, jeśli depresja nie przybrała tak ostrej postaci. Pomaga też farmakoterapia - tryumfy święci ostatnio Prozac, ale jest ponad tuzin innych leków przynoszących pewną ulgę, zwłaszcza w przypadkach głębokiej depresji. Chcę się tu jednak skoncentrować na bardziej powszechnym nastroju - na smutku, który w swej szczytowej postaci staje się, używając terminologii fachowej, „depresją podkliniczną”, to znaczy zwykłą melancholią. Jest to przygnębienie, z którym możemy sobie sami poradzić, jeśli tylko mamy odpowiednie zasoby wewnętrzne. Niestety, niektóre z najczęściej stosowanych strategii mogą podziałać zupełnie odwrotnie, pogarszając jeszcze nasz stan. Jedną z nich jest zwykłe odosobnienie. Kiedy czujemy się przygnębieni, chętnie szukamy samotności, ale bardzo często skutkiem tego bywa poczucie opuszczenia, które potęguje smutek. Być może w tym kryje się przyczyna, że - jak stwierdziła Tice - najpopularniejszą metodą zwalczania depresji jest udział w życiu towarzyskim - chodzenie do restauracji, na mecze czy do kina, mówiąc krótko, robienie czegoś wspólnie z rodziną lub przyjaciółmi. Przynosi to pożądany efekt, jeśli odwraca naszą 14 William Styron, Darkness Visible: A Memoir of Madness, New York: Random House, 1990. 68 na tym. 69 . że prowadziłoby ono do działań zmierzających do usunięcia tych przyczyn. co nas przygnębia. że próbują „się lepiej zrozumieć”. a sama świadomość tego. że u kobiet stwierdza się depresję dwukrotnie częściej niż u mężczyzn. Nolen-Hoeksma podaje przykład ogarniętej depresją akwizytorki. że martwienie się i zastanawianie nad tym. mogłaby wzmocnić jej wiarę we własne siły. Lepiej też niż leki zapobiega ona nawrotom łagodnej depresji. nie podejmując żadnych kroków. że nie ma czasu na przeprowadzenie ważnych rozmów telefonicznych dotyczących sprzedaży artykułów. czy nastrój przygnębienia utrzyma się czy minie. która zmienia te schematy myślenia. Ogarnięte depresją kobiety. 16 Terapia depresji: K. jak zmęczeni się czujemy. potęguje i przedłuża depresję. jak fatalnie się czujesz.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna uwagę od trapiącego nas smutku.S. Jej zdaniem może to częściowo wyjaśniać fakt. W walce tej szczególnie dobre wyniki dają dwie metody. czy czeka cię kolejna bezsenna noc”. s. Gdyby jednak zareagowała na ogarniające ją przygnębienie w inny sposób. Przeżuwanie myśli może także zaostrzyć presję. że równie skuteczna jak leczenie farmakologiczne stosowane w przypadkach łagodnej depresji klinicznej jest terapia kognitywna. to tylko przedłuża ten nastrój. że małżonek może cię odtrącić. która spędza tak wiele godzin na snuciu ponurych myśli. to mogłaby dla odwrócenia uwagi od przepełniającego ją smutku zająć się właśnie owymi rozmowami. Oczywiście. stwierdza Nolen-Hoeksma. które faktycznie mogłyby doprowadzić do zmiany nastroju. ale za każdym razem skupia się na jakimś aspekcie samej depresji . 307. A zatem w leczeniu depresji mogłoby na pewno pomóc głębokie zastanowienie się nad jej przyczynami. Pennebaker. jednak pod warunkiem. stwarzając jeszcze bardziej przygnębiającą sytuację. co wtrąciło nas w dołek psychiczny. Martwienie się przybiera w depresji różne formy. Dobson. twierdząc. takie jak większa otwartość kobiet w przyznawaniu się do nurtujących je zmartwień czy większa u nich niż u mężczyzn liczba powodów do depresji. ponieważ jesteś przygnębiona i zastanawianie się.16 Jedną z nich jest przeciwstawianie się takim myślom 15 O zmartwieniach osób przygnębionych pisze Susan Nolen-Hoesma. Jeśli jednak staje się okazją do rozmyślania nad tym. Poza tym mężczyźni często starają się utopić smutek w alkoholu. że kobieta ta zaczyna uważać. „A Meta-analysis of the Efficacy of Cognitive Therapy for Depression”. że dobrze radzi sobie w pracy. W istocie rzeczy jednym z głównych czynników decydujących o tym. iż nie nadaje się do tej pracy. W wyniku tego sprzedaż spada. starając się nie myśleć o nim. zmniejszając tym samym w jakimś stopniu depresję. Journal of Consulting and Clinical Psychology 57 (1989). niepokojenie się. Refleksjom tym z reguły nie towarzyszy żadne konkretne działanie zmierzające do poprawienia sytuacji. która badała ruminację u osób ogarniętych depresją.15 Osoby znajdujące się w depresji usprawiedliwiają tego rodzaju przeżuwanie myśli. jest nasza skłonność do ruminacji (przeżuwania myśli). Wówczas prawdopodobnie nie doszłoby do zmniejszenia liczby zawieranych przez nią umów handlowych. Bierne pogrążanie się w smutku tylko go pogłębia. co mogłoby usunąć albo przynajmniej złagodzić przygnębiający problem. co sprawia. jak mało mamy energii albo motywacji do pracy czy też jak kiepsko staramy się o wykonanie jakiejś pracy. są znacznie bardziej skłonne do przeżuwania myśli niż mężczyźni. Handbook of Mental Control. w grę mogą też wchodzić inne czynniki. mówi psycholog Susan Nolen-Hoeksma. Do innych powszechnie spotykanych źródeł zmartwienia należy „odizolowywanie się i rozmyślanie nad tym. a to potęguje jej depresję. którymi handluje. Wydaje się. a odsetek alkoholików wśród nich jest dwa razy większy niż wśród kobiet. ale w rzeczywistości podsycają w ten sposób uczucie smutku. Niektóre badania wykazały. „Sex Differences in Control of Depression’: Wegner. aby przygnębić biorących w nim udział ochotników. aby zwrócić uwagę na coś pocieszającego i bardzo uważać.co jeszcze bardziej obniży ich nastrój. U osób. wywołując cały ciąg nieprzyjemnych skojarzeń i nie dopuszczając do powstania innych. to często nie mogą znaleźć dla nich bardziej optymistycznych alternatyw. że: „Myśli łączą się ze sobą w umyśle nie tylko dzięki swej treści. że przygnębiające myśli są automatyczne. Kiedy ogarniętym depresją osobom dawano listę przygnębiających i podnoszących na duchu zajęć i sytuacji (np. Nagle zaledwie parę metrów przed tobą wyjeżdża z pobocza inny samochód. które miałyby oderwać uwagę od dręczącego smutku. która następuje po zderzeniu. doszedł do wniosku. Potem. Nawet kiedy ogarnięte depresją osoby starają się stłumić ponure myśli. Potem mieli wymazać tę scenę z pamięci i przez dziewięć minut zapisywać strumień przepływających przez ich głowy myśli. słyszysz płacz i krzyki. pojawiają się w naszym umyśle niejako bez naszego udziału. które miały odwrócić ich uwagę od tego wydarzenia. Oderwanie uwagi działa tak skutecznie dlatego. który prowadził te badania. W miarę upływu czasu większość osób coraz rzadziej myślała o smutnym incydencie. skłonni do depresji ochotnicy snuli dla odwrócenia uwagi inne niepokojące myśli. o którym powinni zapomnieć.. brzękiem tłuczonych szyb i zgrzytem metalu trącego o metal spostrzegasz. że jedno z dzieci leży bez ruchu. im bardziej jesteśmy przygnębieni. Nawiązywali oni nawet do nich pośrednio w myślach. a twój samochód uderza w bok tamtego. że jedziesz w gęstej mgle nie znaną ci. abyś mógł się zatrzymać. Tuż przed hukiem. Pennebaker. stawiali w zapisie odpowiedni znak. Handbook of Mental Control. w: Wegner.na przykład wyciskającego łzy filmu czy powieści o tragicznym zakończeniu . które podtrzymywały melancholijny nastrój. odwracających od nich uwagę. Dzieje się tak. Każdy z nas ma coś w rodzaju zbioru myśli złego nastroju. itd. „The Mental Control of Depression”. stromą i krętą drogą. Za każdym razem kiedy wracała do nich myśl o zdarzeniu. Metody podnoszenia nastroju Wyobraź sobie. by nie wybierać czegoś . Kiedy na przykład proszono pogrążone w depresji osoby o ułożenie pięciowyrazowych zdań z chaotycznie wymieszanych sześciu wyrazów. to dużo lepiej radziły sobie one z odszyfrowaniem przygnębiających („Przyszłość rysuje się bardzo ponuro”) niż optymistycznych („Przyszłość rysuje się bardzo jasno”) przekazów. że osoby przygnębione muszą zdobyć się na znaczny wysiłek.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kwestionowanie ich zasadności i wynajdywanie bardziej optymistycznych alternatyw. które łatwo wpadają w depresję. Co więcej. Druga polega na celowym planowaniu przyjemnych zajęć. w nagłej ciszy. Ogarniają cię wyrzuty sumienia i smutku z powodu tej tragedii. 70 . Jest zbyt blisko. Takie rozdzierające serce scenariusze przedstawiał w jednym ze swych eksperymentów Wenzlaff. że w tamtym samochodzie pełno jest maluchów jadących do przedszkola. Podbiegasz do tamtego samochodu i widzisz. ponieważ posępne myśli mają niemal magnetyczny wpływ na nasze procesy myślowe. które dochodzą do głosu tym łatwiej.) to częściej wybierały one te.. jednak u tych najbardziej skłonnych do przygnębienia myśli o wypadku pojawiało się coraz więcej.17 Charakterystyczną dla depresji skłonność do podtrzymywania i przedłużania tego stanu widać nawet w wyborze zajęć i sytuacji. psycholog z Uniwersytetu Teksańskiego. ale także dzięki nastrojowi. Richard Wenzlaff. pogrzeb przyjaciela. Wciskasz w podłogę pedał hamulca i wpadasz w poślizg. między 17 Studium schematów myślowych osób pogrążonych w depresji przedstawia Richard Wenzlaff. Wenzlaff uważa. natomiast mężczyźni pięć razy częściej sięgają w chwilach przygnębienia po alkohol albo szukają ukojenia w narkotykach. które obniżają pobudzenie. który wzmacnia skłonność do przeżuwania myśli. głosi. które powodują uczucie przygnębienia. przedłuża tylko niedolę. nie pamiętając. który nim owładnął. dla których codzienne ich uprawianie stało się zwyczajem. że zmieniają stan fizjologiczny. czuły się gorzej. Wśród kobiet szczególnie popularne jest kupowanie sobie różnych rzeczy i smakołyków albo po prostu chodzenie po sklepach. Wenzlaff dodałby. że dla otrząśnięcia się z różnorodnych postaci smutku wiele osób ucieka się do odwracających uwagę rozrywek. Ciąg podtrzymujących smutek myśli może natomiast przerwać odwrócenie od nich uwagi. które zmieniają nasz nastrój . że dobroczynne skutki tych podnoszących nastrój ćwiczeń najpełniej ujawniają się u osób leniwych. Problem w tym. Chociaż płacz może czasami wyzwolić nas z zaczarowanego kręgu smutku. (Trzeba jednak przestrzec. ale już nie tak dobre w usuwaniu depresji. że jedną z najbardziej skutecznych metod usunięcia depresji. że po dłuższym siedzeniu przed telewizorem są one na ogół bardziej przygnębione niż przed rozpoczęciem oglądania!) Tice stwierdziła. nie zaobserwowano poprawy nastroju. to może też skłonić do obsesyjnego poszukiwania przyczyn rozpaczy.w dni. i uprawianie seksu.ekscytujące wydarzenie sportowe. natomiast aerobic je zwiększa. co tylko wywołuje negatywne emocje”. snucie fantastycznych planów spędzenia wakacji lub po prostu szuka wytchnienia w śnie. czują się lepiej.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna myślami tymi wytwarza się bardzo silna sieć powiązań. że wśród studentów jedzenie jest metodą łagodzenia depresji trzykrotnie częściej stosowaną przez kobiety niż przez mężczyzn. że objadanie się i picie alkoholu mogą mieć zupełnie odwrotne skutki: obżeranie się po dziurki w 71 . kiedy z jakichś przyczyn nie zafundowały sobie zwykłej dawki ćwiczeń. to był on najsilniejszy na początku. Trzeba wszakże dodać. że jeśli w ogóle wywierały one korzystny wpływ. że powodują one utratę pamięci krótkookresowej. przynoszą dobre rezultaty w uśmierzaniu niepokoju. takich jak czytanie. Zakres powszechnie stosowanych sposobów łagodzenia smutku jest bardzo duży i obejmuje różnorodne zajęcia: od gorących kąpieli i jedzenia ulubionych potraw aż po słuchanie muzyki. przygnębienie jest bowiem stanem słabego pobudzenia organizmu. Z badań Tice wynika. które zazwyczaj niezbyt się przy nich wysilają. U tych. wręcz przeciwnie . że osoby ogarnięte depresją zdają się usuwać ze swych umysłów jeden przygnębiający temat za pomocą drugiego. dzięki czemu pacjenci. Można z tego wnosić. gry i krzyżówki. Z tej samej przyczyny techniki relaksacji. jak również innych form złego nastroju. że najskuteczniej działają rozrywki. Według jednej z teorii płacz może być naturalnym sposobem obniżenia poziomu związków chemicznych w mózgu. że niektóre formy rozrywki mogą pogłębić depresję. przez co trudniej jest je stłumić. Badania osób namiętnie oglądających telewizję wykazały. Zarówno jedna. ćwiczenia te zdają się oddziaływać dodatnio na nasze samopoczucie dlatego. jest aerobic. odpowiednio. Ogólnie biorąc.płacz. oglądanie telewizji i filmów. który wywołuje depresja. z jakiej przyczyny byli tacy smutni. ponieważ nastawiają aktywność mózgu na poziom niezgodny ze stanem emocjonalnym. jak i druga metoda zdają się przerywać. Zakrawa na ironię to. W każdym razie Diane Tice stwierdziła. nawet jeśli ogranicza się ono tylko do oglądania wystawionych na sprzedaż towarów albo wystaw. jedna z głównych teorii wyjaśniających. cykl depresji i cykl niepokoju. kiedy coś wprawi je w zły nastrój. zabawny film czy podnosząca na duchu książka. dlaczego elektrowstrząsy są tak skuteczne w leczeniu najostrzejszych form depresji. Teza o „oczyszczającym działaniu płaczu” jest bałamutna . Innym powszechnym antidotum na chandrę jest dodawanie sobie otuchy poprzez zabawy i przyjemności zmysłowe. acz raczej mało prawdopodobną pomyłkę jest stłumieniem uchwyconym in vivo. zwracając się do jakiejś transcendentnej mocy.” Tak zaczyna się zdanie. Natomiast spojrzenie na związek z pewnego dystansu i przypomnienie sobie. Opłakiwanie końca związku intymnego łączącego nas z drugą osobą i pogrążanie się w takich pełnych litości nad samym sobą myślach jak przekonanie: „Oznacza to.trenowanie zespołu Małej Ligi.. Przekształcenie aktu agresji w niewinną. które zdają się zwyczajowo i automatycznie wypierać ze swojej świadomości przykre doznania emocjonalne19.. Journal of Clinical and Social Psychology 8 (1989).. kto był w jeszcze gorszym stanie („Nie jest ze mną tak źle .” był jednym z elementów testu nie dokończonych zdań. New Negative Information”. 1990. 72 . jeśli mogli porównać swoją sytuację z kimś. kto jest w gorszej sytuacji. szczególnie na depresję”.L. Kończy się zaś: „.). Ponieważ depresja żywi się przeżuwaniem myśli i zaabsorbowaniem własną osobą. stał się przodującym badaczem tego zagadnienia. Weinberger. przedstawienie sobie tej straty w innym. Repression and Dissociation. schematu niedopuszczania do siebie większości przygnębiających 18 Shelley Taylor i in. 19 Przypadek ten opisuje Daniel A. najbardziej przygnębieni okazywali się ci. „Maintaining Positive Illusions in the Face of ‘ Heart. stworzył pojęcie osób wypierających (osób tłumiących złość). Inne testy wykazały.. bez względu na to jak poważny był ich stan. dożywianie bezdomnych i tak dalej. że to. czekającej od dawna sprawy. Innym skutecznym środkiem usuwania depresji jest pomaganie innym w potrzebie. ma zaskakująco silny wpływ na poprawę nastroju.. którzy porównywali się ze zdrowymi ludźmi.18 Porównywanie się z kimś. pomaganie innym i okazywanie im współczucia z powodu ich kłopotów i cierpień. Niektóre osoby znajdują pociechę w smutku.jak donosi Tice . Z tej samej przyczyny chorzy na raka pacjenci. łagodzi depresję.ale chciał po prostu zapalić światło”. że w różnych sprawach nie potrafiliśmy się porozumieć . nawet jeśli przybiera tak skromną formę jak ubranie się czy zrobienie makijażu. Weinberger. przez co potęguje depresję.mogę przynajmniej chodzić”).krzepiące zaprzeczenie „Kopnął kolegę z pokoju w brzuch. nagle okazuje się. bardziej korzystnym świetle .zapewnienie sobie łatwego zwycięstwa albo niewielkiego sukcesu: wykonanie jakiejś długo odkładanej pracy w domu albo załatwienie innej. Bardziej skuteczną metodą podniesienia nastroju jest . ale tylko pogłębia rozpacz.. mieli lepszy nastrój.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna nosie wywołuje wyrzuty sumienia. natomiast alkohol działa ujemnie na główny układ nerwowy. że ten drobny unik umysłowy był realizacją pewnego ogólnego schematu postawy życiowej. Zdanie to zostało ułożone przez studenta. Badania prowadzone przez Tice wykazały. który w swych wczesnych pracach. nie jest wcale tak straszne. zmniejszające to zaabsorbowanie.i poza psychoterapią rzadko stosowanych . Tice powiedziała mi: „Jeśli ktoś jest głęboko wierzący. Schwartzem i Richardem Davidsonem. w: J. Początkowy fragment: „Kopnął kolegę z pokoju w brzuch. Z tej samej przyczyny podnosi nastrój poprawa własnego wizerunku. że jednym z najlepiej usuwających zły nastrój środków jest poświęcenie się pracy społecznej .remediów na depresję jest zmiana punktu widzenia. Wypieranie . który dano temu studentowi do wypełnienia. co wydawało się szczytem nieszczęścia. czyli inne ujęcie kognitywne rzeczywistości. który zgłosił się na ochotnika do badań nad osobami. że pożycie z niedawnym partnerem nie zawsze było udane.jest antidotum na smutek. to modlitwa pomaga na wszystkie przykre nastroje. „The Construct Validity of the Repressive Coping Style”. Jest to jednak również jeden z najrzadziej stosowanych sposobów. że już zawsze będą sama” jest zupełnie naturalne. Chicago: University of Chicago Press. Jednym z najsilniejszych .innymi słowy. Singer (red.. pisanych wspólnie z Garym F. Chociaż początkowo badacze widzieli w osobach wypierających nieprzyjemne emocje jednostki niezdolne do odczuwania emocji. takich choćby. Podczas wypełniania testu nie dokończonych zdań biorącym w nim udział ochotnikom mierzono również poziom pobudzenia fizjologicznego. mówiły. że (u osób praworęcznych) główny ośrodek opracowywania negatywnych emocji znajduje się w prawej półkuli mózgu. że chociaż osoby takie mogą sprawiać wrażenie spokojnych i niewzruszonych. oczywiście. prowadzonych głównie przez Daniela Weinbergera. wskazywały prawie we wszystkich przypadkach na próby zneutralizowania nieprzyjemnych treści czy konotacji tych pierwszych. mimo iż słowa. wykazuje. są zimne i opanowane w najbardziej stresujących sytuacjach. Używając skomplikowanego systemu soczewek. to przesyła informację o tym poprzez ciało modzelowate (odgraniczające obie półkule od siebie) do ośrodków mowy. Pozornemu spokojowi osób wypierających nieprzyjemne uczucia zadawały kłam charakterystyczne dla stanu niepokoju reakcje fizjologiczne. utrzymanych w tym samym stylu. że kiedy osoby takie wejdą w wiek dorosły. że jakieś słowo ma przygnębiające znaczenie. Pozostaje. Kiedy prawa półkula rozpoznaje. Wiele z tych badań. „wypierającymi”. jakie zdarzają się w rodzinie alkoholika. że po prostu radzą sobie one świetnie z regulowaniem emocji. której członkowie zaprzeczają istnieniu tego problemu. Czy jest możliwe. ale kilka cechowało się wyraźnie wrogim albo jednoznacznie kojarzącym się ze sprawami seksualnymi zabarwieniem. Davidson wykorzystał w swoich badaniach fakt. przyspieszał się rytm pracy ich serc. do jakiego stopnia spokojne i opanowane są takie osoby w rzeczywistości. Wygląda na to. pytanie. Usposobienie takie może być także dziedziczne. skąd się bierze taka postawa i jaki jest jej początek. według Weinbergera robi to co szósta osoba. jak przyjęło się wśród badaczy. psychologa z Uniwersytetu Stanowego Wisconsin wcześniejszego współpracownika Weinbergera. że nie są nawet świadome ich negatywnego charakteru. Kiedy jednak pytano. wszystkie te osoby zareagowały na emocjonalnie nacechowane słowa fizjologicznymi objawami niepokoju.robią dobrą minę do złej gry. Jak się okazało. które kojarzyły się im ze słowami z listy. będącego odpowiedzią na pierwsze. Teoretycznie dzieci mogą się nauczyć tej umiejętności na kilka różnych sposobów. natomiast ośrodki mowy w lewej. które wyświetlano w lewej połowie pola 73 . którzy sami nie dopuszczają do świadomości negatywnych emocji i zawsze. co odczuwają. czy też tylko udają spokój? Odpowiedzi dostarczyły pomysłowe badania przeprowadzone przez Richarda Davidsona.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocji. że mają taką wprawę w odgradzaniu się swego rodzaju barierą od negatywnych uczuć. nawet w najbardziej nieprzyjemnych sytuacjach. że są zupełnie spokojne. Davidson przedstawił osobom wypierającym niemiłe uczucia listę słów. A zatem zamiast nazywać ich. to obecnie uważa się. którego sobie w ogóle nie uświadamiają. zachowują pozorną pogodę ducha. które reagują na to wyszukaniem odpowiedniego słowa. Choć nikt dotąd nie potrafi powiedzieć. to czasami zdradzają bardzo silne fizjologiczne oznaki niepokoju. mówiąc inaczej . lepiej byłoby określać ich mianem „odpornych”. Słowo. Jeśli na liście było na przykład słowo „nienawiść”. z których większość miała obojętne znaczenie. żeby naprawdę nie doświadczały somatycznych oznak przykrych emocji. nie ulega wątpliwości. psychologa pracującego obecnie na Case Western University. podnosiło się ciśnienie krwi i zaczynali się pocić. Innym jest naśladowanie rodziców. być może kuzynów aleksytymików. kiedy przystępowali do rozwinięcia zdania o agresywnym koledze z pokoju i innych. Ciągłe odpychanie takich emocji jak złość i niepokój nie jest bynajmniej rzadkim zjawiskiem. to słowem dodanym przez osobę poddaną testowi mogło być słowo „miłość”. Davidson wyświetlał słowa. które postrzegane były tylko w połowie pola widzenia. Jednym z nich może być opracowanie strategii unikania kłopotliwych sytuacji. Wysokie pobudzenie fizjologiczne może być wynikiem długotrwałego wysiłku obwodów nerwowych. ich mózgi nie dopuszczają do nich informacji o tym.„to wydaje się. Jeśli natomiast wyświetlane słowo znajdowało się w prawej połowie pola widzenia. Ujmując to krótko. Wynika z tego. we wstrząsie pourazowym. aczkolwiek koszt. ich lewy płat czołowy wykazuje zwiększoną aktywność. które starają się podtrzymać uczucia pozytywne albo stłumić lub zablokować uczucia negatywne. Ujmując to krótko. jaki płaci za to samoświadomość. że była ona znacznie wyższa w płacie lewym. jest nieznany. które pokrywa takie niepokojące doznania. pozytywnym rozszczepieniem oraz . wypieranie uczuć nieprzyjemnych jest pewnego rodzaju podnoszeniem się na duchu.powiada Davidson . kiedy słowa przedstawiono prawej. niż w płacie prawym. postrzeganie niepokojących wydarzeń w korzystnym świetle jest energochłonnym zadaniem. gdzie mieści się ośrodek decydujący o dobrym nastroju.być może . Poza tym opóźnienie to pojawiało się tylko wtedy. odporność tych osób wydaje się być skutkiem działania mechanizmu neuronalnego. na które miały zareagować innym. mierząc poziom aktywności przednich części płatów czołowych u tych osób. może być wynikiem funkcjonowania przednich części płatów czołowych. które mogą wyglądać jak oznaki niepokoju. należało do wywołujących niemiłe uczucia. że nie udają one. gdy słowo. rozluźnione.ale tylko wtedy. uczucie spokoju. odkrył ku swemu zaskoczeniu. iż nie zdają sobie sprawy ze swego przygnębienia czy zdenerwowania. Na przekór objawom pobudzenia fizjologicznego. które występują.z powodu połączeń nerwowych układu kierującego procesem widzenia .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna widzenia rozpoznawane było . „Twierdzą one. 74 . Mówiąc dokładniej. ta aktywność mózgu może mieć kluczowe znaczenie dla ich twierdzeń. to sygnał dochodził do lewej półkuli i nie był wartościowany jako przygnębiający. że jest to dobra strategia dla osiągnięcia samoregulacji emocjonalnej”. osoby wypierające negatywne emocje reagowały na nie z opóźnieniem .najpierw przez prawą. Osoby te „jawią się w korzystnym świetle. co zawsze łączy się z pozytywnymi uczuciami. gdzie znajduje się ośrodek emocji negatywnych. który spowolnia albo zakłóca przekazywanie niepokojących informacji. Zgodnie z teorią Davidsona. że czują się dobrze”. mając zawsze dobry nastrój” powiedział mi Davidson. Davidson. wrażliwą na nieprzyjemne uczucia półkulę mózgu. powiedzmy. Kiedy wyświetlano słowa rejestrowane przez prawą półkulę. że stres nie przygnębia ich. Jeśli wynikiem tego jest po prostu spokój ducha .jakąś wskazówką co do charakteru poważniejszych stanów rozszczepienia. a kiedy siedzą spokojnie. a nie lewej półkuli. Natomiast w szybkości ich reakcji na słowa obojętne nie było żadnych opóźnień. Przez godzinę gapiłem się na stronę. Powtarzały się wciąż te same myśli. To. Vital Lies. których tematem były konsekwencje niezdania egzaminu. ale w ogóle nie dostrzegałem samej sali. nie jest niczym nowym dla nauczycieli. Siedziałem bez ruchu. New York: Simon and Schuster. jak bardzo skrępowany był mój umysł. czekając. silne emocje negatywne ukierunkowują uwagę na to. podobnie rzecz się ma z osobami ogarniętymi kwalifikującą ich do leczenia klinicznego depresją . upośledzeniu ulega. które do dzisiejszego dnia są dla mnie najbardziej przekonującym dowodem niszczycielskie go wpływu przygnębienia na jasność myślenia. zamykając mnie w pętli lęku. Nie śniłem na jawie. Simple Truths: The Psychology of Self Deception. Beznadziejna sytuacja. Tylko raz i to pobieżnie spojrzałem na pytania egzaminacyjne. W istocie rzeczy jedną z oznak świadczących o tym. pewna zdolność umysłowa. Dzisiaj widzę. Bywałem tu na wielu wykładach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział VI Mistrzowska zdolność JEDEN JEDYNY RAZ w życiu sparaliżował mnie strach. Wiadomość. Nie spędziłem tej godziny na rozpaczliwych próbach jakiegoś dopasowania odpowiedzi do pytań. 75 . a przez głowę przebiegały mi gorączkowe myśli. iż zagłuszają wszelkie inne myśli. Jak przekonaliśmy się w rozdziale V. Po prostu siedziałem owładnięty przerażeniem. co się dzieje za oknami. Kiedy otworzyłem niebieski zeszyt z testami egzaminacyjnymi. do której wkroczyłem owego wiosennego ranka z przeczuciem nieszczęścia. że uczucia przybrały postać patologiczną. Matematyka była przedmiotem. 1 Daniel Goleman.1 Jest to opis moich własnych przeżyć. Uczniowie i studenci. aż skończy się ta straszliwa próba. którzy są lękliwi. że opresja. rozzłoszczeni albo przygnębieni. 1985. z których składa się numer czyjegoś telefonu. mają kłopoty z nauką. Moje pole widzenia skurczyło się do niewielkiego skrawka podłogi bezpośrednio przede mną. że stają się one tak natrętne.albo umysłu dziecka. na zadanie. którego rodzice się rozwodzą nie zaprzątają długo stosunkowo błahe sprawy pracy czy szkoły. którą kognitywiści nazywają „pamięcią operacyjną” przechowującą w umyśle wszelkie informacje wiążących się z aktualnie stojącym przed nami zadaniem. bezradność i brak nadziei przesłaniają wszelkie inne myśli. jest to. Zająłem miejsce tuż przy drzwiach. słyszałem głośne bicie serca i czułem w żołądku skurcz niepokoju. a nawet do jego paraliżowania. może być tak proste jak zapamiętanie cyfr. Kiedy teraz o tym myślę. była najprawdopodobniej dowodem na zdolność mózgu emocjonalnego do zdobywania przewagi nad mózgiem myślącym. którego jakoś nie udało mi się nauczyć. przed którym akurat stoimy.litowanie się nad samym sobą i rozpacz. albo tak złożone jak splecenie przez pisarza w jedną całość różnych wątków powieści. w której wówczas się znalazłem. jak zwierzę sparaliżowane przez kurarę. ale tego ranka nie tylko nie widziałem. czym zajmuje się pamięć operacyjna. co jest ich przedmiotem. Zdarzyło się to podczas egzaminu z matematyki na pierwszym roku studiów. Wciąż pamiętam salę. że niepokój może w znacznym stopniu zakłócać zdolność rozumowania. najbardziej uderza mnie to. osoby znajdujące się w którymś z tych stanów nie przyswajają dobrze dostarczanych im informacji albo nie potrafią ich dobrze wykorzystać. Umysłu osoby będącej w trakcie procesu rozwodowego . Kiedy emocje uniemożliwiają koncentrację. utrudniając albo wręcz niwecząc próby skupienia jej na czymś innym. przeciwstawiając się wszelkim próbom zwrócenia uwagi na coś innego. muzyków o światowej sławie i arcymistrzów szachowych wskazują. trzy punkty od dzieci z rodzin białych. że dzieci amerykańskie pochodzące z rodzin przybyłych z Azji mają iloraz inteligencji wyższy o przeciętnie dwa. ich iloraz inteligencji był o wiele wyższy i wynosił około 110 punktów u Amerykanów pochodzenia japońskiego i 120 punktów u Amerykanów pochodzenia chińskiego. American Psychologist (August 1994). którego działanie skupia się na korze przednich części płatów czołowych.przede wszystkim.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Pamięć operacyjna pełni w życiu umysłowym funkcję par excellence wykonawczą. co zdaje się różnić osoby zajmujące pierwsze miejsca we wszelkiego rodzaju konkursach i zawodach od innych o mniej więcej takich samych zdolnościach.3 Kiedy układ limbiczny. aby stać się zawodnikiem czy wykonawcą liczącym się w skali światowej. że dzieci z rodzin azjatyckich pracują od pierwszych klas ciężej 2 Alan Baddeley. Badania sportowców uczestniczących w igrzyskach olimpijskich. to pociąga to za sobą obniżenie sprawności pamięci operacyjnej . kiedy miały po cztery lata. że ich wspólną cechą jest niezwykła zdolność motywacji umożliwiająca im nieustanne oddawanie się żmudnym i męczącym ćwiczeniom. podczas gdy studenci drugiej kategorii średnio po siedem i pół tysiąca godzin. Daniel Weinberger. O znaczeniu.ma dla osiągnięcia sukcesu w życiu motywacja. 76 .6 Powód tego zróżnicowania zdaje się być taki. weźmy pod uwagę rolę. od wypowiedzenia zdania poczynając. 6 Tamże. jakie . Rozpoczęcie ćwiczeń we wczesnym dzieciństwie daje utrzymującą się przez całe życie przewagę nad innymi. które wybiera wielu Amerykanów pochodzenia azjatyckiego. „Cellular and Circuit Basis of Working Memory in Prefrontal Cortex of Nonhuman Primates”. New Jersey: Lawrence Erlbaum. Najwyżej oceniani studenci w klasie skrzypiec uważanej za najlepszą na świecie akademii muzycznej w Berlinie. świadczyć mogą znakomite wyniki w szkole i w pracy Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu. że jako grupa zachowują się jak gdyby.entuzjazmu i wytrwałości mimo niepowodzeń . A upór ten zależy od cech emocjonalnych . 1986. 4 Anders Ericsson.1990.rzecz w tym. „Expert Performance: Its Structure and Acquisition”.jak sam się przekonałem podczas owego nieszczęsnego egzaminu z matematyki. że Chinki zaczęły intensywnie ćwiczyć. Tym. ile dwudziestokilkuletnie Amerykanki . zostaje zniewolony przez przykre uczucia. mają za sobą po dwadzieścia tysięcy godzin ćwiczeń.4 A ponieważ stale wzrasta poziom umiejętności.jak pamiętamy . a na rozwiązaniu zawikłanego zadania logicznego kończąc.zaczynają naukę gry na tym instrumencie. 3 Patricia Goldman-Rakic. 1991. Asian-American Achievement Beyond IQ. którymi trzeba się wykazać. nie potrafimy wtedy jasno myśleć. Working Memory. którzy zdobyli sławę i uznanie tylko na arenie krajowej. gdzie . Progress in Brain Research 85. umożliwiając zdobywanie się na wszelaki wysiłek intelektualny. można wysnuć wniosek.oprócz wrodzonych zdolności . trzeba surowy trening zaczynać już w dzieciństwie. Oxford: Clarendon Press. Z drugiej strony. 5 Iloraz inteligencji i zajęcia Amerykanów pochodzenia azjatyckiego: James Flynn.swoiste uszeregowanie entuzjazmu. mając około pięciu lat. Podobnie przedstawia się sprawa z wirtuozami skrzypiec XX wieku . jest stopi wieloletniego zaangażowania w ćwiczenia. natomiast ci. „A Connectionist Approach to the Prefrontal Cortex”.2 Za pamięć operacyjną odpowiedzialne są przednie części płatów czołowych. Międzynarodowi arcymistrzowie szachowi zaczynali grać jako siedmiolatkowie. które zaczynają w bardzo młodym wieku. jaką we wszelkich osiągnięciach odgrywa pozytywna motywacja . Na olimpiadzie w 1992 roku dwunastoletnie reprezentantki Chin w skokach do wody wykonały tyle wymagających wielu lat treningu skoków do wody. Dokładna analiza danych przeprowadzona w trakcie studiów porównawczych zdaje się świadczyć. zapału i wiary w siebie. wszyscy ledwo po dwudziestce. Journal of Neuropsychiatry 5 (1993). w wieku lat dziesięciu.spotykają się uczucia i emocje.5 Jednakże opierając się na danych dotyczących zawodów takich jak prawo i medycyna. że Amerykanie pochodzenia azjatyckiego poświęcają na odrabianie prac domowych 40 procent więcej czasu niż reszta uczniów.” Ujmując to krótko: silna. chowały głowy w ramionach. Test cukierków Wyobraź sobie. nagrodą i odłożeniem jej w czasie. że źródłosłowem emocji jest czasownik „poruszać”. id i ego. Zdolność oparcia się bodźcowi. że ich dzieci są słabe w pewnych dziedzinach i podkreślać. ułatwiającym albo utrudniającym ich wykorzystanie. Są przekonani. Socjolog z Uniwersytetu Stanforda. które na pewno wystawi na ciężką próbę charakter każdego czterolatka. 77 . na poziomie funkcji mózgu akcji. 7 Niektóre z badanych czterolatków potrafiły wytrzymać od piętnastu do dwudziestu minut. stymulują nas do osiągnięć w tych dziedzinach. zduszenia w zarodku. oddawania się żmudnym ćwiczeniom dla osiągnięcia odległego celu. mikrokosmos odwiecznej walki między impulsem a hamulcem. na powrót eksperymentatora. Peake. 978 . Sanford Dorenbusch. W każdym razie godne uwagi badania nad czterolatkami wskazują jak fundamentalne znaczenie ma zdolność powściągania emocji. Developmental Psychology 26. odpowiada najprawdopodobniej powstrzymaniu sygnałów wysyłanych przez układ limbiczny do znajdujących się w korze ośrodków ruchowych. co musiało się im wydawać wiecznością.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niż dzieci białe. „Podczas gdy większość amerykańskich rodziców skłonna jest przyjmować ze zrozumieniem fakt. W takim też stopniu. w jakim emocje zakłócają albo potęgują naszą zdolność myślenia i planowania. ponieważ wszystkie emocje z samej swej natury są źródłem bodźców do działania. ale za to od razu. stwierdził. ma wymowne znaczenie . którego dokona w takiej sytuacji dziecko. Leży ona u podstaw całej samokontroli emocjonalnej. a jeśli dalej ci nie idzie. uczucia entuzjazmu i przyjemności. 6 (1990). w jakim motywują nas do tego. W tym właśnie sensie inteligencja emocjonalna jest mistrzowską zdolnością. to stosunek Azjatów jest następujący: jeśli ci coś nie idzie. Aby dodać sobie sił w walce z pokusą zamykały oczy. a nawet próbowały 7 Studium odkładania zaspokojenia pragnień na później przedstawia Yuichi Shoda. że przy odpowiednim wysiłku w szkole poradzi sobie każdy. jaki jest jego charakter. a obejmujące głównie chodzące do przedszkola dzieci pracowników i studentów Uniwersytetu Stanforda badania były kontynuowane do czasu ukończenia przez nie szkoły średniej. który przebadał ponad dziesięć tysięcy uczniów szkół średnich. rozwiązywania problemów i tak dalej. mówiły do siebie. s. to dostaniesz tylko jeden. określa granice umiejętności wykorzystywania przez nas naszych wrodzonych zdolności umysłowych i w ten sposób determinuje nasze powodzenie życiowe. śpiewały albo bawiły się rękami i nogami. żeby nie widzieć leżących na stole cukierków. że masz cztery lata i ktoś robi ci taką oto propozycję: jeśli zaczekasz. jeśli natomiast nie zdołasz spokojnie zaczekać do tego momentu. Wybór. że mocne są w innych. a co się z tym łączy opóźniania oddziaływania impulsów.86. a nawet pewien optymalny niepokój. Walter Mischel. Philip K. to dostaniesz za to dwa cukierki. to musisz wstawać wcześniej i uczyć się rano. czyli przewagę emocjonalną. jaką prawdopodobnie obierze drogę życiową. do której przystępuje nasz organizm. zapał i wytrwałość. Nie ma chyba bardziej podstawowej umiejętności psychicznej niż zdolność przeciwstawiania się impulsowi.pozwala nie tylko szybko zorientować się. ale również przewidzieć. Jest to wyzwanie. to musisz siedzieć do późna w nocy. Pamiętajmy. Panowanie nad impulsami. „Predicting Adolescent Cognitive and Selfregulatory Competencies From Preschool Delay of Gratification”. choć interpretacja ta jest na razie czystą spekulacją. pożądaniem i samokontrolą. Stopień. co robimy. Rozpoczęte w latach sześćdziesiątych przez psychologa Waltera Mischela. darem mającym przemożny wpływ na wszystkie inne zdolności. aż załatwi on(a) jakąś sprawę. kulturowo zdeterminowana etyka pracy przekłada się na większą do niej motywację. byli nieufni i oburzało ich to. uważali się za osoby „złe” albo podejrzliwe. nie rezygnując z wytrwałego dążenia do celu . przejawiając też większą ochotę do nauki. W okresie dorastania byli postrzegani jako bardziej niż poprzednio omówiona grupa nieśmiali i stroniący od kontaktów towarzyskich. były dużo lepszymi uczniami niż te. kiedy znajdowali się pod presją. że osiągały znacznie lepsze oceny w testach SAT. uzyskała średnią 524 punkty za zadania wymagające sprawności językowej i 5 punktów za zadania „matematyczne”. układać plany i konsekwentnie je realizować. koncentrować się na tym. przybierając postać różnorakich umiejętności emocjonalnych i społecznych. od przestrzegania diety poczynając. w której odłożenie upragnionej nagrody na później popłaca. Byli bardziej odporni na załamanie. ich życie nie ulegało dezorganizacji ani wstrząsom. podejmowali wyzwania i starali się dopiąć swego mimo piętrzących się przed nimi trudności. a ich bardziej opanowanymi rówieśnikami były kolosalne. Według oceny rodziców wykazywały się lepszymi osiągnięciami w nauce . byli pewni siebie w pozytywnym znaczeniu tego określenia i lepiej radzili sobie z przeciwnościami. wykazywali się dużo większą umiejętnością życia w społeczeństwa. rozwija się w miarę upływu czasu. I mimo upływu tylu lat nadal nie potrafili odłożyć na później zaspokojenia swych pragnień. że te. działające pod wpływem chwilowego impulsu. byli skłonni do zazdrości i zawiści. Ci.w porównaniu z bardziej opanowanymi rówieśnikami . a na zdobyciu stopnia specjalizacji lekarskiej kończąc. którzy jako maluchy chwytali z miejsca za cukierek. że „nie mają tego. co prowadziło do awantur i bójek.potrafiły lepiej wyrażać w słowach swoje myśli. którzy chwycili za cukierek. a ich portret psychologiczny ujawniał pewne .kłopoty i zaburzenia. co ujawnia się w niewielkim stopniu we wczesnym okresie życia.dwóch cukierków. które jako czterolatki czekały cierpliwie na nagrodę. Natomiast mniej więcej jedna trzecia z tych. Słuszność diagnozy wydanej na podstawie tego eksperymentu potwierdziła się w dwanaście czternaście lat później.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zasnąć. którego wzywały jakieś „pilne sprawy”. apatię czy wycofywanie się z podjętych działań w sytuacjach stresujących. jako taką. Bardziej impulsywne prawie zawsze chwytały cukierek w parę sekund po wyjściu z pokoju eksperymentatora. co robią. byli godni zaufania i można było na nich polegać. że kiedy poddane temu eksperymentowi dzieci zbadano ponownie w ostatniej klasie szkoły średniej. mieli wiarę we własne siły.potrafiły zinterpretować sytuację. Jeszcze bardziej zadziwia fakt. Te dzielne przedszkolaki otrzymywały nagrodę w postaci dwóch cukierków. dążąc do dalekosiężnych celów. które w wieku czterech lat najszybciej łapały za cukierek. kiedy dzieci znalazły się już na progu dojrzałości. odwrócić uwagę od pokusy i zająć się czymś innym. natomiast 78 . osiągali sukcesy osobiste. Różnice w panowaniu nad emocjami i radzeniu sobie w stosunkach społecznych między tymi. w sytuacjach stresowych tracili zdolność działania. którzy oparli się w wieku czterech lat pokusie. zachowywać się i reagować rozsądnie. wykazywała znacznie mniej z wymienionych wyżej. Bardziej zaskakujące jest to. przejmowali inicjatywę i ochoczo podejmowali się różnych zadań. w jakiej się znalazły. I nadal potrafili rezygnować z natychmiastowych sukcesów. okazało się. To. bardziej uparci i mający większe trudności z podejmowaniem decyzji. Jedna trzecia dzieci. łatwo wpadali w przygnębienie w wyniku niepowodzeń. Niektóre dzieci opanowały podstawy tych umiejętności już w wieku czterech lat . ich reakcje były niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do sytuacji. Zdolność powstrzymywania się przed działaniem pod wpływem impulsu daje różnorakie skutki. na co zasługują”. jest dwukrotnie bardziej niezawodnym prognostykiem ich wyników w testach SAT niż iloraz inteligencji. niepokojące myśli i zmartwienia odgrywają kluczową rolę w powstawaniu upośledzającego wszelkie nasze działania niepokoju. nie oglądając jego występów. rzecz jasna.złe myślenie Martwię się o syna. psycholog ze Smith College. Jest to wyznanie osoby. narzuconego samemu sobie odłożenia zaspokojenia pragnień”. które nauczyły się już czytać. określa dość niezręcznym sformułowaniem „ukierunkowanego na cel. który analizował dane SAT w przeprowadzonym przez Waltera Mischela studium odkładania zaspokojenia pragnień na później. Jego odkrycia podkreślają rolę inteligencji jako meta-zdolności. psychologa ze Smith College. To. co Walter Mischel. 10 Zob. Takie nastawienie psychiczne jest niebezpiecznym stanem kognitywnym. która leczy się z powodu ustawicznie nurtującego ją niepokoju. „Generalized Anxiety Disorder”. Niepokój jest. ponieważ niepokój upośledza jej zdolność rozumowania. Clinical Handbook of Psychological Disorders. że takich umiejętności emocjonalnych jak panowanie nad impulsami i prawidłowa interpretacja sytuacji społecznych można się wyuczyć. zdobyła przeciętnie po 610 i 652 punkty za te same zadania. który rozgrywa jej syn.zdolnością przeciwstawiania się impulsom dla osiągnięcia dalekosiężnego celu. Zdaje sobie ona sprawę z tego. 11 Zwierzenia zatroskanej matki cytuję za: Timothy A. nazbyt silnym przygotowaniem organizmu na przewidywane niebezpieczeństwo. Jestem przekonana. a więc na pewno od czasu do czasu odniesie kontuzje. jeśli staje się nawykiem. omówienie zagadnienia impulsywności i zachowań przestępczych w: Jack Block. 79 . Jak się przekonaliśmy. Złe nastroje . 8 Tej analizy danych SAT dokonał Phil Peake. 9 Informacja osobista od Phila Peake’a. Brown i in.9 Zdaje się to wskazywać. jej umysł ogarniają myśli o nieszczęściu. jak dobrze czy jak źle potrafimy korzystać ze swoich zdolności umysłowych. że iloraz inteligencji jest niezmienny. że przestałam chodzić na mecze. Impulsivity. bez względu na to. jakie chciałaby wieść. który z kolei jest lepszym prognostykiem w wypadku dzieci. w: David H.choć niektórzy badacze dowodzą. jak radzą sobie dzieci w wieku czterech lat w teście na odłożenie zaspokojenia pragnień. Oglądanie jego gry kosztuje mnie tyle nerwów. and Delinquency”. New York: Guilford Press.istnieje dość dowodów na to. Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). co daje im przeciętne o 210 punktów wyższe.10) Jak przekonamy się w Części V . „On the Relation Between IQ. determinującej to. że niepokojące myśli nie pozwalają jej na prowadzenie takiego życia. a zatem ogranicza w absolutny sposób potencjalne możliwości życiowe dziecka . 8 To. 1993. (Słabe panowanie w dzieciństwie nad impulsami jest również o wiele pewniejszym niż iloraz inteligencji prognostykiem wejścia na drogę przestępstwa. Nie ma ona swobody wyboru.). które czekały na nagrodę najdłużej. Barlow (red.. czy jest nim wybudowanie domu.11 Kiedy nadchodzi czas na powzięcie prostej decyzji. że sprawiam synowi przykrość. ale źle ukierunkowaną reakcją.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jedna trzecia dzieci. w pewnym sensie prawidłową. ale nie mogę po prostu tego znieść. pochłaniającym uwagę i niweczącym wszelkie próby skupienia jej na czym innym. który prowadził te badania. jest być może istotą samoregulacji emocjonalnej . czy oglądać mecz. Zaczął właśnie grać w uniwersyteckim zespole futbolowym. że zdolność odkładania na później zaspokojenia pragnień zwiększa potencjał intelektualny niezależnie od ilorazu inteligencji. rozwiązanie równania algebraicznego czy zdobycie Pucharu Stanleya. „Worry Changes Decision-making: The Effects of Negative Thoughts on Cognitive Processing”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Niepokój obniża sprawność intelektualną. iż on sam zawsze kiepsko wypadał w różnego rodzaju testach. którymi objęto ponad trzydzieści sześć tysięcy osób. a także prace innych uczonych wykazały. którym niepokój przeszkadza w osiąganiu dobrych wyników. „Anxiety and Academic Performance: A Meta-analysis”. kiedy nie ulegających łatwo zmartwieniom członków grupy porównawczej poproszono. 80 . Collins i in.13 Kiedy daje się osobom z tendencją do martwienia się i niepokojenia do wykonania proste zadanie umysłowe. oraz ci. prosząc.niepokojenie się . która doprowadziła do obniżenia poziomu niepokoju. którzy radzą sobie dobrze mimo . który w ujęciu idealnym może motywować studentów takich jak Haber do większego wysiłku i lepszego przygotowania się. wymagających dużego wysiłku umysłowego i stwarzających znaczne obciążenie psychiczne zadaniach. Journal of College Student Development (May 1989). którą pochłania jedno zadanie kognitywne .17 Energia psychiczna. Journal of Clinical. Co więcej. podczas gdy jego kolega Ralph Haber twierdził. 13 Bettina Seipp.wynikami sprawdzianów. 16 Theodore Chapin. aby celowo martwiły się lub niepokoiły przez piętnaście minut. Przy złożonych. „Nie jestem dobry w tego rodzaju testach” i tym podobne.12 Niepokój wpływa ujemnie również na wyniki w każdej pracy i w nauce. że niepokój przedegzaminacyjny. że proces podejmowania decyzji zakłócają u nich najczęściej negatywne myśli . Richard Alpert. a w rezultacie do uzyskania lepszych wyników. prawdopodobieństwo. umożliwia pośrednio przewidywanie. to gwałtownie zmalała ich zdolność do wykonania tego samego zadania. że istnieją dwie kategorie niepokojących się studentów: ci. że im bardziej skłonna do zmartwień i niepokoju jest dana osoba. „Test Anxiety”.E. 1 (1991). by relacjonowały. Anxiety Research 4. gdy te pierwsze osiągają wspaniałe wyniki w testach do badania inteligencji. do których przyznają się osoby zdające test. „Internal Dialogue During Academic Examinations”. utrzymujący się stale silny niepokój jest niemal stuprocentowo pewnym prognostykiem popełnienia w końcu przez ogarniętą nim osobę jakiegoś błędu w trakcie szkolenia albo podczas pracy. 17 Negatywne myśli i wyniki testów: John Hunsley. takim jak Alpert. jak je mierzyć . „The Relationship of Trait Anxiety and Academic Performance to Achievement Anxiety”. iż osiąga lepsze wyniki niż się spodziewał. to nie miały z nim żadnych problemów. Osobom zbyt niespokojnym. że presja psychiczna przed egzaminem sprawia. to okazuje się.. obawa przed egzaminem przeszkadza w jasnym myśleniu i zapamiętywaniu. może innym uniemożliwiać zdobycie dobrych ocen.14 Niepokój wywołany testem czy egzaminem uczynił po raz pierwszy przedmiotem badań naukowych Richard Alpert. jak źle w nim wypadną. tym gorsze osiąga wyniki w nauce. który zajął się tym zjawiskiem w latach sześćdziesiątych.16 Jest prawdziwą ironią losu. że zawiodą osoby odczuwające ustawiczny niepokój. które konieczne jest dla skutecznego uczenia się. że skłonił go do tego fakt. co dzieje się w tym czasie w ich umysłach. A kiedy przed przystąpieniem do zadania zorganizowano im piętnastominutową sesję relaksacyjną. średnią ocen czy testami osiągnięć szkolnych. Jak wykazały badania 1790 słuchaczy kursu szkoleniowego dla kontrolerów ruchu powietrznego.. 126 różnych badań.uszczupla po prostu jej zasoby potrzebne do opracowania 12 W.„Nie potrafię tego zrobić”. bez względu na to. Liczba niepokojących myśli. „Relationships of Anxiety Scores to Academy and Field Training Performance of Air Traffic Control Specialists”. 15 Ralph Haber. na przykład podział mających niewyraźne kształty albo nie sprecyzowaną funkcję przedmiotów na dwie kategorie. takich jakie na przykład stoją przed kontrolerami ruchu powietrznego.a może z powodu stresu. wykazało. Wyznał mi. Psychology (January 1990). Cognitive Therapy and Research (December 1987). FAA Office of Aviation Medicine Reports (May 1989).15 Ich wspólne badania. jest dużo większe niż w wypadku osób spokojnych i to nawet wtedy. a podczas samego testu czy egzaminu paraliżuje zdolność myślenia. 14 Richard Metzger i in. Journal of Abnormal and Social Psychology 13 (1958). zapałki i pudełko pinezek i prosi. do którego właśnie przystępujemy. ale także dla rozpoznawania złożonych powiązań i przewidywania skutków danej decyzji. że osoby. aż zanadto swobodnie. które w innej sytuacji mogłyby ujść naszej uwagi. Stan lekkiego podniecenia . które po prostu oglądały nagrane na taśmie magnetowidowej skecze telewizyjne. lepiej sobie radziły z rozwiązywaniem zadania od dawna używanego przez psychologów do badania myślenia twórczego. egzaminem czy wygłoszeniem przemówienia. w którym niewielkie pobudzenie nerwowe umożliwia wybitne osiągnięcia. a przerodzi się w zupełną manię. Dobry nastrój zwiększa zdolność elastycznego i złożonego myślenia. osobami i ideami. jak dzieje się u osób cierpiących na chorobę maniakalno-depresyjną.przymocowywali pudełko do ściany i osadzali w nim świeczkę. Śmiech. w tym także wydajnością umysłową. natomiast niepokój zbyt silny drugie ramię litery .powoduje apatię albo niedostateczną motywację do wysiłku gwarantującego sukces. jak i interpersonalnych. Większość osób postawionych przed tym problemem popada w „funkcjonalną fiksację”. to o tyle mniej uwagi możemy poświęcić na obmyślenie poprawnych odpowiedzi na pytania egzaminacyjne. którzy właśnie obejrzeli zabawny film. Wynika stąd. by euforia wydobyła się spod kontroli. myśląc o wykorzystaniu tych przedmiotów w najbardziej konwencjonalny sposób. aby móc uchwycić którąś z nich lub gonić za nią wystarczająco daleko. że jednym ze sposobów udzielenia komuś pomocy w przemyśleniu jakiegoś problemu jest opowiedzenie mu dowcipu. podobnie jak nastrój uniesienia. byli bardziej skłonni do szukania nietypowych sposobów wykorzystania pudełka pinezek i na koniec dochodzili do twórczego rozwiązania . że oblejemy egzamin. aby nie kapał z niej wosk na podłogę. Podniecenie upośledza zdolność spójnego myślenia niezbędną przy pisaniu. Medical Decision Making (July-September 1991). „The Influence of Positive Affect on Clinical Problem to Solving”. Ci jednak. Intelektualne korzyści płynące z serdecznego śmiechu są najbardziej zauważalne.określany w żargonie specjalistycznym mianem hypomanii . popychając nas ku katastrofie. Stan ten mieści się gdzieś koło szczytu odwróconej litery U.przed testem. Nasze niespokojne myśli stają się samospełniającymi się proroctwami. Wystarczy jednak. W klasycznej literaturze psychologicznej związek między niepokojem a wydajnością.niweczy próby właściwego wykonania zadania.powiedzmy . wydaje się pomagać nam w ogarnianiu myślą szerszych horyzontów i swobodniejszym snuciu skojarzeń. Jest on zatem zdolnością umysłową o wielkim znaczeniu nie tylko dla wszelkiej twórczości. Natomiast osoby. które potrafią powściągać swe emocje. a w konsekwencji również lepszego ich wykonania. jako środek motywujący do lepszego przygotowania się do przewidywanych zadań.wydaje się optymalny dla pisarzy i innych twórców. Jeśli przygniata nas zmartwienie. Jednak zbyt mały niepokój . ogarniający je .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna informacji. mogą wykorzystywać niepokój antycypacyjny.18 Badanym wręcza się świecę. chociaż myśli płyną wtedy swobodnie. które przeżywają ustawiczną huśtawkę nastrojów. która stanowi ich treść. ułatwiając tym samym znajdowanie rozwiązań problemów zarówno intelektualnych. Szczyt odwróconego U to optymalny związek niepokoju i wydajności.. których praca wymaga płynnego przepływu myśli i bogatej wyobraźni. W jednym z badań stwierdzono. zauważaniu związków między różnymi przedmiotami. przedstawia się graficznie w formie odwróconej litery U.pierwsze ramię tej litery . by tak przytwierdzili świecę do korkowej ściany. 81 . kiedy przychodzi do analizy problemu wymagającego twórczego rozwiązania. kiedy będzie się paliła. 18 Alice Isen i in. ”20 Jak głosi znana legenda. Siła myślenia pozytywnego Przedstawiono studentom taką hipotetyczną sytuację: Postawiłeś (postawiłaś) sobie za cel napisanie pierwszego sprawdzianu na czwórkę. który przeprowadził te badania.R. Co robisz w takiej sytuacji?19 Czynnikiem o decydującym znaczeniu okazała się tu nadzieja. a więc kiedy analizujemy wszystkie argumenty przemawiające za podjęciem jakiegoś działania i przeciw niemu. 20 Mój wywiad z C. którzy odznaczali się. aby zerknąć do środka i wtedy z puszki wydobyły się wszystkie nieszczęścia. studenci o niskim poziomie nadziei poddawali się. ani nie przykładając się do pracy. wiedziona ciekawością. jak przekonaliśmy się w rozdziale V. Snyder i in. Journal of Personality and Social Psychology 60. że pamięć jest związana z nastrojem. Ci. wysokim i niskim poziomem nadziei. jak poprawić ocenę. Pomyślmy o ilustrujących to przykładach i o pożytkach płynących z nadziei i optymizmu i o tych wzniosłych chwilach.R. jak pracować. co dawałoby ci 30 procent zaliczki na końcową ocenę. kiedy się o tym dowiedziałaś (dowiedziałeś). Snyderem ukazał się w „The New York Times” 24 grudnia 1991 roku. odkrył. minął tydzień. Kiedy C. nie myśląc ani o tym. myśleli o różnych sposobach poprawienia oceny. to tym. okazuje się nadzieja. upośledzają zdolność myślenia. że nigdy nie wolno jej otworzyć puszki. Snyder. Pandora uniosła wieczko. dzięki czemu jesteśmy bardziej skłonni do zdecydowania się na nieco ryzykowny czy śmiały krok. Jednak pewnego dnia. 82 . Emocje. że będą więcej pracować i myśleć o tym. którzy mieli średnią nadzieję. że poziom ten pozwala przewidywać oceny lepiej niż wyniki osiągane przez poszczególne osoby w teście SAT (i jest silnie skorelowany z ilorazem inteligencji). 4 (1991). ta zdolność emocjonalna jest zdolnością mistrzowską. że przy mniej więcej takich samych zdolnościach intelektualnych czynnikiem decydującym o różnicach ocen jest nadzieja. Dzieje się tak częściowo dlatego. co ich różni. wyznaczają sobie trudniejsze cele i wiedzą. ale dostałeś (dostałaś) dwóję. które od tamtej pory 19 C. Studenci o wysokim poziomie nadziei odpowiadali. psycholog z Uniwersytetu Kansaskiego. Z tego samego powodu zły nastrój kieruje pamięć ku wydarzeniom przykrym. będąc w dobrym humorze. s. A oto wyjaśnienie Snydera: „Studenci o wysokim poziomie nadziei ustawiają wyżej poprzeczkę.R. możemy odzyskać nad nimi na powrót kontrolę. że skłaniamy się do podjęcia lękliwej. ale wykazywali dużo mniej zdecydowania w dążeniu do celu. Osoby w dobrym nastroju mają nastawienie percepcyjne wyzwalające większą odwagę i wiarę w powodzenie podczas układania planów i podejmowania decyzji. aby je osiągnąć. pamięć ukierunkowuje to wyważanie dowodów w stronę pozytywną. pamiętamy raczej o pozytywnych wydarzeniach. porównał rzeczywiste osiągnięcia akademickie studentów pierwszego roku. nadmiernie ostrożnej decyzji. ułatwiającą korzystanie z wszystkich innych rodzajów inteligencji.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Na myślenie mają wpływ nawet niewielkie zmiany nastroju. Jednak. otrzymała w darze od bogów zazdroszczących jej urody tajemniczą puszkę. Kiedy porówna się osiągnięcia w nauce studentów o takich samych zdolnościach intelektualnych. w jaki sposób poprawić swoją końcową ocenę. księżniczka żyjąca w antycznej Grecji. sprawiając. Od chwili. Natomiast. Nie jest to problem tylko teoretyczny. „The Will and the Ways: Development and Validation of an Individual-Differences Measure of Hope”. kiedy przechodzimy samych siebie. 579. co zrozumiałe. Powiedziano jej. Puszka Pandory i Pollyanna.. odpowiednio. I znowu okazało się. Pandora. nad którymi tracimy kontrolę. co było dla wszystkich jego sympatyków wielkim rozczarowaniem. wystarczającą elastyczność. był Martin Seligman. W następnej konkurencji. że ma się zarówno wolę. którym brak energii. łatwiejsze do wykonania części. W eksperymencie przeprowadzonym przez Seligmana trener Biondiego polecił mu przepłynąć jego koronny dystans.” Ludzie różnią się stopniem. że porażki te wpłyną na Biondiego deprymująco i odbiorą mu szanse na zwycięstwo i w następnych konkurencjach. Jedynym widzem. Biondi przypłynął trzeci. zdobywcy siedmiu złotych medali na olimpiadzie w 1972 r. gdy te. zdolności albo środków do osiągnięcia swoich celów. Biondiego wyprzedził o centymetry inny pływak. że zawsze potrafią wyjść z tarapatów albo znaleźć rozwiązanie swoich problemów. podczas gdy inni postrzegają się jako osoby. albo nawet zmienić cele. mają pewne cechy wspólne. Nadzieja jest. Graves. dając nam przewagę nad innymi w dziedzinach tak różniących się od siebie jak osiągnięcia w nauce i wytrwałość w ciężkiej pracy. aby mogła pochwycić jedyne antidotum. 83 . stwierdza Snyder. między innymi zdolność do samomotywacji. Pomimo rozczarowania Biondi po krótkim odpoczynku zdołał poprawić * Goleman przeinacza przypowieść o Pandorze. okazują się nieosiągalne. złe samopoczucie i obłęd. bez względu na to. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej trzymanie się nadziei oznacza.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna trapią ludzi . którzy interesują się pływaniem.wielki motywator Amerykanie. wyścigu na sto metrów stylem motylkowym. Sprawozdawcy sportowi zaczęli napomykać. który wcześniej tego samego roku badał poziom optymizmu pływaka. Optymizm . znacznie rzadziej i w mniejszym stopniu dręczy ich niepokój i przykre emocje. do których dążą. u osób dążących niezłomnie do osiągnięcia swoich celów spotyka się mniej przypadków depresji.nadzieję. Mity greckie. a potem powiedział. nie przyjmiemy postawy defetystycznej ani nie wpadniemy w depresję w obliczu trudnych wyzwań czy niepowodzeń. wyścigu na dwieście metrów stylem dowolnym. ale także głupotą i złośliwością. którego nie zaskoczyła postawa Biondiego. Osoby o wysokim poziomie nadziei. że odgrywa zadziwiająco dużą rolę w naszym życiu. wielkością posiadanego potencjału nadziei. wiązali wielkie nadzieje z Mattem Biondi. które czyni życie znośnym . Niektórzy uważają.choroba. który na ostatnim metrze zdobył się na wielki wysiłek i zgarnął mu złoto sprzed nosa. Jednak Biondi otrząsnął się i zdobył pięć złotych medali. Niektórzy dziennikarze sportowi wręcz przygotowywali publiczność na powtórzenie przez Biondiego wielkiego wyczynu Marka Spitza. zdolność podtrzymywania się w krytycznej sytuacji na duchu. przekonanie o posiadaniu odpowiednich umiejętności dla osiągnięcia swoich celów. że osiągnął gorszy wynik niż było w istocie.* Współcześni badacze twierdzą. Prometeusza (por.: R. na czym one polegają. aby zemścić się na ludzkości za wykradzenie ognia przez brata Epitemeusza. Gravesa . aby znaleźć inne sposoby zrealizowania swych zamiarów. kiedy dotychczasowe zawodzą. że nadzieja daje nam więcej niż tylko pociechę w chwilach niedoli. że Pandorę ulepił z gliny na rozkaz Zeusa Hefajstos. a także umiejętność dzielenia złożonego zadania na mniejsze. psycholog z Uniwersytetu Pensylwańskiego. czymś więcej niż tylko pogodnym patrzeniem w przyszłość i przekonaniem. Na szczęście ogarnięty współczuciem jeden z bogów pozwolił jej zamknąć puszkę akurat na czas.zdaniem R. członkiem olimpijskiej reprezentacji USA na igrzyskach w 1988 roku. podarowali jej puszkę i posłali jako dar dla Epitemeusza. jak i możliwość osiągnięcia zamierzonych celów.przyp.wymyślił prawdopodobnie tę historię) pisze. 148) . bowiem Hezjod (który . Jednak w pierwszej konkurencji. tłum. w sensie technicznym. Warszawa 1974. Snyder określa ją bardziej precyzyjnie jako „przekonanie. s. I rzeczywiście. że wszystko ułoży się dobrze. bogowie obdarzyli ją niezwykłą urodą. 145. że nie poddamy się przygniatającemu niepokojowi. Tym. a którzy . który prowadził te badania. jest uwzględnienie siły motywacji. aby w przyszłości wypaść lepiej i w konsekwencji nic nie robią. gdzie stosunek odpowiedzi negatywnych do pozytywnych bywa tak wysoki.jak wykazały testy . podobnie jak nadzieja. czy dana osoba będzie dążyła do celu. Seligman stwierdził.. przypisując je jakiejś stałej cesze własnej osobowości. żeby jakoś rozwiązać problem.”23 Do najbardziej wymownych dowodów na motywacyjną siłę optymizmu należą wyniki badań. przy danym poziomie inteligencji rzeczywiste osiągnięcia są funkcją nie tylko samego talentu. oznacza silne oczekiwanie. Inni pływacy z zespołu olimpijskiego. układając. którym Seligman poddał agentów ubezpieczeniowych firmy „Metropolitan Life”. którzy z natury byli optymistami. Seligman. tak jak nadzieja. Learned Optimism. jakie stopnie uzyskają na egzaminach w pierwszym roku studiów.dobrze. „Optimism in Children’s Judgments of Health and Environmental Risks”. Zdolność przyjmowania odmowy z podniesionym czołem jest niezwykle ważną cechą u wszelkiej maści sprzedawców. którym poddano pięciuset nowo przyjętych słuchaczy Uniwersytetu Pensylwańskiego w roku 1984. której nie da się zmienić. który zawsze będzie ich prześladował.22 Seligman postrzega optymizm w kategoriach tego. jak wyjaśniamy nasze sukcesy i niepowodzenia. 84 . wyniki. zaniżone wyniki. Optymizm. Media Rodzina of Poznań 1993] 22 Zob. Health Psychology 13 (1994) 23 Mój wywiad z Martinem Seligmanem na temat optymizmu ukazał się „The New York Times” 3 lutego 1987 roku. natomiast pesymiści biorą winę za porażki na siebie. pozwalały lepiej niż rezultaty uzyskane przez nich w teście SAT i oceny ze szkoły średniej przewidzieć.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ten i tak już dobry rezultat. plan dalszego działania albo szukając pomocy i rady. natomiast styl wyjaśniania mówi nam o tym. jeśli zabiorą się ponownie do dzieła. utratę nadziei i pogrążanie się w depresji w obliczu trudności i kłopotów.21 Optymizm. pozwala przewidzieć osiągnięcia w nauce. Podobnie jak nadzieja. uznają oni niepowodzenie za rezultat jakiejś swojej wady czy też braku zdolności. osiągnęli w drugiej próbie gorsze rezultaty niż w pierwszej. szczególnie oferujących takie towary czy usługi jak ubezpieczenie. ponieważ zbyt naiwny optymizm może mieć katastrofalne skutki). Musimy wiedzieć. powiedzmy. 1991. mogą odnieść sukces. że nie mają żadnego wpływu na to.byli pesymistami. na przykład: Carol Whalen i in.ogólnie biorąc . kto się podda. kiedy sprawy przybiorą niepomyślny obrót. optymizm popłaca w życiu (jeśli. oczywiście. które osiągali poszczególni studenci w teście do badania optymizmu. Z tego powodu każdego roku około trzech czwartych agentów ubezpieczeniowych porzucało pracę. jest to optymizm realistyczny. że łatwo może wywołać zniechęcenie. którym również podano fałszywe. jego bliska krewna. Te różne wyjaśnienia mają ogromny wpływ na sposób. [Przekład polski: Optymizmu można się nauczyć. W badaniach. postrzegają oni niepowodzenie jako coś. powiedział: „Egzaminy wstępne na uniwersytet mierzą poziom uzdolnień. ale także zdolności do zniesienia porażki. sprzedawali podczas pierwszych dwóch lat pracy w tym zawodzie o 37 procent więcej polis niż 21 Martin Seligman. że mimo porażek i niepowodzeń wszystko ułoży się . New York: Knopf. czemu można zaradzić. czego brak testom do mierzenia zdolności. Osoby optymistyczne wyjaśniają swoje niepowodzenia jako wynik czegoś. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej optymizm jest postawą uodparniającą nas na wpadanie w apatię. Moim zdaniem. że nowo przyjęci agenci. Na przykład na takie rozczarowanie jak odmowa przyjęcia do pracy optymiści reagują z reguły zwiększoną aktywnością. w jaki odnosimy się do życia. Natomiast pesymiści zakładają w takiej sytuacji. co można zmienić. Do sukcesu prowadzi połączenie talentu i wytrwałości mimo niepowodzeń. podnoszą się po niepowodzeniach. Interpretacja taka z pewnością wywoła apatię i defetyzm. z którą spotyka się agent. Postawa ta sprawia. w których praca idzie mu najlepiej: 24 Mój wywiad z Albertem Bandurą na ten temat ukazał się w „The New York Times” 8 maja 1988 roku. że jesteśmy bardziej skłonni do jak najlepszego wykorzystania wszystkich naszych umiejętności lub podjęcia wszelkich starań niezbędnych do ich nabycia czy udoskonalenia. którzy odnosili sukcesy). W miarę piętrzenia się odpowiedzi odmownych może upaść morale.” Upatrując przyczyny niepowodzenia nie w sobie. U korzeni obu tych postaw. Natomiast optymiści mówią sobie: „Źle się do tego zabrałem” albo „Ten. które mają wiarę w siebie. Jednak. a nie niepokojąc się o to. Seligman przekonał „Metropolitan Life”. aby zadzwonić do następnego potencjalnego klienta. świadczy o tym. w jaki sposób się tym zająć. że poziom optymizmu ma tak wielki wpływ na różnice w wynikach sprzedaży usług. że jest on postawą dowodzącą inteligencji emocjonalnej. doświadczenia życiowe mogą zmienić nasze usposobienie. jeśli nie depresję. co może pójść źle. istnieją znaczne różnice w jej wykorzystaniu. Każda odmowa. którzy osiągnęli wysokie wyniki w teście na optymizm. w wyniku czego coraz trudniej jest sięgnąć po słuchawkę telefonu. Zdolność nie jest niezmienną cechą. a w drugim o 57 procent więcej polis niż pesymiści z oddziału regularnego. który ma wielki udział w badaniach nad wiarą w siebie: „Nasze przekonania o naszych zdolnościach mają na nie głęboki wpływ. Wykształcenie u siebie jakiejkolwiek umiejętności zwiększa i umacnia wiarę w siebie. Optymizmu i nadziei – tak jak bezradności i przygnębienia .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pesymiści. do którego ostatnio zadzwoniłem był akurat nie w sosie. Co więcej. mogą zmienić swoje podejście do klienta przy następnej rozmowie. Podczas gdy usposobienie psychiczne pesymisty prowadzi go do rozpaczy. dla którego jej znaczenie sprowadza się do stwierdzenia: „Nie nadaję się do tego.można się nauczyć. jest małą porażką. to usposobienie optymisty budzi jego nadzieję. aby przyjęła specjalną grupę kandydatów. psycholog ze Stanfordu. 85 . Odmowę taką szczególnie ciężko jest znieść pesymiście. Sprostanie tym wyzwaniom wzmaga z kolei wiarę w siebie. ale nie zdali normalnego testu kwalifikacyjnego (sprawdzającego przydatność kandydata do tej pracy poprzez porównanie jego postawy ze standardowym profilem zawodowym. skonstruowanym na podstawie odpowiedzi udzielonych przez agentów. dzięki czemu chętniej decydujemy się na ryzyko i poszukujemy większych wyzwań. Członkowie tej grupy specjalnej sprzedali w pierwszym roku o 21. leży pewien pogląd. ale w jakimś elemencie sytuacji. Fakt. który psycholodzy nazywają wiarą w siebie. Reakcja emocjonalna na tę porażkę ma kluczowe znaczenia dla umiejętności znalezienia wystarczająco silnej motywacji do kontynuowania zabiegów. Jednym ze źródeł pozytywnego albo negatywnego poglądu na życie może być wrodzone usposobienie.neurobiologia doskonałości Kompozytor tak oto opisuje chwile. jak przekonamy się w rozdziale XIV.”24 Uskrzydlenie . a w pierwszym roku pracy liczba pesymistów rezygnujących z tego zajęcia była dwukrotnie wyższa niż liczba optymistów. podchodzą one do wszystkiego. nigdy nic nie sprzedam”. przekonanie. Osoby. Świetnie podsumowuje to Albert Bandura. niektóre osoby są z natury pesymistami lub optymistami. zastanawiając się. że panuje się nad wydarzeniami swego życia i potrafi się stawić czoło pojawiającym się wyzwaniom. tracimy zupełnie samoświadomość. a świadomość podporządkowana jest całkowicie działaniu. w którym zapominamy o wszystkim oprócz tego. Zamiast dreptać nerwowo w kółko i przemyśliwać wciąż o tym. Journal of Humanistic Psychology 15. Jest to wspaniałe przeżycie . że do świadomości docierają tylko wrażenia z wąskiego wycinka postrzegania otaczającej nas rzeczywistości. odpowiedziano mu. w których przeszli samych siebie w jakiejś ulubionej dziedzinie. który od czasu do czasu osiąga każdy z nas. 86 . w którym całkowicie pochłania nas to. Uskrzydlenie jest stanem. że podczas bardzo skomplikowanej i trudnej operacji znajdował się w takim stanie. że nie pamięta nic oprócz tego. co się dzieje. przesłonięci rozkosznym. co robimy. psychologa z Uniwersytetu Chicagowskiego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Znajdujesz się w stanie takiej ekstazy. podczas którego dwie osoby zespalają się w jedną. Jest to stan. inżynierów. zbytnia refleksja nad tym. Pewien chirurg wspominał. niepokoju i martwienia się. co się stało. nie mam nic wspólnego z tym. nikną tłumy widzów i rywale. Był niezmiernie zaskoczony. New York: Harper and Row.kiedy mówią o chwilach.1990. Nasza uwaga jest tak skupiona. bezpośrednio związane z wykonywanym w danej chwili zadaniem. chętnie do niego dążymy. płacenie rachunków. nawet wypełniających papierki urzędników . To po prostu samo wypływa ze mnie. która zdobyła złoto na olimpiadzie zimowej w 1994 roku. że niemal nie istniejesz.”27 Zdolność osiągnięcia stanu uskrzydlenia jest szczytem inteligencji emocjonalnej.25 Jego opis jest zadziwiająco podobny do opisów przedstawionych przez setki różnych mężczyzn i kobiet . że czuła się zupełnie odprężona: „Czułam się jak wodospad. koszykarzy. 26 Mihaly Csikszentmihalyi. Diane Roffe-Steinrotter. czego dotychczas dokonał. trwałym w danej chwili stopieniem się w jedno z upragnionym celem. Ponieważ będąc w tym stanie. Prawdę mówiąc. uskrzydlenie jest chyba najdoskonalszą postacią okiełznania emocji i zaprzęgnięcia ich w służbę osiągnięć w pracy i nauce. co dzieje się z nami w takich chwilach sama myśl: „Robię to znakomicie” . kiedy zapominamy o 25 Mihaly Csikszentmihalyi.. Po prostu siedzę. uskrzydleniem [flow]. powiedziała po ukończeniu zjazdu. chirurgów. czujemy się znakomicie.tymczasem on tego w ogóle nie zauważył. 3 (1975). skąd się ona wzięła. kiedy na pytanie o to. a nawet środki utrzymania. kiedy wzbija się na szczyty swoich możliwości albo wykracza poza wszystko. zwłaszcza wtedy. co nas martwi lub niepokoi. Jest to zatem zupełne przeciwieństwo przeżuwania myśli.znakiem charakterystycznym uskrzydlenia jest uczucie spontanicznej radości. który przez dwadzieścia lat26 zbierał takie opisy szczytowych osiągnięć. Moje ręce zdają się nie należeć do mnie. Chyba najlepiej znanym jego przejawem jest pełen uniesienia. Ten stan uniesienia jest dobrze znany sportowcom. W stanie tym emocje są nie tylko powściągnięte i ujęte w jeden strumień. ale też opatrzone znakiem dodatnim.może wytrącić nas z tego stanu. w którym nasza uwaga skoncentrowana jest niepodzielnie na zadaniu. pobudzone i nakierowane na wykonywane w danej chwili zadanie. 27 „Newsweek”. zapominając o tak „drobnych” sprawach jak zdrowie. harmonijną całość. „Play and Intrinsic Rewards”. mistrzów szachowych. ekstatyczny stosunek miłosny. Znaleźć się w sidłach depresji albo niepokoju znaczy tyle. I wyd. W tym sensie chwile uskrzydlenia są momentami. Zdarzało mi się to wiele razy. że kiedy ją zakończył i ujrzał na podłodze sali operacyjnej kupę gruzu. co akurat robimy. nawet upojenia. dyrektorów. że podczas operacji oberwał się z sufitu spory płat tynku . 1994. Flow: The Psychology of Optimal Experience. February 28. co zagrodzić sobie drogę do osiągnięcia stanu uskrzydlenia. Uskrzydlenie (albo nieco słabsze mikrouskrzydlenie) jest wszakże stanem. patrząc na to wszystko z podziwem i zachwytem. Osiąga się wówczas fantastyczne wyniki. zatracamy wręcz poczucie czasu i przestrzeni.alpinistów. Opisywany stan nazwany został przez Mihalya Csikszentmihalya. nie wiedział. a nasze reakcje są idealnie dostosowane do zmieniających się wymogów sytuacji. że zmniejsza się pobudzenie jego kory. Personality and Individual Differences 5.. będące największym wyzwaniem 28 Mój wywiad z Mihalym Csikszentmihalyim ukazał się w „The New Basic York Times” 4 marca 1986 roku. w których naszą uwagę pochłaniają lub przykuwają takie uczucia jak niepokój lub złość. pobudzenie i powstrzymanie pracy obwodów nerwowych dostosowane do wymogów chwili. bez względu na to. potrzebna jest pewna dyscyplina. Jeśli wymagania są zbyt małe. podczas których fale płynące z układu limbicznego zalewają całą resztę mózgu. jak też sprawia. w klasycznej literaturze na temat kontemplacji opisane są stany takiego skupienia. Kiedy wykonujemy czynności. które odbierane jest jako czysta rozkosz . że takie.uspokojenie się i skupienie wystarczające do podjęcia zadania wymaga znacznego wysiłku. „Intrinsic Enjoyment and Boredom Coping Scales: Validation With Personality. która zarówno uśmierza wszelkie zawirowania emocjonalne. jeśli nie liczyć mającego silny wpływ motywujący nas do zwiększonego wysiłku uczucia łagodnej ekstazy. najbardziej wymagające zadania wykonuj e się z minimalnym wydatkiem energii psychicznej. czy jest to gra z mistrzem czy rozwiązanie skomplikowanego problemu matematycznego. która jest warunkiem wstępnym uskrzydlenia. Są różne sposoby osiągnięcia stanu uskrzydlenia. kiedy jesteśmy zmęczeni albo znudzeni czy też od momentów. które przyciągają i pochłaniają naszą uwagę bez żadnego wysiłku. to są znużeni. Należałoby oczekiwać. 2 (1984). Kiedy jednak skupimy na tym zadaniu całą swą uwagę.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna sobie. gdzie powtarza się ten sam paradoks: najtrudniejsze.29 Jest to nadzwyczajne odkrycie. co robimy. by wykonać ten pierwszy krok. kiedy zadanie wymaga od nich nieco większego niż zwykle wysiłku i są w stanie zdobyć się na taki wysiłek. że uskrzydlenie umożliwia nam wykonywanie najtrudniejszych zadań w danej dziedzinie. nie myślimy ani o sukcesie. Uwaga w stanie uskrzydlenia jest w największym stopniu skupiona. I faktycznie. I aczkolwiek dajemy wtedy z siebie wszystko. co w takich chwilach dzieje się w mózgu. ale nie wytężona. Uskrzydlenie jest stanem wolnym od wyładowań emocjonalnych. Evoked Potential and Attention Measures”. 87 . ulgi i równie spontaniczne przekonanie o swoich znakomitych umiejętnościach. gdyż wielka koncentracja jest istotą uskrzydlenia. co wydaje się trudne. Jak powiedział mi Csikszentmihalyi: „Ludzie zdają się koncentrować najlepiej wtedy. Wejście w ten stan zdaje się stwarzać swoiste sprzężenie zwrotne . Ekstaza ta zdaje się być produktem ubocznym koncentracji uwagi. absolutnie panujemy nad tym. w czym jesteśmy biegli i co jest dla nas próbą sprawdzenia naszych umiejętności. to zaczynają się niepokoić. Podczas uskrzydlenia mózg jest „zimny”.motywuje nas czysta przyjemność działania. to staje się ona samoistnie działającą siłą. zważywszy. a zatem po to. Oglądając kogoś w stanie uskrzydlenia. Jednym z nich jest celowe skoncentrowanie się na aktualnym zadaniu. to nie interesuje nas. Wrażenie to odpowiada temu. możemy odnieść wrażenie. są nie do pogodzenia z porwaniami emocjonalnymi. kiedy stajemy wobec wykonania czegoś.jest to uskrzydlenie wywołane jedynie intensywną koncentracją. Stan ten możemy osiągnąć również wtedy. że to. jak wykonujemy to zadanie. Jeśli są zbyt duże. ani o porażce . nasz mózg „uspokaja się” w tym sensie.”28 Spontanicznie pojawiające się uczucie przyjemności. a szczytowe osiągnięcia uzyskuje się w sposób zwykły i naturalny. I choć może się to wydawać paradoksalne. że wykonanie zadania okazuje się dziecinnie łatwe. charakterystyczne dla uskrzydlenia. 29 Jean Hamilton i in. Różni się to znacznie od wysiłków skupienia na czymś uwagi w chwilach. jest w istocie łatwe. Uskrzydlenie występuje w tej subtelnej strefie która oddziela znużenie od niepokoju. to w miarę doskonalenia swoich umiejętności potrzebujemy coraz większych wyzwań.chęć pozostawania w stanie uskrzydlenia. kiedy stojące przed nami zadanie mieści się w granicach szczytu naszych możliwości obejmujących dobrze opanowane i wyćwiczone umiejętności. marząc o sławie i bogactwie. prowadząc badania dwustu artystów w osiemnaście lat po ukończeniu przez nich studiów. który przeprowadziłem z nim dla „The New York Times”. New Haven: Yale University Press. kiedy mózg pracuje mniej wydajnie z powodu zmęczenia czy zdenerwowania. że do tego.”31 30 Ernest Hartmann.grze na skrzypcach tańcu czy krojeniu genów . Csikszentmihalyi stwierdził. 88 . 1973. Wytężenie uwagi . jeśli natomiast zbyt trudne. jaką im to sprawiało. tzn. podczas których doznajemy uskrzydlenia . Dobrze wyćwiczone czynności wymagają od mózgu dużo mniejszego wysiłku niż te. jak dzieje się pod koniec długiego. co się robi.koncentracja. w wyniku czego pobudzone zostają te jej obszary. których dopiero się uczymy albo które nadal są dla nas zbyt trudne.mistrzowskie opanowanie poszczególnych etapów realizacji danego zadania. w której działanie wymaga od nas wykazania się całą pełnią zdolności. Jeśli artysta. Jednak klucz do uskrzydlenia leży w tym. Można by dowodzić. przy korzystaniu z których obwody nerwowe pracują najbardziej efektywnie. którą podsyca niepokój czy zmartwienie -. 31 Jest to wypowiedź Csikszentmikalyego z wywiadu. że czujemy się roztargnieni i nie możemy na niczym skupić dostatecznie mocno uwagi. Csikszentmihalyi konkluduje: „Malarze muszą ponad wszystko chcieć malować. I faktycznie. Kiedy jednak mózg pracuje najbardziej efektywnie. że najlepszymi malarzami zostali ci spośród nich. jak też coś wymagającego wysiłku umysłowego (choćby napisanie programu komputerowego) oznacza. aby wprawić się w ten stan.30 To samo dzieje się w chwili. zrezygnowała po ich ukończeniu z uprawiania tego zawodu. motywuje nas przynajmniej w części . by być w czymś . Nowy model kształcenia Skoro uskrzydlenie występuje w sferze. a niepokój. za ile sprzeda obraz albo co pomyślą o nim krytycy. Uczenie się a uskrzydlenie. Doświadczamy tego stanu w ten sposób. The Functions of Sleep. Da się to być może sensownie wytłumaczyć wprawą w wykonywaniu czynności. w stanie uskrzydlenia.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zadania wymagają zwiększonej. którzy w czasie nauki malowali dla samej przyjemności. zaczyna zastanawiać się. którzy wybrali studia artystyczne. to rezultatem jest nie uskrzydlenie. to odpowiednie jego obszary dostosowują się precyzyjnie do wymogów stojącego przed nami zadania. Jeśli zadanie jest zbyt proste to wywołuje znudzenie. powoduje zwiększoną aktywność kory mózgowej. że mózg może wykonywać je bardziej efektywnie. których praca nie jest potrzebna do wykonania danego zadania. I podobnie mamy do czynienia ze zmniejszoną skutecznością wysiłku i brakiem precyzji działania kory mózgowej. Stan uskrzydlenia i optymalnego działania wydaje się okresem największej efektywności pracy kory mózgowej. stojąc przed sztalugami. Wówczas nawet ciężka praca może nam się wydać wytchnieniem czy rozrywką. że do osiągnięcia mistrzostwa w jakiejś dziedzinie skłania nas doznawanie uskrzydlenia. zajmując się tym. który osiągamy.coraz lepszymi. Osiągnięcia twórcze zależą od absolutnego skoncentrowania umysłu na tym. Wywiad ukazał się w numerze z 22 marca 1992 roku. a nie pochłaniającą wszystkie nasze siły harówką. to nie będzie w stanie stworzyć nic oryginalnego. kiedy jesteśmy znudzeni. stresującego dnia. na przykład wspinaczka górska. którym równie dobrze może być coś wymagającego wysiłku fizycznego. że doznajemy go tylko wtedy. ponieważ jej funkcjonowanie pochłania minimalną ilość energii psychicznej. a nie zmniejszonej aktywności kory mózgowej. Większość z tych. nie tylko pozbawiają się przyjemności płynących z samego uczenia się. Natomiast.powiedział mi Gardner. który stworzył teorię wielorakiej inteligencji. a stojące przed nimi zadania przekraczały ich możliwości. Znajdowali oni przyjemność i doznawali uskrzydlenia nie w nauce. a ich rówieśnicy o dużych osiągnięciach dwadzieścia siedem godzin. co jest bardzo smutne. że mają zapisać. 89 . w: Mihalyi Csikszentmihalyi. które przyjmują Gardnerowski model inteligencji wielorakiej jako podstawę metodyczną. Uczniów chicagowskiej szkoły średniej o profilu matematyczno-przyrodniczym. Ci pierwsi spędzali większość czasu nie przeznaczonego na naukę na rozmowach i zabawach z przyjaciółmi i rodziną. dziecko mające wrodzony talent do muzyki albo zajęć manualnych łatwiej dozna uskrzydlenia w dziedzinach z tym związanych niż w dziedzinach wymagających innych uzdolnień. którzy według ich oceny mieli duże osiągnięcia. niezależnie od swego mierzonego testami osiągnięć potencjału intelektualnego. którzy osiągają gorsze wyniki. Ujmując rzecz krótko: uczniów. „Optimal Experience and the Uses of Talent”. rozwinięcie ich oraz próba wzmocnienia zdolności. ci. takich jak oglądanie telewizji. jak i drudzy spędzali dużo czasu na nudnych zajęciach. 1988. jest określenie profilu naturalnych zdolności dziecka. uważa uskrzydlenie i charakterystyczne dla niego stany pozytywne za element najzdrowszej metody uczenia dzieci. Znajomość profilu zdolności dziecka pomaga nauczycielowi znaleźć najlepszy sposób przedstawienia mu różnych tematów i zagadnień i zaoferować lekcje . jakie dawało im uczenie się. Kiedy przeanalizowano ich nastroje. Najbardziej przykładasz się do nauki. Potem śledzono. ale także w uczeniu się. lecz w kontaktach towarzyskich.” Osią strategii stosowanych przez szkoły. kiedy jest to coś. w których mogą rozwijać swoje zdolności . a nawet sięgają wyżej. najczęściej uczenie się wywoływało u nich niepokój. motywujący od wewnątrz. że uczniowie o małych osiągnięciach poświęcają na naukę w domu zaledwie około piętnastu godzin tygodniowo. ale także narażają się na ryzyko obniżenia pułapu zadań intelektualnych. Dzieci zachowują się źle w szkole wtedy. a niespokojne są wtedy. których rozwiązywanie będzie dla nich przyjemne w przyszłości. Uczniowie. Nie było zaskoczeniem. nie troszcząc się o rozwijanie zdolności umożliwiających im wejście w stan uskrzydlenia.Uskrzydlenie jest stanem psychicznym. na czym ci zależy i zajmowanie się tym sprawia ci przyjemność. należących do pięcioprocentowej grupy o najlepszych wynikach z testu matematycznego. Na przykład. Ci. że doznają podczas niej uskrzydlenia. Cambridge: Cambridge University Press. odkryto rzecz znamienną. których osiągnięcia były małe. psycholog z Harvardu.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Uskrzydlenie jest warunkiem niezbędnych uzyskania mistrzowskiej biegłości nie tylko w każdym zawodzie. natomiast uczniom z drugiej grupy stan ten udawało się osiągnąć jedynie przez 16 procent czasu przeznaczonego na naukę. które są jego słabymi punktami. Trzeba znaleźć coś. „Powinniśmy wykorzystywać pozytywne stany [psychiczne] dzieci w przyciągnięciu ich do nauki w dziedzinach. i na tych. którzy osiągają wyniki na miarę swego potencjału intelektualnego. kiedy przerastają je zadania domowe. Optimal Experience: Psychological Studies of Flow in Consciousness. że dziecko zajmuje się właściwym zadaniem.od zajęć wyrównawczych po bardzo 32 Jeanne Nakamura. który sygnalizował w wybranych na chybił trafił chwilach. Jednak zasadnicza różnica między obu grupami sprowadzała się do przeżyć. które nie stwarzały żadnych wyzwań dla ich zdolności. w jaki sposób spędzają czas: każdy uczeń otrzymał brzęczyk. nauczyciele matematyki podzielili na tych. którzy mieli większe osiągnięcia. uczą się lepiej. Zarówno pierwsi. co akurat robią i w jakim są nastroju. kiedy się nudzą. odczuwali przez 40 procent czasu poświęconego na naukę przyjemne wrażenie uskrzydlenia. a nie za pomocą kar i nagród. . którzy potrafią osiągnąć ten stan.32 Howard Gardner. Taki w końcu jest los nastolatków. pociąga w nauce to. Isabella Csikszentmihalyi. który oznacza. co się lubi i trzymać się tego. jaką daje uczucie uskrzydlenia. Jest to. nie budzi ani uczucia znudzenia. stwarzającym dla niego optymalne wyzwanie. w miarę jak dziecko zaczyna sobie coraz mocniej uświadamiać. że do osiągnięcia mistrzostwa w jakiejkolwiek dziedzinie czy umiejętności powinno . co .ujmując rzecz lapidarnie . A ponieważ wymaga to nieustannego podwyższania granic swoich zdolności. co w ostatecznym rezultacie sprawia. że dziecko czuje się szczęśliwe.uwielbia. iż tak właśnie się dzieje.na poziomie. muzyce czy matematyce) jest źródłem radości. można rzec. ucząc się. motywowaniem się do wytrwałości i nieustawania w wysiłkach. przynajmniej częściowo. Dzięki temu nauka staje się przyjemniejsza. kiedy dziecko zajmuje się tym. bardziej pozytywny model uczenia się i edukacji niż ten. że ukierunkowanie emocji ku pożytecznemu celowi jest mistrzowską umiejętnością. że poszukiwanie wyzwań w uprawianej dziedzinie (tańcu. 90 . Uogólniając. zawsze świadczy o zdolności emocji do stymulowania skutecznych działań. staje się siłą rzeczy głównym motorem motywacji. Któż. dodając że praktyka zdaje się świadczyć. nie przypomina sobie nie mających końca godzin nudy. czy .dochodzić naturalnie. że model uskrzydlenia wskazuje na to. z którym większość z nas zetknęła się w szkole. ani lęku. może stać się zalążkiem wybitnych osiągnięć.w warunkach idealnych . do czego czuje spontaniczny pociąg. próbowaniem na nowo mimo doznanych niepowodzeń czy odkrywaniem sposobów wejścia w stan uskrzydlenia i wykonywania swoich zadań bardziej skutecznie. przerywanych okresami niezwykłego niepokoju? Poszukiwanie i podtrzymywanie uczucia uskrzydlenia poprzez naukę jest niewątpliwie bardziej humanitarnym. doznają uskrzydlenia. aby raczej ułatwiał nam niż utrudniał myślenie.wyraża się ona panowaniem nad impulsami i odkładaniem zaspokojenia na później. Świadczy też o tym. Ta początkowa pasja. regulowaniem nastroju tak. by być coraz lepszym. również naturalnym i prawdopodobnie skuteczniejszym sposobem zaprzężenia emocji w służbę kształcenia. to zachęci je do spróbowania swoich sił również w innych przedmiotach” mówi Gardner. że kiedy dzieci. Bez względu na to. oczywiście.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zaawansowane . „Jest nadzieja. polegająca na umiejętności utożsamiania się z innymi osobami i przeżywania ich uczuć. 2 Robert Rosenthal i in.umykają ich uwagi. PWN (Profil Wrażliwości Niewerbalnej*).Profile of Nonverbal Sensitivity. które pobrzmiewają w słowach i czynach innych ludzi . kiedy mówiła o miłości. które leżą u podstaw troski o nich. 91 . Nurtującym nas emocjom rzadko dajemy wyraz słowny. Jak większości aleksytymików. „Cognitive Operations Associated With Individual Differences in Affect Intensity”. gwałcicieli i osób nagabujących dzieci. ale także z jej uczuć. nie zdając sobie sprawy. Melissa Kirkpatrick. kiedy przychodzi do określenia tego. wymowne milczenie albo drżenie . są zupełnie zdezorientowani. lecz jako napaść. Są oni emocjonalnie głusi: Emocjonalne nuty i akordy. Taśmy zostały tak spreparowane. „The PONS Test: Measuring Sensitivity to Nonverbal Cues”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział VII Korzenie empatii WRÓĆMY DO GARY’EGO. Advances in Psychological Assessment. przedstawiających młodą kobietę wyrażającą całą gamę uczuć. świetnego chirurga. poprzez nawiązywanie romansów i sprawowanie obowiązków rodzicielskich. którzy nie mają najmniejszego pojęcia. ale również intuicji. Kiedy Eileen mówiła.znaczący ton głosu lub zmiana postawy. Zdolność ta. że czuje się podle. Ta niemożność odbioru uczuć innego człowieka świadczy o wielkim braku istotnych składników inteligencji emocjonalnej i tragicznie wręcz upośledza poczucie człowieczeństwa.2 Skala tych emocji rozciąga się od szału zazdrości po niemą prośbę o wybaczenie. tym wprawniej odczytujemy uczucia innych osób. San Francisco: Jossey-Bass. Empatia wyrasta ze samoświadomości. im bardziej jesteśmy otwarci na nasze własne emocje. co robiła. w niektórych sfilmowanych sytuacjach oprócz stłumienia słów zatarto wszystkie inne sygnały. Journal of Personality and Social Psychology 53 (1987). na przykład: John Mayer. zmieniał temat. ponieważ nie zdawał sobie sprawy nie tylko z własnych. od okazywania wdzięczności po uwodzicielskie pozy. że te uwagi krytyczne odbierała nie jako chęć pomocy. ponieważ wszelkie cieplejsze stosunki z innymi. Na przykład. aleksytymicy są również zdezorientowani. Kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych: tonu głosu. tacy jak Gary. o wiele częściej okazujemy je w inny sposób. Występuje on zwykle u psychopatycznych przestępców. Poza tym krytykował często to. gestu. miny i gesty. Wymowny jest także brak empatii. * PONS . psycholog z Harvardu. od wstrętu do miłości macierzyńskiej.1 Aleksytymicy. w: P. który wprawiał w takie przygnębienie swą narzeczoną Eileen. Opracował on test na empatię. z wyjątkiem wyrazu twarzy.. Nie orientując się w swoich własnych uczuciach. ze zdolności do empatii. aż do polityki. 1977. University of New Hampshire. ale aleksytymika. McReynolds i in. składający się z serii taśm magnetowidowych. Wiele badań nad umiejętnościami odczytywania takich przekazów niewerbalnych przeprowadził Robert Rosenthal. żeby „pomóc” jej uniknąć podobnych błędów w przyszłości. co czują. nie okazywał jej żadnego współczucia. od sprzedaży i zarządzania poczynając. brakowało mu nie tylko zdolności wczuwania się w uczucia innych osób (empatii). wynikają z emocjonalnego dostrojenia się. w innych pokazano jedynie ruchy 1 Zob.. wyrazu twarzy i tym podobnych.. jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia. jakie uczucia nurtują osoby znajdujące się wokół nich. ze swoimi studentami. że w każdej scence wymazane zostały sygnały płynące jednym lub kilkoma kanałami przekazów niewerbalnych. Randy Larsen i in. kiedy ujawniają przed nimi swoje uczucia inne osoby. „Hot Information-Processing Becomes More Accurate With Open Emotional Experience”. maszynopis nie publikowany (October 1994). gestami czy innymi sygnałami niewerbalnymi. Jak Rozwija się empatia Kiedy mająca zaledwie dziewięć miesięcy Hope zobaczyła. których zdolność odczytywania emocji innych poprawiła się w czasie trwającego czterdzieści pięć minut testu . przyniósł mu kocyk. a kiedy Paul nie przestawał mimo to płakać. National Institute of Mental Health].4 Wyniki tych badań zdają się wskazywać. Oba te akty współczucia i troskliwości zostały zaobserwowane przez matki dzieci. 92 . co zgadza się z odkryciami dotyczącymi innych elementów inteligencji emocjonalnej. własnego pluszowego misia. Marshall Duke. Empatia. kobiety wykazują się większą niż mężczyźni empatią tego rodzaju. testów osiągnięć szkolnych i testów do badania inteligencji istniał tylko przypadkowy związek. należały do najbardziej znanych i lubianych w szkole oraz były najbardziej stałe emocjonalnie. tak uzewnętrznianie się emocji przekazują zachowania niewerbalne.są prawie zawsze odbierane nieświadomie. badając dzieci opracowaną specjalnie dla nich wersją testu PWN. na jej prawdziwe emocje wskazuje nie to. Również umiejętności. my się nieświadomie. że mają talent rozwijania umiejętności empatii . ale przy milczącym założeniu ich prawdziwej treści. że wśród korzyści płynących z umiejętności odczytywania emocji z sygnałów niewerbalnych wyróżnić należy: lepsze dostosowanie się emocjonalne do innych.co nie jest chyba żadnym zaskoczeniem . Testy przeprowadzone w USA i innych krajach na ponad siedmiu tysiącach osób wykazały. jak przewraca się inne dziecko. kiedy słowa danej osoby nie zgadzają się z tonem jej głosu.3 Miały też lepsze oceny. W badaniach nad komunikowaniem się stwierdzono. mimo iż . 4 Matki te zostały przeszkolone przez Marian Radke-Yarrow i Carolyn Zahn-Waxler w Laboratorium Psychologii Rozwojowej Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego [Laboratory of Developmental Psychology. Niezależność empatii od inteligencji akademickiej stwierdzono też. Niemal od 3 Stephen Nowicki. W istocie rzeczy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ciała itp. specyficznego sygnału niewerbalnego.przeciętnie biorąc . na którą wskazuje szybkość gestu . irytacja. które wykazywały talent do odczytywania wyrażanych niewerbalnie uczuć.większą wrażliwość. Świadczy to o tym.. aby zmusić widzów do odgadywania emocji na podstawie jednego tylko. które proszono o obserwowanie podobnych przypadków okazywania empatii. Między wynikami uzyskiwanymi w pomiarach empatii a wynikami testów SAT.miały na co dzień lepsze stosunki również z płcią przeciwną. co mówi. bez zwracania szczególnej uwagi na charakter przekazu. Poraczkowała szukać pociechy u mamy. „A Measure of Nonverbal Social Processing Ability in Children Between the Ages of 6 and 10”. Spośród 1011 przetestowanych dzieci te. Paulowi. referat wygłoszony na zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego [American Psychological Society] w 1989 roku. zupełnie jak gdyby stało się coś jej samej. że opanowanie zdolności empatii ułatwia drogę do sukcesów w szkole (albo po prostu sprawia. bardzo pomaga w nawiązywaniu i podtrzymywaniu stosunków miłosnych. ale jak to mówi. Piętnastomiesięczny Michael dał swemu płaczącemu koledze. że nauczyciele bardziej lubią takie dzieci). uczy. Tak jak funkcjonowanie umysłu racjonalnego przejawia się w słowach.co było znakiem świadczącym o tym. w jej oczach pojawiły się łzy. które pozwalają nam na dobre lub złe odbieranie takich przekazów. co znowu nie powinno być zaskoczeniem. Osoby. Ogólnie biorąc. które nie potrafiły równie dobrze jak one odczytywać przekazów niewerbalnych. A przekazy takie . większą popularność i otwartość oraz .ich iloraz inteligencji nie był wyższy niż iloraz inteligencji dzieci. że korzeni empatii można doszukiwać się we wczesnym dzieciństwie. że 90 albo więcej procent przekazywanych emocji nadaje się kanałami niewerbalnymi.niepokój wyczuwany w czyimś głosie. zanim jeszcze uświadomią sobie w pełni. czyli w momencie. że te różnice w empatii mają wiele wspólnego z tym. Development and Maintenance of Prosocial Behavior. Taka mimikra motoryczna.znaczenie pierwowzoru. używanego pierwotnie przez teoretyków estetyki do określenia zdolności postrzegania subiektywnych doznań innej osoby. W reakcji tej niektórzy widzą pierwszego zwiastuna empatii. W badaniach prowadzonych przez Martina L. ignorując jego własną matkę. jej korzeniach i leżących u jej podłoża procesach nerwowych pisałem w „The New York Times” z 28 marca 1989 roku. jak gdyby przydarzało się to im samym. że ból odczuwany przez inną osobę nie jest ich bólem i próbują pocieszyć tę osobę. Motives and Patterns in Children’s Prosocial Behavior”. Potem uspokaja się. gdy uświadamiają sobie.B. jest pierwotnym. sympatia z grec. oznaczającego to. w: Ervin Staub i in. tak jak Jenny. jednolatek może włożyć do buzi swój własny palec. kiedy jednym z elementów strofowania jest zwrócenie 5 O empatii. ale Jenny nadal wygląda na zmartwioną. choć nadal nie wiedzą. ale ono odsuwa się. co one czują. które wywołuje u naśladującego te same uczucia. Znaczenie to różni się nieco od przejętego wcześniej przez język angielski greckiego słowa empathea. Mniej więcej po ukończeniu pierwszego roku życia zaczynają uświadamiać sobie. prawdopodobnie po to.6 W tym okresie swego rozwoju maluchy zaczynają się różnić między sobą ogólną wrażliwością na zmartwienia innych osób. przejęty podobnie jak pol. specjalistycznym odniesieniem terminu empatia w sensie. które różniłoby się znaczeniem od terminu współczucie*. 6 Marian Radke-Yarrow. że istnieją jako odrębne od innych istoty. aby sprawdzić.).. E. New York: Plenum.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dnia swoich narodzin dzieci doznają przygnębienia. Jeśli na przykład inne dziecko skaleczy sobie palec. że nieszczęście spotkało kogoś innego. jak określa się to zjawisko. termin sympathy. Seria badań przeprowadzonych przez Marian RadkeYarrow i Carolyn Zahn-Waxler z Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego wykazała. czy jego również boli. sympatheia zachował .. Niektóre. Titchener. Chodzi za nim i zaczyna sama szlochać. Jeszcze w parę miesięcy po urodzeniu reagują na zdenerwowanie osób ze swego otoczenia tak. aby pocieszyła płaczącego rówieśnika. kiedy słyszą. Pomieszanie to widać również w sytuacjach. Próbuje pogładzić je po głowie. płaczą na widok łez innego dziecka itd.przyp. „Roots. Widząc swą matkę płaczącą. Dzieci wykazują większą skłonność do empatii. jak płacze inne dziecko. (red. co czujemy wobec innej osoby. Titchener poszukiwał słowa.w odróżnieniu od polskiego . Carolyn Zahn-Waxler. a przy tym pochodzi od tego samego źródłosłowu co empatia . nie doznając jednak w żadnej mierze tych samych co ona uczuć. „wczuwanie się”. zapisany przez matkę dziecka w prowadzonym w tym celu dzienniczku: Płacze malutkie dziecko sąsiadki. 1984.5 Specjaliści z zakresu psychologii rozwoju stwierdzili. * Ang. mimo że nie ciekły z nich łzy. inne natomiast wyłączają się. że niemowlęta czują przygnębienie i współczucie. A oto typowy przykład. 93 . aby lepiej pojąć. wyraźnie dostrzegają przygnębienie innych i reagują na nie. dziecko ocierało sobie oczy... w których jednoroczne dzieci naśladują zmartwienie innych osób. w jakim użył go po raz pierwszy w latach dwudziestych amerykański psycholog. Hoffmana z Uniwersytetu Nowojorskiego jednoroczne dziecko przyprowadziło własną matkę. w jaki sposób rodzice strofują dzieci. Według teorii Titchenera empatia wywodzi się z pewnego rodzaju fizycznego naśladowania zmartwienia czy przygnębienia innej osoby. co mają z tym począć. Przynosi mu różne zabawki i gładzi po głowie i ramionach. tłum. a Jenny podchodzi do niego i próbuje dać parę ciasteczek. Mimikra motoryczna zaczyna znikać z repertuaru maluchów około połowy trzeciego roku życia. która również znajdowała się w tym samym pomieszczeniu. zwłaszcza polegających na pomaganiu osobom. na co dziecko reagowało jeszcze gwałtowniejszym odwracaniem się od niej. Stwierdził. wyznaczając rytm związku między rodzicem a dzieckiem. 7 Daniel Stern. że Mark jest bardziej podobny do niej. 30. 1987.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna uwagi na krzywdę. starała się często uchwycić spojrzenie Freda. nagrywając na kasetach magnetowidowych całe godziny spędzane przez matki z niemowlętami. Natomiast Mark patrzył ludziom prosto w oczy. są akceptowane i odwzajemniane w procesie. ale znacząca. i że mają one dużo większy wpływ na jego późniejsze postępowanie niż najbardziej dramatyczne wydarzenia z dzieciństwa. na przykład. New York: Basic Books. ale nie potrafiła zespolić się emocjonalnie z Fredem. jest przekonany. a matka umacnia jego zachwyt. co robi. co często kończyło się tym. że matki zaangażowane we wzajemne oddziaływanie przesyłają niemowlętom takie sygnały. kiedy chciał zerwać z nimi kontakt wzrokowy. W tym być może kryła się przyczyna drobnej. co one czują. dzieci wytwarzają u siebie cały repertuar reakcji empatycznych. spoglądało na nią i cały cykl pogoni za spojrzeniem i odwracania się przed jej wzrokiem rozpoczynał się na nowo. obejmując je czule. Stern twierdzi. zamiast: „To było wstrętne”. Jedną z oznak jego trwożliwości było przerywanie kontaktu wzrokowego z innymi osobami. Niemowlę piszczy. że niezliczone chwile dostrojenia się albo niedostrojenia rodziców i dziecka kształtują oczekiwania emocjonalne. Kiedy chłopcy mieli zaledwie trzy miesiące. Kiedy przestawała na nie patrzeć. a matka kołysze się w odpowiedzi na to. jak robił to w wieku kiedy chciał uniknąć badawczego spojrzenia matki. Najważniejsze z nich są te. Marka i Freda. dokładnie tak. Sterna fascynują drobne. W takiej interakcji komunikatem utwierdzającym dziecko w tym. co zrobiłeś”. po prostu unosił głowę nieco do góry i ze zwycięskim uśmiechem odchylał ją trochę na bok. The Interpersonal World of the Infant. które są przygnębione. że wiedzą. często powtarzające się kontakty między rodzicem a dzieckiem. Dziecko potrząsa grzechotką. Dobrze dostrojone dziecko Sarah miała dwadzieścia pięć lat. z zachwytu. Fred był wyraźnie bardziej lękliwy i zależny niż Mark. ponieważ naśladując obserwowane zachowania. że poprzez dostrojenie się matki dają swym dzieciom znać. głaszcząc albo dostosowując ton swego głosu do jego piszczenia. Stern stwierdza. 94 . że Fred wybuchał płaczem. Mógł odwrócić od niej spojrzenie. kiedy urodziła bliźniaki. którą wyrządziły innym osobom złym zachowaniem: „Popatrz jaka jest ona teraz smutna przez to. jest mniejsze lub większe dostosowanie się matki do poziomu jego ekscytacji. że empatię kształtuje również reakcja innych osób na czyjeś zmartwienie czy przygnębienie. Matka bliźniaków była dostrojona do Marka. które jako dorosła już osoba wnosi ono do swych bliskich związków z innymi. Różnica niby drobna. w których dziecko przekonuje się. ale znaczącej różnicy w traktowaniu każdego z nich. próbowała na nowo pochwycić jego wzrok. który Stern nazywa dostrojeniem się. Dostrojenie się dokonuje się bez słów. Uważała. a ona nie goniła go wzrokiem. co minuta. Prawie nigdy nie próbowała narzucać takiego kontaktu wzrokowego Markowi. że w takich właśnie intymnych momentach kształtują się podwaliny życia emocjonalnego. Bliźniaków i ich matkę obserwowano tak dokładnie jako uczestników badań prowadzonych przez Daniela Sterna. s. poprzez odwracanie twarzy. Badaczki stwierdziły też. Fred zaś przypomina swego ojca. Stern badał to z precyzją mikroskopu. kiedy tylko chciał. psychiatrę pracującego wówczas na wydziale medycyny Uniwersytetu Cornell7. Takie drobne przypadki dostrojenia się dają niemowlęciu budzące otuchę poczucie połączenia emocjonalnego. że jego emocje spotykają się z empatią. a gdy odwracał twarz. a mniej spontanicznej ciekawości i zainteresowania niż niemowlęta. że: Kiedy coś mnie ekscytuje. Jeśli stale wykazuje ona brak empatii z emocjami dziecka . aby zamiast dostrajać się do dzieci. „Facial Expressivity in Infants of Depressed Mothers”. celowo reagowały na ich zachowania nadmiernym albo zbyt słabym okazywaniem swoich uczuć. 9 Przygnębione niemowlęta opisane są w: Jeffrey Pickens.radościami. dzieci odpowiadały na to natychmiastową konsternacją i przygnębieniem. szczególnie jeśli zniechęca się je otwarcie bądź pośrednio do ich okazywania.pisze Stern . Przedłużający się brak dostrojenia matki do dziecka wywiera na nie bardzo negatywny wpływ emocjonalny. W jednym z eksperymentów Stern poprosił matki. „Związki z innymi osobami . Stosunek seksualny jest w swej najdoskonalszej postaci aktem obopólnej empatii. Trzymiesięczne dzieci ogarniętych depresją matek odzwierciedlały ich nastroje. 8 Tamże. potrzebą przytulenia czy pieszczenia . że daje to każdemu z nich poczucie głębokiego zrozumienia u drugiej strony i bliskiego z nią kontaktu8.„obejmuje wyczuwanie subiektywnych doznań i stanów drugiej osoby: odczuwanie tego samego pożądania. że są osobnymi istotami. że masz pojęcie o tym. że inne osoby dzielą z nim jego uczucia. jakie ich nastroje odwzajemniają rodzice. W ten sposób zaczynają prawdopodobnie znikać z repertuaru emocjonalnego dziecka zarezerwowanych dla stosunków intymnych całe gamy emocji.9 Jedna z matek.” W życiu człowieka dorosłego najbliższe chyba temu intymnemu dostrojeniu się matki i dziecka są stosunki seksualne. co czuje. musisz w inny sposób odegrać jego uczucia. „Jeśli po prostu naśladuje się niemowlę . Niedostrojenie się do jego emocji jest dla dziecka bardzo przygnębiające. a zatem równie dobrze mogę w ogóle nie próbować tego robić”. 6 (1993). Jest jednak nadzieja. których matki nie znajdowały się w depresji. i rozwija się poprzez zażyłe więzi z rodzicami w późniejszym okresie życia. że je rozumiesz. reagowała stale na poziom ożywienia swego dziecka stępioną wrażliwością i w rezultacie nauczyło się ono bierności. jest to stały.stale przekształcają nasz roboczy model stosunków międzyludzkich.na przykład z przyjaciółmi czy krewnymi albo nawiązywane podczas psychoterapii . Aby wiedziało ono. że w wyniku często powtarzających się sytuacji dostrojenia się rodziców do niemowlęcia zaczyna się u niego wykształcać poczucie tego. łzami.powiedział mi Stern . Poczucie to zdaje się powstawać około ósmego miesiąca życia. a nie jak się ono czuło. trwający przez całe życie proces”. Developmental Psychology 29. Kochanie się . Tiffany Field. że wie się. 95 . „Niemowlę traktowane w ten sposób uczy się. Koszty niedostrojenia się Stern utrzymuje. a być może również odczuwania tych emocji. kiedy niemowlęta zaczynają uświadamiać sobie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dostrojenie się jest czymś zasadniczo różnym od naśladowania. tych samych zamiarów i stanów równocześnie zmieniającego się pobudzenia”. co ono zrobiło. Z tego samego powodu dzieci mogą zacząć preferować pożałowania godne emocje. które poddał badaniom Stern. twierdzi Stern. to nie potrafię wprawić mojej matki w podobną ekscytację. w najgorszej nie wykazuje najmniejszego jej śladu. Wtedy wie. którą dają związki „naprawcze”. Nawet niemowlakom „udziela się” nastrój innych osób. w zależności od tego. W zabawie okazywały dużo więcej złości i smutku.to zaczyna ono unikać wyrażania. przy czym oboje kochankowie odpowiadają na swoje wzajemne zachowania tak harmonijnie.to pokazuje się tylko tyle. Nierównowagę w jednym punkcie można naprawić później. stają się niekiedy nadzwyczaj czułe na emocje osób ze swego otoczenia. neutralne znaczenie. 1 (1989).10 Aczkolwiek zaniedbanie emocjonalne zdaje się tłumić empatię. wśród pierwszych sygnałów wskazujących na to. psychiatry z Kalifornijskiego Instytutu Technologii. bywają paradoksalne. mimo że doskonale rozumieli jej słowa. Emocjonalne zestrojenie się dokonuje się poza sferą świadomości. że podstaw empatii należy szukać w funkcjonowaniu mózgu. Badania przestępców. trwałej przemocy emocjonalnej. Ponoszone przez całe życie emocjonalne koszta braku dostrojenia się rodziców do dziecka mogą być bardzo duże. Wiedzieli. jak i wyniki badań porównawczych prowadzonych na zwierzętach. które w dzieciństwie były psychicznie maltretowane. w tym okrutnych. co czują. Brothers wskazuje na kluczową rolę ciała migdałowatego i jego połączeń z okolicą asocjacyjną kory wzrokowej w leżących u podłoża empatii układach powiązań nerwowych. psycholog z Filadelfii. że wszystkie te rejony kory mózgowej są silnie połączone z układem limbicznym. Historie ich życia zdają się świadczyć o emocjonalnym zaniedbaniu i braku okazji do dostrojenia się do innych osób. American Journal of Psychiatry 146. z wdzięcznością oraz ze złością miało dla nich zawsze to samo. który na ich podstawie sformułował interesujące wnioski. aczkolwiek pacjent może doznawać błogiego uczucia akceptacji i zrozumienia. Pacjenci ci nie potrafili wyrażać swoich uczuć tonem głosu ani gestami. Słowo „Dziękuję” wypowiedziane sarkastycznym tonem. upokorzeń i zwykłej podłości. co matka przekazuje swemu dziecku w okresie niemowlęcym. ale po prostu nie umieli tego przekazać. jako emocjonalną korektę.12 Przedstawiając zarówno odkrycia neurologii. Wiele z tych osób obdarzonych jest zdolnością wyczuwania tego. 11 ”Giftedness and Psychological Abuse in Borderline Personality Disorder: Their Relevance to Genesis and Treatment”. którzy popełnili najbardziej okrutne i przerażające zbrodnie. który oddaje to. 10 Studium dzieciństwa sprawców okrutnych gwałtów przeprowadził Robert Prentky. jest to. Wielu autorów zauważa. to konsekwencje intensywnej. Takie obsesyjne zaabsorbowanie uczuciami innych jest typowe dla osób. Niektórzy teoretycy psychoanalizy używają na określenie ukazywanego przez terapeutę stanu ducha jego pacjenta terminu odzwierciedlenie. Journal of Personality Disorders 6 (1992). u których pewne uszkodzenie prawego płata czołowego doprowadziło do dziwnego braku: Otóż nie potrafili zrozumieć komunikatu emocjonalnego przekazywanego poprzez ton głosu mówiącej osoby. „A Biological Perspective on Empathy”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Wiele teorii psychoanalitycznych ujmuje związek między pacjentem a terapeutą w taki właśnie sposób. wykazały. co czują ludzie znajdujący się wokół nich. a ich reakcje przypominają charakterystyczne dla wstrząsu pourazowego przewrażliwienie na sygnały świadczące o zagrożeniu. i często zdarza się.11 Neurologia empatii Jak często zdarza się w neurologii. Dla odmiany biuletyn z 1979 roku opisuje pacjentów z uszkodzeniami innych części prawej półkuli. 12 Leslie Brothers. iż w dzieciństwie były emocjonalnie wykorzystywane. i to nie tylko dla niego. która różni lata ich wczesnej młodości od tego samego okresu życia innych kryminalistów. że informują one. W 1975 roku przedstawiono kilka przypadków pacjentów. znalazły się doniesienia o dziwacznych przypadkach. W wieku dojrzałym cierpią one na gwałtowne wzloty i upadki emocjonalne. które czasami diagnozowane są jako „zaburzenia osobowości z pogranicza”. Badania te zostały dokładnie omówione w artykule na temat biologii empatii pióra Lesliego Brothersa. „naprawcze” przeżycie dostrojenia się. że przerzucano ich z jednej rodziny zastępczej do drugiej albo że wychowywali się w sierocińcach. że jedyną cechą. sadystycznych gróźb. w których percepcji emocjonalnej istniała inna luka. 96 . które padły ofiarą takiej przemocy. Dzieci. czyli że empatia jest uwarunkowana biologicznie. „Wartość takiego układu dla przetrwania naczelnych jest oczywista .zauważa Brothers . co czuje drugie podczas 13 Tamże. w których żyjącym na wolności dzikim małpom przecinano po ich schwytaniu połączenia między korą i ciałem migdałowatym. To. ale zatraciły zupełnie zdolność odpowiedniego reagowania emocjonalnego na inne osobniki w stadzie. odgrywając go i jednocześnie aplikując im wstrząs elektryczny. która zapobiegała doznaniu wstrząsu. które zdają się uaktywniać jedynie w reakcji na specyficzne miny czy gesty. że mózg jest od samego początku zaprogramowany na reagowanie na specyficzne oznaki emocji. a później w ciele migdałowatym. jeśli nie altruizmu. takimi jak zdobywanie pożywienia i wspinanie się na drzewa. informacja o tym prowadziła do uaktywnienia neuronu najpierw w korze wzrokowej. ale również takich oto badań: nauczono rezusy bać się pewnego tonu. umiejętność „komunikacji emocjonalnej” . Te same okolice kory. spokojne zabiegi pielęgnacyjne albo kopulacja. w których jedno z małżonków starało się odgadnąć. które rozpoznają znane twarze.jasno wynika nie tylko z anegdotycznych opowieści.badania. że pozwoliły one również na identyfikację w korze wzrokowej neuronów. Te z nich. w których koncentrują się reagujące na poszczególne emocje neurony. które są najsilniej połączone z ciałem migdałowatym. że naczelne naprawdę odczytują emocje swych towarzyszy z wyrazu ich twarzy. Oznaczałoby to. typowa droga pobudzającej emocjonalnie informacji. pokazywały. . unikając kontaktów ze swym stadem. W tym momencie druga. co wywoływało grymas strachu na jej twarzy. cienko zakończone elektrody. co było aktem empatii. jak woli mówić Brothers. które odgrywają kluczową rolę w przygotowaniu odpowiednich reakcji. oczywiście.albo. pojedynczych neuronów. są jednocześnie . naciskała dźwignię. Roberta Levensona. grymas strachu czy wyrażające uległość przykucnięcie. odczytywanie emocji angażuje połączenia między korą a ciałem migdałowatym.tymi. który każdej małpie z pary pozwalał widzieć twarz drugiej.Spostrzeżenie zbliżającego się innego osobnika powinno uruchomić specyficzny schemat [reakcji fizjologicznej] i bardzo szybko dostosować zachowanie do jego zamiaru. ludzi. Następnie pary tych małp umieszczono w osobnych klatkach. ale nie druga. a jedynym środkiem komunikacji między nimi był zamknięty obwód telewizyjny. Neurony te różnią się od innych w tej samej okolicy.twierdzi Brothers . słyszała napełniający ją przerażeniem ton. zdają się świadczyć badania psychologa z Uniwersytetu Kalifornijskiego z siedzibą w Berkeley. 16. Jest to. kiedy usłyszały przejmujący je lękiem ton.”13 O podobnym podłożu fizjologicznym empatii u nas. Innego rodzaju dowodów na kluczową rolę drogi nerwowej prowadzącej od kory do ciała migdałowatego dostarczają . Po ustaleniu. że gdy jedna małpa ujrzała twarz drugiej. 97 . te nieszczęsne zwierzęta uciekały i ostatecznie zaczynały żyć samotnie. Po wypuszczeniu małpy te potrafiły poradzić sobie ze zwykłymi zadaniami. widząc trwogę na twarzy pierwszej. Zaskakujące w wynikach badań jest to. Potem nauczyły się unikać elektrowstrząsu poprzez naciśnięcie dźwigni za każdym razem.pisze Brothers. Potem pierwsza małpa. zwłaszcza na naczelnych. takie jak groźne otwarcie paszczy. które tkwiły w korze wzrokowej i ciele migdałowatym. s. Elektrody te pozwalały zarejestrować aktywność poszczególnych. że małpy okazują empatię . którym może być ugryzienie. nad małżeństwami. Nawet jeśli któraś z ich towarzyszek zbliżyła się do nich w przyjaznych zamiarach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Znaczna część dotyczących tego zagadnienia odkryć pochodzi z badań na zwierzętach. badacze wprowadzili łagodnie do mózgów małp długie. powiedzmy . Hoffman dostrzega naturalny rozwój empatii od wczesnego dzieciństwa po okres dorastania. co czuł wtedy partner. kiedy bierze się pod uwagę osobę potencjalnej ofiary naszych decyzji: Czy powinienem skłamać.do wybuchu złości. małżonkowie powtarzali tylko swoje własne zachowania podczas sfilmowanej rozmowy. że kiedy mózg emocjonalny zmusza ciało do silnej reakcji . dając im na przykład swoje pluszowe misie. których własne reakcje fizjologiczne biegły tym samym torem. Mówiąc krótko. To znaczy. Jeśli jednak. to bardzo słabo radzili sobie z odgadywaniem tego. Potem każde z małżonków ogląda taśmę i mówi. bije on tobie” to jedno z najbardziej znanych zdań w literaturze angielskiej. jest „empatyzowanie” z potencjalnymi ofiarami . dzieci zaczynają aktywnie próbować uspokajać płaczących. oni też bardziej się pocili. Postawa empatyczna dochodzi stale do głosu w osądach moralnych. czy też przyjąć w ostatniej chwili zaproszenie na przyjęcie? Kiedy nie powinno się odłączać aparatury podtrzymującej życie osoby. oglądając kasetę. Opinia Johna Donne’a ukazuje sedno związku pomiędzy empatią a troską: ból innej osoby jest naszym własnym bólem.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna gorącej dyskusji. w: W. starając się tym razem odczytać uczucia drugiej strony.osobami pogrążonymi w bólu. ponieważ tym. W tym sensie przeciwieństwem empatii jest antypatia. że są inne od pozostałych osób. kiedy ich partner reagował zwiększonym wydzielaniem potu. którym coś odebrano. kiedy spadała liczba uderzeń serca małżonka. Kurtines. zdolność empatii . Anna Ruef. Hoffman.). and Moral Action”.to nie jesteśmy w ogóle zdolni do empatii albo w najlepszym razie jest ona niewielka. kiedy widzi. Dzielić z kimś jego uczucia znaczy przejmować się jego troskami. Następnie ogląda taśmę po raz drugi. New York: John Wiley and Sons. „Empathy. że oprócz tego bezpośredniego związku między empatią a altruizmem w osobistych kontaktach. kiedy zaczynają zdawać sobie sprawę. Już w wieku dwóch lat zaczynają 14 Fizjologia empatii: Robert Levenson. co oglądane przez nich reakcje ich partnerów. 98 . aby nie zranić uczuć przyjaciela? Czy powinienem dotrzymać obietnicy i odwiedzić chorego przyjaciela. że wkłada kciuk do buzi i kładzie głowę na kolanach matki. Po ukończeniu roku. którzy coś stracili albo którym zagraża niebezpieczeństwo. ponieważ dylematy moralne powstają wtedy. który twierdzi. że korzenie moralności tkwią w empatii. jakby to ono się zraniło.stawiania się na miejscu innej osoby . komu bije dzwon. Journal of Personality and Social Psychology 63. kiedy istniała zgodność między ich reakcjami fizjologicznymi. Empatia wymaga pewnego spokoju i odpowiedniej wrażliwości. „Empathy: A Physiological Substrate”. 15 Martin L. która bez tej pomocy zmarłaby? Te problemy moralne przedstawia badacz empatii. co czuło w poszczególnych momentach. jednoroczne dziecko czuje niepokój. Martin Hoffman. jak i na co każde z partnerów wydaje pieniądze i tak dalej nagrywa się oboje na taśmie wideo i mierzy ich reakcje fizjologiczne. tak aby nasz mózg emocjonalny mógł odbierać i naśladować subtelne sygnały o tym. Empatia i etyka korzenie altruizmu „Nigdy nie posyłaj [kogoś]. co czuje inna osoba.14 Jego metoda jest prosta: podczas rozmowy o jakichś kłopotliwych sprawach jak przywołać do porządku dzieci. J. Sugeruje to. że inne przewraca się i zaczyna płakać. żeby się dowiedzieć. 1984. co popycha nas do pomagania innym ludziom. ich ciała naśladowały fizjologiczne reakcje małżonków w poszczególnych momentach. Empatia występowała tylko wtedy. jego reakcja jest tak silna i natychmiastowa. Największa zgodność empatii występowała u tych mężów i żon.15 Hoffman stawia hipotezę.skłania nas do przestrzegania pewnych zasad moralnych. and Applications. Social Cognition. Gerwitz (red. ludźmi. zwalniał się również rytm pracy ich serca. Moral Behavior and Development: Advances in Theory. Jak się przekonaliśmy. 2 (1992). Research. co czują inni. że poziom odczuwanej przez nas empatii zabarwia nasze oceny moralne. który prowadzi do przestępstw na tle seksualnym. W późnym dzieciństwie. W tym okresie dzieci mogą litować się nad losem całych grup ludzi. przy czym badania wskazują.16 Życie bez empatii: umysł pedofila. Zrozumienie to może umocnić w okresie dojrzewania przekonania moralne. który John Stuart Mill opisuje jako „naturalne uczucie odwetu [. z którymi stykamy się bezpośrednio. że uczucia innych osób różnią się od ich własnych. i zrozumieć.] wywoływane przez intelekt i współczucie odnoszące się do [. Empatia leży u podłoża różnych aspektów ocen i działań moralnych.. u rodziców znęcających się nad dziećmi: „To tylko surowa dyscyplina”. wynajął zbirów. Uczucie to określił Mill mianem „strażnika sprawiedliwości”. Kiedy jednak Eckardt zobaczył w telewizji płaczącą Kerrigan. które ranią nas przez to. które koncentrują się na chęci ulżenia takim osobom w niedoli czy na chęci walki ze spotykającą ich niesprawiedliwością. że najlepszym sposobem dopomożenia innemu dziecku i ukojenia łez bez urażania jego dumy jest niezwracanie na to nadmiernej uwagi. co jest tragiczne w skutkach. empatii z reguły brakuje tym. pedofilów i wielu osób stosujących przemoc wobec swych własnych dzieci wadą psychiczną jest niemożność odczuwania empatii. empatia osiąga najwyższy poziom. Prowadzone w Niemczech i Stanach Zjednoczonych badania wykazały. jest sytuacja. Innym przypadkiem. Weźmy typowy ciąg emocji. co zapoczątkowało ciąg zdarzeń. uciemiężeni czy wyrzuceni poza nawias życia społecznego. że czyjaś sytuacja albo warunki. Taka bywa siła empatii. że im większą empatię czuje ów obserwator do ofiary. Jednym z takich aspektów jest „gniew empatyczny”.. który doprowadził w końcu do aresztowania napastników.] tych krzywd. takich jak biedacy. Wspólną dla gwałcicieli. takich 16 Studium związków pomiędzy empatią i etyką przeprowadza Hoffman. którzy popełniają najbardziej podłe przestępstwa. Istnieją również pewne dowody na to. Będąc ochroniarzem łyżwiarki Tonyi Harding. po prostu okazuję mu miłość” albo: „To tylko inna postać uczucia”. 99 . kiedy jesteśmy zdolni dostrzec niedolę nie tylko w sytuacjach. Ich niezdolność do wczucia się w skórę ofiary i przeżywania jej bólu pozwala im na samookłamywanie się. którzy napadli na Nancy Kerrigan. które zachęca ich do popełniania przestępstw. Wypieranie empatii jest prawie zawsze częścią cyklu emocjonalnego prowadzącego do okrutnych zachowań. Poważnie zranione kolano uniemożliwiło napadniętej łyżwiarce trening przez kilka miesięcy przed igrzyskami. Social Cognition. że ranią innych”. „Empathy. w tym okresie mogą już na przykład zorientować się. Zdaniem terapeutów osoby leczone z podobnych zaburzeń takimi właśnie twierdzeniami samousprawiedliwiają popełnione brutalne czyny. tym bardziej cenimy zasadę moralną. tym większe jest prawdopodobieństwo jego interwencji. że im więcej empatii wykazujemy. w którym empatia prowadzi do podjęcia działania moralnego. że udaje”. zgodnie z którą wszelkie zasoby powinny być rozdzielane między ludzi według ich potrzeb. poczuł nagłe wyrzuty sumienia i podzielił się swym sekretem z przyjacielem. moralność psychopaty Eric Eckardt zamieszany był w nikczemne przestępstwo. U gwałcicieli do takich kłamstw należą: „Tak naprawdę to kobiety chcą być gwałcone” albo: „Skoro ona się opiera. Jednak.. a zatem stają się bardziej wrażliwe na sygnały ujawniające to. u osób napastujących dzieci: „Ja nie czynię temu dziecku żadnej krzywdy. to tylko świadczy. w jakich żyje. w której postronny obserwator wkracza do akcji w obronie ofiary. mogą być stałym źródłem niedoli..Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna uświadamiać sobie. and Moral Action”. główną rywalkę Harding do złotego medalu w łyżwiarstwie figurowym kobiet na olimpiadzie zimowej w 1994 roku. psycholog z więzienia w stanie Vermont. Oglądają też zarejestrowane na taśmach magnetowidowych pełne szlochu i wzburzenia opowieści ofiar o tym. jeśli nie sprawiam dziecku bólu. Psychopaci znani są z tego. przygnębiony i samotny.nie są brane pod uwagę i rejestrowane. Ta emocjonalna obojętność i oderwanie od rzeczywistości charakteryzują wszystkie jego dalsze poczynania. zdolności wczucia się w sytuację ofiar jest jednym z głównych punktów. powiedział mi: „Empatia dla ofiary zmienia postrzeganie tak. którzy nie zostali poddani terapii. Wtedy pedofil szuka pocieszenia w ulubionych fantazjach. Odczytują później te opisy przed grupą terapeutyczną i starają się odpowiadać na pytania dotyczące tych przestępstw. Przestępcy. Wszystko to odbywa się tak. od obmyślenia planu znalezienia się z dzieckiem sam na sam.17 Cykl ten zaczyna się od tego. William Pithers.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jak uwodzenie dzieci. Jego uczucia . jak gdyby dziecko nie miało żadnych uczuć. co zwiększa dotkliwość przygnębienie z powodu samotności. 100 . ale trwa krótko. pedofil nakłada nań swe projekcje chętnego do zabaw erotycznych dziecka ze swych fantazji. Psychopatia. wyobrażając sobie. pisałem w „The New York Times” z 14 kwietnia 1992 roku. co prawdziwe dziecko czułoby w tej sytuacji. niezdolność do odczuwania empatii czy najmniejszego choćby współczucia. że są zarówno czarujący. który stworzył omawianą terapię. Uczucia te może wywołać. Następnie przestępcy poddani tej terapii opisują swe własne czyny z punktu widzenia swych ofiar. Źródłem. aż po zrealizowanie planu. że pedofil czuje się wytrącony z równowagi i zły. co one wówczas czuły. Gdyby były. W jednym ze stwarzających największe nadzieje programów terapii przestępcy czytają wyciskające łzy z oczu opisy takich czynów. powiedzmy. Wzmacnia to motywację owych mężczyzn do przeciwstawienia się swym perwersyjnym popędom seksualnym. to nie wyrządzam mu żadnej krzywdy” i „Gdyby dziecko naprawdę nie chciało się ze mną kochać.” W tym momencie pedofil postrzega dziecko przez soczewkę swej zboczonej fantazji erotycznej. co będzie potem. z którego czerpałem wiedzę na ten temat. poprzez szczegółowe przećwiczenie w myślach tego. zadawane z punktu widzenia ich ofiar. psychologiem z Zarządu Więzień w Vermont.psychopatów (określanych ostatnio w psychiatrii mianem socjopatów). popełniają po wyjściu na wolność o połowę mniej przestępstw na tle seksualnym od tych. to mogłoby to przerwać. Chociaż istnieje pewna niewielka nadzieja na wzbudzenie uczucia empatii u takich przestępców jak uwodziciele dzieci. przywołując samousprawiedliwienia w rodzaju: „W rzeczywistości. będąc napastowane i wykorzystywane seksualnie. co czuły. Przynosi to tymczasową ulgę i łagodzi smutek. Na koniec przestępca odgrywa całą sytuację. Ten zupełny brak empatii. strach. którzy przeszli ten program leczenia w więzieniu. były rozmowy z Williamem Pithersem. których tematem jest z reguły przyjaźń z dzieckiem. że zaprzeczenie faktowi sprawiania bólu staje się trudne nawet w fantazji”. przedstawionych z punktu widzenia ofiary. odraza . pobudzonej empatią motywacji cała reszta terapii nie zdałaby się na nic. Fantazje przybierają charakter seksualny i kończą się masturbacją. Pedofil zaczyna wówczas myśleć o zrealizowaniu swych fantazji erotycznych. na których koncentrują się opracowywane obecnie metody leczenia pedofilów i innych osób popełniających przestępstwa na tle seksualnym. ale tym razem on występuje w roli ofiary. obejrzenie w telewizji szczęśliwych par. Bez owej początkowej. którego kulminacją są przestępstwa na tle seksualnym. nie zastanawiając się. przygnębienie i poczucie osamotnienia wracają z jeszcze większą siłą.niechęć. jak i zupełnie pozbawieni litości i nie odczuwają najmniejszych wyrzutów sumienia po popełnieniu najbardziej odrażających zbrodni. jest jednym z najbardziej kłopotliwych defektów 17 O cyklu emocjonalnym. to jest ona zupełnie znikoma u innego typu przestępców . to „zniszczyłoby” to pedofilowi całą przyjemność. Mówi Bingowi. Jest to twarz z koszmarów sennych. gdybyś potrafił się bronić. stanowią niejako kwintesencję psychopatii. Verbal Content. w jaki sposób spojrzał na tamtego kierowcę.. jak uczyli się nie dopuszczać do swej świadomości uczuć ofiar. gdy ich złość osiąga najwyższy poziom . Takie samo znaczenie może mieć wejście na drogę przestępczą. ale raczej z chłodnym wyrachowaniem. Jadąc samochodem z Leonem Bingiem. ani o twoje życie. Potem odwraca spojrzenie. doprowadził do trwałego kalectwa obojga. eksperta w dziedzinie psychopatii. spada. które nie odwołują się do podstaw biologicznych. jej widok przyprawia człowieka o drżenie. I jest dla mnie zupełnie jasne. Zasadniczą przyczyną chłodu psychopaty zdaje się być niezdolność do jakichkolwiek. and Psychophysiology in the Arguments of Couples With a Violent Husband”. tacy jak sadystyczni wielokrotni zabójcy. opisują. od „złego gliny” począwszy. co dostrzegłem w jego oczach. Manipulować uczuciami można na wiele sposobów.rytm pracy ich serca. że 18 Naturę psychopatii przedstawia bardziej szczegółowo artykuł. który postrzeliwszy z przejeżdżającego samochodu kobietę z małym dzieckiem. zamiast wzrastać. a w jego twarzy wszystko przeobraża się i zmienia. aby dobrze wykonywać swoją „pracę”. Faro chce się popisać. że tym. jeśli rzucisz wyzwanie temu dzieciakowi. Prawdę powiedziawszy. że zaraz „będzie świrował”. Oznacza to. siedemnastoletniego członka jednego z młodzieżowych gangów w Los Angeles. którzy regularnie bili swe żony albo grozili im nożami czy pistoletami. Znaczna część tego. odwraca głowę. Jego oczy napotykają wzrok Faro i rozszerzają się na chwilę. gdzie przemoc i przestępstwo są na porządku dziennym. Potem Faro demonstruje. New York: Harper Collins. oprócz najpłytszych. o czym tutaj piszę. co normalnie dzieje się w chwilach największej wściekłości.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalnych. „Affect. psychologa z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej. została przypadkowo odkryta w trakcie badań nad maltretującymi swe żony mężami. opiera się na pracach Roberta Hare. Badania te ujawniły pewną fizjologiczną anomalię występującą u wielu spośród najbardziej brutalnych mężów.kłamią jak z nut. jak gdyby na jakimś zdjęciu trikowym. ani o swoje. wykazywał więcej dumy niż wyrzutów sumienia. połączeń emocjonalnych. który zamieściłem w „The New York Times” 7 lipca 1987 roku. który pisał książkę o działających w Los Angeles gangach Grips i Bloods. patrząc na „tych dwóch frajerów” w samochodzie obok. żeby dostać to.18 Psychopaci są również zręcznymi kłamcami . patrzy na dół. Najokrutniejsi zbrodniarze. Wówczas zbyt duża empatia byłaby szkodliwa dla jednostki. w jakich może przejawiać się ów brak empatii. czując. to lepiej byłoby dla ciebie. Opisując ten incydent. oportunistyczne wyzbycie się empatii jest „zaletą” w wielu rolach życiowych. że pewien rodzaj wynaturzonej umiejętności emocjonalnej . że nie dba o nic. Z takim samym cynizmem manipulują emocjami swoich ofiar. Otóż nie robili oni tego w porywach gwałtownej wściekłości. że ktoś patrzy na niego. Przyjrzyjmy się zachowaniu niejakiego Faro.zastraszanie i onieśmielanie innych osób . Journal of Clinical and Consulting Psychology (July 1994). był strach. Bing tak oto relacjonuje tę sytuację: Kierowca. Bing zaś pisze: Patrzy prosto na mnie.ma duże znaczenie dla przetrwania jednostki w dzielnicach. Można tłumaczyć. że jeśli odwzajemnisz mu to spojrzenie.20 Anomalia ta pojawia się w chwilach. Na przykład mężczyźni. na czym im zależy. Do or Die. Jego wzrok mówi. 20 Nei1 S. którzy rozkoszują się cierpieniami swych ofiar przed śmiercią. Jacobson i in. którzy torturowali więźniów w państwach totalitarnych. 19 Leon Bing. a na brnącym po trupach do celu właścicielu czy szefie przedsiębiorstwa skończywszy. w drugą stronę. 101 . Jedna z bardziej ponurych postaci. 1991. Jej wyraz mówi ci.19 Oczywiście przestępstwo można wyjaśnić na wiele różnych sposobów. brak empatii i nieliczenie się z czyimiś uczuciami. wdając się w bójki w barach i prowadząc wojny ze współpracownikami i innymi członkami rodziny. co odzwierciedla ogólną płytkość ich emocji. takie jak zabić. staną się przestępcami. który zdaje się świadczyć o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu ciała migdałowatego i jego połączeń. uważa Hare.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna fizjologiczne uspokojenie wiąże się ze wzrastającą wojowniczością i napastliwością. co jest normalną reakcją u ludzi spodziewających się bólu.. inaczej niż na słowa o neutralnym zabarwieniu emocjonalnym. 21 Jednym z najnowszych opracowań potwierdzających spostrzeżenie. uważa. spowodowana jest częściowo innym schematem fizjologicznym (odkrył to we wcześniejszych badaniach). że wszyscy. że psychopaci nie czują najmniejszego lęku jest: Christopher Patrick i in. żadne starania żony. W badaniach jednego rodzaju mierzono fale mózgowe osób próbujących odcyfrować słowa z wymieszanych bezładnie liter. są o wiele bardziej skłonni do stosowania przemocy również poza domem. a już z całą pewności „genu przestępczości”. a schemat ich fal mózgowych podczas reakcji na takie słowa jest inny niż w wypadku postrzegania słów neutralnych. a kiedy raz zaczną. Brak empatii powinien być rozpatrywany łącznie z wszystkimi innymi psychologicznymi. który nadaje im znaczenie emocjonalne. ale wypada się zgodzić z tym. większość z nich nie zejdzie na drogę przestępstwa. Jednak u psychopatów nie stwierdzono żadnej z tych reakcji: zapis ich fal mózgowych nie układa się w inny schemat w reakcji na słowa nacechowane emocjonalnie. Niektórzy badacze zajmujący się psychopatycznymi przestępcami podejrzewają. to nie znaczy to. Jeśli w niektórych rodzajach przestępczości wchodzą w grę jakieś uwarunkowania biologiczne. nawet rozpaczliwe próby ucieczki. ci wyrachowani oprawcy zaczynają tłuc swe żony bez żadnego zauważalnego powodu. że istnieje jakaś przerwa w połączeniach między rozpoznającymi słowa ośrodkami mowy znajdującymi się w korze mózgowej a mózgiem limbicznym. u których da się stwierdzić istnienie takiego podłoża. co nasuwa przypuszczenie. w odróżnieniu od większości mężczyzn. 102 . Słowa te wyświetlano bardzo krótko.21 Hare twierdzi. Otóż psychopaci. że ponieważ perspektywa cierpienia nie wywołuje u * Trzeba jednak przestrzec przed wyciąganiem pochopnych wniosków. ekonomicznymi i społecznymi czynnikami. Oba zdają się świadczyć. potrafią one szybciej stwierdzić. psycholog z Uniwersytetu Prowincjonalnego Kolumbii Brytyjskiej. Po drugie. takie jak krzesło. że przyczyny tych zaburzeń tkwią w nieprawidłowym funkcjonowaniu dróg nerwowych łączących mózg limbiczny z resztą mózgowia. że psychopaci charakteryzują się słabym rozumieniem słów nacechowanych emocjonalnie. którzy posuwają się do rękoczynów pod wpływem chwilowego impulsu.* Na możliwość istnienia fizjologicznego podłoża psychopatii wskazują wyniki dwóch odrębnych rodzajów badań. nie są w stanie powstrzymać ich przed znęcaniem się. czy słowo z poprzestawianymi literami ma zabarwienie emocjonalne. Sprawy te są przedmiotem gorących polemik. że wszyscy przestępcy mają wady biologiczne albo że istnieje jakiś biologiczny znacznik kryminogenności. że ich chłodne manipulowanie innymi osobami. przez około jedną dziesiątą sekundy. metodą trzymania żon w garści za pomocą wzbudzania u nich strachu. to nie znaczy to. który prowadzi te badania. „Emotion in the Criminal Psychopath: Fear Image Processing”. Większość ludzi reaguje na słowa nacechowane emocjonalnie. nie reagują też na nie szybciej niż na słowa o znaczeniu neutralnym. ale zachowujący przy tym zimny spokój mężczyźni należą do zupełnie odmiennego gatunku niż większość bijących swe żony przedstawicieli ich płci. Ich gwałtowne czyny wydają się zatem wykalkulowanymi aktami terroryzmu. czy też z obawy przed porzuceniem. czując wściekłość z powodu odepchnięcia albo zazdrości. którzy mają zostać poddani wstrząsowi elektrycznemu. które składają się na wektor skierowany w stronę przestępczości. nie wykazują żadnych oznak strachu. Nieczułość psychopatów. mogą niekiedy wynikać z jakiegoś uszkodzenia układu nerwowego. Journal of Abnormal Psychology 103 (1994). że nie ma takiego biologicznego znacznika. takie jak uszkodzenie układu nerwowego w wypadku niezdolności do empatii. Nawet jeśli w pewnych przypadkach brak empatii ma podłoże biologiczne. Robert Hare. Postępujący brutalnie. Po pierwsze. A ponieważ sami nie odczuwają strachu. nie przejmują się oni ewentualną karą czekającą ich w przyszłości za różne postępki. ani współczucia z powodu strachu i cierpień swych ofiar. 103 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna psychopatów fali niepokoju. nie żywią ani empatii. Matka. słysząc okrzyk bólu i płacz Jaya. co? Ale łzy ciekną dalej. zdobywa się na wykrztuszenie żałosnych słów: .mówi stanowczo. Jest niepocieszony.Nie płacz.naśladując stanowczy i rozkazujący głos matki. jest teraz tak przejęty jego łzami. Widzisz? Len płacze. żebym ci dała klapsa? . Dodge (red. Dostaniesz klapsa w pupę! 1 Rozmowę między Jayem i Lenem przytaczają Judy Dunn i Jane Brown w: „Relationships.Len. Cambridge: Cambridge University Press. . Len. nie płacz już. jego płacz zdaje się nie mieć końca.Tam jest człowiek w środku. łaje Lena i każe mu odłożyć przedmiot niezgody .klocki lego. Len ? Co to jest. nie robi nic. żeby go pocieszyć.nalega Jay. Co to jest. . mówi uspokajającym tonem: . Jay zwraca się o pomoc do matki: . że podejmuje starania. mówi: . po raz kolejny pomieszał klocki lego. który z pewnością uważa. który wybucha płaczem. nadal zła na niego. choć z lekką irytacją matka. Potem. że jest to wielka niesprawiedliwość. mówiąc przy tym przyjaźnie: .No więc przestań płakać . Jay. Len. mimo że został pokrzywdzony pierwszy i to przez Lena. wpada szybko do pokoju.Jay. Scenka wygląda tak:1 . Ogarnięty falą wściekłości.Nieee. Len stracił cierpliwość. którymi wspólnie się bawili. głaszcząc szlochającego brata. z trudem opanowując łkanie. Ale Len nadal płacze. Len płacze! Patrz. aby go uspokoić. Kenneth A. Na to Len. Len gryzie Jaya. zwracając się na powrót do Lena. Matka. Talk About Feelings. Niezmordowany Jay próbuje jeszcze innej metody i stara się odwrócić uwagę brata od klocków.Chcesz.Staram się. Włożę to za Lenniego. 1991. Dramatyczne ozdobniki są moim dziełem.Mamo. and the Development of Affect Regulation in Early Childhood” w: Judy Garber. nie płacz . Pokazując mu samochodzik.Len. Len płacze.Przestań płakać. Ponieważ jego bezpośrednia prośba nie przyniosła skutku.). Zachęca to Jaya do użycia ostatniego fortelu . Len łka dalej. mówi: . wybucha potokiem łez. kiedy jego dwuipółletni brat. Tracąc cierpliwość. Ale oto Len otrzymuje pociechę z niespodziewanego źródła .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział VIII Sztuka współżycia JAK TO CZĘSTO ZDARZA SIĘ pięciolatkom mającym młodsze rodzeństwo. Len.No. Jay przybiera macierzyńską postawę i.na co Len odpowiada niezdecydowanym: . stosowanej przez rodziców groźby: . Len ? Len nie wykazuje żadnego zainteresowania zabawką. Mimo pocieszycielskich słów brata i głaskania. The Development of Emotion Regulation and Disregulation. 104 . Jay obiera więc inną taktykę i pomaga Lenowi wkładać z powrotem klocki do worka. matka ucieka się do klasycznej. Jay bez wątpienia korzysta z arsenału środków. Liczy się to. by zademonstrować taką zdolność do kontaktów interpersonalnych. Oczywiście. muszą pojawić się u nich zaczątki zdolności tłumienia złości i otrząsania się z przygnębienia. jawią się jako ludzie aroganccy. że dziecko w jego wieku potraktuje przygnębienie brata czy siostry jako okazję do zemsty i zrobi. A w wieku dwóch lat pojawiają się oznaki empatii. które zastosowano wobec niego samego w podobnych chwilach. cierpliwość. To właśnie brak tych umiejętności może powodować. Dostrojenie się do innych wymaga niewielkiego choćby spokoju wewnętrznego. że czują się w naszej obecności swobodnie. które stanowią o skuteczności w naszych stosunkach z innymi. cieszyć się związkami intymnymi. kiedy i w jaki sposób jego członkowie mogą wyrażać emocje. Paul Ekman używa terminu reguły okazywania uczuć. Są to owe umiejętności społeczne. maluchy muszą najpierw osiągnąć pewien poziom samokontroli. Na określenie przyjętych w danym społeczeństwie reguł ustalających jakie. jak dobrze wiedzą wszyscy rodzice małych dzieci. panowania nad impulsami i podnieceniem. Pierwsze. którymi wykazał się Jay. próbę odwrócenia uwagi od źródła smutku. pocieszycielskie gesty. od zwykłej prośby. Jednak nawet takie ich wykorzystywanie świadczy o wytworzeniu się zdolności emocjonalnej o zasadniczym znaczeniu . przykrzy. Nieważne. poprzez szukanie sojusznika w matce (która wszakże nie udziela mu żadnej pomocy). Po to. z jaką dwuipółletni zaledwie maluch stara się pokierować emocjami innej osoby. A zatem umiejętność wpływania na emocje innych osób . Na przykład Ekman. braki w tej sferze prowadzą do niedostosowania się do społeczeństwa albo powtarzających się niepowodzeń w relacjach interpersonalnych. Na tej podstawie tworzą się i rozwijają umiejętności obcowania z ludźmi. przynajmniej od czasu do czasu. Tych samych umiejętności. Jako alternatywa dla napadów złości wywoływanych chęcią uzyskania czegoś natychmiast pojawia się. nawet jeśli zdolność ta często szwankuje.wymaga opanowania dwóch innych umiejętności emocjonalnych: panowania nad sobą i empatii. Owe umiejętności społeczne pozwalają nam odpowiednio kształtować stosunki z innymi. sprawiać. co będzie mogło. że w tak młodym wieku potrafi w razie konieczności zrobić z nich użytek. nieśmiałe jeszcze oznaki tej zdolności do panowania nad swoimi emocjami pojawiają się mniej więcej w tym samym okresie: maluchy zaczynają przejawiać zdolność czekania bez płaczu. Zdolność kierowania emocjami innych osób jest istotą sztuki nawiązywania i utrzymywania stosunków towarzyskich i społecznych. Okaż trochę emocji Jedną z kluczowych umiejętności społecznych jest właściwe wyrażanie swoich uczuć. że osoby o najwyższej inteligencji nie potrafią właściwie postępować w kontaktach z innymi. Jest chyba równie prawdopodobne. aż do gróźb i bezpośrednich poleceń. 105 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Ten mikrodramat ukazuje niezwykłą sprawność emocjonalną.wspaniała sztuka współżycia . mobilizować ich i inspirować. to właśnie empatia. podstawa współczucia. ofiarowanie się z pomocą przy wykonaniu zadania.zdolności do rozpoznawania uczuć innych osób i zachowywania się w sposób kształtujący je dalej. nieznośni czy nieczuli. aby jeszcze wzmóc to przygnębienie. perswadować i wpływać na innych. można z równym powodzeniem użyć w celu drażnienia czy dręczenia rodzeństwa. W tym względzie istnieją olbrzymie różnice między poszczególnymi kulturami. argumentowania i przypochlebienia się zamiast brutalnego stosowania siły w celu spełnienia ich zachcianki . W swych usilnych próbach uspokojenia i pocieszenia brata Jay potrafi zastosować cała gamę metod. pokaz empatii i starań pocieszenia brata w wykonaniu Jaya nie jest w żadnej mierze zjawiskiem powszechnym. skłoniła Jaya do tak upartych prób pocieszenia łkającego brata.nawet jeśli nie zawsze wybierają takie metody. że ma „uśmiechać się i powiedzieć dziękuję”. w jaki sposób jednostka potrafi wykorzystać te metody oraz to. czy wie. którego przestrzegają Japończycy w obecności osoby cieszącej się poważaniem albo sprawującej jakiś urząd. Jednak znacznie częściej edukacja przebiega drogą wzorowania się: dzieci uczą się robić to. da się sformułować mniej więcej tak: „Maskuj swoje prawdziwe uczucia. składa się (fałszywe) zapewnienia i obietnice. co się czuje. nie przestrzegać ich w dostatecznym stopniu oznacza powodować emocjonalne spustoszenie. mówiąc dziecku. obrzydzenia i przerażenia. ponieważ decydują o tym. częściowo dzięki wyraźnym i szczegółowym instrukcjom rodziców. kogo kochasz. Inna określa. ale wręczony w najlepszych intencjach prezent urodzinowy. jaki wpływ wywierają nasze uczucia na kogoś innego. Do takiego fortelu ucieka się sześcioletnia dziewczynka. Kiedy studenci oglądali te sceny w obecności kogoś cieszącego się poważaniem. Jeszcze inna reguła nakazuje zastępowanie jednego uczucia innym. na ich twarzach widać było tylko śladowe reakcje. rzecz jasna. ich twarze kurczyły się w grymasie udręki. wyrażaj zamiast nich uczucia udawane. w których odmowę uważa się za wielką nieuprzejmość. ale mniej raniące te osoby. marszcząc przy tym czoło. że robią ich rodzice. Udzielamy dziecku lekcji reguł okazywania uczuć. bezpośredni wpływ na osobę.to jest bardziej prawdopodobne. że w pewnych sytuacjach należy przesadnie okazywać to. Jednak . że nauki o regułach okazywania uczuć. Oczywiście wrażenie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wraz ze współpracownikami. Stosować się ściśle do tych reguł znaczy mieć optymalny wpływ. jakie wywiera to na dziadku. Mistrzami w okazywaniu emocji są oczywiście aktorzy. kiedy mówimy. jest w każdej z tych sytuacji inne: w pierwszym wypadku jest on szczęśliwy (choć wprowadzony w błąd). świadczy o jej inteligencji emocjonalnej. która biegnąc do matki ze skargą na drażniącego się z nią starszego brata. Niektórzy z nas są bez wątpienia urodzonymi aktorami. Obowiązuje ona w niektórych kulturach azjatyckich. kiedy się do nich uciec.” Takie reguły wyrażania mocji są czymś więcej niż tylko częścią leksykonu towarzyskiej poprawności. Kiedy jednak myśleli. której uczy się dziecko w opisanej wyżej sytuacji. której je komunikujemy. Jeśli rodzic. jak odmienne są nasze wzory . że są sami (choć w rzeczywistości byli filmowani ukrytą kamerą).częściowo dlatego. 1975. jak i samym przekazem. dramatycznie wykrzywia twarz. które pobieramy. badał w Japonii wyrażane mimiką twarzy reakcje studentów na film przedstawiający straszny rytualny zabieg obrzezania młodych chłopców praktykowany przez Aborygenów.2 Jedną z nich jest wymóg minimalizowania. Regułę. Do tej właśnie reguły stosowali się studenci skrywający swe emocje za maskami pokerzystów. że lekcja ta będzie miała zupełnie odwrotny skutek i odpowie ono dziadkowi szorstkim „Dziękuję”. którego elementy przeczą sobie nawzajem. co widzą. 2 Reguły okazywania emocji opisują Paul Ekman i Wallace Friesen w: Unmasking the Face. Uczymy się tych reguł bardzo wcześnie. jest oschły. 106 . jeśli zamiast przekazać radę ciepłym szeptem. Manifestowanie swoich uczuć ma. poprzez potęgowanie środków wyrażania emocji. żeby nie robiło zawiedzionej miny. syczy dziecku do ucha . i dlatego zamiast mówić „nie”. NJ: Prentice Hall. kiedy mogą one zranić kogoś. w drugim urażony niespójnym wewnętrznie komunikatem. To. Są różne podstawowe rodzaje reguł okazywania emocji. ale podziękowało z uśmiechem dziadkowi za okropny.ludzie znacznie różnią się między sobą stopniem opanowania tej umiejętności. Emocje są więc zarówno środkiem przekazu. rodzeństwo i tak dalej. ich ekspresyjność wywołuje reakcje publiczności. są tak odmienne. Englewood Cliffs. surowy i wymagający. Chwytamy jedni od drugich uczucia zupełnie tak. rezerwa. nie jest w końcu niczym innym niż środkiem zapewniającym.Daniel Goleman Ekspresyjność i zaraźliwość emocji Inteligencja Emocjonalna Było to na początku wojny wietnamskiej. niemal niedostrzegalnym poziomie.”3 Siła oddziaływania spokoju odważnych mnichów. jeden z członków tego plutonu. urażeni albo autentycznie mile widziani i cenieni. Zarażenie emocjami jest w większości sytuacji dużo subtelniejsze i trudniej zauważalne. jest doskonałą ilustracją podstawowej zasady życia społecznego. są one owymi dobrymi duszami. którzy zaczęli iść wzdłuż ziemnych ław oddzielających jedno poletko od drugiego. „Nie patrzyli w prawo. Sygnały emocjonalne wysyłamy podczas każdego kontaktu z innymi osobami. inne pożywne i lecznicze. zgodnie z którą emocje są zaraźliwe. Wracała ona po dwóch minutach i prosiła ich o ponowne wypełnienie takich samych formularzy. tym lepiej kontrolujemy wysyłane przez nas sygnały. do których zwracają się inni w chwilach największej potrzeby emocjonalnej. bo nikt do nich nie strzelił. Arizona State University Research. W prostym eksperymencie dwoje ochotników wypełniało formularze zawierające punkty określające samopoczucie. z którymi chętnie przestajemy. zaznaczając te. Jest częścią milczącej wymiany. że spotkania nie zakłócą żadne porywy czy wybuchy emocjonalne (jest to reguła współżycia. jak gdyby były one jakimś rodzajem wirusów społecznych.wspomina David Busch. „lubiany” i „czarujący” są terminami używanymi na określenie osób. jak gdybym nie miał już na to żadnej ochoty. Nastrój osoby o bardziej ekspresyjnym usposobieniu nieodmiennie udzielał się bierniejszemu partnerowi. co urasta do swego rodzaju podziemnej gospodarki psychiki. 107 . czekając na powrót eksperymentatorki. której przeniesienie w sferę stosunków intymnych prowadzi do ich uwiądu). do której dochodzi podczas każdego kontaktu międzyludzkiego. że poczujemy się zlekceważeni. Z absolutnym spokojem i w skupieniu mnisi szli wprost na linię ognia. . Umiejętność właściwego obcowania z innymi jest cechą inteligencji emocjonalnej. bo wszyscy przestali strzelać. z jaką emocje przechodzą z jednej osoby na drugą. Po prostu przestaliśmy walczyć.4 3 Historię tę opisuje David Busch w: „Culture Cul-de-Sac”. druga zaś była zamknięta w sobie. Szli wprost przed siebie . Pary dobierano w taki sposób. Spring/Summer 1994. są szczególnie cenionym „towarem” społecznym. że czujemy się dobrze w ich towarzystwie. 4 Badania nad udzielaniem się nastroju opisuje Ellen Sullins w Personality and Social Psychology Bulletin z kwietnia 1990 roku.Było to naprawdę dziwne. w której pewne kontakty bywają trujące. Czułem się. które potrafią pomóc innym opanować emocje. im większe mamy obycie. Sygnały te wywierają na nie wpływ. która uśmierzyła zapał bitewny żołnierzy w samym ogniu walki. Ta wymiana emocjonalna odbywa się na ogół na subtelnym. sposób. z jaką odnoszą się do siebie nawzajem osoby z tak zwanego dobrego towarzystwa. przynajmniej tego dnia. nagle straciłem cały zapał do walki. A kiedy przeszli przez groblę. Przenosimy i łapiemy od siebie nawzajem nastroje w ramach czegoś. aby jedna z osób cechowała się wysokim stopniem okazywania emocji. może sprawić. Huraganowy ogień Vietcongu zmusił pluton amerykańskich żołnierzy do zapadnięcia pośród poletek ryżowych. Im sprawniej radzimy sobie w kontaktach z innymi. a potem po prostu siedziało naprzeciw siebie. które odpowiadały ich nastrojowi w danej chwili. nie patrzyli w lewo. Opisany tu przypadek jest z pewnością krańcowy. Nagle pojawiło się sześciu mnichów buddyjskich. ponieważ ich umiejętności emocjonalne sprawiają. Weźmy taki oto zadziwiający pokaz finezji. Wszyscy musieli się tak czuć. Osoby. w jaki sprzedawca powie nam „dziękuję”. która. Jest to uproszczona wersja metody Stanisławskiego. Cambridge: Cambridge University Press.” To. gestów. że ich autonomiczny układ nerwowy (wskaźnik aktywności emocjonalnej) łatwiej ulega pobudzeniu. transmisja emocji. socjopsycholog z Uniwersytetu Stanowego w Ohio.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W jaki sposób dochodzi do tej magicznej transmisji emocji? Najbardziej przekonujące jest wyjaśnienie. odzwierciedla stopień ich emocjonalnego porozumienia i dostosowania się podczas rozmowy. czy czujesz. a krótka rozmowa z kimś w radosnym nastroju podnieść na duchu (może to też zwiększyć ich empatię. by przywołać przeżywane kiedyś uczucia. Fundamentals of Nonverbal Behavior. to na naszych twarzach. Ruchy osób. zauważa: „Już sam widok osoby wyrażającej jakieś uczucie może u ciebie wywołać ten sam nastrój. ckliwe reklamy potrafią wzruszyć je do łez. W jednym z badań synchronii fizycznej ogarnięte depresją kobiety przychodziły do laboratorium ze swymi partnerami i omawiały problemy istniejące w ich związkach. aktorzy przypominają sobie gesty. pisałem o jego pracy w „The New York Times”. Jest to wskaźnik zażyłości czy bliskości. obie zmieniają w tej samej chwili pozycję na krzesłach albo jedna pochyla się do przodu. ruchy i inne sposoby. „Interpersonal Coordination. Behavior Matching. W wyniku tego naśladowania odtwarzamy w sobie emocje tej osoby. Synchronia pomiędzy nauczycielami a uczniami czy studentami wskazuje. że po to. jak bardzo zgrane są ruchy dwóch rozmawiających ze sobą osób.bez względu na to. do tej. Wiele jego badań opisanych jest w: Frank Bernieri. Bernard Rime (red. Ta synchronizacja nastrojów decyduje o tym. czy zdajesz sobie sprawę z wyrazu jej twarzy czy nie. Robert Rosenthal. stwierdził. polegającej na tym. bo na ogół nie są dostrzegalne gołym okiem. ich wrażliwość powoduje. Zmiany te wykazują czujniki elektroniczne. tym gorzej czuli się ich partnerzy po tej rozmowie . jako że łatwo poruszają je uczucia innych osób). Zdarzające się na co dzień naśladowanie uczuć innych osób przybiera zwykle bardzo subtelną postać. tym bardziej upodobniają się nasze nastroje. Badania przeprowadzone podczas lekcji wykazały. silniej wyraża emocje. zsynchronizowanie. Ta synchronia zdaje się ułatwiać wysyłanie i odbieranie nastrojów. która jest bardziej bierna. tonu głosu i innych niewerbalnych wskaźników uczuć. pokazują się oznaki takiego samego nastroju. że kontakt jest dobry.jest to taniec. psycholog z Oregońskiego Uniwersytetu Stanowego. gdy inna odchyla się do tyłu. czy nie. czy mamy dobre czy złe samopoczucie. im bardziej jesteśmy do siebie fizycznie dostrojeni podczas kontaktu.5 Ujmując to krótko . że nieświadomie imitujemy okazywane przez kogoś emocje poprzez mimowolne. Zgranie to może przejawiać się czymś tak ledwie zauważalnym jak kręcenie się w tym samym rytmie na fotelach obrotowych. Ulf Dimberg. mechaniczne naśladowanie jego mimiki. którą Daniel Stern stwierdził u dostrojonych do siebie matek i dzieci. Im większa istniała między nimi i ich partnerami synchronia na poziomie niewerbalnym. John Cacioppo. nawet jeśli są to nastroje negatywne. szwedzki badacz z Uniwersytetu Uppsalskiego. że łatwiej ulegają one wpływom innych. jak dobre istnieje między nimi porozumienie. w: Robert Feldman. Zdarza się to bez przerwy . że kiedy widzimy uśmiechniętą albo wykrzywioną złością twarz. który zajmuje się badaniem tego ledwie uchwytnego przekazywania emocji. 108 . bez względu na to. które odczuwają bliskość emocjonalną. że im silniejsza 5 Badania nad udzielaniem się i upodobnianiem nastrojów prowadził Frank Bernieri.). dzięki drobnym zmianom napięcia mięśni. kiedy druga coś stwierdza.zarażali się od swoich dziewczyn złym nastrojem. Ta wrażliwość zdaje się sprawiać. Jedna osoba kiwa głową. którymi wyrażali je wówczas. Niektóre osoby są szczególnie podatne na zarażenie emocjonalne. 1991. łączy ta sama wzajemna zależność. Podczas interakcji przekaz ten odbywa się od osoby. który na ogół uchodzi naszej uwadze. and Interpersonal Synchrony”. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jest koordynacja ruchowa między nauczycielem a uczniem. bez względu na to. Cacioppo wskazuje. że uczestniczące w niej osoby czują do siebie sympatię. W sferze kontaktów interpersonalnych osobą. wysoki poziom synchronii podczas interakcji oznacza.” Mówiąc krótko. 7 Thomas Hatch. „Social Intelligence in Young Children”. Narzucanie innym emocji jest sednem wywieranego na nich wpływu. Ten drobny gest świadczy o 6 Teorię porwania emocji słuchaczy zaproponowali Bernieri i Rosenthal.7 Wydaje się. to jego interakcje z nimi układają się gładko na poziomie emocjonalnym. jeśli jesteście oboje bardzo zaangażowani. skoordynować ruchy. występującą u ludzi dojrzałych odmianą dostrojenia się matki do małego dziecka. podaje Rogera jako przykład osoby o wyjątkowej inteligencji interpersonalnej. kolega Howarda Gardnera ze Spektrum. Tylko on dostrzegł przykre położenie i ból Reggiego i tylko on starał się go jakoś pocieszyć. psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Oregonie. co stwarza dogodne warunki do transmisji uczuć. Reggie potyka się. mimo iż jedyną rzeczą. Nadawanie emocjonalnego tonu interakcji jest w pewnym sensie oznaką dominacji na głęboko ukrytym poziomie. Świadectwem wielkości przywódcy czy wykonawcy jest zdolność poruszania w taki sposób tłumów tysięcy osób. by za jeden ze wskaźników skuteczności w stosunkach interpersonalnych i jedną z jej determinant uznać zręczność w doprowadzaniu do tej synchronii emocjonalnej. Frank Bernieri. Ta moc wyznaczania emocji zbliżona jest do znanego w biologii i określanego mianem zeitgeber (co dosłownie znaczy „zagarnięcie czasu”) procesu (takiego jak cykl dnia i nocy czy fazy księżyca). które kiepsko przekazują i odbierają emocje. tym większą czują do siebie życzliwość. prowadzący te badania. natomiast partner podporządkowany częściej obserwuje twarz dominującego. referat przedstawiony na dorocznym spotkaniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1990 roku. jest z reguły ta o większej sile ekspresji . czuć się swobodnie.Ja też uderzyłem się w kolano! Thomas Hatch. czy czujesz się w czyjejś obecności skrępowany czy swobodny. czy są dobre czy złe. 109 . Tańczącej parze rytm ciał wyznacza muzyka. koordynacja nastrojów jest istotą porozumienia emocjonalnego. oznacza ono kierowanie stanem emocjonalnym innej osoby.porywa emocje słuchaczy. Na tej samej zasadzie siła przekazywania dobrego mówcy powiedzmy. Musicie oboje zsynchronizować swoje zachowania. jest w pewnym stopniu zdeterminowane fizycznie. Zsynchronizowanie odzwierciedla głębię zaangażowania obu partnerów. Podstawy inteligencji społecznej W przedszkolu grupa chłopców biegnie przez trawnik. Roger rozciera sobie kolano i mówi: .6 To właśnie mamy na myśli. Jeśli ktoś potrafi dobrze dostrajać się do nastrojów innych osób albo łatwo narzucać im swój nastrój. że z tego samego powodu osoby. że Roger niezwykle wprawnie rozpoznaje uczucia swych towarzyszy zabaw i szybko oraz gładko nawiązuje z nimi stosunki. którą mógł mu w tej sytuacji zaoferować. który zatrzymuje się . mówiąc: „Trzymał ich w garści”. której program opiera się na koncepcji wielorakiej inteligencji. Kiedy płacz Reggiego cichnie.biegną dalej. było rozcieranie własnego kolana. napotykają problemy w związkach z innymi. szkoły. który narzuca rytmy biologiczne. ale pozostali chłopcy . nawet jeśli nie potrafią wytłumaczyć przyczyn tego stanu rzeczy. rozbija kolano i zaczyna płakać. powiedział mi: „To. której emocje narzucają się drugiej osobie. z tym większym rozmawiają entuzjazmem. Fundamentals of Nonverbal Behavior. Ogólnie biorąc. polityka albo kaznodziei . Dominujący partner więcej mówi. to wasze nastroje zaczynają się mieszać i przenikać. Cacioppo proponuje. gdyż ludzie czują się w ich towarzystwie nieswojo.oprócz Rogera.albo większej mocy emocjonalnej. zainteresowaniem i zadowoleniem i tym łatwiej im to przychodzi. Są one naturalnymi przywódcami. Osiągają znakomite wyniki jako sprzedawcy i menedżerowie.talent mediatora. która ma zasadnicze znaczenie dla podtrzymywania bliskich związków z innymi. czy w przyjaźni. właściwie odczytywać ich uczucia i interpretować reakcje. Najlepiej ze wszystkich odczytują emocje z wyrazu twarzy i są najbardziej lubiane przez kolegów czy koleżanki z klasy.” Na tych zdolnościach interpersonalnych nadbudowują się inne składowe inteligencji emocjonalnej. sądownictwie czy adwokaturze.dobrego powieściopisarza czy dramaturga. tymi. Ułatwia on zawieranie znajomości. które już wybuchły. ponieważ kontakt z nimi jest ożywczy emocjonalnie . znającego się na rzeczy terapeutę.podstawowa umiejętność przywódcy. Jest to sztuka współżycia. Osoby obdarzone inteligencją społeczną potrafią gładko nawiązywać stosunki z innymi. którzy potrafią wyrażać nie wypowiedziane uczucia całej zbiorowości i artykułować je tak.zdolność do wykrywania i intuicyjnego domyślania się uczuć. przewodzić i organizować oraz zapobiegać sporom. które rozstrzygają spory na placu zabaw. Na placu zabaw zdolność tę przejawia dziecko. dobrymi przyjaciółmi i partnerami w interesach. Dzieci takie jak Roger dobrze współżyją prawie ze wszystkimi. które Hatch i Gardner określają mianem części składowych inteligencji interpersonalnej. umiejętności emocjonalnej. W swej najdoskonalszej postaci zdolność ta czyni z obdarzonej nią osoby znakomitego. czy to w małżeństwie. sukcesu towarzyskiego i społecznego. mogą zrobić karierę w dyplomacji. rozsądzaniem sporów i mediowaniem w ich załatwianiu. na których można polegać. Talent Rogera jest przykładem jednej z czterech osobnych zdolności. polegający na empatii i łatwości wchodzenia w kontakty z innymi osobami.po spotkaniu każdy jest w dobrym nastroju i myśli: „Co za przyjemność być z kimś takim. Wiedza o tym. a nawet charyzmy. jako pośrednicy albo menedżerowie zajmujący się przejmowaniem jednych firm przez inne. łatwo włączają się do wspólnej zabawy i są z tego powodu szczęśliwe. Osoby obdarzone tą zdolnością przewyższają innych z umiejętnością zawierania umów. Jest to talent spotykany u reżyserów czy producentów teatralnych. Należą do nich: • Organizowanie grup . może prowadzić do łatwego wytworzenia się zażyłości z nimi albo do poczucia wzajemnego zrozumienia. motywów i trosk innych. aby prowadziły całą grupę ku jej celom. na którą składa się inicjowanie i koordynowanie wysiłków zespołu ludzi. są małżonkami. Osoby takie doskonale sprawdzają się w pracy zespołowej.talent Rogera. Jest to ten rodzaj ludzi. arbitrażu. które wywierają wspaniałe wrażenie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wielkim talencie do nawiązywania porozumienia z innymi. Nawiązywanie stosunków osobistych . czy w spółce handlowej. a w połączeniu z talentem literackim . Takie umiejętności u przedszkolaków są zalążkami talentów. • • • Razem wzięte umiejętności te składają się na interpersonalną ogładę i są niezbędnymi składnikami czaru. które rozwijają się w miarę dorastania. bywają też świetnymi nauczycielami. zapobieganie konfliktom albo gaszenie tych. prawidłowe rozpoznawanie uczuć i trosk innych ludzi oraz reagowanie na nie. rozpoczynanie rozmów. Negocjowanie rozwiązań . Osoby. potrafią na ogół doskonale 110 . Przeprowadzanie analiz społecznych . oficerów wojska i skutecznie działających szefów wszelkiego rodzaju organizacji i jednostek. w co się będą wszyscy bawić albo zostaje kapitanem drużyny. Talent ten posiadają dzieci. które decyduje o tym. które są trudne do uniknięcia w każdej sferze ludzkie działalności. jak i co czują inni. z którymi wszyscy lubią przebywać. osoba publiczna i osoba prywatna zazębiają się zupełnie dobrze.jak głosi znane powiedzenie . Psychoanalityk Helena Deutsch nazywa takich ludzi „osobowościami jak gdyby”.uważa Snyder . a przynajmniej lubianym. która umożliwia działanie zgodne z własnymi najgłębszymi odczuciami i przekonaniami 8 Mark Snyder. od tych. z którymi w danej chwili przebywa. społeczne kameleony. i być przez nie lubianymi.H. tylko z niewieloma osobami łączą go trwałe czy satysfakcjonujące bliskie związki.” Ludzie tacy.S. w jakim cechy te pozwalają na skuteczne kontrolowanie wrażenia wywieranego na innych. dzięki czemu potrafią stale dostosowywać swoje zachowania do cudzych emocji. że są przyjaźnie nastawieni. Żyją. wskazówkę. adwokaturze. 1981. „Impression Management: The Self in Social Interaction”. kiedy umiejętności społeczne przewyższą zdolność rozpoznawania i szanowania własnych uczuć: po to. zrównoważyć dotrzymywanie wierności samemu sobie z umiejętnościami społecznymi. są też wyczulone na sposoby reagowania innych osób. że choć na wszystkich wywiera świetne wrażenie. które wykorzystują swe obycie społeczne w zgodzie ze swymi prawdziwymi uczuciami.8 Ich psychologicznym credo mogłaby być uwaga W. Inny. dyplomacji i polityce. Przypominają oni zupełnie postać stworzoną przez Woody Allena Zeliga rozpaczliwie starającego się dopasować do osób. Deaux.zachowywać się jak zupełnie różne osoby. Znacznie zdrowiej jest. że osiągną pożądany efekt. by utrzymać dobre stosunki z osobami. Wrightsman. na podstawie badań ludzi. Do takiej wyprzedaży może dojść wtedy.„bycia sobą”. Po to. który chcę stworzyć w umysłach innych po to.jest to. niejasną choćby.stwierdza Snyder .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kontrolować wyrażanie swoich emocji. przerzucając się od totumfackiej gadatliwości do roli pełnego rezerwy milczka. zdaje się odróżniać osoby miotane na wszystkie strony niczym pozbawione kotwicy statki.popularności zdobytej kosztem własnego zadowolenia. a robieniem czegoś zupełnie innego. to mogą one prowadzić do osiągnięcia fałszywego sukcesu towarzyskiego . Social Psychology in the ‘80s. Monterey CA: Brooks/Cole. Wnioski takie wysnuł Mark Snyder.w zależności od tego. których nie darzą sympatią. podczas gdy u innych zdaje się istnieć jedynie kalejdoskop zmieniających się pozorów. korzystać z nich bez utraty własnej tożsamości. W tym sensie są zdolnymi aktorami. psycholog z Uniwersytetu Minnesoty. Kameleony społeczne nie mają wszakże żadnych zahamowań przed mówieniem jednego. Chodzi tu o zdolność do . by mnie kochali”. czego się od nich oczekuje. z którymi w danej chwili się znajduje. pragną wytworzyć u nich przekonanie. aby mieć pewność. próbujące wywrzeć na wszystkich dobre wrażenie. stosownie do sygnałów wychwytywanych od otaczających osób. z kim w danym momencie przebywają . kameleon społeczny dostosuje się do wszystkich wymogów tych. szczególnie w aktorstwie. zamiast powiedzieć wprost. prawdopodobnie najważniejszy rodzaj samosterowania. Audena o jego prywatnym obrazie samego siebie: „bardzo różni się od obrazu. zmieniającymi z zadziwiającą plastycznością swe wizerunki. w wyniku czego mogą . że ktoś zalicza się do tej właśnie kategorii . Oczywiście w takim stopniu. K. 111 . „U niektórych ludzi . co czują. w: L. jeśli dzięki temu mogą zdobyć aprobatę społeczną. Poza tym korzystają ze swych zdolności społecznych w celu kształtowania takich zachowań. godząc się ze sprzecznością między ich wizerunkiem publicznym a prywatną rzeczywistością. Jeśli jednak tych zdolności interpersonalnych nie równoważy dogłębne zrozumienie własnych potrzeb i uczuć oraz sposobów ich zaspokojenia. osoby takie bywają bardzo cenione w pewnych profesjach. jakich wymagają zupełnie odmienne sytuacje społeczne. mistrzami w robieniu dobrego wrażenia. oczywiście. by być kochanym. zanim zareagują na czyjeś zachowanie. których własne umiejętności społeczne uczyniły istnymi kameleonami towarzyskimi. Oznaką. starają się w nim znaleźć jakąś. handlu. jakie mają niezliczone lekcje synchronizowania interakcji i niepisanych reguł społecznej harmonii.jak wyznał terapeucie . że śmiał się i chichotał w najmniej odpowiednich momentach. To właśnie było przyczyną głębokiego braku zalet towarzyskich. którego zdaniem kłopoty Cecila wzięły się stąd. Skutkiem nieumiejętności stosowania się do tych reguł są niekontrolowane przypływy emocji i zachowań. Funkcją tych reguł jest. jakie były tego przyczyny. przepuszczać innych przodem przy wchodzeniu do pomieszczeń. mówić „proszę”. zastanawiając się. ponieważ 9 E.obecność innych osób działała na niego paraliżująco. jego niedostosowanie stało się porażające . rzecz jasna. Jego skrępowanie w obecności innych osób ujawniało się .prowadzić do celowego prowokowania konfrontacji po to. by skończyć z dwulicowością albo wypieraniem się czegoś i w rezultacie oczyścić atmosferę. psycholog z Uniwersytetu im. Wydawał się zupełnie pozbawiony umiejętności społecznych. które nie nauczyły go podstaw obycia towarzyskiego. a nie czekać zawsze.9 To.na obawie. wydawał się niezdolny do nawiązywania najzwyklejszych. Historię tę opowiada Lakin Phillips. aż inni to zrobią. Taka integralność emocjonalna może . nie jest jasne. że inne osoby czują się w naszym towarzystwie nieswojo. 112 .na przykład . które pobierają dzieci od dorosłych. New York: Grune and Stratton. czekać. że nie nauczył się w dzieciństwie najbardziej elementarnych podstaw interakcji społecznych: Czego mógł się Cecil nauczyć wcześniej? Zwracać się wprost do tych. zgłosił się na leczenie. których zaczynamy uczyć dzieci już w wieku dwóch lat.jak powiedział terapeucie . czy braki Cecila były wynikiem zaniedbań wychowawczych osób. s. Jednak jego rzeczywisty problem polegał . Nie potrafił pogadać z kimś o błahych sprawach przy kawie i zacinał się. krótko mówiąc. brać żywy udział w rozmowach. że nie ma nic ciekawego do powiedzenia. The Social Skills Basis of Psychopathology. Jednak w pewnych sprawach wykazywał absolutną nieudolność. a nie tylko ograniczać się do „tak” i „nie” i jednowyrazowych odpowiedzi. aż się go obsłuży [.] dziękować. Kiedy jednak brat wyniósł się z domu. był specjalistą od języków obcych i znakomitym tłumaczem. Lakin Phillips. wyrażać wdzięczność. świadczy bowiem o istotnym znaczeniu. na co n nie zdobyłby się kameleon społeczny. czy jego własnej niezdolności przyswojenia sobie tych zasad. natomiast nawet się nie uśmiechnął. przez całe życie czuł się swobodnie tylko w towarzystwie swego starszego brata. którzy do niego mówią.„ukrytych skłonności homoseksualnych”. kiedy Cecil przebywał w towarzystwie kobiet.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna bez względu na możliwe konsekwencje społeczne. historia Cecila jest pouczająca. Ponieważ brak wyrobienia towarzyskiego ujawniał się najmocniej.. Skąd się bierze brak zdolności społecznych Cecil był bez wątpienia bystry. kiedy ktoś powiedział coś autentycznie zabawnego. kiedy musiał wziąć udział w jakiejś ożywionej rozmowie. 1978. codziennych kontaktów z innymi osobami. które sprawiają. mimo że nigdy nie miewał fantazji erotycznych o takim charakterze. inicjować kontakty.już w dzieciństwie. 140.jak to ujął . czy przypadkiem nie ma .. który w jakiś sposób pomagał mu się rozluźnić. zapewnienie każdemu uczestnikowi interakcji poczucia swobody. Jerzego Waszyngtona. Jednak bez względu na to. dzielić się z innymi i wszystkich pozostałych podstawowych interakcji. Zdenerwowanie podczas spotkań i rozmów z innymi osobami sprawiało. wywołują chaos i zakłopotanie. jeśli jednak nie przestrzega niepisanych reguł interakcji niewerbalnych. co sprawia. Te zboczenia z gładkich dróg stosunków międzyludzkich świadczą o braku znajomości podstawowych elementów. Nie możesz powstrzymywać swej mimiki czy gestykulacji ani ukryć tonu głosu. psycholog z Uniwersytetu Emory’ego. którzy zdają się nie wiedzieć.unikaniem kontaktu wzrokowego. że pora już się pożegnać. jednostajnym głosem albo zbyt ostro. W istocie rzeczy nie rozumieją. a ty nie wiesz dlaczego.odtrącają cię. z którymi mają kontakty. do której się zwraca. to inne osoby . 113 . że koledzy ignorują je albo odrzucają. a zwłaszcza nieznajomość reguł. Są to dzieci. koledzy . na kiepskim wyczuciu prozodii. jak z wdziękiem przyłączyć się do zabawy. Zob. badający niewerbalne zdolności dzieci. którzy ignorują nieśmiałe próby sprowadzenia dyskusji na inny temat. to zakłada się. ludzi o irytującym braku ogłady towarzyskiej. które rządzą nawiązywaniem i utrzymywaniem poprawnych kontaktów z innymi. ale w rzeczywistości wydajesz się za bardzo ożywiony albo zły.trudność i semes .10 Problem taki polegać może na słabym wyczuciu przestrzeni osobistej.1992. Ten rodzaj komunikacji jest stałym podtekstem wszystkiego. nie radzące sobie z subtelnościami stosunków społecznych. Stephen Nowicki. też: Byron Rourke. których nieporadność w kontaktach sprawia.postrzegają ich jako „dziwnych” i stronią od nich.sygnał) na określenie swoistej niezdolności nauczenia się przekazów niewerbalnych. Wszyscy znamy takich Cecilów.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna skrępowanie i niezgrabne zachowania rodzą niepokój. co robisz. co objawia się w ten sposób. co przejawia się . Jeżeli myślisz. Psycholodzy ukuli termin dyssemia (od greckich słów dys . Dużo badań koncentruje się na wykrywaniu dzieci. że inne dzieci złoszczą się na ciebie i nie rozumiesz. którzy wtykają nos w cudze sprawy albo zadają wścibskie pytania. dlaczego. Jeśli ktoś ma kłopoty z wysłowieniem się. że zachowujesz się radośnie. z których buduje się interakcję. na błędnym odczytywaniu i niewłaściwym korzystaniu z mimiki. które nie potrafią odczytywać ani wyrażać emocji. czują się stale sfrustrowane. że mówią matowym. nie zauważających żadnych napomknięć czy aluzji. niewłaściwie reagujące na emocje osób. 1989.na przykład . Jeżeli popełniasz błędy w wysyłanych przez siebie komunikatach emocjonalnych. na ubogim używaniu i interpretowaniu języka ciała”. Są to dzieci które nie wiedzą. to stale spotykasz się z dziwnymi reakcjami innych . co się dzieje. emocjonalnego zabarwienia rozmowy. Oprócz dzieci unikanych z powodu ich awanturniczego usposobienia wszystkie inne spotykające się z odtrąceniem wykazują bez wyjątku brak podstawowych umiejętności koniecznych do nawiązywania bezpośrednich stosunków. którzy przez cały czas koncentrują rozmowę na sobie. New York: Guilford Press. Osoby. kiedy wypada zakończyć wizytę albo rozmowę telefoniczną. że dziecko podczas rozmowy stoi zbyt blisko osoby. którym nie udało się opanować niemego języka emocji i nieświadomie wysyłają sygnały wywołujące niepokój albo zakłopotanie. ludzi. Problemy w tej sferze ma jedno na dziesięcioro dzieci. Helping the Child Who Doesn’t Fit In. a z kim nie. krótko mówiąc te „poza nawiasem”. ujął to tak: „Dzieci. wykazujących oznaki braku umiejętności społecznych. Atlanta: Peachtree Publishers. albo rozkłada swoje rzeczy na terytorium należącym do kogoś innego. Na koniec zaczynają 10 Stephen Nowicki. to stwierdzasz. które dotykają rówieśników w sposób wywołujący u nich raczej skrępowanie czy zażenowanie niż poczucie przyjaźni albo koleżeństwa. że nie jest zbyt bystry albo że ma kiepskie wykształcenie.a w wypadku dzieci. Marshall Duke. Nonverbal Learning Disabilities. nie przejawiając najmniejszego zainteresowania sprawami innych. z kim dalej rozmawiać. istotne znaczenie dla wytworzenia się kompetencji społecznej ma dostrzeganie. dzieci takie mają również kłopoty w nauce.Ja też mogę wziąć parę zwierzątek. Duke. . wykazywanego w testach do badania inteligencji.Nie możesz . którego przekroczenie umożliwia przyłączenie się do grupy. interpretowanie i reagowanie na sygnały emocjonalne i interpersonalne. które leżą u podłoża takiego odrzucenia. kiedy chcą przyłączyć się do wspólnej zabawy. W rezultacie czują się bezsilne. Z tego właśnie powodu ów przełomowy moment stał się przedmiotem skrupulatnych analiz dokonywanych przez specjalistów zajmujących się badaniem rozwoju dziecka. że nie mają żadnego wpływu na to. te z nich. że mogę . .Nie możesz się bawić! .A właśnie. Przygląda się im przez minutę. który odczuwa osoba dorosła na przyjęciu. zostaje ujawnione publicznie. niż można by oczekiwać na podstawie ich potencjału intelektualnego. Aviva Wasserman.Dzisiaj cię nie lubimy.Dzisiaj jej nienawidzimy. . Potwierdzają też.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna odczuwać. ale i społeczne. to jednak takie kłopotliwe sytuacje są zjawiskiem powszechnym.11 „ Nienawidzimy cię” Nieporadność społeczna ujawnia się chyba najwyraźniej i w najboleśniejszej formie w jednym z najbardziej ryzykownych momentów w życiu dziecka. Barbara obraca się do niej i mówi: . Kiedy Bill protestuje i bierze stronę Lindy. przygnębione i apatyczne”. kiedy stoi ono obok bawiącej się grupy rówieśników i chce się przyłączyć do zabawy. jak traktują je inni. Świadczy o tym następująca rozmowa czterolatków w przedszkolu. Małe dzieci wyrażają z brutalną szczerością sądy emocjonalne. Badania wykazały. siada obok Barbary i zaczyna bawić się zwierzątkami. że dzieci cieszące się największą sympatią rówieśników w 26 przypadkach na 100 spotykają się z odmową.odcina się Linda. Peer Rejection in Childhood. nieporadne społecznie dziecko może tak samo błędnie interpretować wyrazy emocji nauczyciela i tak samo niewłaściwie na nie reagować jak na zachowania innego dziecka.i trzecioklasistów wykazały. którzy bawią się zabawkami przedstawiającymi zwierzęta i klockami.badania drugo. w: Steven Asher. New York: Cambridge University Press. czy się jest lubianym czy niecierpianym.co zupełnie zrozumiałe . Oprócz odtrącenia przez rówieśników. co się im przydarza. ponieważ to. Wynikające z tego niepokój i zakłopotanie mogą upośledzać zdolność skutecznego uczenia się. 12 Scenę tę oraz przegląd badań zajmujących się wchodzeniem do grupy przytaczam za: Martha Putallaz. że metody włączenia się do zabawy stosowane przez dzieci ogólnie lubiane i przez społecznych „banitów” różnią się diametralnie. Helping the Child Who Doesn’t Fit In. Niepokój ten nie różni się prawdopodobnie od tego. Nancy i Billa. dzieci przejawiają . Odtrącane są czasami nawet najbardziej lubiane dzieci . jak wykazują sprawdziany niewerbalnej wrażliwości dzieci. „Children’s Entry Behavior”. Aczkolwiek przykro jest widzieć dziecko kręcące się wokół bawiących się rówieśników i bezskutecznie próbujące się do nich przyłączyć.). radzą sobie z reguły w szkole gorzej. I faktycznie.12 Linda chce przyłączyć się do Barbary. Bojąc się. do ataku przyłącza się Nancy: . 114 . John Coie (red. Jest to niebezpieczna chwila. trzymając się z dala od radośnie 11 Nowicki. żeby nie powiedziano im wprost: „Nienawidzimy cię” albo nie dano tego pośrednio do zrozumienia. a potem podchodzi do nich.wielką ostrożność na progu.odpowiada bez ogródek Barbara. które błędnie odczytują sygnały emocjonalne. 1990. Klasa szkolna stwarza sytuacje nie tylko edukacyjne. co napełnia je poczuciem izolacji społecznej. co robiło inne dziecko i na koniec zagadnięciu tego dziecka i pełnym włączeniu się do zabawy. O akceptacji decyduje umiejętność wejścia w układ sytuacyjny danej grupy. Powróćmy teraz do Rogera. „Social Intelligence in Young Children”. nieproszone.. Była to taktyka zwycięska. w postaci odtrącenia albo ignorowania.” Doskonałość emocjonalna Jeśli sprawdzianem umiejętności postępowania z innymi jest zdolność uśmierzania ich przykrych emocji. starają się zbyt nagle albo zbyt wcześnie zmienić temat dyskusji czy zabawy. ujawniając szybko różnice w opanowaniu umiejętności społecznych. 115 . że skuteczną metodą może być w takim wypadku najpierw odwrócenie uwagi rozzłoszczonej osoby. a co nie jest dopuszczalne. zorientowanie się. Dzieci mile widziane przez rówieśników przed próbą przyłączania się do grupy poświęcają dużo czasu na obserwację. jest zbyt wcześnie podjęta próba przejęcia przewodnictwa oraz niedostosowanie się do układu sytuacyjnego grupy. które wydaje się łączyć zażyła znajomość. które po prostu wsiadają do swoich helikopterów i samolotów i dosłownie oraz w przenośni odlatują każde w swoją stronę. okazując większą pewność siebie dopiero w następnych. Najlepszego chyba przykładu takiego doskonałego opanowania sztuki emocjonalnego wpływania na innych dostarcza historia opowiedziana mi przez mojego starego przyjaciela. jest zapewne dowodem największego mistrzostwa. które prawie zawsze prowadzą do odtrącenia. Ponieważ moment rozterki na progu strefy zajmowanej przez grupę ma tak doniosłe znaczenie dla dziecka. że akceptują reguły gry. Przynosi to skutek zupełnie odwrotny do zamierzonego. ponieważ wykazał się wysokim poziomem inteligencji interpersonalnej. to uspokojenie kogoś. na czym polega zabawa.„duże znaczenie diagnostyczne [.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna rozprawiającej grupki osób. ma on również jak to ujął jeden z badaczy . Dane dotyczące opanowywania złości i zarażenia emocjonalnego zdają się świadczyć o tym.]. Wszystkie te zachowania są oczywistymi próbami zwrócenia na siebie uwagi. co świadczy o tym. Na pytanie Warrena. owego pięciolatka. a potem bardzo ostrożnie przyłączają się do grupy.14 Taktyka stosowana przez Rogera w celu przyłączenia się do grupy polegała na jej obserwowaniu. Przed przejęciem inicjatywy (polegającym na zaproponowaniu tego. Roger wykazał swoje umiejętności. Dwoma kardynalnymi błędami. Obserwuję mnóstwo innych dzieci. potem wczucie się w jej sytuację i ujrzenie spraw jej oczami. bawiąc się z Warrenem w zrzucanie „bomb” (którymi były kamyki). który był jednym z pierwszych Amerykanów uczących się w Japonii sztuki 13 Tamże. następnie naśladowaniu tego. która wywoła u niej bardziej pozytywne uczucia . Hatch tak oto komentuje zachowania Rogera: „On zgrywa się z towarzyszem zabawy. dzięki czemu bawią się wspólnie. na koniec zainteresowanie jej inną sprawą. swoje opinie albo po prostu od razu nie zgadzają się z innymi. wyrażają. nieżyjącego już Terrego Dobsona. a potem robią coś.”13 Na ogół „nowi” po prostu przyglądają się przez pewien czas. kto szaleje z wściekłości. 14 Hatch. ostrożnie stawianych krokach. A to z reguły robią dzieci nielubiane: pchają się do grupy na siłę. który wpadł w oko Thomasowi Hatchowi. co grupa ma robić) czekają na potwierdzenie swojej w niej pozycji.. Roger spytał przed podjęciem decyzji: .A ty jesteś w helikopterze? To pozornie niewinne pytanie ukazuje wrażliwość chłopca na sprawy innych i zdolność działania na podstawie uzyskanej tą drogą wiedzy w sposób zapewniający podtrzymanie kontaktu. czy chce być w helikopterze czy w samolocie.czyli coś w rodzaju emocjonalnego judo. .O. 15 Opowieść Terry’ego Dobsona przytaczam za pozwoleniem zarządu dóbr Dobsona. .Moja żona nie żyje. Ten. do diabła. Pamiętał jednak słowa swego nauczyciela: Aikido jest sztuką pojednania. nie na sali ćwiczeń.I łkając.. . miałbym z tobą rozmawiać? . nauczyciel Terry’ego zgodził się nauczyć go sztuki walki tylko pod warunkiem. stawiając wielkie kroki i rzekł zaczepnie: . żeby rzucić się na Terry’ego. 167 . Pijak. która poleciała na kolana jakiejś pary starszych osób. ma siedemdziesiąt sześć lat. wiesz. 116 . gdyby ten wykonał najmniejszy gwałtowny ruch.Dlaczego. Terry podniósł się.. idziemy z nią do ogrodu i siadamy na starej drewnianej ławeczce. machając lekko ręką i mówiąc wesoło: .. pracy i o tym. Terry miał teraz okazję wypróbować swe umiejętności w rzeczywistej sytuacji.Sake.Chodź tutaj. patrząc promiennie na pijaka. domu. . Z miejsca zaczął terroryzować pasażerów. a przy tym nie złamać danego mistrzowi przyrzeczenia. miotając przekleństwa. ale to nie twój zakichany interes . to już jesteś pokonany. wymierzywszy jeszcze kilka ciosów (które z powodu zamroczenia alkoholem i wściekłości na szczęście nie doszły do celu).A. wyglądającego na siedemdziesiąt parę lat mężczyznę w kimonie. Było to w latach pięćdziesiątych. Knopf..i jestem pewien.wrzasnął tamten. jego zaciśnięte pięści rozluźniły się. kto myśli o walce..Taa. Staruszek patrzył promieniującymi radością oczami na pijaka i przyzywał go do siebie. pijak wrzasnął: .odparł staruszek wesoło . swoim ogródku i przyjemności picia wieczorem sake. A zatem. podczas gdy inni pasażerowie zamarli ze strachu na swoich miejscach. .powiedział cichym głosem. . Co wieczór ja i moja żona.spytał staruszek.odparł pijany. który był w szczytowej kondycji fizycznej. wprost cudownie .. że musi wkroczyć do akcji. kto spotkał przypadkiem dawno nie widzianego przyjaciela. że masz cudowną żonę. bo w przeciwnym wypadku ktoś może odnieść poważne obrażenia. ..Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna walki aikido15. s. . Ujrzawszy go. poczuł. . Staruszkowie poderwali się z miejsc i razem z ową kobietą rzucili się do panicznej ucieczki na koniec wagonu. popchnął trzymającą w ramionach małe dziecko kobietę. 1985.Widzisz. Od skoku powstrzymał go przenikliwy i dziwnie radosny w tej sytuacji okrzyk: . że nigdy nie zacznie ani nie sprowokuje żadnej bójki i będzie stosował aikido tylko dla obrony.Nie .Potem zaczął mówić o śliwie na podwórku. Pijak podszedł do niego. Pewnego popołudnia.. że wstyd mu samego siebie. przerywa swą więź z wszechświatem. wojowniczo nastawiony robotnik w uwalanym ziemią ubraniu. a nie jak je wszczynać.. rozmyślnie powoli. zaczął smutną opowieść o utracie żony. Przytaczają ją również Ram Dass i Paul Gorman w: How Can I Help? New York: Alfred A. W tym momencie Terry.” Prawdę powiedziawszy..Hej! Pobrzmiewało w nim radosne zaskoczenie kogoś.Co piłeś? . W miarę opowieści twarz pijaka zaczęła ładnieć.. cudzoziemiec! Musisz się nauczyć japońskich manier! . podgrzewamy sobie buteleczkę sake.i jął się zbierać w sobie. Jeśli starasz się zapanować nad ludźmi. ja też lubię śliwy.No tak .odparł ciepłym tonem staruszek. Uczymy się jak rozwiązywać konflikty. to cudownie. . pijany.Tymczasem Terry gotów był skoczyć na awanturnika. chwycił z rykiem za metalowy drążek pośrodku wagonu i usiłował go wyrwać. ja też lubię sake. ćwicząc codziennie po osiem godzin aikido. kiedy wracał do Tokio podmiejską kolejką. Zaskoczony pijak odwrócił się i ujrzał drobnego. do wagonu wszedł potężny..71. . aby usłyszeć. 117 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Pociąg zatrzymał się wkrótce na stacji Terry’ego. aby usiadł obok niego i opowiedział mu całą swoją historię. i zobaczyć jak tamten pada na siedzenie i kryje głowę w objęciach staruszka. Wysiadając. odwrócił się jeszcze w samą porę. jak staruszek zaprasza pijaka. To właśnie jest doskonałość emocjonalna. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Część III INTELIGENCJA EMOCJONALNA STOSOWANA 118 . Jeśli to prawda. I tak rozwodem zakończyło się około 10 procent małżeństw zawartych w roku 1890. prawdopodobieństwo rozwodu obliczono na przyprawiające o zawrót głowy 67 procent!1 Jeśli szacunki te okażą się prawdziwe. wynikają z zastosowania innej metody. Jednak dane. a potem nieco spadł. Weźmy wskaźniki rozwodów. ale stopień prawdopodobieństwa. kiedy porówna się wskaźniki rozwodów małżeństw zawieranych w poszczególnych latach. to tym ważniejsze stają się więzi emocjonalne między nimi. ile stałym zmniejszaniem się nacisków społecznych .. około 18 procent małżeństw zawartych w roku 1920 i 30 procent małżeństw z roku 1950. że nowo zawierane małżeństwa skończą się rozwodem. stosując wyrafinowane metody pomiaru reakcji fizjologicznych. Naukowcy mogę teraz wykrywać niewidzialne dla oka przypływy adrenaliny u męża. że inteligencja emocjonalna staje się ważniejsza niż kiedykolwiek dotąd. które umożliwiają śledzenie emocjonalnych niuansów wzajemnych stosunków pary małżeńskiej chwila po chwili. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. że ich wskaźnik był najwyższy w latach osiemdziesiątych. Natomiast dla osób. Więcej szczegółów znaleźć można w: John Gottman. a wynik obliczeń określają zastosowane w nich metody statystyczne. oznacza pełną dojrzałość. normalnie 1 Jest wiele sposobów obliczania wskaźnika rozwodów.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział IX Bliscy wrogowie ZDOLNOŚĆ DO MIŁOŚCI I ZDOLNOŚC DO PRACY. 1993. Nie bierze się tu pod uwagę liczby rozwodów przeprowadzonych w danym roku. że wzrost ten jest w dużej mierze spowodowany nie tyle pogarszaniem się inteligencji emocjonalnej. że wskaźnik ten wzrósł do około 50 procent w okresie szczytowym. Można jednak na te wskaźniki spojrzeć także z innej strony i widać wówczas. Erikowi Eriksonowi. co łączy małżonków. powiedział kiedyś Zygmunt Freud swemu uczniowi.które to czynniki zapewniały dawniej trwałość najgorszym nawet związkom. Te więzy między mężem i żoną – oraz emocjonalne nieprawidłowości i wady. ale wiele mówiące mikroemocje odbijające się na twarzy żony. Chyba największego przełomu w zrozumieniu. Można by dowodzić. to widać. Szanse pozostania razem albo rozejścia się par. Widać to wyraźnie. jeśli związek ma przetrwać. że para osób pobierających się w danym roku rozwiedzie się.utrzymujące się obecnie tendencje odśrodkowe w sferze życia małżeńskiego i rozwody sprawiają. które tu przytaczam. to tylko trzy na dziesięć osób. Kiedy za podstawę obliczeń przyjmuje się ogólną liczbę rozwodów w danym roku. że wykazują one niebezpieczną tendencję wzrostową. What Predicts Divorce The Relationship Between Marital Processes and Marital Outcomes. Niektóre metody pokazują. wynoszą pół na pół. to ryzyko rozwodu przesunęło się w stronę nowożeńców. Jeśli jednak presja społeczna nie jest już spoiwem utrzymującym małżonków razem. Roczny wskaźnik rozwodów mniej więcej się ustabilizował. dojrzałości zagraża w naszych czasach poważne niebezpieczeństwo . a co ich rozdziela. które pobrały się w roku 1970. Hillsdale.zanikiem złej aury otaczającej osoby rozwiedzione czy malejącą zależnością ekonomiczną żon od mężów . które pobrały się w tym okresie. krytyczny poziom rzeczywistości emocjonalnej. 119 . które mogą doprowadzić do ich rozerwania . skoki jego ciśnienia krwi i obserwować ulotne. że od stu lat wskaźnik rozwodów stale rośnie. dokonano. prowadząc do rozbicia małżeństwa. Inc.zostały w ostatnich latach przeanalizowane z nieznaną dotąd precyzją. Te reakcje biologiczne ujawniają ukryty biologiczny podtekst kłopotów danej pary. Chociaż roczny wskaźnik rozwodów przestał piąć się w górę. które wstąpiły w związek małżeński w roku 1990. mogą liczyć na przetrwanie małżeństwa. Dane statystyczne uzyskane tą metodą ukazują. otóż coraz bardziej zwiększa się prawdopodobieństwo. który najczęściej występuje w małżeństwach przeżywających kłopoty: ona chce bliskości. dla których werbalizacja afektów pozbawiona jest 2 Eleanor Maccoby. Istnieje bogaty materiał badawczy dotyczący tych dwóch oddzielnych światów. Parker (red.3 Te oddzielne światy społeczne zachodzą na siebie w niewielkim stopniu aż do czasu. Conversation of Friends.2 W badaniach na temat dziecięcych przyjaźni stwierdzono. Handbook of Emotions. matki bawiące się z niemowlętami ukazują córkom większy wachlarz emocji niż synom. mają większe doświadczenie i wprawę w artykułowaniu swoich emocji.1993. Brody. opowiadane dzieciom w wieku przedszkolnym. Metody te obnażają siły emocjonalne. w: J. 120 . szukać należy w dzieciństwie. które spajają małżeństwo albo niszczą je. Korzeni tych różnic emocjonalnych.). natomiast „chłopcy. jej stosunki zaczynają się układać według wzoru: zaangażowanie . połowa ich przyjaciół jest płci odmiennej. Korzenie tkwiące w dzieciństwie Kiedy niedawno wchodziłem wieczorem do restauracji. Za nim wybiegła równie młoda kobieta. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu małżeństwa mają początek w różnicach między światami emocjonalnymi dziewcząt i chłopców. którzy podsumowali badania różnic w emocjach między obu płciami. przy czym on skarży się na jej „nierozsądne” żądania i wybuchy. Gottman. układając historyjki.wycofanie się. Ten pat małżeński odzwierciedla fakt.jego i jej. Jego i jej obraz małżeństwa. rodzice używają więcej odnoszących się do emocji słów.N. New York: Cambridge University Press. by nie posądzono ich o to. Jacklin. Reese (red. chłopcy i dziewczynki uczą się zupełnie odmiennych rzeczy o radzeniu sobie z emocjami. Jeannette Haviland (red. Terapeuci zajmujący się usuwaniem problemów małżeńskich już dawno zauważyli. ale także obawa małych dzieci. chociaż w rozmowach z synami zajmują się bardziej szczegółowo (traktując to prawdopodobnie jako opowieści ostrzegawcze) przyczynami i skutkami takich emocji jak złość. Kiedy rozmawiają ze swymi córkami o emocjach.). wewnętrznie sprzeczne wezwanie do powrotu ukazuje w skondensowanej formie schemat. 1986. zaciętym wyrazem twarzy. że ponieważ dziewczynki opanowują umiejętności językowe wcześniej niż chłopcy. że w istocie rzeczy w małżeństwie istnieją dwie odmienne rzeczywistości emocjonalne . co zastępuje im np. z jej drzwi wyszedł wielkimi krokami młody mężczyzna z ponurym. C. Advances in Child Development and Behavior. Nim wszakże do tego dojdzie. Hall. natomiast w wieku siedmiu lat prawie żaden chłopiec czy dziewczynka nie przyjaźnią się z kimś należącym do płci przeciwnej. twierdzą.4 Dziewczęta otrzymują więcej informacji o emocjach niż chłopcy. a ona rozpacza nad jego obojętnym traktowaniem tego. że zgodnie z tym. 4 Spostrzeżenia te oraz podane niżej podsumowanie różnic między płciami w zakresie socjalizacji emocji opierają się na znakomitym przeglądzie tych zagadnień w: Leslie R.z wyjątkiem złości . Rodzice częściej rozmawiają o emocjach . mimo iż częściowo mogą być one zdeterminowane biologicznie. co mówią trzyletnie dzieci. bijąc go pięściami po plecach i wrzeszcząc: „Niech cię szlag! Wracaj tu i bądź dla mnie miły!” To przejmujące. 1987. „Same and Cross Sex Friendshi in Youn Children.).Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niedostrzegalny dla małżonków albo lekceważony przez nich. w: Michael Lewis. wszczynanie bójek. J. opowiadają im bardziej szczegółowo niż synom o samych stanach emocjonalnych.z córkami niż z synami. że mają „dziewczynę” czy „chłopaka”. Judith A. w odmiennych światach emocjonalnych zamieszkiwanych przez podrastających chłopców i dziewczynki. „Gender and Emotion”. New York: Academic Press. gdy nastolatki zaczynają umawiać się na randki. u pięciolatków przedstawiciele drugiej płci stanowią 20 procent przyjaciół. New York: Guilford Press. Bariery między nimi umacniają nie tylko odmienne gry i zabawy. a on się wycofuje. jeśli mają rozmawiać z córkami. Leslie Brody i Judith Hall. 3 John Gottman. co ona mówi. że zanim jakaś para trafi do poradni małżeńskiej. „Gender Segregation in Childhood” w: H. 6 Jest to tylko jeden z wielu przykładów świadczących o tym.że mężczyźni i kobiety oczekują czegoś zupełnie innego od rozmowy: mężczyźni zadowoleni są. że chłopcy . jak i niewerbalnych sygnałów w wyrażaniu i komunikowaniu swoich uczuć” a chłopcy nabierają wprawy w „minimalizowaniu emocji związanych z podatnością na zranienie. Może to być częściowo odbiciem innej ważnej różnicy. Jeśli to samo zdarzy się w grupie bawiących się dziewczynek. Jeśli chłopiec. Kiedy dziewczęta bawią się razem. to zabawa ustaje. Podobnie. nadal dążą po prostu do konfrontacji. złośliwe plotki i zemsta pośrednia. a wszystkie dziewczynki zbierają się wokół tej. Chłopcy. aby jej pomóc. to w miarę przechodzenia do coraz wyższych klas szkoły podstawowej twarze chłopców zaczynają coraz słabiej. uwypuklając współzawodnictwo. że kobiety. ogólnie biorąc. mogąc rozmawiać o „rzeczach”. jak i innych osób. podczas gdy kobiety szukają więzi emocjonalnych. New York: Cambridge University Press. zarówno własnych. natomiast chłopcy preferują gry w dużych grupach. Lifelines and Risks. Ta różnica między bawiącymi się dziewczętami i chłopcami ukazuje w skondensowanej formie to. Cairns. co mogłoby zmniejszyć ich niezależność. te kontrasty w edukacji emocjonalnej kształtują zupełnie odmienne umiejętności dziewczęta nabierają „biegłości w odczytywaniu zarówno werbalnych. dziewczęta natomiast bardziej obawiają się pęknięć w stosunkach łączących je z koleżankami. Beverly D. któremu coś się stało. kto się potłukł lub zranił. Dlatego też chłopcy traktują jako zagrożenie wszystko.dziewczęta opanowują lepiej niż chłopcy takie wyrafinowane metody agresji. a twarze dziewcząt coraz mocniej odzwierciedlać nurtujące ich emocje. Zasadniczą różnicę można zaobserwować wtedy.wykazują mniejszą orientację w zakamarkach życia emocjonalnego. na co wskazuje Carol Gilligan z Harvardu jako na podstawową odmienność między zachowaniami przedstawicieli obu płci: chłopcy szczycą się wyniosłą niezależnością i autonomią. to pozostali oczekują.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wielkiego znaczenia.”5 W wieku dziesięciu lat nieskrywaną agresję i skłonność do otwartej konfrontacji w chwilach złości przejawia ten sam procent dziewcząt i chłopców. a mianowicie tego. 6 Robert B. jakkolwiek nie ma żadnych różnic w ekspresyjności mimiki małych chłopców i dziewcząt. że usunie się na bok i przestanie „ryczeć”. tonu głosu i innych oznak niewerbalnych. kobiety są bardziej empatyczne niż mężczyźni. 456. kładąc nacisk na minimalizowanie wrogości czy niechęci i jak największą współpracę. mogą być w znacznej mierze nieświadomi stanów emocjonalnych. strachem i bólem”. na ogół łatwiej jest odczytać uczucia z twarzy kobiety niż z twarzy mężczyzny. kiedy ogarnie ich złość. przynajmniej jeśli mierzyć to ich zdolnością do odczytywania czyichś nie ujawnionych wprost emocji z wyrazu twarzy. Cairns. kiedy gra lub zabawa zostanie przerwana przez kogoś. jak ostracyzm. s 454. „Gender and Emotion. natomiast dziewczęta postrzegają się jako część skomplikowanego układu powiązań. Te odmienne punkty widzenia oznaczają .7 Literatura naukowa dostarcza silnych dowodów na istnienie tych różnych postaw. winą. 121 . zżytych grupkach. przeciętnie biorąc. s. wpada w przygnębienie albo wybucha płaczem. to robią to w małych. Setki badań wykazały na przykład. że przeciętnie biorąc. żeby zabawa mogła toczyć się dalej. doświadczają całego zakresu emocji 5 Brod i Hall. która płacze. Krótko mówiąc. „Gender and Emotion’’. 1994.a później mężczyźni . nie myśląc o bardziej zakamuflowanych metodach ataku. 7 Brod i Hall. Jednak już trzy lata później pojawia się znacząca różnica między obu płciami .jak wykazała to w książce You Just Don’t Understand [Po prostu nie rozumiesz] Deborah Tannen . sposoby karania dzieci czy wysokość oszczędności i długów. jak objawiać swoją niezgodę. znajomy psychiatra narzekał. zauważa: „Dla żon intymność oznacza rozmawianie o różnych sprawach. „Triangulating Love’: Robert Sternberg. 1988. że mężczyźni mają bardziej różowy niż ich żony obraz niemal wszystkiego w swoich małżeństwie . jakie konsekwencje ma to emocjonalne zróżnicowanie między płciami w radzeniu sobie z rozlicznymi wzajemnymi pretensjami i nieporozumieniami. kobieta musi być pogrążona w naprawdę głębokim smutku. który dokładnie badał te pary. z jaką uwagą wysłuchują się wzajemnie. s. psycholog z Uniwersytetu Teksańskiego. w tym sensie kobiety są bardziej „emocjonalne” niż mężczyźni.9 Ted Huston. W istocie rzeczy czynnikami spajającymi czy rozbijającymi małżeństwo nie są wcale konkretne sprawy. jak wykazały badania 264 małżeństw. 10 Robert J.410. W okresie zalotów. dlaczego żony tak często skarżą się. to mają o nim opinię przypominającą nieco stosunek do życia Pollyanny. ogólnie biorąc. Mówią: Chcę robić z nią wspólnie konkretne rzeczy. Badania wskazują. to uogólnienie nie dotyczy każdego przypadku. Davis.zwłaszcza w bardziej tradycyjnych małżeństwach . by mężczyzna w ogóle dostrzegł jej uczucia. że mężowie starają się wykręcić z rozmów o kłopotliwych sprawach w małżeństwie. w jaki dyskutują o takich bolesnych sprawach. a ona chce tylko gadać”. że jeśli w ogóle zastanawiają się nad stanem swego małżeństwa.) Ociąganie. finansów. Sternberg. „Maintenance of Satisfaction in Romantic Relationships: Empathy and Relational Competence”.8 Wszystko to oznacza. z jakim mężczyźni poruszają problemy małżeńskie. Kobiety są o wiele bardziej wyczulone na wyraz smutku na twarzy mężczyzny niż odwrotnie. podczas gdy żony koncentrują się na sprawach kłopotliwych. stosunków z rodziną. (Oczywiście. 397 . stwierdził Huston. takie jak częstotliwość stosunków seksualnych. która porusza te sprawy. 122 . nie doceniają znaczenia tego zadania dla przetrwania związku. Mężczyźni. szczególnie o samym małżeństwie. że jego żona niechętnie rozmawia o ich stosunkach emocjonalnych i że to on zawsze jest stroną. zawierając małżeństwo. najważniejszym dla kobiet . wiąże się niewątpliwie z ich względnym brakiem umiejętności odczytywania emocji z wyrazu twarzy. dlaczego jest przygnębiona.ale nie dla mężczyzn . H. które zaspokajają pragnienie zażyłości ich przyszłych żon. jak duże znaczenie mają ich wady i tak dalej. by zapytał. mężczyźni i kobiety muszą przezwyciężać wrodzone 8 Odkrycia dotyczące różnic płciowych w sferze emocji omówione są „ w: Brod i Hall.i poświęcają coraz mniej czasu na takie rozmowy. w jakich mężczyznom jawi się własny związek.10 Żony na ogół częściej wylewają swoje żale niż ich mężowie. Gur z Wydziału Medycznego Uniwersytetu Pensylwańskiego. podczas gdy mężczyźni. czego chcą od nich ich żony. I faktycznie. że między nimi a ich mężami istnieje „dobre porozumienie”.11 A zatem po to. piszą Mark H.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna bardziej intensywnie i żywiołowo niż mężczyźni. a stanie się jasne. z ich niechęcią do konfrontacji emocjonalnych. a poczucie bliskości daje im po prostu raczej wspólne działanie. New Haven: Yale University Press. Po ślubie . Michael Barnes (red. będąc przygotowane do roli „menedżera emocji”.stosunków seksualnych. Większy wpływ na losy związku ma raczej sposób. że kobiety zazwyczaj wstępują w związek małżeński. szczególnie w nieudanych małżeństwach. na przykład praca w ogrodzie. nie mówiąc już o tym. Może to częściowo wynikać z faktu. Journal of Personality and Social Psychology 53. Alan Oathout. tego.elementem zadowolenia ze związku małżeńskiego było poczucie. 11 Badania te prowadził Ruben C. do których nieuchronnie dochodzi w każdym intymnym związku. The Psychology of Love. jakie ma dla kobiet rozmowa. które mogą nie pozwalać obojgu spać spokojnie.). 2 (1987). „Gender and Emotion’’ 9 O znaczeniu. mężczyźni wykazują większą gotowość i ochotę do rozmów. Zważmy. nie rozumieją. niż rozmowy. Kluczem dla przetrwania małżeństwa jest po prostu dojście do porozumienia. Połączmy różowe kolory. a dokonywana co sekundę analiza wyrazu ich twarzy (w której wykorzystuje się stworzony przez Paula Ekmana system odczytywania emocji) pozwala na wykrycie najbardziej ulotnych i subtelnych odcieni odczuwanych przez nich emocji. który poddał najbardziej chyba drobiazgowej analizie spoiwo emocjonalne wiążące partnerów i żrące uczucia.13 W jego laboratorium rejestruje się na taśmach magnetowidowych rozmowy małżonków. czujniki rejestrują najmniejsze nawet zmiany w ich fizjologii. które mogą doprowadzić do rozwodu. s. Linie podziałów małżeńskich Fred: Odebrałaś moje ubranie z pralni chemicznej ? Inrid: (Przedrzeźniając go) „Odebrałaś moje ubranie z pralni chemicznej”. New York: Simon and Schuster.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna różnice między płciami. robiąc złośliwe uwagi na temat charakteru małżeństwa. Jednak pod wpływem złości zbyt często wyraża się pretensje w sposób destrukcyjny. które z par oglądanych w jego laboratorium (takich jak cytowani na wstępie rozdziału Fred i Ingrid) rozwiodą się w ciągu najbliższych trzech lat! Jest to precyzja nie spotykana dotąd w badaniach nad małżeństwami. mógłby brzmieć zabawnie.stwierdza Gottman . Gdybyś była służącą. Wczesnym sygnałem ostrzegającym. Sam sobie odbieraj swoje cholerne ubranie. że nie. które następnie analizuje się szczegółowo. jeśli jedno z małżonków lub oboje mają jakieś braki w inteligencji emocjonalnej. Why Marriages Succeed or Fail. że małżeństwo jest w niebezpieczeństwie . Co to. co im leży na wątrobie. psychologa z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. którzy (co chyba nie jest zaskoczeniem rozwiedli się w parę lat później. narażeni są na ryzyko znalezienia się po dwóch stronach emocjonalnej przepaści. jestem twoją służącą? Fred: Oczywiście. To sporządzanie mapy linii podziałów małżeńskich.są ostre uwagi krytyczne. które mogą zniszczyć ich związek. Duża niezawodność analiz Gottmana jest wynikiem starannie opracowanej metody i sumiennie prowadzonych badań. Przez ostatnich dwadzieścia lat Gottman śledził wzloty i upadki ponad dwustu par małżeńskich. aby móc konstruktywnie rozmawiać o swoich emocjach. Na przykład. Po zakończeniu rozmowy każde z małżonków przychodzi indywidualnie do laboratorium. którym nie uda się tego osiągnąć. W efekcie powstaje coś w rodzaju zdjęcia rentgenowskiego emocji danej pary. Jak się wkrótce przekonamy. 13 Badania Johna Gottmana i jego współpracowników z Uniwersytetu Waszyngtońskiego opisane są bardziej szczegółowo w dwóch książkach: John Gottman. Pamela poszła z córką do sklepu 12 Rozmowę Freda i Ingrid cytuje Gottman. Gottman sporządził tak precyzyjną mapę emocjonalnej ekologii małżeństwa. to przynajmniej umiałabyś wyczyścić ubranie. W zdrowym małżeństwie mąż i żona mogą swobodnie wygarnąć sobie. prawdopodobieństwo powstania takiej przepaści jest szczególnie duże. z których część była tuż po ślubie. co ostatecznie może zniszczyć związek.12 Rozmowa ta odbyła się w laboratorium kierowanym przez Johna Gottmana. że w jednym z eksperymentów przewidział z dziewięćdziesięcioczteroprocentową dokładnością. What Predicts Divorce. ogląda nagranie sesji na taśmie wideo i opowiada o swych ukrytych myślach podczas najgorętszych momentów dyskusji. 1994 oraz What Predicts Divorce. dostarcza przekonujących dowodów na kluczową dla przetrwania małżeństwa rolę inteligencji emocjonalnej. Gdyby był to dialog z komedii sytuacyjnej. 123 . Kiedy małżonkowie rozmawiają ze sobą. a część żyła razem od kilkudziesięciu lat. Ale do tej wymiany uszczypliwości doszło między małżonkami z krwi i kości. Pamela i Tom wybrali się z córką na zakupy. Małżonkowie. aby odkryć wchodzące w grę „podziemne” prądy emocjonalne. 84. 124 . Ten rodzaj krytyki sprawia. odpowiadające słowom: „O rany!” Wyraz pogardy na twarzy wywołuje skurczenie się mięśnia. oczywiście. czuje się upokorzona. Jej najbardziej ewidentnym wyrazem jest. co zaplanujemy. bliską krewną pogardy. szczególnie pogardliwy uśmiech albo skrzywienie ust.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna obuwniczego. Kiedy grymas taki pojawia się na twarzy jednego z małżonków. będącą szczególnie destrukcyjną emocją.powiedziała do córki. promieniejąc z radości. zazwyczaj okazujemy ją nie tylko słowami. ponieważ spotkał przyjaciela. a potem pójdą do kina na seans przedpołudniowy. W rzeczywistości Tom przeprosił przecież za spóźnienie. To kolejny dowód. Jesteś bezmyślnym egoistą! Słowa Pameli są czymś więcej niż skargą.Nic się nie stało. jest to atak na charakter Toma. a Tom do księgarni. twarz żony wyraża odrazę. Pamela rzekła z sarkazmem: . Ta milcząca rozmowa zbiera groźne żniwo. to twój ojciec na pewno z niej skorzysta. co chyba łatwo zrozumieć. ale jego działanie. . jak również zaburzenia żołądkowo-jelitowe. jeśli krytyka podszyta jest pogardą. po infekcje pęcherza. że nie mogę na tobie polegać”.w ramach tej niemej wymiany uczuć wzrost liczby uderzeń serca o dwa lub trzy na minutę. których celem stają się rzeczywiste lub wyimaginowane wady charakteru małżonka. że osoba. zdarzają się w życiu większości małżeństw. przybiera zamiast krytyki jego czynu formę ataku na niego. Kiedy dziesięć minut później pojawił się Tom.słowa takie jak: „dureń”. to staje się ona bardziej podatna na różne choroby. co zrobił. co w sumie skłoni ją raczej do przyjęcia postawy obronnej niż do podjęcia działań naprawczych. że ich skargi i wymówki są ignorowane albo puszczane mimo uszu. Natomiast podczas krytyki osoby męża żal z tego konkretnego powodu staje się punktem wyjścia do frontalnego ataku na niego: „Zawsze myślisz tylko o sobie. Wykazuje w ten sposób inteligencję emocjonalną: jest pozytywnie pewna siebie (asertywna). A kiedy. Różnice między wymówkami a krytyką osoby małżonka są proste. Chwile. i przepraszając za spóźnienie. szyderstwo lub zniewaga . Równie obraźliwy jest język ciała. krytyka osoby. to jest to cicha oznaka świadcząca o tym. że za godzinę spotkają się przed pocztą.Jeśli jest tylko jakaś możliwość. jaki wpływ ma ono na jej samopoczucie: „Kiedy zapomniałeś odebrać moje ubranie z pralni to poczułam się tak. to drugie z nich odczuwa . Umówili się. która jest jej przedmiotem. dochodzi najczęściej wówczas. a jednak Pamela nazywa go „bezmyślnym egoistą”. niepełnowartościowa. Gottman stwierdził. żona stwierdza. Dało to nam okazję do porozmawiania o twojej zadziwiającej zdolności do psucia wszystkiego. mówiąc. że jeśli mąż regularnie okazuje żonie pogardę.Gdzie on się podziewa? Film zaczyna się za dziesięć minut . . Pamela przyszła punktualnie. ale Toma nie było nigdzie widać. Czyniąc mężowi wymówki. żeby coś zepsuć. kiedy żal do partnera z powodu czegoś. Pogarda łatwo dołącza się do złości. podczas gdy oczy zwracają się ku górze. Taka reakcja staje się jeszcze bardziej prawdopodobna. który przesuwa kąciki ust w bok (zazwyczaj w lewo). mają dużo bardziej szkodliwy wpływ emocjonalny niż wyważone i rozsądne uwagi krytyczne. co konkretnie ją denerwuje i krytykuje nie jego. nielubiana i potępiana. „suka”. które są stosowanymi na całym świecie sygnałami odrazy. kiedy mąż czy żona mają wrażenie. czy też wywracanie oczu. nie zachowania. cztery lub więcej razy podczas piętnastominutowej rozmowy. od częstych gryp i przeziębień. „wymoczek”. że w ciągu najbliższych czterech lat małżeństwo prawdopodobnie się rozpadnie. jakbym cię w ogóle nie obchodziła”. ale również tonem głosu i odpowiednim wyrazem twarzy. Jednak takie złośliwe docinki. a nie wojownicza czy bierna. A do takich napaści. oznacza coś w rodzaju połączenia lodowatego dystansu. takich jak palenie czy wysoki poziom cholesterolu. Melanie. że dzieciaki mogłyby się trochę uciszyć? Mówiąc to. zaraz je sama położę. myśli: „Za bardzo pobłaża dzieciom”. W reakcji na jego irytację Melanie ogarnia fala złości. Osoba.pełen złości kontratak. nie uważasz. Ustawiczne krytykowanie. ich ojca. Mur milczenia wyrasta głównie w małżeństwach.Kochanie. Zwraca się do żony. która atakuje go. Najbardziej oczywistym zachowaniem w takiej sytuacji jest przeciwstawienie się . Może zrobić im krzywdę. zaczyna to drażnić. bezowocną kłótnią. która wypadła na jego niekorzyść. Przez głowę przebiegają jej tymczasem takie myśli: „Traci panowanie nad sobą. kontrataku czy akcji odwetowej. Takie negatywne i wrogie myśli prowadzą w naturalny sposób do ataku. mówi pokornym tonem: . ponieważ przekreśla wszelkie możliwości załagodzenia i usunięcia nieporozumień. pogarda lub odraza są znakami ostrzegającymi przed niebezpieczeństwem. wyższości i wstrętu. Mówiąc to. Milczenie to jest jednak bardzo wymowne .Nie. krytykując i okazując mu pogardę. Jej twarz tężeje. W jego czy jej myślach małżonek jest przedmiotem stałego potępienia. szczególnie kiedy „ucieczka” staje się wycofaniem za mur milczenia. ma katastrofalny wpływ na zdrowie związku. który zmusza drugą stronę do przyjęcia postawy obronnej. Toksyczne myśli Dzieci wrzeszczą i hałasują i Martina. 14 Gottman. Lepiej sam się za nie wezmę”. What Predicts Divorce. Zazwyczaj kończy się to obustronnym wykrzykiwaniem zniewag i obelg. myśli: „Znowu zaczyna. odpowiadając na wszystko kamiennym wyrazem twarzy i milczeniem. że mąż lub żona dokonali już cichej oceny partnera. stale mu coś przeszkadza. staje się obojętna. a ich potęgowanie się wytycza drogę do rozwodu. które brną w tarapaty. która ucieka się do tej metody. Odpowiada mężowi: Dzieci dobrze się bawią. tym większe stwarzają niebezpieczeństwo. unika rozmowy. Lepiej się poddam”. w 85 procentach przypadków to mąż odgradza się murem milczenia w reakcji na zachowania żony. Pochyla się groźnie ku żonie. Takie emocjonalne przytyki można raczej porównać do czynników zwiększających ryzyko wystąpienia choroby serca. Otoczenie się murem milczenia jest ostatecznym środkiem obrony. im częściej i dłużej występują. Martin jest już wyraźnie wściekły. zaciska pięści i mówi podniesionym głosem: .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Oczywiście sporadyczna manifestacja pogardy czy odrazy nie zniszczy małżeństwa. Zresztą i tak zaraz pójdą spać. ponieważ wskazują. Jednak reakcja alternatywna może okazać się jeszcze bardziej zgubna. Melanie. ostrym tonem: . brwi ściągają się i marszczą.Mam je położyć spać? Myśli w tym czasie: „We wszystkim mi się przeciwstawia.14 Jeśli odgradzanie się murem milczenia wejdzie małżonkowi w nawyk. Sposób odpowiedzi małżonka na atak wyznaczają dwa bieguny reakcji: „walcz albo uciekaj”. przestraszona nagle jego wściekłością. Każdy z nich zapowiada pojawianie się następnego. 125 . że jest się Bogu ducha winną ofiarą albo umacniające w słusznym oburzeniu typowe są dla małżeństw dysfunkcjonalnych. szukając najmniejszej choćby oznaki świadczącej o tym. to szybciej odzyskują równowagę. nazwanych przez Becka „myślami automatycznymi”.46. Przeciwnie . które można zmienić. osób.stawiają go w stan pogotowia. mogą tworzyć sobie bardziej życzliwe dla drugiej strony interpretacje jej zachowań w podobnych sytuacjach.przytacza Aaron Beck. Wedle poglądu pesymistycznego małżonek ma wadę. ignorując albo odrzucając każdy akt uprzejmości czy dobroci z jej strony. Media Rodzina of Poznań. Myśli o tym.zastanawiam się. aby sprawić mu przyjemność. bowiem sytuacja nie przedstawia się tu jako beznadziejna i nie do naprawienia. Gdy tylko automatyczna myśl męża wyzwoli reakcję porwania emocjonalnego. 145 . to wydobywa on bez trudu z zakamarków pamięci wspomnienia o wszelkich doznanych od żony krzywdach i rozpamiętuje sposoby tyranizowania go. że będę skakała koło niego i traktuje mnie jak psa. co zadałoby kłam jego opinii. 1996]. Love is Never Enough. a Martin odczuwa słuszne oburzenie z powodu tego. nie przypominając sobie. które podejmuje specjalnie po to. Stawia to jego żonę na z góry przegranej pozycji .nawet te jej działania. tak go wychowano i taki będzie zawsze.147 -149) schematu poglądów pesymistycznych i optymistycznych. a jeśli już dojdzie.16 Kiedy takie niepokojące myśli staną się automatyczne. dzięki czemu rzadziej dochodzi u nich do porwania emocjonalnego. 126 . What Predicts Divorce. Pierwsza postawa prowadzi do stałego przygnębienia. Zasadniczą automatyczną myśl Martina można by natomiast wyrazić takimi oto słowami: „Ona nie ma prawa tak mnie traktować”. Miłość nie wystarczy. s. Partnerzy. 16 Gottman. który uważa. [Polski przekład pt. to zaczynają się same potwierdzać: mąż.* U Melanie tą ukrytą w tle myślą jest: „On zawsze terroryzuje mnie swoją złością”. iż jest tylko i wyłącznie tyranem. oczekuje. iż jest niewinną ofiarą.15 Prawdziwą. że ma rację. nie dba ani trochę o to. biegną torem bardzo podobnym do naszkicowanego przez Martina Seligmana (patrz s. twórca terapii kognitywnej. druga daje pocieszenie. które utrzymują albo łagodzą nieprzyjemne napięcie. której nie da się usunąć. które mogą zatruć małżeństwo. Te ostatnie są ulotnymi. który obalałby lub podawał w wątpliwość ten pogląd. którzy wolni są od takich wywołujących alarm układu nerwowego myśli. które z kolei zdeterminowane są przez inną. w których partnerzy stale podsycają swój gniew i ranią się. * Polski przekład książki A. Przeciwstawny temu pogląd optymistyczny można by wyrazić mniej więcej tak: „Za dużo teraz ode mnie wymaga. Miłość nie wystarczy. Becka. pojawiającymi się jakby w tle i najczęściej nie uświadamianymi sobie przez nas. że żona go tyranizuje. jawią mu się w negatywnym świetle i są przez niego odrzucane jako nieudane próby zaprzeczenia.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Te równoległe rozmowy . jako przykłady myślenia. jak się czuję”. Pogląd ten nie spisuje męża (ani małżeństwa) na straty. ukazał się w 1996 roku nakładem wydawnictwa Media Rodzina of Poznań. szczególnie bliskich nam. emocjonalną wymianę zdań między Melanie i Martinem kształtują ich myśli. pt. ale przedtem był troskliwy.jawi się jako wynik chwilowego złego nastroju wywołanego okolicznościami. żeby chociaż raz w ciągu całego ich wspólnego pożycia zrobiła coś. czy nie ma jakichś kłopotów w pracy”. głębszą warstwę procesów myślowych. Melanie czuje się w swym małżeństwie niewinną ofiarą. 1988. ale odzwierciedlającymi nasze najgłębsze postawy emocjonalne przekonaniami na temat nas samych i innych.głośną i cichą . New York: Harper and Row. więc może jest w złym nastroju . Myśli te mają przemożny wpływ na nasz układ nerwowy . która zatem będzie stałą przyczyną niedoli: „On jest samolubny i zajęty tylko sobą. co odbiera jako niesprawiedliwe traktowanie. Myśli. obserwuje bacznie wszystkie jej zachowania. 15 Aaron Beck. Zob. Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994). natomiast u innych nawet łagodna krytyka ze strony małżonka wywołuje natychmiast powódź. z którymi się umawiają. Oczywiście zły nastrój i pesymistyczna postawa sprawiają. Osoby w tym stanie nie potrafią przyjmować wypowiedzi swych małżonków bez zniekształceń ani trzeźwo na nie reagować. przyjmują podobną postawę.1994. śmiejąc się przy tym często. uciec albo . oraz ci. że żona robi coś. A oto typowa sytuacja. Badania agresywnie zachowujących się mężów prowadzone przez psychologów z Uniwersytetu Indiany wykazały. że on z nią flirtuje”. Przypuszczalnie pojawiają się wtedy u nich myśli automatyczne typu: „Ona chce mnie rzucić”. którzy rzadko uciekają się do rękoczynów. s. Fizjologicznie opisuje się zatopienie w 17 Zdeformowany proces myślenia u mężów stosujących przemoc wobec żon opisują Amy Holtzworth-Munroe i Glenn Hutchinson. którzy posuwają się do agresji fizycznej wobec żon. kiedy ogarnie ich wściekłość. Lisa Brown. 127 . odrzucenie czy publiczne ośmieszanie ich przez żony. Terapia zdaje się pomagać tylko dwóm pierwszym rodzajom. co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo przyjęcia przez niego taktyki obronnej i otoczenia się murem milczenia. Gottman używa trafnego terminu zatopienie na określenie takiej podatności na częste kryzysy emocjonalne.17 Jak wykazaliśmy w rozdziale VII. „Sexually Aggressive Men’s Perceptions of Women’s Communications”.oddać cios.niewłaściwe” . Najbardziej chyba jadowite spośród takich toksycznych myśli spotkać można u mężów. Chcą po prostu przerwać to wszystko. zapoczątkowujące porwanie emocjonalne. ponieważ wyzwalają one częste porwania emocjonalne i sprawiają. trudno im zapanować nad myślami. reagują na to oburzeniem i wściekłością. że fale złości i pogardy prawie nigdy go nie przekraczają. z tym samym atrakcyjnym mężczyzną. Kiedy tacy mężczyźni spostrzegają.: Neil Jacobson i in. które grożą zatopieniem. iż w konfrontacji z partnerem uciekną się do bezwzględnego krytykowania go i okazywania mu pogardy..18 Zatopienie. którzy przyjmują postawę pesymistyczną. co może sugerować odtrącenie lub porzucenie.co w tym wypadku oznacza że zaczynają stosować przemoc. sprawia im ból i dręczy na inne sposoby to. że ciężko jest pozbyć się wywoływanego przez nie bólu i wściekłości. Zatopienie jest samoutrwalającym się porwaniem emocjonalnym. że myślą oni w sposób charakterystyczny dla szukających zaczepki osiłków z boiska szkolnego: dopatrują się złych intencji nawet w neutralnych działaniach swych żon i traktują te błędne interpretacje jako usprawiedliwianie swoich aktów przemocy (mężczyźni wykazujący agresję seksualną wobec kobiet. New York: Guilford Press. w którym to stanie reagują impulsywnie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Małżonkowie. 2 (1993). która wyzwala u bijących żony mężów myśli „usprawiedliwiające” ich postępowanie: „Jesteś na spotkaniu towarzyskim i widzisz. a kiedy już dojdzie do porwania.czasami . którzy robią to na zimno i z wyrachowaniem. 18 Są trzy rodzaje mężów stosujących przemoc wobec żon: ci. a ich „reakcje behawioralne są jak określają to badacze . traktując je podejrzliwie i lekceważąc ich sprzeciwy). mężczyźni tacy są wyjątkowo uczuleni na wszelkie przejawy tego. że grzęzną w strasznych. to przez długi czas nie mogą się z tego otrząsnąć. Clinical Handbook of Marital Therapy. złości ich. „zatopionych” mężów i żony tak przygniata negatywny stosunek do nich ich małżonków i własne reakcje na te negatywne postawy. 206 . ci. U niektórych osób próg powstrzymujący emocje. co robią ich żony czy mężowie. są nadzwyczaj podatni na porwania emocjonalne. Wydaje się. którzy robią to pod wpływem nagłego impulsu. a ich reakcje są prymitywne. Journal of Abnormal Psychology 102. że jest bardzo prawdopodobne. Podejrzliwość agresywnych seksualnie mężczyzn zob. niekontrolowanych uczuciach.211. Pogrążanie się małżeństwa Ostatecznym rezultatem tych przygnębiających i wywołujących niepokój postaw jest permanentny kryzys. co postrzegają jako lekceważenie. jest tak wysoki. „Attributing Negatie Intent to Wife Behavior: The Attributions of Maritally Violent Versus Nonviolent Men”. że żona od pół godziny rozmawia.: Neil Malamuth. a nawet 30 uderzeń na minutę. osobie takiej może zdawać się. What Predicts Divorce. Jest to chyba najgroźniejszy punkt zwrotny w małżeństwie . przykrych myśli i zatapiania się w emocjach. że nie ma żadnej nadziei. Jeśli mąż jest w takim stanie. wywołując następne fale powodzi. Rytm serca wyraźnie wskazuje moment. w negatywnym świetle. to wypowiedziana życzliwym tonem uwaga żony: „ Kochanie musimy porozmawiać” może wywołać myśl: „Ona znowu wszczyna kłótnię” i w ten sposób zerwać wątłe tamy chroniące przed zatopieniem. zalewa ją nieprzyjemna fala strachu i złości. 20. defensywności i odgradzania się murem milczenia. zawsze ma się na baczności. Oczywiście większość mężów i żon przeżywa takie chwile intensywnych emocji podczas kłótni. że nie złapie tchu. przed którą – zdaje się – nie ma ucieczki. Z czasem stłumienie tego pobudzenia fizjologicznego staje się coraz trudniejsze. Gottman stwierdza. Każde z nich zaczyna wieść życie równoległe do życia drugiego. żyją niby razem. kiedy częstość skurczów mięśnia sercowego (uderzeń serca) przekracza o około 10 liczbę typowa dla danej osoby w spoczynku. 128 . gotowa na odparcie napaści emocjonalnej albo przeciwstawienie się niesprawiedliwemu traktowaniu. że niewinne wypowiecie nabierają złowrogiego znaczenia.apogeum porwania – emocje przeżywającej je osoby są tak intensywne. u mężczyzn około 72 uderzeń na minutę (indywidualna częstotliwość jest zróżnicowana i zależy głownie od rozmiarów ciała). ponieważ zatopienie samo w sobie niweczy w zarodku wszelkie próby naprawienia stosunków. jeśli dochodzi do 100 na minutę ( co łatwo może się zdarzyć w momentach wściekłości lub płaczu).katastrofalna zmiana wzajemnych stosunków.19 W spoczynku rytm serca u kobiet ma częstość około 82. Po pewnym czasie pogrążony w topieli przykrych uczuć małżonek zaczyna traktować wszystkie problemy małżeńskie jako niemożliwe do rozwiązania. co ona robi. pole postrzegania tak zawężone. Problem zaczyna się wtedy. Ulegający zatopieniu partner praktycznie przez cały czas myśli jak najgorzej o małżonce. to organizm zaczyna pompować adrenalinę i inne hormony. Jeśli sytuacja taka utrzymuje się.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kategoriach wzrostu liczby uderzeń serca ponad poziom charakterystyczny dla stanu spokoju. Jest to zupełnie naturalne. Wtedy osoba taka czuje się stłamszona przez małżonka. ale osobno. oboje ranią stale swoje uczucia. Następuje ogromny przypływ toksycznych uczuć. rozmawianie o czymkolwiek traci sens i oboje małżonkowie zaczynają szukać ulgi i wytchnienia na własną rękę. w subiektywnym odczuciu stan ten trwa „wieczność”. znieważenia albo skrzywdzenia przez partnera i gwałtownie reaguje na najdrobniejszy choćby tego znak. Ta prowadząca do rozwodu droga ukazuje aż nazbyt dobrze tragiczne konsekwencje braku zdolności emocjonalnych. Kiedy małżonkowie uwikłają się w powtarzający się cykl krytykowania i pogardzania. czując się w tym związku samotnie. co z kolei sprawia. wypatruje czujnie wszelkich oznak świadczących o zamiarze zaatakowania jej. Błahe sprawy stają się przyczynami poważnych konfliktów. by mogła spojrzeć na sprawy z punktu widzenia drugiej strony albo podejść do nich rozsądnie. empatii i zdolności do uśmierzania niepokojów partnera i swoich własnych. w którym dochodzi do porwania emocjonalnego: może on nagle podskoczyć o 10. że najczęściej następnym krokiem jest rozwód. które przez pewien czas podtrzymują charakterystyczny dla niepokoju stan pobudzenia. Zatopienie zaczyna się. 19 Gottman. W tym momencie. Mięśnie naprężają się. to sam ten cykl odzwierciedla dezintegrację samoświadomości i samokontroli emocjonalnej. kiedy któreś z małżonków regularnie zalewa owa powodziowa fala emocji. postrzegając wszystko. a myśli tak bezładne. może być sposobem obrony przed uczuciem emocjonalnego przytłoczenia. przy czym ten zwiększony przypływ adrenaliny spowodowany jest stosunkowo niskim poziomem uczuć negatywnych żony. What Predicts a Divorce. Physiology. który prezentują na ekranie postaci grane przez Clinta Eastwooda. Broniąc się przed zatopieniem. Stwierdził on. że jej uwagi krytyczne zaczynają zabarwiać się pogardą. że kiedy mężczyźni zaczną otaczać się murem milczenia.Daniel Goleman Mężczyźni . Pamiętajmy jednak o tym.paradoksalnie .zwiększa się wtedy rytm serca ich żon do poziomu świadczącego o wielkim strapieniu. podnosi głos. a nawet odrażającym. 129 . że mężowie bez wyjątku uważali. które coraz łatwiej prowadzi do reakcji zatopienia. Do takiego wniosku doszedł Robert Levenson z Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego w Berkeley na podstawie świadectw 151 małżeństw o długim stażu. Powodem tak częstego uciekania się mężczyzn do odgradzania się murem milczenia jest zdaniem Gottmana . 22 Tamże. że wpadanie w zły nastrój podczas nieporozumienia małżeńskiego jest czymś absolutnie niemiłym. Tak jak mężczyźni są dużo bardziej predestynowani do odgradzania się murem milczenia.wrażliwa płeć Inteligencja Emocjonalna Wróćmy jeszcze do różnic w życiu emocjonalnym obu płci. aby ich reakcje fizjologiczne wróciły potem do normy. Jego badania wykazały. poza tym mężowie potrzebują więcej czasu.22 Ta asymetria jest rezultatem przejmowania przez żony roli menedżerów emocjonalnych. a jej narzekania przybierają na sile. że stał się przedmiotem krytyki i pogardy żony. Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994). że mąż unika rozmowy. przeciętnie biorąc.pragnienie zabezpieczenia się przed zatopieniem. Weźmy takie oto odkrycie: nawet po trzydziestu pięciu lub więcej latach pożycia istnieje między mężami i żonami zasadnicza różnica w podejściu do utarczek emocjonalnych. jak ich żony odczuwać przymus szukania do nich okazji. że jest jej niewinną ofiarą i narasta w nim słuszne oburzenie. To limbiczne tango. które okazują się ukrytymi stymulatorami napięć w stosunkach małżeńskich. tym większą niechęć okazują ich mężowie do podjęcia rozmów. przybiera coraz bardziej defensywną postawę albo odgradza się zupełnie od żony. Im bardziej starają się one poruszać sprawy nieporozumień i kłopotów. 21 Gottman. „The Influence of Age and Gender on Affect. co wprawia ją w taką frustrację i złość. tak kobiety są znacznie bardziej skłonne do krytykowania swoich mężów. więcej mężczyzn niż kobiet reaguje na uwagi krytyczne poddaniem się zalewowi nie kontrolowanych uczuć. które muszą przerodzić się w zażartą dyskusję. On przyjmuje wtedy postawę obronną albo odgradza się murem milczenia. wywołując subiektywne uczucie ulgi. Kiedy mąż stwierdza. Organizmy mężczyzn. natomiast ich żony nie miały nic przeciwko temu. niewzruszony spokój.21 Świadczy to o tym. w którym obie płci szukają spokoju ducha w przeciwstawnych gambitach. że stoicki. and Their Interrelations: A Study of Long-term Marriages”.. wydzielają do krwiobiegu więcej adrenaliny niż organizmy kobiet w takiej samej sytuacji. zaczynają mu przez głowę przebiegać myśli o tym. prowadzi do zupełnie odmiennych postaw wobec konfrontacji emocjonalnych: mężczyźni starają się unikać ich równie skwapliwie. widząc.20 Mężowie podatni są na zatopienie przy niższym niż żony natężeniu okazywanych im uczuć negatywnych. nie wykazują nawet w przybliżeniu tak wielkiej jak mężczyźni niechęci do wdawania się w nieprzyjemne sprzeczki czy kłótnie małżeńskie. którzy znajdują się w takim stanie. przeradzając się powoli w krytykę męża. to rytm serca spada u nich o około dziesięć uderzeń na minutę. Żona. że kiedy mąż 20 Robert Levenson i in. Kobiety. Ale . mówiąc krótko . badacze opracowali specjalne rady dla mężczyzn i kobiet oraz trochę ogólnych porad dla obojga płci.emocje ich żon świadczą często jedynie o wadze. że jakieś konkretne działanie czy zachowanie sprawia nam przykrość. ponieważ z reguły dla żony ważniejsze jest to. że mąż słyszy. to zmniejsza się ich ciśnienie. Może ona odebrać propozycję rozwiązania problemu jako próbę zamknięcia jej ust świadczącą o tym. Rada dla kobiet jest podobna. a jej wrogość może wypływać z innych przyczyn). Rada dla małżeństw Ponieważ potencjalne konsekwencje różnic w radzeniu sobie przez mężczyzn i kobiety ze swymi uczuciami są tak ponure. a ona wiadomości. bo on chciał obejrzeć mecz pomiędzy „Kowbojami z Dallas” a „Orłami z Filadelfii”. Dobrze jest też przedstawić swoje pretensje w szerszym kontekście. by mężowie okazywali szacunek dla ich uczuć. Michaelem. ale raczej jasnym stwierdzeniem. a nie osobę i nie okazywać pogardy. że rozmowa na temat jakichś kłopotów czy nieporozumień może być przejawem miłości. powinny starać się powstrzymać od napaści . że jest słuchana i poważana. wzięła pistolet kalibru 38 i dwukrotnie do niego strzeliła. to wyzwala to z kolei reakcję zatopienia u żony. Rada dla mężczyzn jest taka. próbą utrzymania zdrowych stosunków (chociaż równie dobrze mogą kierować nią inne motywy. poszła do sypialni. że „ma już dosyć tego futbolu”. najczęściej uspokaja żonę. nie znajdując ujścia. że mąż bagatelizuje jej uczucia. Została oskarżona o próbę zabójstwa i zwolniona za kaucją w wysokości 50 tysięcy dolarów. dochodzi do wybuchu. Żonom szczególnie zależy na tym. jak nie należy rozwiązywać nieporozumień w małżeństwie. Kiedy mąż usiadł w fotelu. Jeśli pretensje i urazy nawarstwiają się i kipią w duszy. żeby nie starali się obejść konfliktu. Mężowie. że mąż słucha jej narzekań i okazuje zrozumienie dla uczuć. pani Lenick powiedziała mu. zapewniając męża o miłości do niego. którzy potrafią przetrzymać wybuch złości żony bez puszczania mimo uszu jej narzekań i skarg. Ogólnie biorąc. stan jej męża określono jako 130 . Pełna złości napaść na charakter męża doprowadzi z pewnością do tego. Na podstawie obserwacji interakcji małżonków. że ich żony za bardzo dają się ponieść emocjom. Marlene Lenick pokłóciła się z mężem. nawet jeśli się z nimi nie zgadzają. wypada się zastanowić. utwierdzają ją w przekonaniu. że złość i niezadowolenie nie są tożsame z napaścią na nich . które do siebie wzajemnie czują.co chroni małżeństwo. które budzi w niej dana sprawa (chociaż niekoniecznie musi się z nią zgadzać). aby obejrzeć mecz. co będzie jeszcze bardziej frustrujące i tylko zaogni stosunki. Skarga nie jest napaścią na czyjś charakter.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna odgradza się murem milczenia. Mężowie muszą wszakże zdać sobie sprawę z tego. mężczyźni i kobiety potrzebują odmiennego dostrojenia się do siebie. jaką przywiązują do spraw wywołujących u nich te uczucia. Świadomość. Dobra kłótnia Poranna gazeta daje nam lekcją pokazową tego. ale uświadomili sobie. jak przedstawia mu swój punkt widzenia i że zauważa towarzyszące temu uczucia. że przyjmie on postawę obronną albo odgrodzi się murem milczenia. co mogą zrobić małżonkowie. jeśli natomiast wydobędzie się je na światło dzienne i omówi. która czuje się w sytuacji bez wyjścia. Mężczyźni powinni również wystrzegać się ucinania dyskusji. aby ocalić miłość i przywiązanie. może łatwo wyrwać się spod kontroli. których związki trwają i kwitną przez wiele lat.krytykować postępowanie. Kiedy ten cykl waśni małżeńskich przybierze na sile. On i ona. Ponieważ mężczyzn najbardziej denerwuje to. wyrażając swe pretensje. zbyt wcześnie proponując praktyczne rozwiązania. nawet jeśli uważają je za błahe. małżonkowie pozostający w trwałych związkach mogą w czasie kłótni trzymać się jednego tematu i stworzyć sobie wzajemnie możliwość przedstawienia już na wstępie własnego punktu widzenia.i to nawet jeśli wcześniej zarzekaliśmy że nie będziemy zachowywać się jak nasi rodzice. ale by raczej starać się wspólnie rozwijać inteligencję emocjonalną. których związek jest zdrowy. a do małżeństwa wnieśliśmy je już w całkowicie rozwiniętej formie. by go wysłuchano.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dobry . różnią się od sporów między partnerami. których pożycie kończy się rozwodem. najbardziej widoczny jest brak starań któregokolwiek z partnerów. które pozostawione samym sobie mogą zniszczyć związek małżeński. Ogólna godna polecenia strategia zapewniająca prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa polega na tym. seksie. Kłótnia może stać się znakomitą okazją do rozwinięcia inteligencji emocjonalnej i wykorzystania jej w małżeństwie. Umożliwia to prowadzenie zdrowych sporów.przede wszystkim zdolność uspokajania się (i uspokajania partnera).24 Nie powinni ograniczać się do tego. A zatem jesteśmy przygotowani do rozwinięcia u siebie pewnych nawyków emocjonalnych do. które ostatecznie kończą się rozwodem. 23 „Wife Charged with Shooting Husband Over Football on TV”. akt empatii znakomicie obniża napięcie emocjonalne. zob.: Gottman. owych „dobrych kłótni”. przede wszystkim tym. What Predicts Divorce. potrzeba do tego wytrwałości i czujności.: Gottman. składają się z prostych posunięć. 26 Cztery kroki. Wiele a może nawet większość. „The New York Times”. Ponieważ skrzywdzonemu czy mającemu żal partnerowi zależy często właśnie na tym.wychowaniu dzieci. Mechanizm ten jest czymś w rodzaju emocjonalnego termostatu. które pozwalają na rozkwit wzajemnych stosunków i przezwyciężenie pretensji i uprzedzeń. takich jak trzymanie się tematu dyskusji. że małżonkowie zaczną skutecznie wyjaśniać i łagodzić nieporozumienia. reakcji emocjonalnych ważnych dla wspólnego pożycia ukształtowało się już w dzieciństwie. Jedna z kul trafiła go w brzuch.25 Mechanizmy. pieniądzach czy pracach domowych . powiedzmy. W małżeństwach. aby zredukować napięcie wywołane kłótniami. Nauczyliśmy się ich w naszych najbardziej intymnych związkach albo wzorowaliśmy je na zachowaniach naszych rodziców. druga przeszła przez bark.o które małżonkowie toczą spory. Małżonkowie zdołają przeprowadzić zasadnicze zmiany tylko w takim stopniu. 25 Brak umiejętności naprawy stosunków u małżonków. które prowadzą do „korzystnych sprzeczek”. nie dopuszczającego do przejścia uczuć w stan wrzenia i do stłumienia zdolności partnerów do skupienia się na przedmiocie sporu. Why Marriages Succeed or Fail. podaję za: Gottman. które zapobiegają przekształceniu się sprzeczki w nie kontrolowany wybuch o pożałowania godnych skutkach. w jakim będą mieli do tego motywację. ale iść o krok dalej: każde z nich daje drugiemu odczuć. 131 .może sprawić. Nieco umiejętności emocjonalnych . 1993. naruszając mięśnie karku. zwiększając w ten sposób szanse rozwiązania trudnych kwestii. że go słucha. November 3. Spory między małżonkami. 24 Produktywne kłótnie małżeńskie zob. żaden z tych nawyków emocjonalnych nie zmieni się z dnia na dzień. że ci pierwsi znają sposoby usunięcia pęknięć we wzajemnych stosunkach i korzystają z nich.dochodzi do zdrowia po dwóch ranach postrzałowych. by nie koncentrować się na konkretnych sprawach .23 Na szczęście niewiele kłótni małżeńskich przebiega aż tak gwałtownie i pociąga za sobą takie ofiary i straty. Na przykład.26 Oczywiście. przesadnego reagowania na rzekome czy rzeczywiste zniewagi albo zamykania się w sobie na widok pierwszych oznak zbliżającej się konfrontacji . empatia i umiejętność uważnego słuchania . What Predicts Divorce. okazywanie empatii i redukowanie napięcia. to małżonkowie się odseparować od siebie na dwadzieścia minut.uznają. prościej będzie umówić się z góry. Jak wykazuje ojciec terapii kognitywnej. Miłość nie wystarczy. dobrze jest. mogą się tego łatwo nauczyć). lęku przed odrzuceniem albo deprywacją emocjonalną. Love is Never Enough [polskie tłum.28 Jednak. 1996]. by to osiągnąć. Polega to na opanowaniu zdolności szybkiego dochodzenia do siebie po zatopieniu wywołanym porwaniem emocjonalnym. 28 Beck. Parom. Reakcje wyzwalane w takich związkach dotykają niektórych z naszych najgłębszych potrzeb: potrzeby bycia kochanym i szanowanym. otrzymuje się liczbę uderzeń serca na minutę. a potem śledzić je i zdobyć się na świadomy wysiłek poszukania dowodów. albo też spojrzeć na nie z innego punktu widzenia.powiedzmy . kiedy tylko dostrzeże oznaki zatapiania. jaką jest uśmierzanie swoich wzburzonych uczuć. zanim podejmą dyskusję na nowo. że są niewinnymi ofiarami małżonków albo że ich oburzenie jest usprawiedliwione. bez którego niemożliwy jest jakikolwiek postęp w rozmowie zmierzającej do załatwienia spornej kwestii. Takie myśli jak: „Nie będę tego dłużej tolerował(a)” czy „Nie zasługuję na takie traktowanie” są charakterystyczne dla osób przekonanych o tym. 132 . to rzeczywiste uspokojenie fizjologiczne jest procesem stopniowym i trwa znacznie dłużej.dziesięć na minutę to sygnalizuje to rozpoczęcie się zatapiania. że wystarczy przerwa pięciominutowa. że „on w 27 Tamże. poprzez pochwycenie tych myśli i przeciwstawienie się im . tląca się w głębi nas złość może w każdej chwili wybuchnąć większym płomieniem. Zmierzenie sobie pulsu w stanie spoczynku i w spokojnym nastroju daje podstawę do dalszych obliczeń. uspokojenie się jest niezwykle konstruktywnym krokiem. Nic dziwnego zatem. a zatem dłuższe czekanie daje ciału więcej czasu na wyjście ze stanu pobudzenia. Jeśli puls skacze tak wysoko.co zupełnie zrozumiałe . Ponieważ podczas takiego wzburzenia emocjonalnego drastycznie obniża się zdolność jasnego słyszenia. gdzie mamy dużo do stracenia. Oboje partnerzy powinni się nauczyć jednej z kluczowych dla dobrego pożycia umiejętności. Aaron Beck. Może to być jednak szczególnie trudne w związkach opartych na miłości. które ćwiczą aerobic.może się wyzwolić spod ich wpływu. jeśli mąż czy żona stawią im czoło. Jednak niczego nie da się pozytywnie załatwić.zamiast się wściekać albo odczuwać ból . kilka centymetrów poniżej dolnego koniuszka ucha i żuchwy (osoby. że śledzenie rytmu serca podczas dyskusji jest krępujące. Jak przekonaliśmy się w rozdziale V. które im przeczą. jeśli liczba uderzeń wzrasta o . że każda ze stron może zaproponować przerwę. które . nie należy dawać wiary takim myślom.Daniel Goleman Uspokajanie się Inteligencja Emocjonalna U podłoża każdej silnej emocji leży impuls do działania. Poznań: Media Rodzina. myślenia i mówienia. Chociaż może się nam wydawać. Na przykład żona.27 Mierząc puls przez piętnaście sekund i mnożąc wynik przez cztery. Podczas tej przerwy można przyspieszyć proces uspokajania się za pomocą relaksacji albo ćwiczeń aerobicznych (czy też którejkolwiek z innych metod omówionych w rozdziale V). kiedy męża albo żonę ponoszą emocje. Odtrucie poprzez rozmowę z samym sobą Ponieważ zatopienie zapoczątkowują negatywne myśli o partnerze. że podczas kłótni małżeńskiej zachowujemy się tak. podstawą inteligencji emocjonalnej jest kierowanie tymi impulsami. jak gdyby zagrożony był sam nasz byt. Ambitne pary małżeńskie mogą nauczyć się śledzić mniej więcej co pięć minut w trakcie kłopotliwej rozmowy swój puls. przytykając palec do tętnicy szyjnej. która pod wpływem chwilowego zawodu uważa. po to.mimo złości . co czuje partner. Nawet wszakże w tym najgorszym wypadku małżonkowie mogą decydować o tym. Getting the Love You Want. ignorując wrogie i negatywne elementy wypowiedzi drugiej strony . Kiedy uczucia jednej strony są tak silne. jeśli nie.słuchać i słyszeć partnera i odpowiadać na jego pojednawcze gesty. by wyłapać główny komunikat przekazywany w tej zniekształconej formie. że zależy mu na mnie”. empatia . natomiast pierwsze podsyca tylko złość i potęguje ból. New York: Henry Holt. Niedefensywne słuchanie i mówienie On: . są tak pochłonięci swoją złością i skoncentrowani na szczegółach przedmiotu sprzeczki.po to. co mówi małżonek. 1988. przypominając sobie o wielu rzeczach świadczących o tym. oczywiście.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ogóle nie dba o moje potrzeby . Najsilniejszą formą niedefensywnego słuchania jest. Małżonek odzwierciedlający uczucia drugiego upewnia się. potrafią się zdobyć na to. Pomaga w tym potraktowanie negatywnego zabarwienia wypowiedzi małżonka jako pewnego pośredniego sposobu podkreślenia. to on może zdoła opanować chęć odpłacenia jej za okazywaną wrogość i powiedzieć: „W porządku. mów dalej”. empatia zanika. a niekiedy oboje.zawsze jest takim egoistą”. Oczywiście. starając się uchwycić nie tylko samą myśl. Powszechnie stosowaną w terapii małżeństw metodą skutecznego słuchania emocjonalnego jest tak zwane „odzwierciedlanie”. Nawet w ferworze kłótni. jedno z nich. że trudno jest odebrać to inaczej niż napaść. Jeśli wtedy ona wrzeszczy: „Przestań mi przerywać. Jednak małżonkowie. do cholery!”. jego czy jej własne emocje muszą opaść do poziomu. które mogą być zawarte w tym. Wydaje się to proste. Kiedy jedno z partnerów skarży się na zachowania drugiego.nie mówiąc już o odwzajemnianiu .Ty krzyczysz! Ona: . bo nie słyszałeś ani słowa z tego. traktowanych jak niewątpliwa napaść. że nie pozwalają na fizjologiczne zgranie się i przesłaniają wszystko. jak ważna jest dla niego dana sprawa. zdarza się. to drugie przedstawia tę samą skargę własnymi słowami. że troszczy się o nią. co mówi partner. którzy dążą do rozwodu. 133 . Jak przekonaliśmy się w rozdziale VII. Bez tego fizjologicznego dostrojenia się wyobrażenie sobie tego. ale ma też poczucie dostrojenia się emocjonalnego. będzie prawdopodobnie nietrafne. ale jest zadziwiająco trudne w praktyce.żadnych ofert pokojowych. by . to czuje się on nie tylko zrozumiany. co słyszą. która spaja małżeństwa. ale również towarzyszące jej uczucia. na którym odczuwa on swoje reakcje fizjologiczne w stopniu wystarczającym do odzwierciedlenia uczuć drugiej strony. że krzyczę. Pozwoli to na zmodyfikowanie myśli i nadanie jej takiego oto kształtu: „Chociaż postąpił nieładnie i sprawił mi przykrość. Nigdy nie słuchasz! Słuchanie jest umiejętnością.przykry ton. Defensywność słuchacza przyjmuje formę ignorowania albo natychmiastowego odpierania zarzutów małżonka. to przecież czasami okazuje. pogardliwe uwagi krytyczne . kiedy oboje małżonkowie stali się ofiarami porwania emocjonalnego. To drugie sformułowanie otwiera możliwość znalezienia pozytywnego rozwiązania.Oczywiście. że wypowiedzi małżonków podczas kłótni przybierają formę ataku albo mają tak silne zabarwienie negatywne. jako żądanie zwrócenia na nią uwagi. mogłaby zakwestionować tę myśl. zniewagi.zdolność wyczuwania uczuć kryjących się za tym.29 Jeśli czyjeś uczucia zostały trafnie odzwierciedlone. by jeden z małżonków mógł naprawdę wzbudzić w sobie empatię. co powiedziałam. czy trafił. że nie słyszą . próbuje aż do skutku. Może to niekiedy powstrzymać 29 Harville Hendrix. nawet jeśli nie zgadzamy się z jego argumentami: „Widzę. Jeśli bardziej konstruktywna reakcja emocjonalna jest nam obca albo niedostatecznie wyćwiczona. jak również w apogeum kłótni. Jednym ze skutecznych sposobów zapobieżenia przerodzeniu się sporu w otwartą walkę jest danie partnerowi do zrozumienia. Ćwiczenie Ponieważ do forteli tych trzeba się uciekać w ferworze konfrontacji. obelg ani zastraszania. Na przykład: „Kiedy nie zadzwoniłeś. jak we wszystkich dziedzinach życia. że jesteś wytrącony z równowagi”. w powtarzających się momentach złości i bólu. Psycholog Haim Ginott. Dowartościowanie partnera jest. Ponieważ pamięć i reakcje są skorelowane z emocjami. że przynajmniej okazujemy mu. by skarga ta nie przerodziła się w atak na małżonka. to poczułam się zlekceważona i ogarnęła mnie złość. kontratakowanie docinkami i tym podobne. i wolał(a)bym. co rzeczywiście cenimy i chwalenia go za te przymioty. że dojdzie do głosu podczas kryzysu emocjonalnego. kiedy pobudzenie emocjonalne jest z całą pewnością duże. otwarte porozumiewanie się nie dopuszcza żadnych gróźb. które nie są aż tak stresujące. żebyś na przyszłość zadzwonił i powiedział. że się spóźnisz zamiast: „Jesteś samolubnym sukinsynem i masz wszystkich w nosie”. które związane są ze spokojniejszymi sytuacjami. Innym jest przyznanie się do winy. sposobem ukojenia małżonka albo zgromadzenia kapitału emocjonalnego w postaci pozytywnych uczuć. to nadzwyczaj trudno wypróbować ją w chwili zdenerwowania. kiedy są najbardziej potrzebne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna przygotowywany atak i w znacznym stopniu zapobiega przeradzaniu się wzajemnych zarzutów w kłótnię. Krótko mówiąc. niełatwo jest w takich chwilach przypomnieć sobie i powtórzyć te. twórca programów skutecznego porozumiewania się. Nie pozwala również na żadną z niezliczonych form defensywności . nawet jeśli się z nim nie zgadzamy. Na koniec. których nauczyliśmy się w najwcześniejszym okresie życia. zaleca jako najlepszy sposób przedstawiania zarzutów formułę XYZ. W innych momentach. trzeba się ich dobrze wyuczyć. jest dużo większa. Z tych powodów przedstawione wyżej metody trzeba ćwiczyć i wypróbowywać podczas rozmów. żebyś zrobił(a) zamiast tego Z”. Jeśli jednak stała się automatyczna. to poczułem (poczułam) się Y. dzięki czemu stały się one dominujące.usprawiedliwienia i wymówki. że mózg emocjonalny uruchamia te zwyczajowe reakcje. a nawet przeproszenie. uznawanie prawa partnera do własnego zdania i dowartościowywanie go przybiera formę komplementów. Chciałabym. to szansa na to. rzecz jasna. że jesteś w błędzie. by miała szansę stać się nabytą pierwszą reakcją (a przynajmniej nie nazbyt spóźnioną wtórną reakcją) w repertuarze naszych zachowań emocjonalnych. Sztuka niedefensywnego mówienia polega na ograniczaniu się do konkretnej skargi czy zarzutu i pilnowaniu. Przedstawione środki zaradcze na dezintegrację małżeństwa są w istocie rzeczy krótkim kursem wyrównawczym z zakresu inteligencji emocjonalnej. Jest tak dlatego. że spóźnisz się na obiad. tak i w małżeństwie wrogość usuwają szacunek i miłość. iż go słuchamy i że dostrzegamy wyrażane przez niego emocje. kiedy akurat się nie spieramy. Tutaj też skutecznym narzędziem jest empatia. „Kiedy zrobiłeś X. znajdowania u niego czegoś. aby mnie uprzedzić. że potrafi się spojrzeć na sprawę z jego punktu widzenia i że uznaje się jego prawo do takiego poglądu. Uznanie prawa partnera do własnego zdania na dany temat oznacza. aby móc z nich skorzystać. jak często ujmuje się tę sprawę w małżeńskich sporach. jeśli widzisz. 134 . zaprzeczanie zarzutom. co się myśli. 135 . Historię tego wypadku opowiada się ku przestrodze pilotów na kursach z zakresu bezpieczeństwa lotu. W szkoleniu pilotów kładzie się teraz nacisk nie tylko na umiejętności zawodowe. June 26. manipulując przy tym mechanizmie.aczkolwiek według wszelkiego prawdopodobieństwa powiadamialiby podwładnych o tych decyzjach w bardziej ludzki sposób. że większość z nich uważała. którym można byłoby zapobiec. Badania 250 osób pracujących na kierowniczych stanowiskach wykazały. otwarte porozumiewanie się.2 Badania te przeprowadzono w latach siedemdziesiątych. dających poczucie 1 Wypadek ten opisuje Carl Lavin. jakich wymaga prowadzenie interesów . współpracę. „The New York Times”. Kiedy McBroom zajmował się uparcie mechanizmem uruchamiającym podwozie. ponieważ w takiej sytuacji „byłoby niemożliwe właściwe postępowanie z ludźmi”. Samolot rozbił się. a w wypadku poniosło śmierć dziesięć osób. Wielu z nich obawiało się. gdyby załoga współpracowała bardziej harmonijnie. Jednak bez dramatycznego wydźwięku w postaci katastrofy samolotowej destrukcyjne skutki niskiego morale. Pewnego dnia 1978 roku samolot McBrooma zbliżał się do Portland w stanie Oregon. Inni mówili. Niski poziom inteligencji emocjonalnej w pracy nieuchronnie naraża firmy na wielkie straty. czyli na podstawy inteligencji emocjonalnej. firma może splajtować. mimo iż nad samolotem zawisło widmo katastrofy. onieśmielonych pracowników. nie serca”. „When Moods Affect Safety: Communications in a Cockpit Mean a Lot a Few Miles Up”. Ale był on pilotem. Kabina pilotów jest miniaturą wszelkiej funkcjonującej organizacji. Rachunek strat i zysków wynikających z inteligencji emocjonalnej lub jej braku jest stosunkowo nowym pojęciem w biznesie i niektórym menedżerom może być trudno go zaakceptować. Jednak pozostali członkowie załogi tak bali się gniewu McBrooma. gdyby McBroom pracował w biurze albo w fabryce. umiejętność słuchania i mówienia bez ogródek tego. 1994. kiedy zauważył on. Jeden z nich uważał. że milczeli. że gdyby nie zachowywali dystansu emocjonalnego. że pomysł wczuwania się w uczucia osób pracujących dla niego jest absurdalny. December 1976. aroganckich szefów czy dziesiątki innych odmian niedostatków inteligencji emocjonalnej ujawniających się w miejscu pracy mogą przejść w dużej mierze nie zauważone przez osoby spoza sceny wydarzeń. 2 Michael Maccoby. ale też na pracę zespołową. są przeżytkiem dawnych. Kiedy jest on szczególnie niski i dotyczy ogółu pracowników. które onieśmielało osoby z nim pracujące. że są jakieś kłopoty z mechanizmem uruchamiającym podwozie. iż praca wymaga od nich „głowy. Fakt ten mógłby pozostać nie zauważony.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział X Kierowanie z sercem MELBURN MCBROOM był apodyktycznym szefem o usposobieniu.1 W 80 procentach katastrof samolotowych piloci popełniają błędy. Moim zdaniem postawy takie są anachroniczne. strzałki wskaźników paliwa zbliżały się do zera. że empatia albo współczucie dla podwładnych doprowadziłyby do konfliktu z obowiązkami wobec firmy. to nie byliby w stanie podejmować „trudnych” decyzji. błędach i nieszczęśliwych wypadkach oraz exodusie pracowników do przyjemniejszych biur i zakładów. wzroście liczby nie dotrzymywanych terminów. „The Corporate Climber Has to Find His Heart” Fortune. kiedy środowisko biznesu było zupełnie inne. Zaczął więc krążyć na dużej wysokości nad lotniskiem. Koszty tego widać w obniżeniu wydajności. w której inność zamiast stawać się źródłem tarć jest cenionym dobrem oraz skutecznego ustanawiania sieci połączeń interpersonalnych. Spróbuję wykazać to na przykładzie praktycznego zastosowania inteligencji emocjonalnej w trzech sprawach: zdolności traktowania skarg i zarzutów jako przejawów konstruktywnej krytyki. jakie dokonały się w firmach. po części wrogich. Przedstawiał właśnie wiceprezesowi firmy odpowiedzialnemu za wdrażanie nowych technik wyniki wielomiesięcznej pracy swojego zespołu. pod naciskiem globalizacji i technik informacyjnych. z którymi się kontaktujemy. Wszystkie szkodliwe dla myślenia skutki niepokoju opisane w rozdziale VI występują również w miejscu pracy: będąc w złym nastroju. uczyć się ani podejmować rozsądnych decyzji. wiceprezes obrócił się do niego i zapytał sarkastycznie: „Kiedy skończył pan szkołę? Te specyfikacje są . że mogą zaprezentować owoc swej ciężkiej pracy. to chyba nie ma ważniejszej sprawy niż rozpoznanie naszych najgłębszych uczuć w stosunku do tego. tworzenia atmosfery. że inteligencja emocjonalna jest dobrem przynoszącym zyski zarówno w produkcji. jej książkę In the Age of the Smart Machine. walczącym według zasad dżungli szefem. nie potrafimy zapamiętywać. Był długi okres dominacji dyrektorów w hierarchii stanowisk firm.śmieszne. Jednak kiedy skończył. co czują osoby. broniąc swego dzieła. które 3 Cytat z rozmowy. czy zdolności osiągania podczas wykonywania zadań stanu uskrzydlenia. lecz sztuką przekonywania ludzi do współpracy dla osiągnięcia wspólnego celu.1991. Nie ma mowy. szefem zespołu opracowującego nowe oprogramowanie. to wyobraźmy sobie. Przywództwo nie jest dominacją. że ktoś nie potrafi powstrzymać wybuchu gniewu albo nie ma zielonego pojęcia o tym. Towarzyszyli mu podwładni i współpracownicy. Krytyka jest sprawą pierwszorzędną Był doświadczonym inżynierem. „Korporacje przeszły w tym stuleciu radykalną przemianę. aby praca dawała nam prawdziwe zadowolenie. żeby wyszły poza mój gabinet”. uważać. że ludzie głupieją”.”3 Niektóre przyczyny tego są oczywiste . A jeśli chodzi o kierowanie naszą własną karierą. czym się zajmujemy i ewentualne dokonanie takich zmian. którą przeprowadziłem z Shoshoną Zuboff w czerwcu 1994 roku.dostrojenia się do uczuć osób. dumni. Jeśli natomiast chodzi o stronę pozytywną. psycholog z Harvardzkiej Szkoły Biznesu.wyobraźmy sobie. Szef walczący według zasad panujących w dżungli symbolizuje miejsce. Jeden z doradców do spraw zarządzania ujął to tak: „Stres powoduje. 136 . zmuszająca do rywalizacji rzeczywistość sprawia. Zupełnie zdruzgotany tym inżynier przesiedział resztę zebrania w ponurym milczeniu. Ale ta sztywna hierarchia zaczęła się załamywać w latach osiemdziesiątych. uwag. W sprawie wpływu technik informatycznych zob. New York: Basic Books. jakie konsekwencje dla grupy współpracowników ma to. zdolności łagodzenia nieporozumień. z którymi pracuje. kiedy opłacało się być zręcznie manipulującym ludźmi. jej przyszłością jest wirtuoz umiejętności interpersonalnych. z którymi ślęczał całymi tygodniami nad owym projektem. Ludzie z jego zespołu wymienili parę chaotycznych.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna luksusu czasów. a wraz z nią dokonała się transformacja krajobrazu emocjonalnego. jak i na rynku. jakie pożytki dla pracy płyną z posiadania podstawowych umiejętności emocjonalnych . Niektóre z mniej oczywistych przyczyn wysuwania się zdolności emocjonalnych na pierwsze miejsce wśród umiejętności potrzebnych ludziom interesu odzwierciedlają ogromne zmiany. aby nie przeradzały się w konflikty. J ujęła to Shoshona Zuboff. w którym niegdyś znajdowała się firma. nowa. Przez następne dwa tygodnie wypowiedź wiceprezesa nie dawała inżynierowi spokoju. których szefowie najbardziej nie lubią i starają się unikać. co chciał pan osiągnąć. powiedział: „Nie bardzo rozumiem. czy praca. czy też może trzeba w niej coś poprawić. że tak nieudolnie przedstawił swoje opinię i że zranił czyjekolwiek uczucia. wielu . określa w dużym stopniu nasze zadowolenie z pracy. I. i z tych. Najgorszy sposób wzbudzenia w kimś motywacji Emocjonalne przeciwności losu. Powiedział. psycholog z Podyplomowej Szkoły Biznesu przy Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles [UCLA Graduate School of Business].nie miał najmniejszego pojęcia. w jaki sposób wyrażamy i odbieramy uwagi krytyczne. występują również w miejscu pracy.tak jak nasze zdrowie emocjonalne zależy od tego.opierając się na założeniu. W sensie pierwotnym. tak samo efektywność. Krytykowanie jest w pewnym sensie jednym z najważniejszych zadań menedżera. którym musimy stawić czoła w związku małżeńskim. Czy miał pan jakiś inny cel?” Wiceprezes był absolutnie zaskoczony . doszlifować albo zupełnie zmienić. która zacznie funkcjonować nieprawidłowo. Zasady umiejętnego przedstawiania uwag krytycznych w miejscu pracy podał on w książce The Critical Edge: How to Criticize Up and Down the Organization and Make It Pay Off. To. Okazało się.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kosztowało ich tyle trudu.. 137 . Koszta tego niedoboru są wielkie .nie wiedzą. z którymi pracujemy. która pozwala ludziom orientować się. jak radzimy sobie z pretensjami czy zarzutami. że jego rzucona mimochodem uwaga wywoła takie spustoszenie w psychice członków zespołu. iż projekt jest dobry. czego się od nich oczekuje. by .wymianą informacji. idzie dobrze. a zatem sprzężenie zwrotne jest duszą organizacji . przekonany był. 1989. zamieniają się niekiedy w ataki 4 Historię o sarkastycznym wiceprezesie opowiedział mi Hendrie Weisinger. Boston: Little. W pewnym momencie odwołano wiceprezesa do telefonu i zebranie skończyło się nagle. kierowników i prezesów kiepsko opanowało bardzo istotną sztukę sprzężenia zwrotnego. że nie próbował pan wprawić mnie w zakłopotanie. Zniechęcony i przygnębiony. co stwarza dobrą podstawę do usunięcia ich przyczyn. Uwagi krytyczne. Starannie dobierając słowa. które powinny być wyrażane w formie wątpliwości. Zakładam. że nie otrzyma już żadnego poważnego zadania w firmie i mimo że lubił swoją pracę. Podobnie jak ów sarkastyczny wiceprezes. którą wykonują. z tych. a w miarę upływu czasu wszelkie problemy tylko się zaostrzają. przemyśliwał o zwolnieniu się. W przedsiębiorstwie każdy pracownik jest częścią systemu. jego krytycznych uwagach i ich podkopujących morale zespołu wpływie. jak są oceniani przez szefa.4 Jest to istocie rzeczy kwestia sprzężenia zwrotnego między ludźmi zbierającymi informacje konieczne do utrzymania się na właściwym kursie i odpowiedniego ukierunkowania swych wysiłków. w którym termin ten używany jest w teorii systemów. przez kolegów. wydajność i zadowolenie z pracy zależą od tego.zbyt wielu dyrektorów. Bez sprzężenia zwrotnego pracownicy poruszają się po omacku . że w rzeczywistości uważał. że po prostu nie zdawał sobie sprawy z tego. pozostawiając wszystkich w nastroju goryczy i złości. jak informuje się nas o palących problemach. żeby go odrzucić jako bezwartościowy. sprzężenie zwrotne oznacza wymianę danych o działaniu jednej części jakiegoś systemu po to. Mimo to należy do tych.. Na koniec zdecydował się pójść do wiceprezesa i przypomnieć mu o tym zebraniu. przed którymi jesteśmy odpowiedzialni. tylko potrzebuje dopracowania i nawet przez chwilę nie myślał o tym. choć z opóźnieniem. że jedna część wpływa na wszystkie pozostałe składające się na ten system można było skorygować działanie części. przeprosił za to. Brown. że osoba. że nie potrafi pan nic zrobić tak. Journal of Applied Psychology 75. ogarnęła ich złość i ostro zaprotestowali. badania.5 Te pełne złości ataki miały podobne skutki jak napaść na małżonka: podwładni będący ich celem reagowali na nie najczęściej przybraniem postawy obronnej. sarkazmu i pogardy oskarżenia. którego używał dla badania par małżeńskich John Gottman. że zapoczątkowują oni cykl. co wyrażało się w takich uwagach jak: „Niech pan da sobie z tym spokój. 3(1990). Inny ochotnik (współpracujący z eksperymentatorami) oceniał przygotowane reklamy. by sięgnęli myślą do chwil. że ci. wygłaszane ostrym. że . Wielu dało jasno do zrozumienia. sarkastycznym. nie dające żadnej szansy na rzeczową replikę ani nie podsuwające żadnych sugestii. psycholog z Instytutu Politechnicznego Rensselaera. Jedna z nich była konkretna i wyważona. Tę destrukcyjną dynamikę ujawniło badanie menedżerów. jakie wywołuje ona u osób będących jej przedmiotem oraz o katastrofalnym wpływie. i na koniec .zdaniem pewnego doradcy . czuje się bezradna i wściekła. 138 . wyrażając jedną z dwóch przygotowanych wcześniej opinii krytycznych.do odgradzania się od innych murem milczenia lub do biernego oporu. A mimo to takie reakcje jeszcze bardziej rozdrażniały i prowokowały menedżerów. że są niewinnymi ofiarami i czują usprawiedliwione oburzenie. a wszystko to skłania nas do przyjmowania postawy defensywnej i unikania odpowiedzialności. jaki uczucia te wywierają na ich motywację do pracy. druga natomiast koncentrowała się na wytykaniu twórcy reklamy braku wrodzonych zdolności i niechęci do skorzystania z jego usług w przyszłości. Pod naszym adresem kierowane są pełne odrazy. który w świecie biznesu kończy się odejściem albo zwolnieniem pracownika. mówiąc. wskazując na to. Gdyby umieszczono ich pod takim samym wykrywającym emocje mikroskopem jak ten. Podczas symulacji zlecono ochotnikom opracowanie reklamy nowego szamponu. ku której są skierowane.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna personalne.mówiąc innymi słowy . który wynika z poczucia. Postaram się. poczuli się urażeni. to znacz unikali jakichkolwiek kontaktów z szefem. wykazały. gniewnym tonem. że na liście przyczyn konfliktów w pracy niestosowne albo niewłaściwie wyrażone uwagi krytyczne uplasowały się na pierwszym miejscu. że nie chcą w przyszłości współpracować z osobami czy pracować dla osób. z którym przeprowadziłem wywiad w „The New York Times” z 11 września 1990 roku. że ci rozgoryczeni pracownicy myślą to samo. których poproszono. Jedną z najbardziej powszechnych form destrukcyjnej krytyki w miejscu pracy są . energię i wiarę w sens tego. przed brakiem zaufania. to bez wątpienia okazałoby się. „Countering the Effects of Destructive Criticism: The Relative Efficacy of Four Interventions”. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej taka krytyka świadczy o lekceważeniu uczuć. że będą unikać jakichkolwiek kontaktów z tymi osobami. że traktuje się nas niesprawiedliwie.takie ogólne stwierdzenia jak: „Wszystko partaczycie”. to prawdopodobnie okazałyby się one typowe dla zatopienia. które skrytykowały ich projekt. I faktycznie. Gdyby zmierzono ich reakcje fizjologiczne. Zrozumiałe jest. co jest odpowiednikiem rozwodu. że napada się na nich bez żadnego powodu. które nasila takie myśli. którzy uważają. dając się jej ponieść. Zdarzało się też. Wygląda na to. żeby zrobił to ktoś inny”. Sprawiają one.6 Eksperyment przeprowadzony na Politechnice Rensselaera pokazuje. co robią. których zaatakowano. którymi objęto 108 menedżerów i pracowników umysłowych.mają ochotę odgrodzić się 5 Ankietę na temat przypadków wybuchów złości kierowników i dyrektorów na podległych im pracowników przeprowadził Robert Baron. zaatakowali ich ad personam. jak trzeba”. jak destrukcyjny wpływ mogą wywierać na stosunki w pracy ostre uwagi krytyczne. „Może po prostu brak panu talentu. który ich zwymyślał. 6 Robert Baron. jak można by wywiązywać się lepiej ze swych zadań. że odgradzali się murem milczenia. różnicami charakteru i wysokością wynagrodzenia. co rozczarowani małżonkowie. kiedy wybuchnęli złością na swoich podwładnych i. wymyślaniem wymówek albo uchylaniem się od odpowiedzialności. nazywanie kogoś głupim czy niekompetentnym mija się z celem. Co gorsza. Larson. to powoli narasta u niego frustracja. Chciałbym. szefowie mają skłonność do odkładania na później rozmów z podwładnymi: utrzymujący się przez dłuższy czas brak sprzężenia zwrotnego. Harry Levinson. czy nie da się tego zrobić szybciej”. przytaczając długą listę pretensji albo posuwając się do gróźb. narastają one z wolna . którym możemy jakoś zaradzić. że nie starały się już tak jak dawniej i . jak opanować sztukę krytykowania. zwłaszcza nad szczegółowym opisem wdrożenia oprogramowania. jak mają się do tego zabrać. której udziela się parom małżeńskim rozmawiającym o wzajemnych pretensjach. Takie ataki prowokują do odwetu. że uda im się ulepszyć projekt i sugerowało.powiedzieć inżynierowi kierującemu zespołem opracowującym nowe oprogramowanie coś takiego: „Podstawowy kłopot na tym etapie polega na tym. Jest to najgorszy sposób wzbudzania w kimś motywacji do lepszego działania”. żebyście jeszcze pomyśleli nad tym projektem. która jest ich celem. skutkiem czego słyszą oni opinie o swojej pracy tylko wtedy. zamiast wywoływać u podwładnych uczucie bezradności i złości oraz skłaniać ich do buntu. kiedy wszystko w nich się gotuje. Ludzie zbyt często zaczynają przedstawiać swoje zarzuty dopiero wtedy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna od nich murem milczenia.ale nie zrobił tego . Gdyby przekazał pracownikowi uwagi krytyczne wcześniej. że osoby. żeby wypaść lepiej. psycholog z Uniwersytetu Stanowego Illinois w Urbanie. do których je kierowano. Tak niszczycielski wpływ na ich morale miała napaść personalna. „Większość problemów z jakością pracy nie pojawia się nagle. a zatem złość ogarnia dla odmiany osobę. Pamiętajmy o tym. kiedy popełniają błędy. trzeba wyraźnie stwierdzić. że kiedy sądzimy. Umiejętnie sformułowane uwagi krytyczne koncentrują się raczej na tym. która łączy się nierozerwalnie ze sztuką chwalenia: 139 . nabrały takiej niechęci do pracy. co czuje w związku z konkretną sprawą.twierdzi J. w wyniku czego nie trafiają już do niego żadne uwagi i rady.R. Jak zauważa Larson: „Napadanie na czyjś charakter. tracimy nadzieję i przestajemy się starać. psychoanalityk. Odbierane są jako afront. Takie przedstawienie uwag miałoby zupełnie odwrotny skutek niż miażdżąca krytyka. daje takie oto rady. który został doradcą przedsiębiorców. co dana osoba zrobiła i co może zrobić. ów arogancki szef mógł . że nie potrafią dobrze wywiązać się ze stojącego przed nimi zadania. któregoś dnia.Jeśli szef nie powie od razu. Umiejętnie sformułowana uwaga krytyczna może być jednym z najbardziej użytecznych komunikatów. j przekazuje szef podległym mu pracownikom. Wielu szefów chętnie krytykuje podwładnych. Ujmując to natomiast w kategoriach motywacji do działania. A wtedy przedstawiają je w najgorszej z możliwych formie. wybucha. Ostre uwagi krytyczne sprawiły. i sprawdzili. napawałoby ich nadzieją. kiedy nie. że wasz plan zajmie za dużo czasu. daje fatalne rezultaty. Potem. Na przykład. . iż nasze niepowodzenia są wynikiem jakichś naszych wad czy braków. iż wszystkie niepowodzenia i porażki wynikają z niesprzyjających okoliczności. w połączeniu ze skłonnością do krytykowania.co chyba najgorsze twierdziły. to mógłby on naprawić swe błędy.: mogą pohamować złości.” Oczywiście. ale skąpi im pochwał. niż na doszukiwaniu się przyczyn kiepskich wyników w pracy w wadach tej osoby. Umiejętna krytyka Rozpatrzmy teraz inną możliwość. tonem pełnym jadowitego sarkazmu. Zmuszasz go z miejsca do przyjęcia postawy obronnej. jest to dokładnie ta sama rada. w jaki sposób może wykonywać swoją pracę lepiej. co zwiększy koszta. że podstawą naszego optymizmu jest przekonanie. podobnie jak wszelkie inne użyteczne sprzężenia zwrotne.na przykład . które mogłyby ich skłonić do zmiany zachowań. skłania do przyjęcia postawy obronnej i stwarza trudny do przezwyciężenia dystans między szefem a podwładnym. a co źle i jak można to zmienić. Addendum to the Levinson Letter. ku którym kierowane są uwagi krytyczne. do której je kierujemy. co należy zmienić . które mają umożliwić im przedstawienie 7 Harry Levinson. na przykład w formie pisemnych uwag czy upomnień. z których istnienia osoba ta nie zdawała sobie sprawy. A jeśli rozmowa staje się zbyt przykra. aby przedstawiali swoje pretensje według formuły XYZ: powiedz dokładnie. Levinson wskazuje. • • Levinson daje pewne rady także tym. rzecz jasna. żebyśmy widzieli w uwagach krytycznych szansę wspólnej pracy z osobą krytykującą w celu usunięcia problemu. co przejawia się . wydarzenie.Daniel Goleman • Inteligencja Emocjonalna Bądź konkretny. Oczywiście wszystkie te mądre rady są bezpośrednim odbiciem wskazówek dla małżeństw. jest najbardziej skuteczna wtedy.jest równie ważna przy pochwałach. Jest to. bo zaciemni to sens tego. którzy mają niewielką zdolność empatii. W przeciwnym razie zniechęcają one. Nie owijaj spraw w bawełnę ani nie mów ogródkami. co wymaga dopracowania. takie jak nieumiejętność prawidłowego wykonania pewnych elementów zadania. aż przetrawimy niemiłą opinię i trochę ochłoniemy. Skoncentruj się na szczegółach. dla których krytykowanie kogoś jest krępujące. radzi odłożyć ją do czasu. Osoby. jak przy uwagach krytycznych. ale jako cenne wskazówki umożliwiające poprawę działania. że ogólna pochwała nie wywiera żadnego wpływu. a nie coś. Levinson Institute. które jest dobrym przykładem tego. by wystrzegać się przybierania postawy defensywnej i poczuwać się do odpowiedzialności. która odbiera krytykę.miażdżącą krytyką i zamykaniem im ust. kiedy przeprowadzamy ją podczas rozmowy w cztery oczy. do wczucia się w skórę osoby. co chcesz przekazać. Namawia też. jak być powinno albo jakie wywołuje to u ciebie uczucia i jak można temu zaradzić. „Feedback to Subordinates. robiąc to na odległość. powinny wskazywać sposób rozwiązania problemu. Krytyka. Uwagi krytyczne mogą ukazywać nowe możliwości czy alternatywy. 140 .zamiast ukazywać sposób wyjścia czy naprawienia sytuacji. jak poradzić sobie z tymi problemami. na czym polega problem. Wybierz jakiś charakterystyczny przypadek. by traktować uwagi nie jako atak personalny:. jednak nadaje to kontaktom charakter bezosobowy i pozbawia adresata tych uwag możliwości ustosunkowania się do nich i wyjaśnienia sprawy. mówiąc. że zawierają one sugestie. Radzi na przykład. rada zbliżona do omawianego wcześniej zalecenia dla małżonków. ale wpływ ten jest niewielki. wywołuje ona niechęć. pozbawiają ochoty do działania albo osłabiają motywację osoby. że szefowie. co dana osoba zrobiła dobrze. są wyjątkowo skłonni do aroganckiego traktowania podwładnych.zauważa Levinson . albo po prostu uwrażliwić ją na to.7 • Zaproponuj jakieś rozwiązanie. co stawia nas w przykrym położeniu. Ostateczny wynik takiej krytyki jest destrukcyjny . Jest to wezwanie do okazywania empatii. jednak pod warunkiem. MA (1992). Bądź obecny. Uwagi krytyczne. mogą ułatwić sobie zadanie.jakieś niedociągnięcia albo powtarzające się braki. podobnie jak pochwała. Ludzi demobilizuje wysłuchiwanie narzekań. co jest nie tak. a poza tym niewiele można się z niej dowiedzieć”. Waltham. gorycz i oburzenie. że robią „coś” źle. Bądź wrażliwy. Na koniec proponuje. Nie twierdzę. „Konkretność . bez sprecyzowania zarzutów. który tylko wzruszył ramionami i powiedział: „Tak zostały wychowane i nic na to nie mogę poradzić”. siedzących przy stoliku obok. Usiedli przy stoliku i siedzieli tam. Przemawia za tym nie tylko wzgląd na zwykłą ludzką przyzwoitość.pastor. sieć Dennego naprawia szkody wyrządzone czarnej społeczności. Jednym z nich jest zmieniające się oblicze klasy pracującej. szczególnie na szczeblu szefów rejonów i oddziałów. ale też .8 Inną przyczyną jest wzrastająca w firmach międzynarodowych potrzeba zatrudniania pracowników. że czarni psują im interes. Skeeter z miejsca rzuciła tę pracę . W sądzie wystąpiła też czarna dziewczyna ze sparaliżowanymi nogami z Tampy na Florydzie. którzy w drodze do Annapolis. Ale Sylvia Skeeter była tylko jedną z wielu setek osób. „Stały tam . że ponad dwie trzecie nowo przyjętych pracowników nie należy do rasy białej. wstąpili do Denny’ego na śniadanie. która pewnego wieczoru. a wśród ich szefów rośnie świadomość. która mając trzydzieści parę lat wycofała się w stopniu kapitana z czynnej służby wojskowej. Pewnego upalnego popołudnia weszła do restauracji grupka czarnych klientów . siedmiu czarnych agentów służb specjalnych. po koncercie. którzy kiedyś byli grupą dominującą. by nie miało to szkodliwych konsekwencji dla trwałości ich związku. czekała na swym wózku inwalidzkim przez dwie godziny na zamówione jedzenie. W pracy dzieje się podobnie jak w małżeństwie. muszą brać udział w kursach.aspekty czysto pragmatyczne. zupełnie jakby czarny stojący o pięć stóp od nich po prostu nie istniał”. które poświadczyły istnienie w sieci restauracji Denny’ego powszechnych uprzedzeń rasowych. Wszyscy jej pracownicy. donosił „The New York Times” 26 sierpnia 1990 roku. przekonania.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wzajemnych pretensji w taki sposób. i siedzieli. to owa jaskrawa manifestacja uprzedzeń rasowych mogłaby przejść nie zauważona.patrzyły na nich z rękami opartymi na biodrach. wikary i dwójka przybyłych do nich z wizytą śpiewaków gospel. 141 . 8 O przeglądzie 645 firm. pracowała później jako kierowniczka sali w restauracji Denny’ego w Kolumbii. w miarę jak biali mężczyźni. Proces kosztował firmę 54 miliony dolarów. że nawet jeśli pracownicy mają jakieś uprzedzenia.dowodzili oskarżyciele . to muszą się tak zachowywać w pracy. głównie dzięki werdyktowi sądu oraz nagłośnieniu sprawy przez środki masowego przekazu. a zwłaszcza personel kierowniczy. na których wykazuje się im. gdzie mieli ubezpieczać wizytę prezydenta Clintona w Akademii Marynarki Wojennej. którzy doświadczyli na własnej skórze takiego traktowania. Jak postępować z odmiennością Sylvia Skeeter. jakie korzyści płyną z posiadania wielorasowej klienteli.brała się z powszechnego wśród personelu restauracji Denny’ego. między innymi. Kelnerki po prostu ignorowały ich. jakby ich nie mieli. Oburzona Skeeter zwróciła kelnerkom uwagę i poskarżyła się szefowi. Ta dyskryminacja .co dla przedsiębiorstwa jest dużo ważniejsze . Wśród powodów znajdowało się. Gdyby był to odosobniony przypadek. Ankieta przeprowadzona w kilkuset przedsiębiorstwach amerykańskich wykazała. Obecnie. To przesunięcie demograficzne odzwierciedla również w znacznej mierze zmieniający się skład klienteli. obsłużono natychmiast. co doprowadziło do wytoczenia firmie procesu w imieniu tysięcy czarnoskórych. nie mogąc doczekać się obsługi.sama jest czarna. który przeprowadzili doradcy do spraw zarządzania z Towers Perrin na Manhattanie. a potem wróciły do rozmów między sobą.wspomina Skeeter . powoli stają się mniejszością. Seminaria takie stały się jednym z głównych elementów szkolenia wewnętrznego w firmach całej Ameryki. podczas gdy ich białych kolegów. Czekali na kelnerkę przez godzinę. w Karolinie Południowej. które uważają. Prawdę mówiąc. że trudno się ich całkowicie pozbyć. upamiętnia tureckie dziecko. które udusił. kiedy poszczególni pracownicy zachowują swoje indywidualne uprzedzenia. NJ: Jason Aronson. ostatecznym rezultatem takich niewłaściwie przygotowanych i nieumiejętnie prowadzonych szkoleń .W późniejszym okresie życia możesz chcieć pozbyć się uprzedzeń. że dynamika ich powstawania i funkcjonowania w umyśle jest stosunkowo obojętna dla całości zachodzących w 9 Vamik Volkan. natomiast przekonania. 1988. Korzenie uprzedzeń Doktor Vamik Volkan jest teraz psychiatrą na Uniwersytecie w Wirginii. Volkan słyszał plotki o tym. Wszystko to oznacza. ale także wykorzystać tę otwartość dla dobra firmy (i pomnożenia jej zysków). co sprawia. na czym polega uprzedzenie. Zajmując się obecnie badaniem konfliktów etnicznych. Jak to osiągnąć Trzeba ze smutkiem stwierdzić. z jaką odrazą mówiło się w jego domu o tym. Northvale. obiecując zbyt dużo albo zamiast atmosfery zrozumienia wytwarzają klimat konfrontacji . „Emocje związane z uprzedzeniami kształtują się w dzieciństwie. aby ukazać. że nie powinno się nigdy i wobec nikogo żywić żadnych uprzedzeń. 142 .wyjaśnia Thomas Pettigrew. że jednodniowe czy też jednoweekendowe szkolenia w akceptowaniu różnorodności zdają się nie przełamywać niechęci pracowników wynikającej z głęboko zakorzenionych uprzedzeń jednej grupy do drugiej: białych do czarnych. Po to. co oznaczało dorastanie w rodzinie tureckiej na Cyprze. pojawiają się później . że kultura przedsiębiorstwa musi ulec zmianie i konieczne jest rozwijanie tolerancji nawet wtedy. 10 Mój wywiad z Thomasem Pettigrew zamieścił „The New York Times” 12 maja 1987 roku. Uczucia te są pozostałością tego. w jaki sposób przez całe lata utrzymuje się wzajemną wrogość między różnymi grupami narodowymi czy rasowymi i jak w każdym nowym pokoleniu ugruntowuje się takie wrogie uprzedzenia. co można zrobić w tej dziedzinie. szczególnie wtedy. Będąc chłopcem. że każdy węzeł na sznurze. to nadal czują się nieswojo.10 Siła stereotypów. by zrozumieć. Volkan relacjonuje własne wspomnienia z dzieciństwa. że Grecy jedzą świnie. . podając im rękę.może być wzrost napięcia między poszczególnymi grupami pracowników.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna którzy nie tylko potrafią odłożyć na bok wszelkie uprzedzenia przeszkadzające im w ocenianiu ludzi należących do innych kultur (i tworzących nowe rynki). The Need to Have Enemies and Allies. o prawo władania którym walczyli wówczas bez pardonu Turcy z Grekami. kiedy istnieje między nimi zadawniona wrogość. których uczymy się we wczesnym okresie życia.które rozbudzają fałszywe nadzieje. Wielu południowców wyznało mi na przykład. Uprzedzenia należą do repertuaru postaw emocjonalnych. Pamięta też. które podtrzymują uprzedzenia. których mięso uważane jest w kulturze tureckiej za nieczyste. bierze się częściowo stąd. które je usprawiedliwiają. która manifestuje się bardziej twórczym działaniem zespołowym i większą przedsiębiorczością. ale pamięta. którym przepasywał się miejscowy grecki duchowny. Trzecią motywującą do takich działań przyczyną jest kryjąca się w różnorodności potencjalna siła. trzeba przede wszystkim pojąć. czarnych do Azjatów czy Azjatów do ludności hiszpańskojęzycznej. że chociaż nie mieli już żadnych uprzedzeń wobec czarnych na poziomie intelektualnym. który od kilkudziesięciu lat zajmuje się badaniem uprzedzeń. Dotyczy to nawet osób. socjopsycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz.9 Psychologiczną ceną płaconą za lojalność wobec własnej grupy może być antypatia do innej grupy. ale o wiele łatwiej jest zmienić swoje przekonania niż uczucia. go nauczyli się w domu rodzinnym”. że w głębi duszy czują uprzedzenie. Musiały być jakieś sygnały [. jeśli w ogóle. Discrimination.12 Przeczą temu. natomiast przypadki przemawiające na jego niekorzyść z reguły ignorujemy. and Racism. Relman. To ciągłe utrzymywanie się ukrytych uprzedzeń może wyjaśniać dlaczego mimo że w ciągu ostatnich mniej więcej czterdziestu lat postawy białych Amerykanów wobec czarnych stały się znacznie bardziej tolerancyjne . „Service With a Sneer. co sprawia. Brak tolerancji dla nietolerancji Nie da się wprawdzie tak łatwo wyplenić głęboko zakorzenionych uprzedzeń. November 11.13 Jednak z tego. i przyjęcia białego kandydata o mniej więcej takich samych kwalifikacjach. że taki właśnie stosunek . że jest nietypowym przykładem swojego narodu albo że „podpił sobie”.. Na przykład.1987. ale dlatego. John Davidio. ale w niejasnych sytuacjach postępują w sposób świadczący o tym.odrzucenia przez białego szefa podania o przyjęcie do pracy czarnego kandydata. od najwyższego kierownictwa aż po szeregowych pracowników.a być może wzmagające skuteczność takich szkoleń .są starania zmierzające do definitywnej zmiany norm uznawanych przez daną grupę. Spotykając na przyjęciu otwarcie okazującego swe uczucia i wylewnego Anglika. 12 Tamże. 1994.mamy wciąż do czynienia z subtelniejszymi formami przejawów uprzedzeń rasowych: wprawdzie biali odżegnują się od rasistowskich zapatrywań. Niektórzy dyrektorzy wydawali się wręcz zachęcać ich. przynajmniej pośrednio. który jest zaprzeczeniem stereotypu chłodnego i podchodzącego do wszystkiego z rezerwą Brytyjczyka. 143 . rzekomo nie ze względu na kolor skóry. W takiej sytuacji niepodejmowanie żadnych przeciwdziałań przynosi poważne konsekwencje. a nie inaczej. ale nadal w ich postępowaniu widać ukrytą niechęć. New York: Academic Press. że jego wykształcenie i praktyka zawodowa nie odpowiadają wymogom stanowiska. że lokal jest nieczynny. i zapominania o takim samym poinstruowaniu agenta o czarnej skórze albo latynoskim pochodzeniu. 13 „ Cytat za: Howard Kohn. którzy uciekali się do dyskryminujących czarnych praktyk.. ale można przynajmniej zmienić nasz stosunek do nich. wynika. że wszelkiego rodzaju stereotypy potwierdzają się same. o które się ubiega. „The New York Times Sunday Magazine”. Mogą też przybrać formę dawania białemu agentowi praktycznych pouczeń. kelnerki i szefowie filii sieci restauracji Denny’ego.sprzyja szerzeniu się dyskryminacji. które usunęły hamulce wzbraniające lokalnym szefom działać zgodnie z ich rasistowskimi poglądami. sugerując nawet stosowanie takich metod.przymykanie oczu na przejawy uprzedzeń . jak przeprowadzać rozmowy z potencjalnymi klientami. który wniósł do sądu pozew przeciwko Denny’emu w imieniu wspomnianych wcześniej czarnych agentów służb specjalnych.prawa do korzystania z szeroko reklamowanych bezpłatnych śniadań urodzinowych albo zamykanie drzwi przed grupami czarnych konsumentów pod pozorem.]. John P. co robi podległy mu personel.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna nim procesów. Powinny się one przejawiać zdecydowanym potępieniem wszelkich aktów dyskryminacji na wszystkich szczeblach drabiny służbowej. Uprzedzenia takie objawiają się w formie powiedzmy . adwokat. Prejudice. do dyskryminowania czarnych. spotykali się z krytyką. dlaczego zachowują się tak. ujął to tak: „Kierownictwo Denny’ego przymykało oczy na to. aczkolwiek podają rozsądne powody. 11 Samuel Gaertner.11 Łatwo zapamiętujemy wydarzenia. Nie musi to wprawdzie zmniejszać uprzedzeń. co wiemy o korzeniach uprzedzeń i o skutecznych sposobach walki z nimi. odmawianie . bowiem wirusy uprzedzeń rozprzestrzeniają się bez żadnych przeszkód. które świadczą o słuszności stereotypowego przekonania. rzadko. jak pobieranie od nich z góry zapłaty za posiłki. Bardziej celowe niż szkolenia mające wykształcić tolerancję dla odmienności i różnorodności . mówimy sobie. to dają tym samym do zrozumienia. że rozliczne programy uczenia tolerancji. które po prostu uznają wszelkie formy dyskryminacji za niedopuszczalne i w ten sposób zachęcają osoby będące dotychczas niemymi świadkami takich zachowań do dawania głośnego wyrazu swemu niezadowoleniu i sprzeciwowi. Innym aktywnym elementem kursów uczących tolerancji dla odmienności jest uczenie umiejętności patrzenia na sprawy z punktu widzenia drugiej strony. że program taki usunie głęboko zakorzenione uprzedzenia. 1990. Zwykłe połączenie różnych grup ludzi nie zmniejsza nietolerancji albo zmniejsza ją w niewielkim stopniu. „Reducing the Expression of Racial Prejudice”. próby stłumienia przejawów uprzedzeń przynoszą dużo lepszy wyniki niż próby wykorzenienia leżących u ich podstaw przesądów. że sprawy takie nie są bynajmniej błahe. natomiast milczenie oznacza na nie zgodę. Jak ujął to jeden z szefów IBM: „Nie tolerujemy lekceważącego czy obraźliwego zachowania w żadnej formie: szacunek dla jednostki zajmuje poczesne miejsce w kulturze pracy w IBM”. ponieważ jeżeli jesteśmy w stanie zrozumieć ból osób dyskryminowanych. że fanatyzm i okazywanie innym niechęci czy pogardy są niedopuszczalne i nie będą tolerowane. 2. Ale oczekiwanie. Natomiast upomnienie dającej wyraz swym uprzedzeniom osoby jest wyraźnym sygnałem. to jest bardziej prawdopodobne. Uwagi takie należy czynić z całym taktem właściwym skutecznej krytyce.15 Kluczową rolę w tych staraniach odgrywają osoby znajdujące się na wierzchołkach władzy. jasnych. Mówiąc krótko. Programy takie mogą się znacząco przyczynić do zakodowania w świadomości zbiorowej przekonania. Również w takiej sytuacji bardzo przydają się umiejętności wchodzące w skład inteligencji emocjonalnej. trzeba ich zachęcać do przeciwstawiania się nawet najmniejszym przejawom dyskryminacji czy szykanowania. których rezultatem był raczej wzrost niż spadek nienawiści międzygrupowej. aby nie były przyjmowane defensywnie. Jeśli szefowie i współpracownicy robią to w sposób naturalny. kalendarzy ze zdjęciami rozebranych dziewczyn. takim jak choćby opowiadanie obraźliwych dowcipów czy wieszanie w pomieszczeniu. ale także jak przeciwstawiać się uprzedzeniom. Postawa ta sprzyja powstawaniu empatii. 144 . 14 ”Responding to a Diverse Work Force”. Badania wykazały. Zwyczajne nazwanie takiego zachowania po imieniu albo natychmiastowy sprzeciw stwarzają zniechęcającą do szyderstwa atmosferę. to reszta pójdzie wkrótce w jego ślady. stereotypy zmieniają się powoli. 1991. że takie incydenty nie będą się powtarzać. jeśli w ogóle się zmieniają. powinny skupić się na realistycznym celu. Płynie stąd praktyczny wniosek. jakim jest odrzucenie przyjętych w danej grupie norm okazywania uprzedzeń i szykanowania czy dokuczania przedstawicielom innych grup. o czym świadczą przypadki desegregacji rasowej w szkołach. że jeśli w jakimś zespole ktoś zacznie szydzić z innej grupy etnicznej. które rozpleniły się w świecie przedsiębiorczości. „The New York Times”. jest nierealistyczne. August 26. to sprowadzają się one do tego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ale w zmienionym klimacie nie będą one dochodzić do głosu. że aby zwiększyć tolerancję pracowników dla odmienności. w którym pracują kobiety. Psychological Science. jeśli nie potępiają przejawów uprzedzeń. 15 Fletcher Blanchard. Bardziej skuteczne metody propagowania tolerancji w miejscu pracy obejmują ustalanie nowych. obowiązujących w całej organizacji reguł. t. że w aktach takich nie ma nic zdrożnego.nieprzyjemnymi konsekwencjami. to jesteśmy bardziej skłonni występować przeciw nietolerancji. Szczególnie cenny jest talent polegający na tym. aby wiedzieć nie tylko kiedy. ale grożą rzeczywistymi .14 Jeśli z badań nad uprzedzeniami płyną dla przedsiębiorstw jakiekolwiek nauki. Pozytywne efekty przynieść natomiast może podtrzymywanie koleżeńskich stosunków między osobami wywodzącymi się z odmiennych grup i połączenie ich codziennych starań dla osiągnięcia wspólnego celu. pisarze czy programiści komputerowi. bardziej funkcjonalnymi formami pracy zespołowej są elektroniczne sieci połączeń. czy tworzą zajmujący się planowaniem strategii zespół kierowniczy czy brygadę wytwarzającą jakiś produkt. Peter Drucker. wskazuje. stereotypy zanikają. przykładem współuczestniczenia w pracy.17 Dlatego też inteligencja emocjonalna. to te połączenia między pracownikami są jej ośrodkowym układem nerwowym. and Racism. ogólnej sumie zdolności i umiejętności wszystkich wchodzących w skład tej grupy osób. telekonferencje i powiązania nieformalne. osoby. że doprowadzi do tego jednorazowy kurs tolerowania odmienności. to możliwe jest ich oduczenie się. tworzą się wzajem wrogie kliki.zauważa Drucker . a programiści komputerowi nie zajmują się dystrybucją oprogramowania. ale w wąskich dziedzinach i że ich wydajność zależy od skoordynowania pracy w ramach zespołu. Jeśli hierarchia służbowa firmy. Jak się przekonamy. a negatywne stereotypy utrwalają się.wraz z pojawieniem się pracowników wiedzy „praca zespołowa staje się ważniejsza niż praca indywidualna”. Tam natomiast. zbiór umiejętności. którą przedstawia sporządzony na papierze schemat organizacyjny. Zebrania. wybitny teoretyk biznesu. gdzie uczniowie pracują jak równy z równym. który stworzył termin „pracownicy wiedzy”.dojść do lepszych. poczta elektroniczna. sali konferencyjnej czy w czyimś gabinecie. Potwierdzają to doświadczenia z desegregacją rasową w szkołach: tam. które pomagają w harmonijnym układaniu stosunków z innymi. gdzie członkowie poszczególnych grup nie mieszają się ze sobą i nie utrzymują stosunków towarzyskich. jest jej szkieletem. ów nierozerwalnie związany z pełnieniem funkcji kierowniczej obowiązek uczestniczenia w posiedzeniach odbywających się w pokoju narad. Nowymi. Pomysłowość organizacyjna i grupowy iloraz inteligencji Pod koniec obecnego stulecia jedną trzecią czynnych zawodowo Amerykanów stanowić będą tzw. chociaż wymaga to czasu i nie można oczekiwać. To samo zdarza się w sposób naturalny w miejscu pracy. choć nieco już przestarzałym. Prejudice. dążąc do osiągnięcia wspólnego celu.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Skoro jednak uprzedzenia są pewną odmianą wyuczonych emocji.o grupowych ilorazie inteligencji. Discrimination.jeśli współpraca układa się harmonijnie . bardziej twórczych i skuteczniejszych rozwiązań niż ta sama grupa osób pracujących oddzielnie. powinna w nadchodzących latach stać się szczególnie cenioną w pracy zaletą. 145 . „The Age of Social Transformation”. to bez względu na to. Poziom wykonania 16 Gaertner i Davidio. jaką jest wykorzystanie twórczych możliwości i przedsiębiorczości tkwiących w zróżnicowanym zespole pracowników.bynajmniej nie w sensie przenośnym . 17 Peter Drucker. można mówić . czy to w drużynie sportowej czy w zespole muzycznym. The Atlantic Monthly. zespół składający się z osób o różnych zdolnościach i punktach widzenia może . „pracownicy wiedzy”. to . Aczkolwiek ludzie zawsze pracowali w zespołach. że osoby takie są wprawdzie znakomitymi specjalistami.16 Zaniechanie walki z uprzedzeniami w zakładzie pracy oznacza też zaprzepaszczenie wielkiej szansy. których efektywność mierzy się wartością dodaną do informacji analitycy rynku. jako że pisarze nie są wydawcami. Chyba najbardziej podstawową formą organizacyjną pracy zespołowej jest zebranie. Kiedy ludzie zbierają się. aby wspólnie pracować. gromadzące wszystkich w jednym pomieszczeniu są zapewne najbardziej oczywistym. kiedy ludzie pracują ze sobą na koleżeńskiej stopie przez wiele lat. November 1994. zależy od naszej umiejętności zorganizowania luźno powiązanej sieci pracowników różnych działów. które zbyt paliły się do wzięcia udziału w tym przedsięwzięciu. To. To właśnie umiejętność harmonijnego kształtowania stosunków między członkami grupy sprawia. Myśl. ale odkrycia te mają też bardziej ogólne implikacje. obniżając sprawność działania swoich zespołów władczymi zapędami i chęcią kierowania innymi. kto pracuje w jakimkolwiek przedsiębiorstwie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zadania. co jest właściwe. jeśli wewnętrzne stosunki uniemożliwiają jej członkom wykazanie się swymi talentami. w jakim jego członkom udało się stworzyć atmosferę harmonijnej współpracy. Osobom takim wydaje się brakować podstawowego elementu inteligencji społecznej . pomysłowość czy wiedzę specjalistyczną. Intelligence. 146 . okazały się kulą u nogi. powołując ad hoc zespoły do konkretnych jednorazowych zadań. jakość uzyskanego produktu zależeć będą od wysokości tego ilorazu. 1988. Negatywnie na jakość pracy zespołu wpływali również członkowie. natomiast zespoły. pracuje wydajnie i odnosi sukcesy. kto zaczyna pracować w zespole. wnosi do niego pewne talenty. Osiągnięcia takiego zgranego zespołu były jeszcze wyższe. którymi zajmujemy się w pracy. która pozwalała im w pełni wykorzystać swoje zdolności. nasunęła się psychologowi z Uniwersytetu Yale. Aczkolwiek grupa nie może być „bystrzejsza” niż pozwala na to ogólna suma wszystkich tych zdolności. studentce ostatniego roku. wymagające twórczej pracy zadanie opracowania kampanii reklamowej rzekomo rewelacyjnego słodzika mającego zastąpić cukier. złości.którego członkowie nie ustępują talentem ani umiejętnościami członkom pierwszego . Natomiast zgodne współdziałanie pozwala na maksymalne wykorzystanie zdolności najbardziej twórczych i utalentowanych członków zespołu. „Group Intelligence: Why Some Groups Are Better Than Others”. Stało się to jasne. jeśli któryś z jego członków był szczególnie uzdolniony. a drugi . ile raczej inteligencji emocjonalnej. że w ich składzie znajdowały się osoby bardzo utalentowane. urazów czy rywalizacji . Powodzenie wielu spraw. których skład w wypadku danego zadania jest optymalnym połączeniem talentów. nie potrafiły należycie wykorzystać faktu.bez względu na to. Najważniejszy z pojedynczo rozpatrywanych czynników maksymalizujących efekt pracy zespołu był stopień. że osoby. Wynika stąd oczywisty morał dla zespołów pracowniczych. kiedy Sternberg i Williams podzielili uczestników eksperymentu na zespoły. powiedzmy . ma kluczowe znaczenie dla naszego sukcesu w pracy. którzy nie kwapili się do wspólnych działań i byli dla grupy balastem. że jeden zespół jest utalentowany. Robertowi Sternbergowi i Wendy Williams. w których dochodziło do większych tarć. którzy starali się zrozumieć. Pierwszym zaskoczeniem było to.ludzie nie mogą dać z siebie wszystkiego. że najważniejszym elementem inteligencji grupowej jest nie tyle przeciętny iloraz czysto akademickiej inteligencji jej członków. dlaczego pewne zespoły odnoszą dużo większe sukcesy niż inne.18 Każdy. W zespołach. Sieć taka daje możliwość doraźnego formowania zespołów. ważne dla każdego. czy stan ten jest wynikiem obaw.znakomitą umiejętność formułowania wypowiedzi. jak udanie potrafimy wykorzystywać taką sieć.ma marne wyniki. umiejętności i funkcji. którym postawiono to samo.zdolności rozpoznawania. Decydujący wpływ na wysokość ilorazu inteligencji grupowej mają panujące w grupie stosunki. ponieważ rozmaite zadania mogą stwarzać potrzebę angażowania do współpracy ludzi różnych specjalności. że w ogóle istnieje coś takiego jak inteligencja zbiorowa. 18 Pojęcie inteligencji grupowej wprowadzają Wendy Williams i Robert Sternberg. w których poziom napięć emocjonalnych i towarzyskich jest wysoki . to jednak może swój poziom zaniżyć. a co nie na miejscu w polityce wzajemnych ustępstw. Okazuje się. Szczegółowe wywiady z „gwiazdami” ujawniły jednak zasadnicze różnice dotyczące interpersonalnych strategii. Złożona sieć powiązań i układów towarzyskich pozwala w każdej chwili skontaktować się z kolegami i z czasem przekształca się w zadziwiająco trwały system. co odróżnia owe gwiazdy od pozostałych. Tym.opowiadał nam. których usługi mogły okazać się potrzebne w krytycznym momencie. a inni mogą się pochwalić tylko miernymi osiągnięciami. Chcąc odkryć. Nieformalne sieci powiązań okazują się szczególnie cenne. na kwestionariuszach osobowości kończąc. którym poddano sposób pracy wyróżniających się pracowników Laboratoriów Bella [Bell Labs]. Realizacja zamierzeń przebiegała gładko. ponieważ tworzą oni sieć osób. Potrafią one wejść w skład powołanego na poczekaniu zespołu dla rozwiązania jakiegoś problemu technicznego. Prosił rozpaczliwie o pomoc różnych asów techniki i czekał. tracąc cenny czas.czytamy w jednym ze studiów takich sieci.Jak się okazuje. bardzo wyrafinowanym i wymagającym wielkich umiejętności działem elektroniki. które sterują systemami telefonicznymi. Jednak w tej zbiornicy talentów niektórzy błyszczą niczym gwiazdy. znanego na całym świecie sztabu naukowców mającego swą siedzibę koło Princeton. Badano „gwiazdy” jednego z wydziałów laboratoriów. a tymczasem nikt nie oddzwaniał ani nie odpowiadał na wezwania wysyłane pocztą elektroniczną. którego nie potrafił rozwiązać. „How Bell Labs Creates Star Performers”. jednostki projektującej elektroniczne łączniki. Kiedy porównali „gwiazdy” z resztą personelu. Kiedy „gwiazda zadzwoni do kogoś z prośbą o radę. od standardowych testów do badania inteligencji poczynając. jak stanął wobec problemu technicznego. aby wykonać swą pracę.Kiedy jednak wyłaniają się nieoczekiwane problemy. „Opierając się na szerokim wachlarzu miar kognitywnych i socjalnych. Natomiast liderom rzadko zdarzają się takie sytuacje.19 Ponieważ zadaniu temu nie byłaby w stanie podołać jedna osoba. Potrafią oni lepiej motywować się do pracy i przekształcać swoją sieć nieformalnych powiązań w tworzone ad hoc zespoły. zanim pojawi się potrzeba skorzystania z ich pomocy. 147 . potrzebna jest tu wiedza fachowa wielu specjalistów. Przede wszystkim istotnie różniły się ich kontakty z osobami na stanowiskach mających kluczowe znaczenie dla właściwego wykonania zadania. Podobnie iloraz inteligencji. nie jest iloraz inteligencji akademickiej.piszą Kelley i Caplan w „Harvard Business Review”. którzy osiągają najwyższe wyniki w testach na iloraz inteligencji. ponieważ poświęcały sporo czasu na podtrzymywanie dobrych stosunków z osobami. z których korzystały. na początku najbardziej uderzyły ich niewielkie różnice zdolności czysto intelektualnych między tymi dwoma grupami.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Przyjrzyjmy się wynikom badań. kiedy pojawiają się niespodziewane problemy. . ale iloraz inteligencji emocjonalnej. „Inżynier osiągający przeciętne wyniki piszą Kelley i Caplan . aby samodzielnie wykonać ową pracę. Harvard Business Review. „Organizacje formalne tworzone są dla rozwiązywania problemów łatwych do przewidzenia . Robert Kelley i Janet Caplan poprosili ich szefów i kolegów o sporządzenie listy od 10 do 15 procent wybijających się inżynierów. które uzyskiwały zaledwie średnie wyniki. na których mogą polegać. włączają się organizacje nieformalne. co odróżniało osoby mające duże osiągnięcia od tych. Żaden inżynier nie zna się na tym wystarczająco dobrze. stwierdziliśmy nieznaczne istotne różnice w zdolnościach wrodzonych . . prawie zawsze otrzymuje ją szybko”. talent akademicki nie jest dobrym prognostykiem wydajności w pracy. zajmują się tym zespoły liczące od 5 do 150 inżynierów. July-August 1993. W laboratoriach tych roi się od naukowców i inżynierów. Łatwo dostosowujące się do zmiennych sytuacji sieci nieformalne 19 Studium wybijających się pracowników Laboratoriów Bella przeprowadzają Robert Kelley i Janet Caplan. oburzenie z powodu zachowania szefa albo kolegów) czy zwracać się o pomoc w sytuacji kryzysowej.klientów i pozostałych członków zespołu . firmy powinny pobudzać swą zbiorową inteligencję emocjonalną. Oprócz mistrzowskiego opanowania umiejętności funkcjonowania w takich podstawowych sieciach nieformalnych. a może nawet po to. iż ludzie pracują razem i spotykają się codziennie.komunikacji. July-August 1993. aby załatwić sprawę”. doskonalenie sposobów współpracy stawać się będzie główną metodą wykorzystania tego kapitału. to znaczy. wątpliwości czy słabości. że podstawowe umiejętności wchodzące w skład inteligencji emocjonalnej będą się coraz bardziej liczyły w pracy zespołowej. Chociaż wszystkie te cechy wynikają z umiejętności społecznych. Po to. Bardziej szczegółowy ogląd sieci nieformalnych prowadzi do wniosku. 20 Pożytki płynące z nieformalnych sieci połączeń opisują David Krackhardt i Jeffrey R. że system działania. którą inni postrzegają jako wystarczająco dyskretną. z którym badacze zetknęli się w Laboratoriach Bella. sieć wiedzy fachowej.zdolnością przekonywania oraz tworzenia atmosfery współpracy i unikania konfliktów. 148 . że cieszy się opinią świetnego eksperta. aby dzielić się poufnymi informacjami (takimi jak chęć zmiany pracy. W miarę jak wymagające wysokiej wiedzy usługi i kapitał intelektualny zajmować będą coraz ważniejszą pozycję w działalności przedsiębiorstw.20 Analiza sieci nieformalnych wykazuje.przejmowaniem inicjatywy. umiejętnością patrzenia na sprawy z punktu widzenia innych osób . „gwiazdy” Laboratoriów Bella wykazują się też innymi formami organizacyjnej pomysłowości: skutecznym koordynowaniem pracy zespołów. s. obejmująca osoby. przewodzeniem w staraniach zmierzających do tworzenia konsensusu. że osłabia to jego zdolność kierowania podwładnymi i skutecznie wyłącza z sieci nieformalnych. Mały tyran biurowy czy mikromenedżer może posiadać znakomitą wiedzę fachową. oraz umiejętnym kierowaniem własnym czasem i pracą. to znaczy silną motywacją. by się rozwijać. upowszechni się w przyszłości we wszystkich firmach. Harvard Business Review. że darzą się takim wzajemnym zaufaniem. aby podejmować się zadań nie należących do ich obowiązków służbowych. by przetrwać. jak pracować efektywniej. oraz sieć zaufania. określająca kto z kim rozmawia. Hanson. wiedzy fachowej i zaufania. ale cieszyć się tak niskim zaufaniem. by zwierzyć się jej ze swych sekretów. współpracy i uczeniu się.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna składają się z przebiegających na ukos i wokół układów i zależności służbowych. co często prowadzi do awansu. Wydaje się niewątpliwe. że fakt. do których inne zwracają się z prośbą o pomoc. niekoniecznie musi oznaczać. „Gwiazdami” firmy bywają często te osoby. Wszystkie takie umiejętności są rzecz jasna przejawami inteligencji emocjonalnej. że istnieją przynajmniej trzy ich odmiany: siatka komunikacji. które mają liczne i silne powiązania z innymi w ramach wszystkich sieci . Nie ma jednak praktycznie żadnego związku między byciem ekspertem a byciem osobą. 104. Jeśli ktoś zajmuje główną pozycję w sieci wiedzy fachowej. to liderzy wyróżniają się inną jeszcze umiejętnością . decydującą o konkurencyjności firmy. „Informal Networks: The Company Behind the Chart”. omijając różne szczeble struktury firmy. Wiele wskazuje. . że nasze dobre samopoczucie opiera się częściowo na złudnym przekonaniu. funkcjonowanie nerek. kiedy nam coś dolega dlatego. że znaleziono w nim ślady krwi. W krainie chorych emocje rządzą niepodzielnie. żeby poszedł pan do szpitala i zrobił tam pewne badania. Niezważanie na emocjonalną rzeczywistość choroby świadczy o lekceważeniu rosnącej liczby danych wskazujących na to. dopóki nie spojrzał na wynik analizy moczu.zwłaszcza poważna .powodem do rozpaczy.* Albert Camus.Dlaczego zareagowałem tak silnie? Mój lekarz postępował zgodnie z zasadami sztuki medycznej. co mówił potem. W obecnym systemie opieki zdrowotnej.. otuchy i pociechy albo . Każde spotkanie z pielęgniarką czy lekarzem może być dla pacjenta szansą uzyskania krzepiących informacji. że służba medyczna nie zwraca uwagi na nadwrażliwość pacjentów albo czuje się zbyt obciążona obowiązkami. (Warszawa 1973. Nie wiem. coraz bardziej skrępowanym przez * W pol.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XI Umysł i medycyna .jeśli informacje te przekazywane są nieumiejętnie . tłum . Czułem się. Wszystko wydawało się w normie. 149 . Była to najzwyklejsza instrukcja. Dżuma NIEOKREŚLONY BÓL W PACHWINIE zmusił mnie do odwiedzenia lekarza. nawet jeśli troszczy się o ich kondycję fizyczną. Zaczynamy nagle czuć się słabi. doktorze? Odpowiedź padła natychmiast: . jakbym został napadnięty w drzwiach własnego domu. ale ponieważ polska wersja nie byłaby dobrym mottem tego rozdziału.Kto pana nauczył tego wszystkiego. bezradni i bezbronni. którzy nie szczędzą czasu nie tylko na pomoc medyczną. iż nic się nam nie może stać. Z całą pewnością są pielęgniarki okazujące chorym zrozumienie i współczucie oraz lekarze. odpowiedź brzmi: „Bieda”. . s. Cytologia . kiedy personel medyczny ignoruje emocjonalne reakcje pacjentów. gdzie i kiedy mam się udać na te badania diagnostyczne. ale dominuje tendencja do stworzenia profesjonalnego świata usług medycznych. jak tłumaczył mi. Prawdopodobieństwo. w którym wymogi instytucjonalne sprawiają. że przyczyną moich kłopotów jest rak.przyp. Na słowo cytologia mój umysł zamarł. że stany emocjonalne odgrywają niekiedy ważną rolę w podatności na zachorowania i w powracaniu do zdrowia.rozwiewa te złudzenia. czy dokładniejszy jest przekład polski czy angielski. było niewielkie. cytologia powiedział rzeczowym tonem. Rak. ale musiał powtarzać ją trzy czy cztery razy. Pamiętam niejasno. Jesteśmy tak wątli emocjonalnie. Okazało się. 114). sprawdzając różne możliwości przed ostatecznym postawieniem diagnozy. Ale w tym momencie racjonalna analiza nie zdała się na nic. Tymczasem personel medyczny zbyt często spieszy się albo odnosi się obojętnie do niepokoju pacjenta. Współczesnej opiece medycznej zbyt często brakuje inteligencji emocjonalnej.słowo to wciąż rozbrzmiewało mi w głowie. że nasz prywatny świat jest bezpieczny. przekładzie Dżumy autorstwa Joanny Guze. aby się tym odpowiednio zająć. kwestionując założenie. przetłumaczyłem ten fragment z angielskiego .Chcę. dominującą reakcją jest lęk. . Choroba . Problemy pojawiają się wtedy.Cierpienie. Nie potrafię stwierdzić. ale też na informowanie pacjentów i dodawanie im otuchy. Za każdym razem lek ten rozpuszczano w osłodzonej sacharyną wodzie. Dzięki tej sieci dróg biologicznych umysł.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna rozliczających personel medyczny księgowych. dbając o stan emocjonalny pacjentów tak samo jak o ich stan fizyczny.sprzeczności oraz zastąpienie nonsensów jasnym ukazaniem. jak i w leczeniu istnieje pewien próg skuteczności medycyny. kiedy zaczynały chorować i zdychać.psycholog Robert Ader stwierdził. Wyniki jego badań były prawdziwym szokiem dla świata medycznego. sprawy wydają się przybierać jeszcze gorszy obrót. jest szeroko rozpowszechnione błędne i szkodliwe mniemanie o stopniu. pomijając chorobę .przeciętnie biorąc . zmieniając schematy swego działania. który można podnieść. przyjmując ten sposób widzenia swych problemów ze zdrowiem. Oczywiście nie dotyczy to wszystkich przypadków ani każdego stanu zdrowia. Moim celem jest objaśnienie . Oprócz argumentu humanitarnego obecnie można już dostarczyć dowodów naukowych na to. w jakim stopniu nasze emocje . podobnie jak mózg.i inteligencja emocjonalna . bez owego leku. Rezultatem przekonania. Prawda leży gdzieś między tymi dwiema skrajnościami. zgodnie z którym możemy się wyleczyć z najgroźniejszych nawet chorób. czyli jakie znaczenie mają emocje dla zdrowia W 1974 roku w laboratorium Wydziału Medycyny i Stomatologii Uniwersytetu w Rochester dokonano odkrycia. ponieważ aż do tamtej pory uważano. „Umysł ciała”. że zachorowaliśmy. albo wręcz kuriozalny. którego twórcy całkowicie odrzucają myśl. że interwencja emocjonalna powinna stać się normalnym elementem opieki medycznej w poważnych chorobach. Otóż Ader odkrył. łatwo dostrzec.zaburzeń w działaniu narządów. Medycyna współczesna koncentruje się na leczeniu jednostki chorobowej . przyłączają się do spisku. że to.poprzez przedstawienie odpowiednich danych naukowych . za pomocą których ośrodkowy układ nerwowy i system immunologiczny komunikują się ze sobą. uczyć się. zupełnie jak gdyby świadczyło to o jakiejś naszej skazie moralnej albo o ubóstwie duchowym. ale przeciwnie . W eksperymencie przeprowadzonym przez Adera podawano szczurom medykament zmniejszający sztucznie liczbę zwalczających drobnoustroje komórek T obecnych w ich krwi. Odkrycie Adera skłoniło naukowców do dalszych poszukiwań. że podawanie szczurom samej tylko wody z sacharyną. zachowując pogodę ducha i myśląc pozytywnie.co chyba jeszcze gorsze . że umysł może w jakikolwiek istotny sposób wpływać na ciało. którego celem jest ignorowanie ich własnych reakcji emocjonalnych na te problemy albo ich bagatelizowanie jako błahych i nie mających wpływu na przebieg choroby.subiektywne doznania i przeżycia cierpiącego pacjenta. że odpowiednia postawa jest lekiem na wszystkie dolegliwości. że korzyści czysto medyczne płynące z takiego podejścia są . nadal powodowało obniżenie liczby komórek T . jest w jakimś sensie naszą wyłączną winą. Istnieje równie nieproduktywny pogląd przeciwny.aż do poziomu.tak duże. Postawę tę umacnia ogólnie przyjęty model medycyny. emocje i ciało nie są od siebie oddzielone. Pacjenci.wywierają wpływ na nasze zdrowie i choroby. iż w ogóle zachorowaliśmy. które zmieniło biologiczną mapę ciała .blisko połączone. które zaowocowały znalezieniem wielu połączeń.wywoływanie w nas poczucia winy za to. że system immunologiczny potrafi. że zarówno w profilaktyce. w jakim umysł może stłumić chorobę. że tylko mózg i ośrodkowy układ nerwowy mogą reagować na różne doznania. oraz . Jednak oceniając dane dotyczące wielu setek przypadków. Ich system 150 . II. to znaczy rozeznanie tego. w których zakończenia neuronów autonomicznego układu nerwowego stykają się bezpośrednio z tymi komórkami systemu immunologicznego. każdy lekarz i każdy biolog był przekonany. 3 David Felten i in. Usunął zwierzętom doświadczalnym część 1 Francisco Varela na trzecim sympozjum „Umysł i życie”. która się tym zajmuje. Aby sprawdzić. co je szczur. które regulują działanie komórek odpornościowych. Te spośród nich.1 Komórki odpornościowe krążą z krwią po całym ciele. stykając się praktycznie ze wszystkimi pozostałymi komórkami. jaki smak ma to.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna immunologiczny nauczył się zmniejszać produkcję komórek T w reakcji na osłodzoną wodę. jak ważną rolę odgrywają te zakończenia nerwów w funkcjonowaniu systemu odpornościowego. których zagęszczenie jest największe w obszarach nerwowych regulujących emocje.wywołują chorobę z autoimmunizacji. Felten posunął się o krok dalej. są te same neuroprzekaźniki. Academic Press. Było to coś.jak ujął to Francisco Varela z paryskiej École Polytechnique „mózgiem ciała”. albo . „Noradrenergic Sympathetic Innervation of Lymphoid Tissue”. Atak taki albo broni nas przed wirusami. z tymi obszarami szpiku kostnego. Journal of lmmunology 135(1985).. Jest to rewolucyjne odkrycie. że mózg (razem z jego odgałęzieniami sięgającymi za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego do wszystkich części ciała) i układ odpornościowy są oddzielnymi systemami i że żaden z nich nie może wpływać na funkcjonowanie drugiego. od ilości wydzielanej insuliny po ciśnienie krwi. wyd. tak jak alergia czy toczeń. odkrył punkt kontaktowy. atakują. Nie było żadnej drogi łączącej ośrodki w mózgu. To miejsce fizycznego styku pozwala komórkom nerwowym na wysyłanie neuroprzekaźników. System immunologiczny jest . to jest komórkami systemu immunologicznego. natomiast immunologia do układu odpornościowego. San Diego: ku. że komórki odpornościowe mogą być adresatem przekazów wysyłanych przez nerwy. Następnie. każdy anatom. Na powiązania te wskazuje już sama nazwa tej dyscypliny: psycho odnosi się do psychiki (w tym do umysłu). jest teraz przodującą dziedziną medycyny. Skromne odkrycie Adera zmusiło wszystkich do nowego spojrzenia na sprawę powiązań między systemem immunologicznym i ośrodkowym układem nerwowym. jak i w systemie odpornościowym.2 Części najsilniejszych dowodów na istnienie bezpośredniej drogi fizycznej pozwalającej emocjom wpływać na układ odpornościowy dostarczył David Felten.3 Podczas badań prowadzonych za pomocą mikroskopu elektronowego odkryli oni podobne do synaps miejsca. 151 . regulującego wszystkie czynności życiowe niezależne od naszej woli. co do niego należy. neuro do układu neuroendoktrynalnego (który obejmuje układ nerwowy i układ wewnątrzwydzielniczy). których nie rozpoznają. które „śledziły”.: Robert Ader i in. Nikt nie przypuszczał. które odbyło się w grudniu 1990 roku w Dharamsali w Indiach. Felten zaczął od stwierdzenia. we współpracy ze swą żoną Zuzanną oraz innymi badaczami. bakteriami i komórkami rakowymi. współpracownik Adera. w którym Ader dokonał swego nieoczekiwanego odkrycia. w istocie rzeczy wysyłają one sygnały w obie strony. nauka. określającym jego poczucie samego siebie. te zaś. co zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy nie powinno się było nigdy zdarzyć. w którym autonomiczny układ nerwowy spotyka się bezpośrednio z limfocytami i makrofagami. zostawiają w spokoju. Psychoneuroimmunologia. że neuroprzekaźnikami chemicznymi o najszerszym działaniu zarówno w mózgu. Badacze stwierdzają. gdzie wytwarzane są komórki T. 1990. a co nie. Aż do dnia. które rozpoznają. że emocje mają silny wpływ na działanie autonomicznego układu nerwowego.. Psychoneuroimmunology. 2 Zob. W każdym razie sądzono tak przez sto lat.jeśli komórki odpornościowe błędnie zidentyfikują jako obce komórki własnego ciała . 5 Toksyczne emocje. Dane kliniczne Pomimo oczywistych dowodów wielu (może nawet większość) lekarzy odnosi się nadal z rezerwą do twierdzenia. Oprócz lekarskich opowieści są też. Jest dużo lepiej. kortyzol i prolaktyna oraz wytwarzane przez nasz organizm związki chemiczne o działaniu podobnym do pochodnych opium .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna nerwów z węzłów limfatycznych i śledziony .S. December 1994. ale w sumie dało zupełnie pokaźne studium paru tysięcy kobiet i mężczyzn. Felten wyciągnął stąd wniosek. przynajmniej przejściowo. stwarzającej bardziej bezpośrednio zagrożenie dla naszego życia. opór systemu immunologicznego. częściej niż u innych dochodzi u nich do zakażeń i powikłań pozabiegowych. Sceptycyzm ten bierze się stąd. że emocje wywierają wpływ na stan zdrowia. że gdy organizm zalewa fala hormonów. Nadmierne krwawienie jest jedną z najbardziej kłopotliwych komplikacji pooperacyjnych i czasami prowadzi nawet do śmierci. w których wytwarzane są albo gromadzone komórki odpornościowe . że bez tych zakończeń nerwowych system odpornościowy po prostu nie reaguje na atak bakterii czy wirusów tak jak powinien. na przykład: Steven B. Rabin i in. jeśli przed operacją są spokojni”. Innym ważnym łącznikiem między układem nerwowym a systemem odpornościowym są hormony. Reakcje immunologiczne były dużo słabsze.4 Mikrobiolodzy i inni naukowcy. że chociaż wiele badań wykazało.a potem zainfekował je wirusami. że jest spanikowana i nie chce być operowana tego dnia. zwane także . twierdzi: „Jeśli pacjentka. . Na przykład dr Camran Nezhat. że między mózgiem a układem sercowonaczyniowym i układem odpornościowym istnieją w ogóle jakieś połączenia. mówi mi. Badania 4 B. z których każde obejmowało wprawdzie niezbyt liczną grupę osób. którzy musieli się pogodzić z rewolucyjną niegdyś tezą. Mimo to coraz większa liczba lekarzy potwierdza rolę emocji w medycynie.312. 152 . American Psychologist. aktywność komórek odpornościowych ulega zahamowaniu.odpowiednio . Stres zmniejsza.miejsc. (1989). oczywiście. by zaoszczędzoną dzięki temu energię organizm mógł wykorzystać w pojawiającej się nagle krytycznej sytuacji. 279 . to oddziaływanie sprowadza się głównie do tego. poważniejsze dowody na duże kliniczne znaczenie emocji. że pacjenci. Maier i in. odkrywają ich coraz więcej. przypuszczalnie po to. „Psychoneuroimmunology”. Trudniej wracają do zdrowia. układ nerwowy nie tylko ma połączenia z systemem odpornościowym. które organizm wydziela pod wpływem stresu. Za bardzo krwawią.. Critical Reviews in Immunology 9 (4). której operację wyznaczono na dany dzień. ale ma istotne znaczenie dla jego prawidłowego funkcjonowania. to nie zawsze jest pewne. Przyczyna jest prosta . dlaczego to robi: „Każdy chirurg wie. to przekładam zabieg na inny termin”. którzy się bardzo boją. Należą do nich aminy katecholowe (epinefryna i norepinefryna. prowokując w ten sposób system odpornościowy do działania. Mówiąc krótko. czy zmiany te są wystarczająco duże. iż stres i negatywne emocje osłabiają działanie różnych komórek odpornościowych. a rozszerzone pod wpływem podniesionego ciśnienia żyły obficiej krwawią pod nożem chirurga.. Aczkolwiek zależności te są złożone. Najbardziej chyba przekonujących danych w tym względzie dostarczyła zbiorcza analiza 101 badań.I wyjaśnia. Każdy z tych hormonów silnie oddziaływuje na komórki odpornościowe. znakomity chirurg-ginekolog.beta endorfina i enkefalina. specjalista w zakresie operacji przeprowadzanych metodą laparoskopii. to obniżenie sprawności systemu odpornościowego może być długotrwałe. s. „Bidirectional Interaction Between the Central System and the Immune System”. źle znoszą operację.panika i niepokój podnoszą ciśnienie krwi.adrenaliną i noradrenaliną). aby nie były obojętne z medycznego punktu widzenia. a ich liczba stale wzrasta. 5 Zob. Jeśli jednak stres jest silny i utrzymuje się stale. szkodliwe dla zdrowia. że dowodów na istnienie związku między emocjami i chorobami dostarczają nie narzekania pacjentów. nie są jeszcze w pełni wyjaśnione.i że liczne choroby.6 Okazało się. czy złość może mieć jakikolwiek znaczący wpływ na pracę serca. i wyniki badań laboratoryjnych dające bardziej obiektywną podstawę do określenia stanu zdrowia. lecz badania. wydolność ich serca spadała o pięć procent. w tym astmę. 8 Gail Ironson i in. mężczyzna ów nadal miał dług w wysokości ośmiuset dolarów. niż przedstawia to jedno zbiorcze studium. że kiedy wsiadał do samochodu. wrzody trawienne. że nieprzyjemne emocje są tak samo toksycznym czynnikiem ryzyka jak . odczuwające przez długi okres smutek. Jednak jest dużo więcej dowodów świadczących o wielkiej roli. nazywana niekiedy „wyrzutem sercowym” albo „pojemnością wyrzutową”. których mogłoby nie ujawnić żadne badanie na mniejszą skalę. jaką odgrywają emocje w zwiększaniu się naszej podatności na choroby. choroby serca i uporczywe bóle głowy (przy czym każda z wymienionych tu jednostek chorobowych jest jedynie przykładem szerokiej kategorii schorzeń). przesiąknięte cynizmem albo podejrzliwością są narażone na dwukrotnie większe ryzyko zapadnięcia na różne choroby. ale jest też tego wynikiem. niepokoju i depresji . A wypadek nie zdarzył się wcale z jego winy. nastawione pesymistycznie.powiedzmy . łatwiej padnie ofiarą choroby. określa zdolność serca do wytłaczania krwi z lewej komory do tętnic. którzy jeszcze bardziej uszkodzili wóz. przejmował go wstręt. że każdy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna te potwierdzają tezę. kiedy ów niefortunny kierowca poddany został badaniom w ramach przeprowadzanego przez Wydział Medyczny Uniwersytetu Stanforda studium złości u pacjentów z uszkodzeniami serca. Zmniejszanie się pojemności wyrzutowej w chorobie wieńcowej oznacza osłabienie mięśnia serca. że złe samopoczucie nie tylko przyczynia się do pogorszenia zdrowia.7 Kiedy złość jest zabójcza W bok samochodu pewnego mężczyzny uderzył inny samochód. u kogo uczucia takie przybiorą formę chroniczną. Ta skala wielkości sprawia. The American Journal of Cardiology 70. 153 .ukazuje jaśniej pewne. byli po pierwszym zawale. co ważniejsze stało się przyczyną irytujących i bezskutecznych peregrynacji . że przykre emocje są . Jednak Friedman i inni utrzymują. Te gorzkie wspomnienia przywołane zostały celowo. Na koniec sprzedał pojazd. Miał tego wszystkiego tak dość.. w których lekarze oceniają obserwowalne oznaki choroby. Wszyscy pacjenci. artretyzm.palenie albo wysoki poziom cholesterolu w chorobach serca. American Psychologist 42 (1987). czyli. są nie tyle odbiciem faktycznego stanu ich zdrowia. innymi słowy. przygnębionego i miewającego częste napady złości „rozbitka emocjonalnego” . w których ocenia się stan emocjonalny przed wystąpieniem choroby. które doprowadziły ich do wściekłości. ile skłonności do narzekań i przesady w traktowaniu drobnych w istocie rzeczy dolegliwości. dużym zagrożeniem dla zdrowia. Pozwala to. Dokładniejsza analiza danych na temat konkretnych emocji. podobnie jak ów rozgoryczony właściciel samochodu.w pewnym stopniu . Niektóre umożliwia statystyczne połączenie wyników wielu prowadzonych na małą skalę badań w jedno wielkie studium. Jeszcze po wielu latach na samo wspomnienie o tym trząsł się z wściekłości. Rezultat był zadziwiający: kiedy pacjenci opowiadali o wydarzeniach. mierzy ona objętość krwi wytłaczanej przez każdą z komór podczas jednego skurczu serca. a badania miały odpowiedzieć na pytanie. W tej analizie wielu różnych studiów zastosowano podejście „metaanalityczne”. za pomocą których emocje wywierają ten wpływ. że osoby targane chronicznym niepokojem.8 U niektórych z nich spadek ten sięgał nawet siedmiu 6 Howard Friedman. „Effects of Anger on Left Ventricular Ejection Fraction in Coronary Artery Disease”. łatwiej odkryć skutki. S.po niekończących się zmaganiach z biurokracją towarzystwa ubezpieczeniowego i wielu wizytach u blacharzy. Boothby-Kewley.nękanego niepokojem. 7 Sceptycy twierdzą. swoiste aspekty oddziaływania uczuć na stan zdrowia. 1992. nieustanne napięcie albo nie przemijającą wrogość. na które uskarżają się takie osoby. dlatego najbardziej przekonujących danych dostarczają badania. Z pewnością jest to zależność statystyczna i w żadnej mierze nie może być interpretowana w ten sposób. Oczywiście zawsze istnieje możliwość. „The Disease-Prone Personality: A Meta-Analytic View”. ze względu na dużą ogólną liczbę przebadanych osób. szczególnie owej wielkiej trójki złości. Pojemność serca. aczkolwiek biologiczne mechanizmy. że obraz osobowości emocjonalnej łączący się z wyższym wskaźnikiem zachorowalności jest klasycznym opisem osobowości neurotycznej . czy też przyczyniają się i do jej powstania. wydaje się być złość. Jeśli w badaniach nie szuka się takich przyczyn zgonów osób w tym wieku. jest ona tylko jednym z kilku współdziałających czynników. Na przykład największa liczba zgonów spowodowanych „efektem wrogości” zdaje się występować w grupie ludzi w średnim wieku. wysokie ciśnienie krwi i wysoki poziom cholesterolu. urzędujący szef Oddziału Medycyny Behawioralnej Narodowego Instytutu Serca. Może być to jednak skutkiem różnic w metodach. czyli osiągał poziom uważany przez kardiologów za oznakę niedokrwienia mięśnia sercowego .10 Williams stwierdził na przykład.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna i więcej procent. pacjenci mówili. że złość jest jedyną przyczyną choroby wieńcowej. Każdy atak złości dodatkowo obciąża serce. co świadczy o tym. nie znalazła wprawdzie potwierdzenia. New York: Times Books/Random House. Odkrycie to jest tylko jednym z elementów bogatego. to przeocza się ten efekt. zgodnie z którą ludzie o osobowości typu A . np. to może to 9 Z około tuzina badań nad związkiem między wrogością a zgonami z powodu choroby wieńcowej w niektórych nie stwierdzono istnienia takiego związku. którzy uzyskiwali niskie wyniki .jak się okazało . może doprowadzić do uszkodzenia serca”. żyjący w napięciu .są wyjątkowo narażeni na ryzyko wystąpienia chorób serca. niepokoju. błędnej . takich jak korzystanie z niedoskonałych sposobów pomiaru wrogości. Wiele danych na temat złości i wrogości dostarczyły badania Redforda Williamsa z Uniwersytetu Duke. bo jesteś ciągle zły. Jak wyjaśnił mi Peter Kaufman. co wywołałoby już nie wspomnienie złości.koncepcji doprowadziły do nowego odkrycia: podatność na choroby serca zwiększa złość. Jeśli rytm twego serca jest szybszy. ani przy wysiłku fizycznym. zgromadzonego podczas dziesiątków badań materiału dowodowego wskazującego na to. Natomiast odkrycia Johna Barefoota z Uniwersytetu Północnej Karoliny wskazują. gdyby podczas badania zdarzyło się coś. że dopływ krwi do ich serca j. Ale weźmy dwudziestolatka. ale badania mające sprawdzić słuszność tej.a zatem skłonność do łatwego wpadania w złość okazała się lepszym prognostykiem prawdopodobieństwa zgonu w młodym wieku niż inne czynniki ryzyka. który często wpada w złość. oraz względnie trudno uchwytnego charakteru tego związku. zagonieni. którzy jeszcze w trakcie studiów uzyskiwali najwyższe wyniki w testach do mierzenia poziomu wrogości. emocją. zostałby jeszcze bardziej zatamowany. czy przyspieszają jej przebieg po pojawieniu się choroby. a ciśnienie krwi wyższe. Wspominając denerwujące wydarzenie. że złość jest czynnikiem. Kiedy to się stale powtarza. Płuc i Krwi: „Nie potrafimy jeszcze określić. i nasilenia. czy złość i wrogość odgrywają sprawczą rolę we wczesnym stadium rozwoju choroby naczyń wieńcowych. że gwałtowny napływ krwi do tętnicy wieńcowej wraz z każdym uderzeniem serca „może spowodować drobne pęknięcia w naczyniach. Spadku wydolności serca nie zaobserwowano przy innych przykrych uczuciach. takie jak palenie. byli siedmiokrotnie bardziej narażeni na ryzyko śmierci przed osiągnięciem pięćdziesiątego roku życia niż ci. Nikt oczywiście nie twierdzi.niebezpieczne zmniejszenie się dopływu krwi do serca.stale złoszczący się. który może doprowadzić do uszkodzenia serca. The Trusting Heart. 10 Redford Williams. ale samą złość. zwiększając rytm jego pracy i ciśnienie krwi. 1989. że czują się tylko mniej więcej w połowie tak wściekli jak w czasie rzeczywistego zajścia. że lekarze.9 Stara teoria. że u pacjentów poddanych angiografii (badaniu uszkodzeń serca przy użyciu środka kontrastującego wprowadzonego do tętnicy wieńcowej) wyniki uzyskane w teście do mierzenia poziomu wrogości korelują z rozległością i stopniem schorzenia tętnic wieńcowych. szczególnie dlatego. która najbardziej szkodzi sercu. w których tworzą się blaszki miażdżycowe. 154 . Circulation. że ryzyko śmierci z powodu choroby serca może zwiększać nie tyle sama złość. jest mniej ważne od tego. że w taki właśnie sposób będziemy reagować na każdą irytującą nas sytuację. potwierdzone naukowo związki między emocjami i chorobą serca najsilniejsze są w wypadku złości: w badaniach przeprowadzonych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda poproszono ponad półtora tysiąca osób. czy utrzymuje się ona stale. ile raczej wszelkie negatywne emocje. 16 O badaniach Redforda Williamsa nad związkiem między złością i funkcjonowaniem serca pisałem w „The New York Times Good Health Magazine” z 16 kwietnia 1989 roku. Na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda poddano grupę 11 Moją rozmowę z Peterem Kaufmanem zamieścił „The New York Times” 1 września 1992 roku. konkludując. podnosił to ryzyko pięciokrotnie. dawanie upustu złości za każdym razem kiedy ją odczuwamy. że określa nasz styl bycia jako antagonistyczny. Powell. October 1990. Paul Ekman (red. że próby zupełnego zduszenia negatywnych uczuć w najbardziej gorących momentach zwiększają tylko nasze pobudzenie i mogą podnieść ciśnienie krwi. którzy na początku byli najbardziej agresywni i wrogo nastawieni do otoczenia. to dodatkowy czynnik. Okazjonalne okazywanie złości nie jest niebezpieczne dla zdrowia. 15 Robert Levenson. cynizm. jest pewnym nawykiem. co prowadzi do choroby naczyń wieńcowych”. czy okazujemy złość czy nie. Jednak ogólnie biorąc. w: Richard Davidson. podsyca ją tylko. upośledzają . przy czym ryzyko to utrzymywało się przez około dwie godziny po pojawieniu się złości. 82. New York: Oxford University Press. Fundamental Questions About Emotions. Mittleman. że złość nie musi być wyrokiem śmierci. kiedy jest zasadna. gdy wrogie nastawienie do otoczenia staje się cechą do tego stopnia stałą. nr 2 (1994). które przeszły zawał serca (mężczyzn i kobiet) żeby opisały swój stan emocjonalny w godzinach poprzedzających atak. „Triggering of Myocardial Infarction Onset by Episodes of Anger”. że to. którym była złość.I. 1995. wskutek czego wzrasta prawdopodobieństwo. których stan zdrowia kontrolowano do ośmiu lat po pierwszym zawale. którzy mieli bardziej zrównoważone usposobienie. czy tylko ogarnia nas przejściowo. Przeprowadzone na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda badania 1012 mężczyzn i kobiet. v. które już były chore. że złość ponad dwukrotnie zwiększała ryzyko zatrzymania pracy serca u osób. istnieją dowody na to. 13 Lynda H. jak przekonaliśmy się w rozdziale V. 89. nr 4. 12 W przeprowadzonych na Uniwersytecie Stanforda badań nad złością i drugim zawałem przedstawił Carl Thoreson na Międzynarodowym Kongresie Medycyny Behawioralnej w Uppsali (Szwecja) w lipcu 1990 roku. które regularnie wyzwalają zwiększone fale zalewających organizm hormonów wydzielanych pod wpływem stresu. and How Does Such Control Change an Emotional Episode?”. t.15 Z drugiej strony. których na podstawie odpowiednich testów określono jako osoby łatwo unoszące się złością. Prawdę mówiąc. Paradoks ten rozwiązuje Williams.13 Ci. Supplement III. Charakterystyczna dla niego jest nieufność.12 Podobne wyniki dały przeprowadzone na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Yale badania 929 mężczyzn poddanych dziesięcioletniej obserwacji kontrolnej po pierwszym zawale. „Can We Control Our Emotions.14 Odkrycia te nie oznaczają. problem pojawia się z chwilą. mechanizmy. Okazało się. które już chorują na serce. byli trzy razy bardziej narażeni na zgon z powodu zatrzymania pracy serca niż ci. 155 . Jeśli mieli jednocześnie wysoki poziom cholesterolu.jego wydolność. wykazały. że powinniśmy starać się stłumić złość.jak wykazały omówione wyżej badania .16 Nadzieją napawa wiadomość. Badacze z Yale wskazują.11 Inteligencja Emocjonalna nawarstwienia się blaszek Kiedy już rozwinie się choroba serca. że najwięcej drugich zawałów zdarzało się w grupie mężczyzn. skłonność do drwin i szyderczych komentarzy oraz bardziej rzucające się w oczy wybuchy gniewu i wściekłości.Daniel Goleman doprowadzić w przeciągu trzydziestu lat do szybszego miażdżycowych. A zatem złość jest szczególnie niebezpieczna dla osób.). Men”. „Emotional Arousal as a Predictor of Long -Term Mortality and Morbidity in Post M. Circulation. które wyzwala złość. 14 Murray A. którego można się pozbyć. o to. że poddałam się tej presji. aby zapisywali wrogie lub cyniczne myśli. że złość może nas wpędzić wcześnie do grobu. Pacjentów prosi się. bo kiedy byłam w drugiej klasie liceum. Byłam piątkową uczennicą i stale niepokoiłam się o swoje oceny. której związki z początkiem choroby i przebiegiem procesu zdrowienia zostały potwierdzone dowodami naukowymi o największym chyba ciężarze. Wynikiem tego treningu panowania nad złością było zmniejszenie się wskaźnika drugiego zawału o 44 procent w porównaniu z osobami. żebym się dobrze uczyła i w ogóle była wzorem dla innych. 18 Williams.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pacjentów po zawale specjalnemu szkoleniu. 19 Wynurzenia zamartwiającej się kobiety za: Timothy Brown i in.. gdy zaczyna się rodzić. czy nie spóźnię się na lekcje i inne takie sprawy. zdolności kierowania nią.19 Niepokój . zawsze mam mdłości.). 17 Thoreson. Kiedy niepokój pomaga nam stawić czoło jakiemuś niebezpieczeństwu (co przypuszczalnie było korzystną dla naszego gatunku cechą w procesie ewolucji). Kiedy widzimy. które miało pomóc im w zmianie postaw powodujących łatwe wpadanie w złość. z którymi musimy żyć albo które sobie wyimaginowaliśmy. jest podręcznikowym przykładem szkodliwego wpływu.18 Podobnie jak program stanfordzki uczy on podstawowych elementów inteligencji emocjonalnej. Jak powiedział mi Williams: „Antidotum na wrogość jest ufne serce. a nie w obliczu rzeczywistych niebezpieczeństw.1993. jaki niepokój i stres wywierają na nasze zdrowie. bezmyślną osobę. to dobrze spełnia swoje zadanie. cyt. To wszystko zaczęło się w szkole średniej.strapienie wywoływane przeciwnościami i kłopotami. których nie szczędzi nam życie jest emocją. że kiedy jestem zmartwiona albo spięta. by spróbować się zmienić”. powinni starać się znaleźć jakąś nieszkodliwą przyczynę jej opóźnienia zamiast złościć się na wyimaginowaną. czy lubią mnie inne dzieci i nauczyciele.strapienie ogarnia nas w sytuacjach. Barlow (red. pacjenci starają się ich pozbyć mówiąc (albo myśląc) sobie: „Stop!” Zachęca się też ich do zastępowania racjonalnymi wyjaśnieniami cynicznych. która przytrzymuje windę. Zauważyłam.. Jeśli myśli te utrzymują się. Uczą się też umiejętności patrzenia na sprawy będące przyczyną ich frustracji i nieporozumień z punktu widzenia drugiej strony. Myślę. W życiu współczesnym natomiast niepokój jest najczęściej nieproporcjonalny do rozgrywających się wydarzeń i nieuzasadniony . nieufnych czy podejrzliwych konstelacji pojawiających się w wystawiających ich nerwy na próbę sytuacjach. gdy już ogarnęła człowieka. w: David H. zaczęły się u mnie problemy z żołądkiem. „ Generalized Anxiety Disorder”. o to.17 Program opracowany przez Williamsa dał tak samo pozytywne rezultaty. z którymi musimy się zmierzyć. jako że empatia jest balsamem na złość. Rodzice wywierali na mnie dużą presję. kiedy tylko zdadzą sobie z nich sprawę. szczególnie umiejętności dostrzegania złości w chwili. wywraca mi się żołądek. Clinical Handbook of Psychological Disorders. której ciągłe martwienie się zapoczątkowało dolegliwości żołądkowo-jelitowe. 156 . Stres .nieproporcjonalny i nieuzasadniony niepokój Przez cały czas czuję się niespokojna i spięta. które nie próbowały zmienić swych wrogich postaw. jeśli na przykład czekają długo na windę. Od tamtej pory muszę naprawdę uważać z piciem kawy i ostrymi daniami. Powtarzające się napady niepokoju świadczą o dużym stresie cytowana wyżej kobieta. nabieramy ochoty do tego. The Trusting Heart. Potrzeba do tego tylko odpowiedniej motywacji. a ponieważ cały czas niepokoję się albo martwię czymś.. dz. i empatii. New York: Guilford Press. są same w sobie niezdrowe. tworząc związek przyczynowy między stresem i chorobą.20 Stres może również prowadzić do owrzodzenia układu trawiennego.na przykład palenie. tym większe istniało prawdopodobieństwo.pisze McEwen jest coraz więcej dowodów na to. których życie było najbardziej stresujące. że złapie przeziębienie. Eliot Stellar. Sheldon Cohen.u astmatyków . takich jak regularne zażywanie leków. J. Spośród osób. w którym następuje gwałtowne przyspieszenie przerzutów raka. stwierdzono. takimi jak przeziębienia. że sam stres osłabia system odpornościowy. że wprawdzie stres i niepokój osłabiają go. Blood 76 (1990). te środki obrony częściej zawodzą. Obejmuje ona obniżenie odporności organizmu do poziomu. może. jak również wzrasta poziom związku chemicznego powodującego stłumienie zdolności immunologicznych limfocytów. 157 .pogorszenie się ich stanu albo wyzwalanie ataków astmy. „Stress and the Individual: Mechanisms Leading to Disease”. New England Journal of Medicine 325 (1991). a zatem upośledzenie pamięci.1993). picie alkoholu albo objadanie się tłustym jedzeniem . współpracując z naukowcami ze specjalistycznego ośrodka badań nad przeziębieniami w Sheffeld w Anglii. Badania. które odczuwały niewielki stres. silny system immunologiczny może oprzeć się . Behavior.wirusowi przeziębienia. co pogłębia choroby. by otworzyć drogę chorobie.i stale to robi . odsetek ten wyniósł 47 procent. Janice Kiecolt-Glaser. Zob. grypa i opryszczka. dokładnie oszacował poziom stresu odczuwanego przez osoby. że im bardziej stresujące było czyjeś życie. Brain. które tam opisują. aby stwarzać ryzyko zapadnięcia na chorobę. prowadzące do arteriosklerozy i nadkrzepliwości powodującej zawał mięśnia sercowego. 21 Fakt. Najprawdopodobniej wszystkie te przyczyny działają łącznie. Cohen stwierdził. „Psychological Stress and Susceptibility to the Common Cold”. które następnie wystawiono na działanie wirusa wywołującego przeziębienie. że ciągłe martwienie się i niepokój powodują bezsenność albo sprawiają. natomiast wśród tych. Jedną z nich może być to. zwiększenie podatności na zakażenia wirusowe. po wystawieniu na działanie wirusa przeziębiło się 27 procent.23 (Aczkolwiek wynik tego eksperymentu można uważać za potwierdzenie tego. białych komórek krwi pełniących główną rolę w reakcji odpornościowej organizmu. ale ich rezultaty nie dają jasnej odpowiedzi na pytanie. „StressAssociated Depression in Cellular Immunity”. oprócz biologicznych. to: M.22 Mocniejszych dowodów naukowych potwierdzających związek między stresem a zwiększoną podatnością na choroby należy oczekiwać od przyszłych badań..: Ronald Glaser. Nie wszystkie się przeziębiły. czy osłabienie to jest znaczące klinicznie. 23 Sheldon Cohen i in. psycholog z Uniwersytetu Carnegiego-Mellona. Robertson. ale też zmniejsza się zdolność białych ciałek krwi do zabijania zainfekowanych komórek. Ritz. Nawet sam mózg odczuwa długofalowe negatywne skutki przedłużającego się stresu. Ogólnie biorąc . co jest bezpośrednim dowodem. Rzecz w tym. że ludzie żyjący w ustawicznym stresie są bardziej podatni na choroby. Archives of lnternal Medicine 153 (September 27. które już mają. spotęgowanie procesu odkładania się blaszek miażdżycowych.21 Szczególnie przekonujących dowodów na negatywny wpływ stresu na zdrowie dostarczyły badania nad chorobami zakaźnymi. Jesteśmy bez przerwy wystawieni na działanie wywołujących je wirusów. że nie tylko obniża się u nich odporność immunologiczna na wirusa opryszczki. mieć różnorakie przyczyny.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W zamieszczonym w 1993 roku w „Archives of Internal Medicine” przeglądzie rozległych badań nad związkiem między stresem a chorobami psycholog z Yale. ale normalnie nasz system immunologiczny potrafi je zwalczyć. to znaczy tak duże. następnie obniżenie sprawności systemu immunologicznego i na koniec początek choroby. Bruce McEwan. że odczuwające go osoby zapominają o przestrzeganiu zaleceń lekarskich. co wszyscy od 20 Bruce McEwan. w których wystawiono bezpośrednio na próbę siłę systemu immunologicznego. przyspieszanie początku cukrzycy typu I i rozwoju cukrzycy typu II oraz . „Biology and Clinical Retevance of Human Natural Killer Cells”. czy poziom odporności obniżył się w takim stopniu. że gdy jesteśmy w stresie. podaje długą listę negatywnych skutków stresu. że w rezultacie stresujących przeżyć układ nerwowy ulega „zużyciu”. and Immunity 1 (1987). Inną zaś to. za pomocą których osoby takie starają się złagodzić stres . 22 Na przykład badania studentów medycyny przeżywających stres przedegzaminacyjny wykazały. W eksperymentach. Jednym z nich jest uszkodzenie hipokampa. Jednak z większości badań wykazujących osłabienie odporności organizmu przez stres nie wynikało jasno. że sposoby. w których najpierw prześledzi się wzrost niepokoju i stresu u zdrowych osób. wywołując symptomy wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i zapalenia jelit. W wielu wypadkach lęk ten przybierał formę utrudniającej życie fobii: po pierwszym zawale pacjentki bały się usiąść za kierownicą samochodu. mierzony zarówno liczbą dni. że wystawienie na działanie tych wirusów w chwilach największego przygnębienia i zmartwienia szczególnie zwiększyło ich podatność na zarażenie. Zob. u kobiet będących tuż po separacji z mężem oraz u osób znajdujących się pod ciągłą presją z powodu obowiązków związanych z opieką nad cierpiącym na chorobę Alzheimera członkiem rodziny. tym większe było prawdopodobieństwo. Podczas gdy u mężczyzn największe ryzyko zapadnięcia na chorobę serca stwarza chroniczna wrogość i powtarzające się napady złości.: H. „Secretory IgA as a Measure of Immunocompetence”. przez cały okres „sezonu grypowego”. stwierdzono ponowne uaktywnienie się tego wirusa u studentów medycyny zdających egzaminy semestralne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dawna widzą lub co podejrzewają. Korzystając z tego miernika. Ponieważ różnica czasowa między wystąpieniem stresu a zachorowaniem odpowiada dokładnie okresowi inkubacji wielu powszechnie spotykanych wirusów. że osłabia odporność organizmu. że wywiera on szkodliwy wpływ na układ sercowo-naczyniowy. wywołującym wypryski na narządach płciowych.24 Ten sam schemat. którzy przez trzy miesiące zapisywali codziennie wszystkie przygnębiające wydarzenia. Najwyższy wskaźnik zachorowalności na grypę.25 Niepokój zbiera takie żniwo nie tylko dlatego. W badaniach przeprowadzonych przez Wydział Medycyny Uniwersytetu Alabamy sporządzono portrety emocjonalne 1123 mężczyzn i kobiet w wieku od czterdziestu pięciu do siedemdziesięciu siedmiu lat. inne badania wykazują bowiem.D. traktując jako miernik pojawianie się na skórze wyprysków. „Family Functioning and Stress as Predictors of Influenza B Infection”. odróżniał od reszty wysoki poziom lęku i niepokoju..uchwytne są na poziomie mikroanatomicznym. uaktywniając się co jakiś czas.1993) 158 . jakie wywołuje praca w ciągłym napięciu albo ustawiczne miotanie się samotnej matki między pracą zawodową a opieką nad dzieckiem . American Psychologist 43 (1988). W badaniach prowadzonych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda. W ramach innego programu badań 246 osób .infekcja. Związek między stresem i wzmożoną aktywnością wirusa opryszczki jest tak silny. 25 Uaktywnienie się wirusa opryszczki i stres zob. Ci spośród mężczyzn. stres . którymi objęto ponad tysiąc osób obojga płci po pierwszym zawale.mężów.. Journal of Family Practice 20 (1985). Zob. którzy w wieku średnim najczęściej ulegli niepokojowi i zmartwieniu. Journal of the American Medical Association (November 14. Journal of Family Practice 29 (May 1981). Kiedy ktoś już zaraził się tym wirusem. natomiast w okresach spokoju wirusy przechodziły w stan uśpienia. które wywołują przeziębienie. byli dwadzieścia lat później najbardziej narażeni na wystąpienie nadciśnienia.) Podobnie rzecz się miała z małżonkami. Tu również ujawnił się charakterystyczny schemat: trzy-cztery dni po szczególnie dotkliwej porcji zawodów i frustracji albo gwałtownych sprzeczek kładli się do łóżka z przeziębieniem albo infekcją górnych dróg oddechowych. pozostaje on w stanie uśpienia w jego ciele. Stephen Manuck. występował w tych rodzinach. okazało się.: Abraham Markowitz i in.w rodzaju tych. Journal of Human Stress 13 (1987). to ze względu na jego rygory naukowe uważany jest on za przełomowe odkrycie. Schmidt i in. przez które osoby te miały gorączkę. że cho ć ukazano go na podstawie badań zaledwie dziesięciu pacjentów. Na aktywność wirusa opryszczki wskazuje poziom obecnych w krwi przeciwciał przeciw jego antygenom.. Niepokój może również w pewnym stopniu przyczyniać się do zwiększenia podatności na tę chorobę u niektórych mężczyzn. sprawdza się w przy zarażeniu wirusem opryszczki i to zarówno typem. jak i poziomem przeciwiał ciał przeciw antygenom wirusów grypy.: cykl studiów autorstwa Ronalda Glasera i Janice Kiecolt-Glaser. to dla kobiet najbardziej niebezpiecznymi emocjami mogą być niepokój i lęk. 26 Referat na temat związku pomiędzy niepokojem a chorobą wieńcową u kobiet przedstawił na Międzynarodowym Kongresie Medycyny Behawioralnej w Uppsali w lipcu 1990 roku Carl Thoreson. „Psychological Influences on Immunity”. jak i typem. które przeszły później drugi zawał.26 Zdradliwe skutki fizjologiczne stresu i niepokoju . psycholog z 24 Arthur Stone i in.. jakie stresy nękają rodzinę. np. kłótnie i stresy. Clover i in. które przeżywały najwięcej kryzysów. Zob. porzucały pracę albo przestawały wychodzić z domu.: R. takie jak sprzeczki i kłótnie małżeńskie. że kobiety. że w najbliższych tygodniach pojawią się na ich skórze pęcherzyki wywołane wirusem opryszczki. żon i ich dzieci zapisywało w dziennikach codziennie. który powoduje pojawienie się bolesnych pęcherzyków na wargach. „Stress as a Precipitating Factor in Subjects With Recurrent Herpes Per Labialis”.E. sugeruje to. im bardziej pacjenci ci uskarżali się na dręczący ich niepokój. podobnie jak rytm serca i ciśnienie krwi. a konkretnie poziom wytwarzanej przez płytki krwi substancji zwanej kwasem adenozynotrójfosforowym albo ATP. Lekarz nie próbował już nawet mówić jej o wyleczeniu. artretyzmie.. 159 .jak się jej wydawało . Pomińmy bolesną nieczułość i brak wrażliwości onkologa i zastanówmy się. Usuwanie depresji u osób chorych komplikuje fakt. Aczkolwiek depresja tej kobiety najpewniej zatruła jej jeszcze bardziej ostatnie miesiące życia. to jest nieprawdopodobne. Epidemiology (September 1993). poziom ich ATP rósł gwałtownie. która może wyzwalać w naczyniach krwionośnych zmiany prowadzące do zawału serca i udaru mózgu. Mind Body Medicine. ponieważ istnieje cała masa badań. miał jakieś znaczenie z medycznego punktu widzenia? Skoro choroba poczyniła takie postępy. techniki. by jakakolwiek emocja mogła mieć zauważalny wpływ na jej przebieg. szczególnie wpływając na pogorszenie się stanu osób. w celu złagodzenia symptomów szerokiej gamy różnych schorzeń. wywołującej niepokój próbie. na przykład: Daniel Goleman. „Stressful Life Events and the Risk of Colorectal Cancer”. że podczas każdej wizyty u lekarza wybuchała w którymś momencie płaczem. Ta nieumiejętność 27 Joseph C. są tak rozległe. które już na nią zapadły. Techniki te stosowane są między innymi w chorobie wieńcowej. New England Journal of Medicine (October 21. iż nie chciał on albo nie mógł zająć się rozpaczą swej pacjentki. że ogarnęła ją depresja. poddał trzydziestu ochotników ciężkiej. stwierdzono przerzuty. że w ostatnich dziesięciu latach przeżywali ciężkie okresy w pracy. a chemioterapia mogła jej dać w najlepszym razie parę dodatkowych miesięcy życia. opłaca się z medycznego punktu widzenia leczenie również depresji. co zrozumiałe istnieć w zawodach. że melancholia może przyspieszyć rozwój raka. czy fakt. które nie przeżywały takich stresów.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Uniwersytetu w Pittsburghu. zaburzeniach żołądkowo-jelitowych i chronicznym bólu. Największe zagrożenie dla zdrowia wydaje się. astmie. Onkolog reagował za każdym razem tak samo . Joel Gurin. New York: Consumer Reports Books/St. można łatwo poczytać za symptomy innych chorób. Badanie 569 pacjentów z rakiem odbytnicy i odpowiednio dobranej grupy porównawczej wykazało. niektórych rodzajach cukrzycy. kierowcy autobusów). żeby natychmiast wyszła z gabinetu. w których pracy stale towarzyszy napięci a przy konieczności sprostania wysokim wymogom nie ma się żadnego albo prawie żadnego wpływu na jej ostateczny rezultat (w takim kłopotliwym położeniu znajdują się. 28 Zob. 29 Zob. na przykład. 4(5). Stale przybywa dowodów. to jak dotąd nie ma jednoznacznych dowodów na to. która .29 Zostawmy jednak raka na boku. niepokój i zmartwienie zaostrzają wszelkie symptomy choroby. „Neuroendocrine-Immune Interactions”. kontrolując jednocześnie skład ich krwi.prosił. że jej objawy. że depresja odgrywa niebagatelną rolę w innych chorobach. a przy tym przygnębionych. Skoro stres. Courtney i in. co zdarza się szczególnie lekarzom nie mającym zbyt wielkiej wprawy w diagnozowaniu zaburzeń psychicznych.28 Medyczne koszta depresji Parę lat po operacji raka piersi.1993.zakończyła się pomyślnie.27 Ponieważ szkodliwe skutki. którzy twierdzili. 1993). W czasie kiedy ochotnicy znajdowali się w silnym stresie. to pomaganie chorym w rozładowaniu napięcia i opanowaniu niespokojnych uczuć może często przynieść pewną ulgę. Była tak przygnębiona. jakie ma strapienie dla zdrowia. Martin’s Press. w tym brak apetytu i senność. Jest zupełnie zrozumiałe. które świadczą o tym. które bezpośrednio zmniejszają powodowane stresem pobudzenie fizjologiczne. na przykład Seymour Reichlin. stosuje się obecnie klinicznie. że u osób poważnie chorych. że ci spośród badanych. byli pięć i pół razy bardziej narażeni na powstanie tej choroby niż osoby. ale nie przygnębione. było o dwie trzecie mniejsze. co zwiększało ryzyko zgonu. potrzebowały mniej terapii fizycznej. co potęguje ryzyko wystąpienia zagrażającej życiu arytmii. że wywiera ona równie duży wpływ jak czynniki stwarzające największe ryzyko zgonu na atak serca. zaliczyć trzeba jej wpływ na zmianę rytmu pracy serca. Stwierdzono także. „Depressed Affect.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna diagnozowania depresji może sama w sobie pogłębić problem. 12 z 13 ogarniętych największą depresją zmarło w ciągu roku od operacji. że przygnębienie pacjenta . u których stwierdzono głęboką depresję.jak w przypadku owej nie mogącej powstrzymać się od płaczu pacjentki chorej na raka piersi . ale nie poddających się depresji. podczas gdy 34 z pozostałych 87 żyło jeszcze w dwa lata później. Na przykład w grupie 100 pacjentów. że wskaźnik umieralności z powodu chorób serca wyższy był w grupie osób. Psychosomatic Medicine (March 1986). a prawdopodobieństwo. Okazało się. Prowadzone przez dwanaście lat badania 2832 mężczyzn i kobiet w średnim wieku wykazały. American Journal of Psychiatry 148 (1991).32 Natomiast w około trzyprocentowej grupie osób z najostrzejszą depresją wskaźnik umieralności był czterokrotnie wyższy niż wśród tych. a wskaźnik umieralności wśród tych osób był pięciokrotnie wyższy niż w grupie o porównywalnym stanie zdrowia. 160 . mieli najmniejsze szanse przeżycia następnych dwóch lat.. Jednak te spośród pogrążonych w depresji pacjentek. 32 Robert Anda i in. „Depression Following Myocardial Infarction”. Do mechanizmów. „The Relationship of Depression to Survival in Chronic Renal Failure”. ci spośród pacjentów cierpiących na ostrą niewydolność nerek i poddawanych dializie.umyka uwadze lekarza i nie jest brane pod uwagę przy leczeniu. że depresja utrudnia powrót do zdrowia po złamaniu stawu biodrowego.S. które przeszły zawał serca. Hopelessness. które w czasie hospitalizacji znajdowały się w depresji. nie przestrzegali na przykład diety. Te z nich. ale postaw: pogrążeni w depresji pacjenci dużo gorzej niż pozostali radzili sobie z dostosowaniem się do surowych zaleceń lekarskich. co oznacza.31 Tutaj wpływ emocji na stan zdrowia przebiegał nie przez teren biologii. „Cost Offset From a Psychiatric Consultation-Liaison Intervention With Elderly Hip Fracture Patients”. że ryzyko zgonu w ciągu pół roku po wyjściu ze szpitala gwałtownie rosło u pacjentów podatnych na depresję. Adults”. o porównywalnym stanie zdrowia. których wypisano po wyleczeniu skutków pierwszego zawału. and Risk of Ischemic Heart Disease in a Cohort of U.. 33 Nancy Frasure-Smith i in. zostawały w szpitalu przeciętnie o osiem dni dłużej niż inne. 31 Howard Burton i in. że znowu zaczną chodzić. Na głęboką depresję cierpiał jeden na ośmiu pacjentów. którzy nie okazywali żadnych oznak depresji. Journal of the American Medical Association (October 20 1993). którym przeszczepiono szpik kostny. które odczuwały głębszą depresję i rezygnację. aby zacząć na nowo chodzić i były rzadziej hospitalizowane ponownie w ciągu trzech miesięcy od powrotu do domu.30 Podobnie. Depresja zdaje się również zaostrzać choroby serca. Depresja zdaje się być szczególnie wysokim czynnikiem ryzyka u osób.. A ta niemożność właściwego rozpoznania i leczenia może zwiększyć ryzyko zgonu pacjenta przy poważnej chorobie. 30 Dane te cytuję za: James Strain. W ramach studium starszych kobiet ze złamaniem biodra poddano parę tysięcy pacjentek badaniu psychiatrycznemu przy przyjęciu do szpitala. depresja była w tym wypadku silniejszym prognostykiem zgonu niż jakiekolwiek inne objawy kliniczne.33 W jednym z montrealskich szpitali badano losy pacjentów. które oprócz opieki chirurgicznej otrzymały pomoc psychiatryczną umożliwiającą im wyjście z załamania. takie jak dysfunkcja lewej komory serca czy wcześniej przebyte zawały. Epidemiology (July 1993). ponieważ oznacza ona. które wyjaśniałyby. dlaczego depresja tak bardzo zwiększa niebezpieczeństwo późniejszego zawału. Zarówno złość. podobnie jak jej bliski krewny . byli bardziej aktywni fizycznie w porównaniu z pacjentami o podobnym stopniu inwalidztwa. jeśli utrzymują się stale.to możesz przyzwyczaić się nawet do ciężkiego uszkodzenia ciała i cieszyć się z życia”. cierpiących na poważne schorzenia. że ci spośród pacjentów poddanych zabiegowi ominięcia arterii. ale o niższym poziomie nadziei. Inne badania wykazały.co zrozumiałe .często z powodu wielu jednocześnie występujących schorzeń. wynikają koszty dla zdrowia. których ogólny stan zdrowia był tak zły. Osiem lat później nie żyło już 21 z 25 najbardziej pesymistycznych z nich. którzy byli większymi pesymistami. takich jak choroba serca i cukrzyca . że mniej więcej jeden na sześciu cierpiał na poważną depresję. psychiatra z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. szczególnie u osób wątłych. również borykając się z kłopotami zdrowotnymi. Jeśli znajdujesz się w depresji. to przeciwstawny im wachlarz emocji może mieć działanie w pewnym stopniu wzmacniające organizm. Pożytki płynące z nadziei widać szczególnie dobrze u osób sparaliżowanych z powodu urazu kręgosłupa. energię i poczucie własnej wartości . ale tylko 6 z 25 cechujących się największym optymizmem. by przeżyć kolejny dzień: „Jeśli leczy się depresję. Wpływ pozytywnych uczuć na stan naszego zdrowia wydaje się subtelny i trudno zauważalny. które patrzą z wiarą w przyszłość potrafią . to widać poprawę znacznie przekraczającą wszelkie zmiany w stanie ich zdrowia fizycznego. którzy ulegli wypadkowi i pozostaną przez resztę życia przykuci do wózka 34 Michael von Korff. ponieważ tragedia ta spotyka na ogół ludzi młodych. a pacjentów z łagodną depresją z 62 do zaledwie 18. ma moc uzdrawiania. Osoby.zachować pogodę ducha w nie sprzyjających okolicznościach. liczba dni w roku. blokadą arterii. Kiedy poddano ich stosownej terapii psychiatrycznej. New York: Oxford University Press.34 Zdrowotne pożytki płynące z pozytywnych uczuć Zebrane razem dowody świadczące o negatywnym wpływie na nasze zdrowie złości. natomiast z optymizmu płyną odpowiadające im korzyści. które oddziałują na przebieg choroby. którzy byli większymi optymistami. zdaje się utrudniać powrót do zdrowia i zwiększać ryzyko śmierci.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Również badania pacjentów. że ci.. którzy muszą stawiać czoło wielkim wyzwaniom po to tylko. Choć emocje negatywne mogą być toksyczne. Learned Helplessness: A Theory for the Age of Personal Control. który przeprowadził te badania. że znajdowali się w najwyższej. Jeśli jesteś przygnębiony. o wiele szybciej dochodzili do zdrowia oraz że zarówno podczas.z 79 do 51. Zmierzono na przykład poziom optymizmu lub pesymizmu 122 mężczyzn po pierwszym zawale. to wszystkie symptomy odczuwasz ze wzmożoną siłą. zwiększyć naszą podatność na wiele chorób. Natomiast jeśli masz odpowiednią motywację.u pacjentów z głęboką depresją . spadła . powiedział mi o pacjentach. mających po dwadzieścia lat. którzy mieli więcej nadziei. Chroniczna choroba fizyczna wystawia na ciężką próbę twoją zdolność przystosowania się. jak i niepokój mogą. Ich nastrój okazał się lepszym prognostykiem szans przeżycia niż jakikolwiek medyczny czynnik ryzyka. przez które przykuci byli do łóżka. podobnie jak z depresji. włącznie ze stopniem uszkodzenia serca podczas pierwszego zawału. chociaż może nie osłabia naszej odporności na choroby. dziesięcioprocentowej grupie osób najczęściej i w największym zakresie korzystającym z usług medycznych . że emocje pozytywne działają leczniczo albo że śmiech czy poczucie szczęścia zahamują albo odwrócą postępy poważnej choroby.35 Nadzieja. to trudno nauczyć ci się żyć z chorobą.optymizm. poziomem cholesterolu i ciśnieniem krwi.ujawniły. ale na podstawie badań dużych grup ludzi można wydzielić go z całej masy złożonych czynników. 161 . 35 Chris Peterson i in. Nie znaczy to. 1993. niepokoju i depresji są zatem nie do odparcia.a wszystko to jest zagrożone w stanie depresji . jak i po operacji zdarzało się u nich mniej powikłań niż u tych. Cena pesymizmu i korzyści z optymizmu Z pesymizmu. Badania osób sparaliżowanych w wyniku urazów rdzenia kręgowego wykazały. A depresja. . że uruchamiają one pewne mechanizmy w mózgu. które powodują przespieszenie oddechu i rytmu serca oraz wywołują inne fizjologiczne objawy stresu. pokazują. and Disability”. 37 James House i in. Być może bierze się to stąd. co sprawia. Stwierdzono. natomiast wśród kobiet było ono półtora razy większe u tych. które prowadzić mogą do zamknięcia tętnic.0 procent. Science (July 29. że obecność drugiej osoby wpływa nie tylko na obniżenie ciśnienia krwi i spowolnienie rytmu serca. Badania. wysoki poziom cholesterolu. Depression. Jedna z teorii stworzonych w celu wyjaśnienia leczniczego wpływu kontaktów towarzyskich zakłada. świadczące o uspokajającym wpływie. „Social Relationships and Health”. że towarzyskie związki kobiet są z reguły oparte na mocniejszej więzi emocjonalnej niż związki między mężczyznami. jaki wywierają kontakty społeczne na tylną część podwzgórza. że jest ona większym czynnikiem ryzyka. które prowadzono przez ponad dwadzieścia lat i którymi objęto więcej niż trzydzieści siedem tysięcy osób.6 procent. Z niewielką pomocą przyjaciół: medyczna wartość bliskich związków z innymi Dodajmy dźwięk ciszy do listy emocjonalnych zagrożeń dla zdrowia i bliskie związki emocjonalne do listy czynników obronnych. Jedna z teorii utrzymuje. ale na razie brakuje dowodów potwierdzających słuszność tej hipotezy. 38 Inne badania zdają się świadczyć. że u ludzi znajdujących się na oddziale intensywnej terapii sama obecność drugiej osoby może obniżyć niepokój i zmniejszyć przykre objawy fizjologiczne. że pesymiści nie dbają o swoje zdrowie w niektórych badaniach stwierdzono. Nie jest też wykluczone. Zob. że nie ma się nikogo. Odkrycie to ma złowieszczą wymowę w świetle coraz bardziej potęgującej się izolacji spowodowanej nawykiem samotnego oglądania telewizji i stopniowym zanikiem we współczesnych społeczeństwach takich zwyczajowych form 36 Timothy Elliott i in. 4 (1991). „Meta-Analysis of the Associations Between Social Support and Health Outcomes”.1988). ale także zmniejsza wydzielanie się kwasów tłuszczowych.38 Izolację ciężej jest znieść mężczyznom niż kobietom. że dzieje się tak dlatego. których wymowa jest niejednoznaczna: Carol Smith i in. iż pesymizm prowadzi do depresji. 162 . że nie ma się do kogo zwrócić.wykazały. Journal of Personality and Social Psychology 61. Journal of Behavioral Medicine (1994). z kim można podzielić się uczuciami albo nawiązać bliski kontakt podwaja ryzyko choroby albo zgonu.opisane w artykule House „Social Relationships and Health” . zmniejszając wydzielanie acetylocholiny.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna inwalidzkiego. że więcej palą i piją. To właśnie poczucie osamotnienia jest czynnikiem ryzyka. Ważne jest raczej subiektywne poczucie odcięcia od innych i świadomość. konkluduje zamieszczony w numerze „Science” w 1987 roku raport. kortyzolu i amin katecholowych. Zgodnie z tym poglądem obecność drugiej osoby hamuje działanie układu limbicznego. Oczywiście nie należy mylić izolacji z samotnością. „ma równie istotny wpływ na wskaźnik umieralności jak palenie. że któregoś dnia okaże się. że izolacja towarzyska poczucie. Różnica w skutkach izolacji w zależności od płci może brać się stąd. dużo żyjących samotnie albo mających niewielu przyjaciół osób jest zadowolonych z życia i cieszy się dobrym zdrowiem. palenie zwiększa groźbę przedwczesnej śmierci tylko o 1..36 Dlaczego optymistyczny albo pesymistyczny pogląd na świat ma tak duże znaczenie dla zdrowia pozostaje kwestią nie wyjaśnioną. mogące zapewnić mu lepsze fizyczne i społeczne funkcjonowanie. „Negotiating Reality After Physical Loss: Hope.37 Sama izolacja. związków chemicznych. które nie utrzymywały kontaktów niż u udzielających się towarzysko. Twórcy tej teorii wskazują na dane uzyskane w badaniach na zwierzętach. która z kolei osłabia system immunologiczny broniący nas przed nowotworami i infekcjami. Prawdopodobieństwo przedwczesnej śmierci było w wypadku mężczyzn żyjących w izolacji dwukrotnie większe niż u mężczyzn utrzymujących bliskie związki towarzyskie z innymi osobami. część układu limbicznego mającą liczne połączenia z ciałem migdałowatym. że działa tu pewien mechanizm biologiczny. kilka przyjaciółek może zapewniać kobiecie znacznie większy komfort psychiczny niż kilku przyjaciół mężczyźnie. podczas gdy izolacja towarzyska o 2. otyłość i brak ćwiczeń fizycznych”. rzadziej uprawiają ćwiczenia fizyczne niż optymiści i generalnie nie starają się wykształcić u siebie zdrowych nawyków. Odkrycia te . iż fizjologia nadziei jest sama w sobie w jakiś sposób biologicznie pomocna w walce organizmu z chorobami. też odkrycia. Życie emocjonalne młodego człowieka będzie miało wielki wpływ na wysiłki.. Prawdę powiedziawszy. wysokie ciśnienie krwi. pomocą i radami. „Marital Quality. że prowadzą spokojne i pogodne życie. był trzykrotnie wyższy niż wśród ich rówieśników. jak np. które przeszły zawał serca. który prowadził te badania. Jednak nie stwierdzono absolutnie żadnego związku między wysokim poziomem stresu a wskaźnikiem umieralności wśród mężczyzn. „Emotional Support and Survival After Myocardial Infarction.39 Po dwóch latach od dokonania przeszczepu żyło nadal 54 procent pacjentów. Kłótnie małżeńskie na przykład mają ujemny wpływ na system immunologiczny. są najważniejsze w 39 „Strain. Wskaźnik śmiertelności wśród mężczyzn. pełniące rolę wspólnot zastępczych.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kontaktów towarzyskich jak wizyty w klubach i domach przyjaciół. British Medical Journal (October 19.. tym bardziej podatni byli na przeziębienia i grypę i tym częściej chodzili do lekarza. 163 . Również osoby starsze. mają dwukrotnie większe szanse na przeżycie powyżej roku od ataku niż pacjenci. takie jak wysokie ciśnienie krwi. Psychosomatic Medicine 49 (1987). Social Support.40 Chyba najbardziej wymownym świadectwem leczniczego działania więzów emocjonalnych są wyniki studium opublikowanego w 1993 roku przez szwedzkich badaczy. ale mogą polegać na emocjonalnym wsparciu dwóch lub więcej osób.żoną.41 W ramach tych badań zaproponowano wszystkim urodzonym w 1933 roku mężczyznom mieszkającym w Göteborgu bezpłatne badania lekarskie. „Stressful Life Events. John Cacioppo. przyjaciółmi i tak dalej. Marital Disruption. rodzinie albo przyjaciołach. którzy mówili. Pojawienie się w ciągu roku poprzedzającego badania trzech lub więcej kłopotów tego rodzaju okazało bardziej niezawodnym prognostykiem zgonu badanego w ciągu następnych siedmiu lat niż wskaźniki fizjologiczne. Okazało się.. „Cost Offset’’. którzy twierdzili. chronił przed stwarzającymi śmiertelne zagrożenie dla ich życia kłopotami i wstrząsami.. że są w ich otoczeniu osoby. niepewność utrzymania posady albo zwolnienie z pracy. psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Ohio. 41 Annika Rosengren i in. 1992). którzy podczas badań powiedzieli. Nieudane związki zbierają bowiem swoje własne żniwo. którzy twierdzili. z którymi spotykasz się codziennie. and Mortality in Men Born in 1933”. 1993). i tylko 20 procent tych. że w tym czasie zmarło 41 z nich. ale także ich jakość. że na coś podobnego nie mogą liczyć. Istotne znaczenie w niepoddawaniu się stresowi ma nie tylko liczba bliskich związków z innymi osobami. Napięcie emocjonalne spowodowane było takimi czynnikami. jak poważne kłopoty finansowe. 40 Lisa Berkman i in. and Immune Function”. a po siedmiu latach skontaktowano się ponownie z wszystkimi 752 mężczyznami. że mają się do kogo zwrócić w potrzebie i z kim porozmawiać. którzy nie znajdują takiej pomocy. powiedział mi: „Stosunki z osobami. że utrzymują ścisłe i bliskie stosunki z innymi osobami . 42 Janice Kiecolt-Glaser i in. A Prospective Population Based Study ofthe Elderly”. że im bardziej się nie lubili. Fakt. że żyją w silnym stresie. wysokie stężenie trójglicerydów we krwi czy wysoki poziom cholesterolu w osoczu. służące im pociechą. uzmysławia ono dodatkową wartość.42 W badaniach studentów mieszkających w jednym pokoju w domu akademickim stwierdzono. Siłę izolacji towarzyskiej jako czynnika ryzyka przedwczesnej śmierci oraz uzdrowicielską moc bliskich stosunków z innymi ukazuje badanie losów setki pacjentów po przeszczepieniu szpiku kostnego. jaką dla osób osamotnionych mają takie grupy samopomocowe. którzy mieli silne emocjonalne oparcie w małżonku. Anonimowi Alkoholicy. toczące się przeciw badanemu postępowanie sądowe albo trwająca sprawa rozwodowa. Annals of lnternal Medicine (December 15. niepokój. co najbardziej martwi ich w danym momencie. że pacjenci cierpiący na schorzenia somatyczne. 164 . które uczestniczyły w cotygodniowych spotkaniach z towarzyszkami niedoli. Potok słów sprawia zawsze ulgę sercu przepełnionemu smutkiem. podobnie jak całe środowisko lekarskie. a potem. 45 Lester Luborsky i in. W tym charakterystycznym dla mądrości ludowej wyjaśnieniu kryje się głęboka prawda: zrzucenie ciężaru z serca okazuje się dobrym lekiem. znaczący spadek wizyt w ośrodkach zdrowia w najbliższym półroczu. Po wstępnym leczeniu. których oprócz leczenia chirurgicznego czy farmakologicznego poddaje się psychoterapii.. zagadką było tylko to. które wzbudza w nas dany temat. rak odnawiał się i dawał przerzuty w całym ciele. zaskoczony ich wynikami: kobiety w zaawansowanym stadium choroby. czy stanie się to wcześniej czy później.44 Jego metoda jest zadziwiająco prosta: prosi on pacjentów. w ciągu kilku następnych dni. snuje się coraz spokojniejszy ich opis. referat wygłoszony na spotkaniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego w Waszyngtonie w 1992 roku. Proces ten wydaje się. że choroba doprowadzi w końcu do śmierci. „Putting Stress Into Words: Health. jest to zupełnie tak. który chce pójść w jego ślady: „Opowiedz nam o swoich kłopotach i mów swobodnie. by przez mniej więcej pięć dni zapisywali przez piętnaście do dwudziestu minut dziennie na przykład „najbardziej wstrząsające przeżycie w całym swoim życiu” albo to. jakbyś otworzył stawidło i dał upust wodzie. Linguistic and Therapeutic Implications”. W istocie rzeczy wyniki badań Pennebakera zdają się wskazywać przyczynę stwierdzonego w innych badaniach faktu. Dr David Spiegel. który prowadził te badania. a nawet zwiększenie produkcji enzymów przez wątrobę. że skłonienie ludzi do podzielenia się z innymi trapiącymi ich myślami ma dobroczynny dla ich zdrowia skutek. Każdy. 43 Mój wywiad z Johnem Cacioppo ukazał się w „The New York Times” z 15 grudnia 1992 roku. największą poprawę funkcji odpornościowych obserwuje się u tych osób. Co więcej. w dużym natężeniu. składa się nań zwiększona odporność organizmu. 44 James Pennebaker. był sam.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna twoim życiu i zdają się mieć kluczowe znaczenie dla twojego zdrowia. tym bardziej wpływają na twoje zdrowie”. A im większą przywiązujesz do nich wagę. często chirurgicznym. Z badań Pennebakera wyłania się specyficzny schemat „najzdrowszego” sposobu dawania upustu niepokojącym nas uczuciom: najpierw wyraża się smutek. wykazują często większą poprawę stanu zdrowia somatycznego niż ci. której za wiele zebrało się za tamą powyżej młyna”. których leczy się wyłącznie środkami czysto medycznymi. Pewne było. złość czy jakiekolwiek inne przykre uczucia. zbliżony do przeżyć osób odkrywających swe uczucia podczas psychoterapii. psycholog z Południowego Uniwersytetu Metodystycznego. których notatki zawierają opisy najbardziej burzliwych emocji. który wykazał w serii eksperymentów. Ogólny efekt takiego wyznania jest zdumiewający. Naukowego potwierdzenia rady Robina dostarczył James Pennebaker. może swoje zapiski zatrzymać wyłącznie dla siebie i nie musi pokazywać ich nikomu. mniejsza liczba opuszczonych dni w pracy. oczywiście. „Is Psychotherapy Good for Your Health?” referat przedstawiony na spotkaniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego w Waszyngtonie w 1993 roku. odnajdując pewne znaczenie tego wstrząsu czy bólu. jeśli chce.43 Uzdrowicielska moc oparcia emocjonalnego W Wesołych przygodach Robin Hooda tytułowy bohater radzi młodzieńcowi.45 Najsilniej chyba ujawniła się lecznicza moc oparcia emocjonalnego w badanych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda grupach kobiet w zaawansowanym stadium raka piersi z przerzutami. trzaskała. podczas gdy sterowana automatycznie aparatura nad moją głową warczała. Przyjaciel niepokoi się i chciałby się dowiedzieć. natknęliśmy się na owego nefrologa. w którym rutynowa analiza wykazała ślady krwi w moczu. główny psychiatraonkolog w Szpitalu Pomniku Sloana-Ketteringa. że gdyby jakiś lek przedłużał o tyle życie. bliskiej śmierci. Pod sam koniec wpadł do gabinetu specjalista od chorób nerek. przeciętnie biorąc. obracała się.siedział przy mnie przyjaciel. ii (1989). które nie brały udziału w spotkaniach. półtora pytania. aby zapytać go o to. w wywiadzie. Lancet nr 8668. „Effect of Psychosocial Treatment on Survival of Patients with Metastatic Breast Cancer”. które jednak same próbowały stawić czoło nowotworowi. Siedział więc w gabinecie. Zawieszona u góry aparatura rentgenowska robiła jedno po drugim zdjęcia ukazujące rozprzestrzenianie się wskaźnika w moich nerkach i pęcherzu. Mój przyjaciel zrobił to za mnie. to o prawo jego produkcji biłyby się wszystkie firmy farmakologiczne. którego udzielił mi dla „The New York Times” z 13 listopada 1991 roku. Włączenie inteligencji emocjonalnej do opieki medycznej Owego dnia. Przedłużenie życia takich pacjentek o dwadzieścia jeden miesięcy jest rezultatem będącym poza zasięgiem którejkolwiek ze stosowanych obecnie metod leczenia. bym położył się na stole. na których mogły zrzucić z serca nieznośny ciężar i podzielić się swym lękiem.47 Wyniki te świadczą o 46 David Spiegel i in. Ankieta przeprowadzona wśród pacjentów w poczekalniach lekarskich wykazała. w rozmowie ze mną ujął to tak: „Każda chora na raka pacjentka powinna się znaleźć w takiej grupie”. czy dojrzał pan na zdjęciach jakieś oznaki raka. że pacjenci opuszczali gabinet. który akurat wpadł z kilkudniową wizytą i zaproponował. a ja leżałem. 47 O odkryciu tym powiedział dr Steven Cohen-Cole. przedstawił się szybko i znikł.Wszystko w normie . natomiast kobiety. Wstrzyknięto mi dożylnie wskaźnik promieniotwórczy. nie miałem wystarczającej przytomności umysłu. że część z nich brała udział w tych grupowych spotkaniach. Nie wrócił. spotykamy się tysiące razy każdego dnia we wszystkich szpitalach i klinikach. Nie byłem sam w gabinecie . że dotrzyma mi towarzystwa podczas badania. a potem poproszono. sam będący lekarzem. aby przejrzeć zdjęcia rentgenowskie. uzyskawszy odpowiedź na.Doktorze . trzaskała i obracała się. . które doskonale je rozumiały i miały ochotę słuchać ich wynurzeń. Z taką jak moja w owym momencie niezdolnością do zadania tego jednego. będące w takim samym stanie. Okazało się jednak. aby powiedzieć mi. psychiatra z Uniwersytetu Emory’ego. spiesząc do następnego pacjenta.46 Wszystkie kobiety miały zapewnioną standardową opiekę medyczną. na której zależało mi najbardziej. Uczestniczki tych spotkań żyły przeciętnie trzydzieści siedem dodatkowych miesięcy. 165 . Czując się nieco wstrząśnięty i oszołomiony badaniem. Dodać do tego można jedynie. Badanie trwało półtorej godziny. aby robić zdjęcia pod coraz to innym kątem.po siedemnastu miesiącach. w którym mogły mówić zupełnie otwarcie o swych emocjach. Często było to jedyne miejsce.powiedział . co przez cały ranek chodziło mi po głowie. jedyna różnica polegała na tym.przeciętnie biorąc .ojciec mojego przyjaciela zmarł na raka pęcherza. . Wychodząc z gabinetu. i znów warczała. lekarz skierował mnie na specjalistyczne badanie diagnostyczne. co wykazały. ponieważ bliskie im osoby wzdragały się na samą myśl o rozmowie na temat ich choroby i nieuchronnej. Jimmie Holland.rzucił krótko nefrolog. bólem i złością z innymi. najbardziej dręczącego pytania i uzyskania odpowiedzi. że każdy z nich układał sobie w głowie przeciętnie trzy pytania. które chciał zadać lekarzowi.. centrum leczenia raka w Nowym Jorku. umierały .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna żyły dwa razy dłużej niż inne. Klinika Redukcji Stresu Jona Kabata-Zinna w Ośrodku Medycznym przy Uniwersytecie Massachusetts zapewnia pacjentom dziesięciotygodniowy kurs samoświadomości i jogi. że ten postępowy krok jest zwyczajną praktyką w szpitalach krajów Trzeciego Świata. Zakrawa na ironię. Niektóre szpitale opracowały przedoperacyjne szkolenie dla pacjentów. Przede wszystkim można wprowadzić zwyczaj pełniejszego informowania pacjentów o szczegółach mających istotne znaczenie dla decyzji. New York: Delacorte. 53 Zob. w których mogą przebywać z nimi przez cały czas pobytu w szpitalu członkowie rodzin. Dr Dean Ornish’s Program for Reversing Heart Discase.53 Po roku stosowania się do tego programu. jak również domy Ronalda McDonalda. Istnieje wiele sposobów.50 Przebywanie w szpitalu w charakterze pacjenta może być okropnym przeżyciem. których stan był tak 48 Na przykład w ramach programu Planetree w Pacyficznym Szpitalu Prezbiteriańskim [Pacific Presbyterian Hospital] w San Francisco wyszukuje się dla pacjentów lekarstwa oraz literaturę na dowolny temat medyczny. udzielanie odpowiedzi na pytania dotyczące operacji i precyzyjne wyjaśnianie pacjentom na kilka dni przed zabiegiem. które w ciągu paru minut uczą pacjentów. jak w domu. a jednocześnie stanowią doskonałą okazję do zajęcia się wymiarem emocjonalnym choroby. 50 Pisałem o tym w „The New York Times” z 1 grudnia 1987 roku. New York: Ballantine. które pomaga im uśmierzyć obawy i zapanować nad złym samopoczuciem psychicznym. 52 Zob. Skutek tego jest taki. Inne szpitale nagrały ten kurs na kasetach magnetofonowych i odtwarzają go na ekranach telewizorów zainstalowanych w pokojach pacjentów. 1991. których nie rozumieją w pełni. Dlatego niektóre szpitale zaczęły przygotowywać specjalne pokoje dla pacjentów. że dzisiejsza medycyna nie zaspokaja wielu emocjonalny potrzeb pacjentów. jaki wywołują objawy choroby. które mogą wyzwalać albo nasilać te objawy. że pacjenci wracają po operacji do zdrowia przeciętnie o dwa-trzy dni wcześniej. 166 . które muszą podejmować. 51 I tu znowu przykładem jest program Planetree. jak zadawać pytania lekarzom. gotując im i troszcząc się o nich tak.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna tym. i emocjami. inwazyjne badanie pełne są niepokoju. w organizmach pacjentów. 49 Jeden z takich programów opracowany został przez Macka Lipkina Juniora z Wydziału Medycyny Uniwersytetu Nowojorskiego. Nacisk kładzie się na uświadamianie sobie epizodów emocjonalnych w momencie. techniki relaksacyjne.48 Inna metoda polega na tworzeniu specjalnych programów. obawę.in. niepokój i wywołują katastroficzne myśli. Sprawiają też. tak aby obmyśliwszy w poczekalni swoje trzy pytania. że pacjenci niechętnie poddają się rygorom leczenia.: Dean Ornish. Szkolenie takie obejmuje m. Pozostawione bez odpowiedzi pytania rodzą niepewność. w którym występują. wyszli z gabinetu z trzema odpowiedziami.: Jon Kabat-Zinn. oraz na codzienne uprawianie ćwiczeń powodujących głęboką relaksację. poddając się leczeniu.52 Relaksacja i joga są głównymi elementami nowatorskiego programu leczenia choroby naczyń wieńcowych opracowanego przez Deana Ornisha. obejmującego również dietę niskotłuszczową. co będą prawdopodobnie odczuwać podczas rekonwalescencji.51 Trening relaksacyjny może pomóc pacjentom uporać się częściowo ze stresem. przemyślanych decyzji. aby pacjent mógł stać się bardziej równorzędnym partnerem lekarza podczas podejmowania wymagających rozeznania. Jest to z całą pewnością lepsza dieta emocjonalna dla osoby przykutej do łóżka niż pokazywane zazwyczaj opery mydlane. Niektóre ośrodki oferują teraz dostęp do literatury medycznej na temat różnego rodzaju schorzeń. wyszukiwanej przez nowoczesny. objęła również emocjonalną rzeczywistość choroby. gdzie rodzice przebywają tuż obok hospitalizowanych dzieci. 1991.49 Chwile oczekiwania na operację albo na bolesne. profesjonalny sprzęt komputerowy. by medycyna. napełniającym chorego poczuciem osamotnienia i bezradności. Full Catastrophe Living. Podobnie jak metoda stosowana przez klinikę Kabata-Zinna wykorzystuje on zjawisko. zaczęły się odwracać procesy odkładania się blaszek miażdżycowych. gdyby edukacja lekarzy obejmowała niektóre podstawowe narzędzia inteligencji emocjonalnej. która okazuje troskę Takie kroki to dopiero początek. jaką przedstawia zdolny do empatii lekarz czy pielęgniarka. jest wręcz jej słabym punktem. którzy potrafią słuchać i mówić tak. mieszkańcy dzielnic o wysokim wskaźniku przestępczości itp. Ponieważ dane świadczą o tym. San Francisco (August 1994). 167 . aby stały się utrzymującymi się przez całe życie nawykami. lecz można zrobić więcej. ku której powinny kierować się te starania. ale również emocjonalne potrzeby. Tymczasem możliwość emocjonalnej opieki jest szansą zbyt często traconą przez współczesną medycynę. aby ich słuchano. by medycyna poszerzyła pole widzenia o wpływ. jeśli stają się chroniczne. niepokojem. jest taka sama jak toksyczność papierosów.które żyją na co dzień w niezwykłym stresie. a zatem pomoc w radzeniu sobie z emocjonalnym ciężarem tego stresu mogłaby mieć korzystny wpływ na ich zdrowie. Pocieszanie przez lekarza czy pielęgniarkę zmartwionego lub przygnębionego pacjenta i dodawanie mu otuchy jest krokiem ku bardziej ludzkiej opiece. gdyż dobre samopoczucie emocjonalne jest jednym z czynników. jaki mają emocje na nasze zdrowie. Pew Health Professions Commission and Fetzer Institute at the Center of Health Professions.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna poważny. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego byłoby wyuczenie dzieci podstawowych umiejętności wchodzących w skład inteligencji emocjonalnej. Związki takie kształtowano by chętniej. że związek między lekarzem a pacjentem jest sam w sobie znaczącym czynnikiem leczenia.złości.jest formą zapobiegania chorobom. Trzecią grupą. szczególnie samoświadomość i empatię sztuki słuchania. że emocje pacjentów mają wpływ na ich stan 54 Health Professions Education and Relatio ip-Centered Care. samotne pracujące matki. Na koniec wspomnieć trzeba o dodatkowej wartości medycznej. Mimo stale rosnącej liczby danych na temat korzyści medycznych płynących z dbania o potrzeby emocjonalne oraz dowodów potwierdzających tezę o istnieniu połączeń między emocjonalnym ośrodkiem mózgu a systemem immunologicznym wielu lekarzy nadal odnosi się sceptycznie do twierdzenia. Wielu pacjentów. University of California at San Francisco. Inną bardzo opłacalną strategią prewencji mogłoby być uczenie zasad kierowania swymi emocjami osób wchodzących w wiek emerytalny. byłyby tak zwane populacje żyjąc w warunkach zagrożenia . z uświadomieniem sobie. że trening relaksacyjny jest jedną z najważniejszych części tego programu. trzeba wziąć sobie do serca dwie ważne implikacje omawianych tu odkryć naukowych: 1. 2. pomaganie ludziom w lepszym panowaniu nad nimi mogłoby dać równie duże korzyści dla zdrowia jak skłonienie namiętnych palaczy do rzucenia nałogu. Po to. Report of the Pew-Fetzer Task Force on Advan Psychosocial Health Education. Miałoby to wielki wpływ na ogólny stan zdrowia społeczeństwa. . Pomaganie ludziom w lepszym kierowaniu przykrymi emocjami . Ornish powiedział mi.54 Ku medycynie.osoby bardzo ubogie. może odnieść wymierne korzyści. czy starszy człowiek szybko niedołężnieje i umiera czy też kwitnie. pesymizmem i poczuciem osamotnienia . będącej fizjologicznym przeciwieństwem pobudzenia stresowego przyczyniającego się do powstawania wielu schorzeń i dolegliwości. które Herbert Benson określił mianem „reakcji relaksacyjnej”. które determinują to. jeśli zaspokaja się nie tylko ich czysto medyczne. że uzasadniał założenie bypassów. że toksyczność tych emocji. Jest to równoznaczne z wykształceniem „opieki koncentrującej się na więzi osobistej”. oferującym możliwość wyboru pomiędzy konkurencyjnymi programami opieki zdrowotnej. „Współczucie . jej dostosowywanie się do wymogów i nakazów biznesu sprawia. co czujemy. Oczywiście nadal spotkać można pełne poświęcenia pielęgniarki i lekarzy. Na powstającym rynku usług medycznych. poziom zadowolenia na pewno stanie się jednym z decydujących elementów w procesie podejmowania tych bardzo osobistych decyzji.co gorsza .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zdrowia. że pacjenci są bardziej zadowoleni ze swoich lekarzy i leczenia. że czynniki psychologiczne. Na koniec. Stanley Kramer. które oprócz normalnego leczenia ortopedycznego poddano terapii antydepresyjnej. 1993). W artykule wstępnym w „Journal of the American Medical Association”. że byłoby nieetycznie nie próbować ich usunąć”.jak ujął to jeden z pacjentów w liście do swego chirurga . „Psychosocial Factors and Prognosis in Established Coronary Heart Disease”. podejścia takiego może wymagać etyka lekarska. wyróżniają pacjentów z chorobą wieńcową narażonych na największe ryzyko przedwczesnej śmierci. „A Prescription for Healing”. Margaret Chesney. Niemiłe doświadczenia mogą skłonić pacjentów do szukania opieki gdzie indziej. ale zmieniająca się kultura medycyny. Aczkolwiek coraz więcej pacjentów poszukuje bardziej humanitarnej medycyny. takie jak depresja i osamotnienie.55 Opieka taka powoduje również. czytamy: „Jasne wykazanie. oznacza. Newsweek (June 7. którzy zapewniają swym pacjentom czułą i troskliwą opiekę. która lekceważy to. co w odniesieniu do stu pacjentek daje oszczędność w wysokości 97 361 dolarów. to ta jej postać jest coraz bardziej zagrożona.56 Opieka medyczna.57 55 Strain. A u niektórych osób z pewnością może przyspieszyć powrót do zdrowia. opuszczały szpital przeciętnie dwa dni wcześniej niż te. Badania osób w podeszłym wieku ze złamaniem stawu biodrowego. Jest dobrym leczeniem”. w jakiej opieka ta zapobiega powstaniu choroby. Sinai w Nowym Jorku oraz na Uniwersytecie Północnozachodnim wykazały. odrzucając te dowody jako błahe ciekawostki. aby troskliwsza opieka medyczna stała się dostępna dla wszystkich. kiedy walczymy z poważną chorobą. 56 Redford Williams. zgodnie z którym depresja zwiększa pięciokrotnie prawdopodobieństwo zgonu po wyleczeniu ataku serca. Z drugiej wszakże strony niewątpliwe są korzyści finansowe płynące z bardziej humanitarnego traktowania pacjentów: leczenie emocjonalnego złego samopoczucia pacjentów pozwoli zaoszczędzić pieniądze w takiej mierze. „Cost Offset’’.jako przesadne doniesienia nielicznej garstki uprawiającej autoreklamę.nie jest tylko podaniem ręki. Journal of the American Medical Association (October 20.stać się regułą. 1993). „drobiazgi” albo .i powinno . W najgorszym wypadku sprawi. natomiast przyjemne zachęcą ich do pozostania przy tej samej placówce służby zdrowia. co jest teraz wyjątkiem. opóźnia jej postęp lub też pomaga pacjentowi szybciej powrócić do zdrowia. u których nie leczono depresji. że pacjentki. prowadzone w Akademii Medycznej Mt. 168 . zawierającym komentarz na temat raportu. że medycyna stanie się bardziej humanitarna. że opiekę taką jest coraz trudniej znaleźć. To. 57 A. jest nieodpowiednia. Nadszedł czas. może . aby medycyna zaczęła bardziej metodycznie wykorzystywać związki między emocjami i zdrowiem. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Część IV PRZEDZIAŁY MOŻLIWOŚCI 169 . w uzupełnieniu bezpośrednich kontaktów z dzieckiem . . zaczynają jej dogadywać. w której uczymy się. usiłuje zastosować się do jej wskazówek.. w jaki rodzice traktują dzieci . kładź rękę z powrotem na joysticku. Tymczasem Ann. ani nikogo innego w ogóle nie obchodzą jej uczucia. nie zwracając na to uwagi. że sposób. musisz być gotowa do strzelania. Hillsdale. t. jak odczytywać i wyrażać nadzieje i obawy. No zrób to! . 170 . samotna w swym bólu. Sposoby te są dla dziecka wzorami. wywracając oczy w poczuciu zawodu.No przesuń to choć trochę! A Teraz Leslie płacze już na całego.Nie przesunęła joysticka nawet o tyle! . że posiadanie inteligentnych emocjonalnie rodziców jest samo w sobie wielkim dobrodziejstwem dla dziecka. jej nazbyt skorzy do „pomocy” rodzice tylko przeszkadzają dziewczynce swymi radami. Takie chwile są dla dzieci niezapomnianymi lekcjami. które są bystrymi uczniami i dostrajają się do najtrudniej nawet uchwytnych 1 Beverly Wilson.czy stosując surową dyscyplinę. ale żadne z rodziców nie okazuje ani jednym gestem. są .dyryguje szorstko ojciec. Rodzice. przesuń to w lewo! W lewo! . ani ojca. nie mogąc zadowolić ani matki. Handbook ofParenting. czy też okazując empatię i zrozumienie. John Gottman. aby otrzeć łzy. co myśleć o tych uczuciach i jaki mamy wybór możliwych reakcji.pokazuje wyprowadzona z równowagi Ann Carlowi. Ale kiedy Leslie zaczyna grę. ale także ich sposoby radzenia sobie z własnymi uczuciami i wzajemne okazywanie sobie uczuć przez męża i żonę. wykrzywia usta i zaczyna mrugać powiekami.No dobra. ojciec warczy: . przekrzykuje Carla: . 1994. Niektórzy rodzice są utalentowanymi nauczycielami w tej dziedzinie. jak grać w nową grę komputerową..Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XII Kociołek rodzinny JEST TO MAŁA TRAGEDIA RODZINNA. inni okropnymi.). Stój ! Stój ! .ma głębokie i trwałe konsekwencje dla życia emocjonalnego dziecka. w: M.A matka mówi ostro: . Istnieją setki analiz wykazujących. Życie rodzinne jest pierwszą szkołą. Na to nauczanie emocjonalne składa się nie tylko to..W prawo. . gdyż w oczach zbierają się łzy. że to zauważa albo że się tym przejmuje.Patrz. Jednakże dopiero niedawno przedstawiono niezbite dane świadczące o tym. co czuć do samych siebie i jak inni będą reagować na nasze uczucia.ważnymi naukami dla dzieci. zagryzając usta i patrząc rozszerzonymi z napięcia oczami w ekran monitora. Po policzkach Leslie zaczynają spływać łzy. Bornstein (red. ciepło czy obojętność .. w jakie małżonkowie okazują sobie nawzajem uczucia.Stój! Stój! Leslie. gdy Leslie. NJ: Lawrence Erlbaum. IV. Sposoby. W powietrzu krzyżują się sprzeczne polecenia. w prawo. Kiedy Leslie podnosi rączkę. stając się nauczkami. nie stoisz w szeregu.H. „Marital Conflict and Parentin: The Role of Negativity in Families”.. to przekazują niektóre z najbardziej podstawowych komunikatów emocjonalnych. co rodzice mówią bezpośrednio do dzieci i jak się w stosunku do nich zachowują.. Carl i Ann pokazują swej zaledwie pięcioletniej córeczce Leslie. które mogą określić cały bieg życia. że ani jej rodziców. Leslie mogła wyciągnąć z tej bolesnej dla niej sytuacji wniosek.komenderuje matka coraz bardziej przejętym i niespokojnym głosem.1 Jeśli takie sytuacje powtarzają się w dzieciństwie niezliczoną ilość razy. . kiedy skończyło dziewięć. jako coś. ganiąc i karząc surowo dziecko. Rodzice tacy demonstrują na ogół swoje niezadowolenie. „The Family as a Meta-emotion Culture Co nition and Emotion (Spring 1994).: Carole Hoovan.2 Po raz pierwszy spotkano się z tym rodzinami. Naukowcy przysłuchiwali się rozmowom małżonków oraz obserwowali zachowania całej rodziny (w tym również rodziny Leslie). dawali się ponieść tym samym skłonnościom do pogardy i oburzenia. pomagali mu obmyślić własną metodę uporania się z nimi. ale uważają. Trzema najpowszechniej spotykanymi stylami niewłaściwego emocjonalnego zachowania rodziców okazały się: • Całkowite lekceważenie uczuć dziecka. Okazywanie nadmiernego pobłażania. 171 . podnosili głos z oburzenia czy irytacji. że jest „głupie”. Traktują oni uczucia dziecka tak poważnie. rodzice. łatwo tracili cierpliwość.nawet znakomity! Podobnie jak ci. Nie potrafią wykorzystać brzemiennych w emocje chwil jako okazji zbliżenia się do dziecka czy do udzielenia mu praktycznej lekcji umiejętności emocjonalnych. Są to ci rodzice. 2 Badania nad emocjami w rodzinie były ciągiem dalszym omówionych w rozdziale IX badań Johna Gottmana. Lynn Katz. że Tommy zranił twoje uczucia?”). którzy lekceważą uczucia dziecka. że starają się dokładnie zrozumieć. i pomóc mu znaleźć pozytywne sposoby uśmierzenia przykrych uczuć („Zamiast go uderzyć. po raz drugi. które stwarzała gra. Ci rodzice z kolei zauważają wprawdzie. kiedy ojciec lub matka starali się zaznajomić dziecko z nową grą komputerową. kiedy jedno z dzieci miało pięć lat. aby prze stało się smucić lub złościć. że małżonkowie. okazało się. co czuje dziecko. by postarać się ukazać dziecku alternatywną reakcję emocjonalną. Gra komputerowa była zadziwiająco czułym barometrem emocjonalnego stylu rodziców. a niektórzy nawet upokarzali dziecko twierdząc. którzy na próbę przedstawienia przez dziecko jego punktu widzenia drą się: „Nie odszczekuj mi się!” • • Są. ba .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna przekazów emocjonalnych w rodzinie. Jest to pozornie niewinna interakcja. że każdy jego sposób radzenia sobie z targającymi nim burzami emocjonalnymi jest dobry. przekupując dziecko różnymi obietnicami i prezentami. Starają się raczej łagodzić wszelkie jego zdenerwowanie czy przygnębienie. co samo przejdzie. pomagali również najbardziej skutecznie swoim dzieciom w ich emocjonalnych wzlotach i upadkach. Mogą na przykład zabraniać dziecku okazywania jakichkolwiek oznak złości i karać je za najdrobniejszy przejaw irytacji. John Gottman. co trzeba po prostu przeczekać. krótko mówiąc. Kiedy zespół naukowców z Uniwersytetu Waszyngtońskiego (pod kierunkiem Carole Hooven i Johna Gottmana) poddał analizie interakcje małżonków związane z ich postępowaniem z dziećmi. Zob. na koniec. Tacy rodzice traktują zaniepokojenie i zdenerwowanie dziecka jako rzecz błahą albo niepotrzebne zawracanie głowy. co jest przyczyną jego złego nastroju („Czy jesteś zły dlatego. którzy lepiej radzili sobie z emocjami w stosunkach między sobą. rodzice ci nader rzadko wkraczają do akcji. które rozkładają małżeństwo: Inni wszakże patrzyli cierpliwie na błędy dziecka i zamiast narzucać swój sposób rozwiązania problemów. Pogarda i brak jakiegokolwiek szacunku dla uczuć dziecka. którzy potrafią wykorzystać chwile złego samopoczucia psychicznego dziecka jako dogodne momenty do odegrania roli swego rodzaju trenera albo nauczyciela postaw emocjonalnych. Niektóre matki i ojcowie byli tacy sami jak Ann i Carl: zachowywali się apodyktycznie. ale mówi bardzo dużo o emocjonalnych prądach przepływających między rodzicem a dzieckiem. uczuciem smutku ogarniającym nas podczas oglądania przygnębiającego filmu a smutkiem. Aczkolwiek dzieci szlifują niektóre umiejętności emocjonalne w trwających latami kontaktach z przyjaciółmi. gdy kogoś drogiego dziecku spotyka coś złego. wybitny pediatra z Harvardu. że jeśli rodzice . uzyskiwały w trzeciej klasie . jeśli utrzyma się przez całe życie). Tak więc rodzice. ucząc. Jedną z najbardziej elementarnych lekcji emocji jest nauczenie dziecka rozróżniania rozlicznych odcieni tych samych emocji. Zarówno rodzice. kierować nimi i powściągać je. powiedzmy. lepiej układają sobie z nimi stosunki.3 Zespół z Uniwersytetu Waszyngtońskiego stwierdził. ma bardzo prosty sposób sprawdzenia poglądu 3 Hooven. zabarwienia swego własnego smutku. jak mają rozpoznawać swoje uczucia. lekcje empatii zaczynają się w niemowlęctwie. że swym zachowaniem dzieci te przysparzają niewiele problemów. kiedy rodzice dostrajają się do uczuć niemowlęcia. Program przygotowawczy Oddziaływanie wychowania na umiejętności emocjonalne zaczyna się już w kołysce. że złość często poprzedza uczucie zranienia. którzy biegle opanowali umiejętności emocjonalne. bowiem dzieci te radzą sobie również lepiej z własnymi emocjami. Przy tym samym ilorazie inteligencji pięciolatki. jak i do życia w ogóle). bardziej subtelne spostrzeżenia. jak i nauczyciele zgodnie twierdzą. Wpływ takich pouczeń rodzicielskich na dzieci jest ogromny. którzy kiepsko radzą sobie ze swoimi uczuciami .doskonale orientują się w swoich emocjach i potrafią panować nad nimi. Jak przekonaliśmy się w rozdziale VII. który nie potrafi uchwycić. Gottman. który odczuwamy. rzadko postępują niegrzecznie i agresywnie. 172 . aż przejdzie ci złość i będziesz mógł się z nim znowu bawić”.) Jeśli rodzice mają być dobrymi trenerami emocji. mianowicie dzieci te cieszą się większym powodzeniem wśród rówieśników i są przez nich bardziej lubiane.lepsze wyniki w matematyce i czytaniu niż ich rówieśnicy (co jest ważnym argumentem za tym. Poza umiejętność dostrzegania takich różnic wykraczają intuicyjne. a przede wszystkim rzadziej w nie wpadają: Są one poza tym bardziej zrelaksowane biologicznie wykazują niższy poziom charakterystycznych dla stresu hormonów i innych wskaźników pobudzenia emocjonalnego (jak wiemy z rozdziału XI. Berry Brazelton. a zatem uczą się bardziej efektywnie. Płyną z tego też korzyści towarzyskie. nie jest w stanie pomóc dziecku zrozumieć. okazują im więcej uczucia i są bardziej odprężone. na czym polega różnica pomiędzy smuceniem się po utracie kogoś. jak okazywać empatię oraz jak radzić sobie z uczuciami rodzącymi się w związkach z innymi osobami.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna mógłbyś znaleźć jakąś zabawkę i pobawić się sam. T. ale również poza tą sferą. zapewniają dziecku zaskakująco wiele w zakresie inteligencji emocjonalnej. a szerzej biorąc .w porównaniu z innymi. potrafią się szybciej pocieszyć. to zorientowani w emocjach rodzice mogą im bardzo pomóc w opanowaniu każdej z podstawowych cech inteligencji emocjonalnej.kiedy poddano ich ponownemu badaniu . W miarę rozwoju dziecka zmienia się jego przygotowanie do odbioru konkretnych lekcji emocji i zapotrzebowanie na nie. aby uczyć dzieci umiejętności emocjonalnych w celu ich lepszego przygotowania zarówno do szkoły. kiedy wpadną w przygnębienie. Na tym jednak nie koniec. schemat ten może zapowiadać dobre zdrowie fizyczne. to sami muszą dobrze znać podstawy inteligencji emocjonalnej. Ostatnia grupa korzyści dotyczy umiejętności poznawczych: takie dzieci potrafią lepiej niż inne koncentrować uwagę. ojciec.społeczne. na przykład. „The Family as a Meta-emotion Culture. a nauczyciele postrzegają je jako umiejące znaleźć się w każdej sytuacji społecznej. to ich dzieci. których rodzice byli dobrymi trenerami emocji. co jest zrozumiałe. Katz. 173 . Dzieci takie będą prawdopodobnie miały defetystyczny pogląd na świat i będą iść przez życie. a poglądem tych. patrząc. które mówi: „Jestem do niczego. Berry Brazelton. które wykształciły się w najwcześniejszym dzieciństwie. że uda im się stawić czoło drobnym (nie dla nich) wyzwaniom życiowym.mają minę „zbitego psa”. które wierzy w swe zdolności: podniesie jeden klocek. których rodzice prowadzą chaotyczne życie albo zaniedbują je. nie spodziewając się ani zachęty. wykonuje na koniec postawione przed nim zadanie . że nawet kiedy robią to. Arlington VA: National Center for Clinical Infant Programs. że się im nie uda. czego się od nich chce. jak mogą swymi działaniami pomóc dziecku nabrać pewności siebie i wytworzyć u niego ciekawość świata umiejętność znajdowania przyjemności w nauce i świadomość ograniczeń”. jak ma je razem zestawić. czy mu go podasz. a potem pokazuje mu. zabierają się za to samo zadanie w sposób.powiada Brazelton . co w sumie pozwala mu odnieść w życiu sukces. nadbudowują się na tych. Zdolności emocjonalne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niemowlęcia na życie. 5 Heart Start. 1992. że z góry spodziewają się. w których panuje chłód uczuciowy i ponura atmosfera. nabierają pewności. umiejętność czekania. Raport Krajowego Centrum Klinicznych Programów Dla Niemowląt jednoznacznie stwierdza. Jego rady opierają się na stale rosnącej masie dowodów świadczących o tym. aby to wykonać. bowiem rozumieją instrukcję i mają odpowiednią koordynację ruchów. pełnym oczekiwania wzrokiem. Jak przekonaliśmy się w rozdziale VI. Dla odmiany dzieci z domów. które dziecko nabywa w późniejszym okresie życia. Potem podnosi główkę i patrzy na ciebie jasnym. zdolność oparcia się czterolatka impulsowi chwycenia cukierka zapowiada dwieściedziesięciopunktową przewagę nad rówieśnikami w wynikach testów SAT czternaście lat później. a może nawet jej nie ukończą. ani zainteresowania ze strony nauczycieli. Rodzice . jakiego zachowania oczekuje się od niego i jak ma powściągnąć impuls. przedmowa do Heart Start: The Emotional Foundations of School Readiness. ale w tym. Zobacz. nie udało mi się”.jak stwierdza Brazelton . że o sukcesie dziecka w szkole decyduje nie tyle nadzwyczajna umiejętność czytania czy znajomość faktów. Kiedy to zrobisz.4 Niemowlęta takie otrzymują od dorosłych ze swego otoczenia solidną porcję aprobaty i zachęty. Rzecz nie w tym. włoży go do buzi. Pierwsza okazja kształtowania składników inteligencji emocjonalnej pojawia się w najmłodszych latach. potrze nim o włosy. że niemowlęta te nie potrafią zestawić razem klocków. spojrzenie.„powinni wiedzieć.zaczyna kształtować się w kilku pierwszych latach życia. to . rzuci na stół.poglądem dzieci. stosowania się do wskazówek i zwracania się do nauczycieli po pomoc oraz zdolność wyrażania swoich potrzeb w kontaktach z innymi dziećmi. które mają wiarę w siebie i są optymistami. który świadczy o tym. Różnica między tymi dwoma poglądami życie . który mówi: „Powiedz mi. jaka jestem wspaniała”.które patrzy z nadzieją na życie.zestawia oba klocki razem. aby nie zachować się źle. A zdolności te. uważając szkołę za smutne miejsce.5 4 T. aczkolwiek zdolności te formują się nadal w latach szkolnych. wiedza o tym.uważa Brazelton . które spodziewają się porażki . że sukces w szkole zależy w zdumiewająco dużym stopniu od cech emocjonalnych ukształtowanych u dziecka w okresie przedszkolnym. ile zbiór cech emocjonalnych i społecznych: pewność siebie i ciekawość. Daje ośmiomiesięcznemu dziecku dwa klocki. są niezbędną podstawą wszelkich form uczenia się. jak wynika z rozdziału VI. Dziecko . matka patrzy ponurym wzrokiem gdzieś ponad jego główką. które również obudziło się z płaczem nad ranem. którzy nie radzą sobie w szkole . z zadowoleniem pogrąża się na powrót w sen. Chęć i zdolność wpływania na bieg spraw oraz wytrwałe do tego dążenie. s. 5. Nauka emocjonalnego abecadła Dwumiesięczne niemowlę budzi się o 3 nad ranem i zaczyna płakać. ale jego matka jest spięta. Towarzyskość. Niemowlę. Samokontrola.donosi raport . kiedy matka gwałtownie podnosi je. również z dorosłymi. przekonanie dziecka. jak dużo uwagi poświęcili jego rodzice . Kiedy dziecko ssie pierś. że dowiadywanie się nowych rzeczy jest czymś pozytywnym i sprawia przyjemność. syte mleka i uczuć. opierająca się na poczuciu bycia przez nich rozumianym i na rozumieniu ich. To. Wiara w siebie. będzie posiadało te umiejętności czy nie. że najprawdopodobniej uda mu się zrobić to. zachowaniem i otaczającą rzeczywistością. Dziecko również zaczyna zdradzać napięcie w chwili. Zdolność kształtowania i kontrolowania swoich działań w odpowiedni do wieku sposób. przekraczając po raz pierwszy próg szkoły. mówiąc: „Bądź cicho . 4. nie cierpią szkoły i sprawiają coraz większe kłopoty swoim zachowaniem. 6. Intencjonalność. Zdolność nawiązywania kontaktów z innymi. Ciekawość. czego się podejmie i że dorośli pomogą mu w razie potrzeby. mówiąc mu. w miarę upływu lat. wskutek czego coraz bardziej zniechęcają się do nauki. Podchodzi do niego matka. podczas gdy matka spogląda na nie z miłością. 3. Gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole zależy od najbardziej podstawowej formy wiedzy. jak się cieszy.6 Oto one: 1. Związane to jest z ufaniem innym i poczuciem przyjemności. Jest to poczucie posiadania kontroli i panowania nad swoim ciałem. że je widzi. Skala tego problemu nie jest mała. uczuć i pomysłów z innymi. czy mają także trudności kognitywne. po kłótni z mężem. z których wszystkie związane są z inteligencją emocjonalną. Umiejętność porozumiewania się. załatwmy to”. dystans między nimi a rówieśnika-A mi powiększa się. przetrawiając kłótnię z ojcem 6 Tamże. w niektórych stanach prawie jedno na pięcioro dzieci musi powtarzać pierwszą klasę. jakie daje dziecku rozmowa z innymi osobami. Umiejętność współdziałania.tego już nie zniosę! No dalej. nawet w środku nocy. Związane to jest z poczuciem posiadania odpowiednich umiejętności i własnej skuteczności. zależy od tego. takie jak brak zdolności do jakiegoś przedmiotu).jego edukacji emocjonalnej. poczucie kontroli wewnętrznej. a potem. rozdrażniona. jak się uczy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Prawie wszystkim uczniom. 7. czy dziecko. bo położyła się zaledwie przed godziną. od tego. Raport wymienia siedem kluczowych składników tej najważniejszej umiejętności. Przekonanie.brakuje co najmniej jednego z tych elementów inteligencji emocjonalnej (bez względu na ta. 7 174 . Chęć i zdolność do wymiany myśli. bierze je na ręce i przez następne pół godziny dziecko z ukontentowaniem ssie jej pierś. 2. Zdolność traktowania swoich potrzeb na równi z potrzebami innych członków grupy i harmonizowania ich. A teraz weźmy inne dwumiesięczne niemowlę.i nauczyciele w przedszkolu . mówi matka. Monographs of the Society of Research in Child Development 50. Pierwsze trzy-cztery lata życia są okresem. iż osoby znajdujące się koło niego dostrzegają jego potrzeby i może liczyć na ich pomoc oraz że jego „prośby” o pomoc odniosą skutek. przebiegają dużo łatwiej niż kiedykolwiek później. „The Relationship Between Quality of Attachment and Behavior Problems in Preschool in a High-Risk Sample”. że zapewnią dziecku właściwą opiekę.To nie jedz”. 175 . Wszystkie drobne interakcje między rodzicami i dzieckiem mają emocjonalny podtekst. na przemian agresywne i zamknięte w sobie. zwykłe zaniedbanie może mieć bardziej druzgocący wpływ niż ordynarne i brutalne traktowanie. Ale to. nieuważne i apatyczne. W tym też okresie silny stres może uszkodzić ośrodki uczenia się znajdujące się w mózgu (a tym samym 7 Tamże. „Taki byłeś głodny . Te dwie scenki przedstawia wspomniany wyżej raport Krajowego Centrum Klinicznych Programów dla Niemowląt jako przykłady takich rodzajów interakcji. Betherton.jeśli stale się powtarzają .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dziecka i czując narastającą złość.. Po rodzicach takich trudno się spodziewać. że najgorzej ze wszystkich radziły sobie dzieci zaniedbane .mam ważną pracę do zrobienia”. Jeśli takie rozmowy między dzieckiem a matką czy ojcem staną się typowe. pogrążeni w depresji albo stale źli. przesądza o podstawowych naukach emocjonalnych. Erik Erikson ujął to w takich kategoriach: decyduje to o tym. że może wierzyć. to kształtują one emocjonalne oczekiwania dziecka związane ze stosunkami z innymi osobami. że nikt o nie naprawdę nie dba. czy po prostu pozbawieni celu w życiu i prowadzący chaotyczną egzystencję. jak bezpiecznie czuje się na świecie. które . Jak pokazują wyniki badań. jeśli odpowiedzią jest krótkie: „Nie przeszkadzaj mi .ugruntowują w maluchu zupełnie odmienne uczucia w stosunku do siebie samego i do najbliższych. Mała dziewczynka. jeśli reakcją na jej prośbę jest zadowolenie matki. Erickson i in. otrzymuje inny komunikat. kręci się. Na największe niebezpieczeństwo niewłaściwego ukształtowania tego rodzaju oczekiwań narażone są dzieci. które przyswaja sobie dziecko: o tym. że nie można liczyć na innych i że jego wysiłki znalezienia pociechy zakończą się niepowodzeniem. kiedy mózg malucha rośnie do około dwóch trzecich swej pełnej wielkości i rozwija skomplikowane struktury w tempie. Takie emocjonalne uczenie się zaczyna się w najważniejszych chwilach życia i trwa przez całe dzieciństwo.). drugie stwierdza. Tak samo gwałtownie jak je podniosła. który rodzaj jest typowy dla sposobu traktowania dziecka przez rodziców w ciągu wielu lat.7 Pierwsze dziecko uczy się. a przede wszystkim umiejętności emocjonalnych. E. kładzie je z powrotem do łóżeczka i wychodzi wielkimi krokami. za jak skuteczne uważa swoje działania. nr w serii 209. s.niedojrzali. . a zupełnie inny. wyczuwając jej rosnącą irytację. jego funkcjonowanie we wszystkich dziedzinach życia. która nie może poradzić sobie z układanką i prosi zajętą matkę o pomoc. W tym okresie procesy uczenia się głównych umiejętności. a powtarzanie tych komunikatów przez całe lata tworzy podstawowy zrąb emocjonalnego światopoglądu i emocjonalnych umiejętności dziecka. pozwalając mu płakać. sztywnieje i przestaje ssać. na dobre czy złe. w jakim stopniu może polegać na innych. narkotyzujący się. które nigdy się już nie powtórzy. Waters (red. Dziecko. czy dziecko zaczyna odczuwać „podstawowe zaufanie” czy brak podstawowego zaufania. poglądy. Oczywiście większość niemowląt poznaje przynajmniej smak obu tych rodzajów interakcji. 9 8 M. Wskaźnik powtarzających pierwszą klasę wynosił w tej grupie 65 procent. dopóki wyczerpane nie zaśnie.były najbardziej niespokojne. których rodzice są sami straszliwie nieporadni emocjonalnie . które zabarwią. w: I. nie mówiąc już o zaspokojeniu jego potrzeb emocjonalnych.8 Badanie ujawniło. który naśladowały one w szkole i na placu zabaw i do którego stosowały się później przez całe życie. 176 . Huesman. którzy sprawiali kłopoty w szkole. od konfliktów z prawem poczynając. Jednocześnie rodzice dostarczali dzieciom barwnych i pełnych brutalnej przemocy przykładów agresywności. ani one. „Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustments From Early Childhood Through Adolescence”. Jako dzieci awanturnicy ci mieli rodziców. s. miały najwięcej kłopotów emocjonalnych w końcowym okresie dorastania. The Journal of Personality and Social Psychology (January 1987). Dzieci te (niemal dwa razy więcej było wśród nich chłopców niż dziewcząt) nie tylko prowokowały bójki. Najbardziej wojownicze spośród nich . jakie oferuje mu świat. kiedy miały one od siedmiu do dwunastu lat. Agresywne dziewczynki. 9 Heart Start. 13. ale też odnosiły się z pogardą. to wpływ tego wczesnego uczenia się jest głęboki. a na atakach niepokoju i depresji kończąc. co do których istniało największe prawdopodobieństwo. jak stwierdza raport podsumowujący kluczowe lekcje emocjonalne pierwszych czterech lat życia.takie dziecko ma niewielkie szanse. które snuje napełniające je strachem fantazje i generalnie czuje się nieszczęśliwe . którzy regularnie oceniali zachowania siedemdziesięciorga pięciorga dziea od roku 1956. aby uzyskać to. karali dzieci surowo. Ich wrogie nastawienie nie zmieniło się na przestrzeni lat nawet na jotę. „Intellectual Function and Aggression”. bezlitosną surowością. które nie może skupić na niczym uwagi. jaką odgrywa ono w uczeniu dzieci agresywności z długookresowych badań. skorzystania z możliwości. gdy dorosły. Konsekwencje tego. ci. dorósłszy. a jako rodzice powtarzali ten schemat w odniesieniu do własnych dzieci. że nie ukończą szkoły.ich dzieci były w szkole podstawowej takimi samymi łobuzami jak rodzice.szczególnie o roli. a w wieku trzydziestu lat będą miały wyrok za brutalne przestępstwo. Child Development 59 (1988).: Alexander Thomas i in.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna spowodować katastrofalne skutki dla intelektu). który reprezentowali ich rodzice. Zob. raczej okazujące chęć niszczenia niż szacunek. Patty Warnicke-Yarmel. Leonard Eron. jeśli natomiast byli w dobrym humorze. Chociaż.9 Jak wychować łobuza Wiele można się dowiedzieć o utrzymujących się przez całe życie skutkach emocjonalnie nieudolnego wychowania . Rodzice ci niekoniecznie byli podli. jak z pokolenia na pokolenie przekazuje się agresywność. które przepełnia niepokój. że życie rodzinne stawało się szkołą agresji. Dzieci karane były przy tym niekonsekwentnie. stwarzając wzór. ale raczej wydawali się po prostu powielać styl wychowania. którzy karali ich z arbitralną. a kiedy skontaktowano się z nimi. wedle chwilowego usposobienia rodziców: jeśli rodzice byli akurat w złym nastroju. które jest raczej podejrzliwe niż ufne. przedzierzgały się w równie arbitralne i surowo karzące matki jak agresywni chłopcy w brutalnych ojców.należały do dzieci.R. Było tak bez względu na to..10 Śledzono losy tych dzieci od ósmego do trzydziestego roku życia. w gruncie rzeczy ignorując je przez większość czasu. które zdaniem nauczycieli i rodziców należały do najbardziej agresywnych w. Niezależnie od wszelkich możliwych dziedzicznych skłonności. borykały się z całym wachlarzem problemów. I chociaż i matki. są wielkie: Dziecko. a nawet otwartą wrogością do członków swych rodzin i nauczycieli. i ojcowie karali dzieci ze szczególną bezwzględnością. zachowywali się jako osoby dorosłe w sposób. ani oni nie przejawiali szczególnego zainteresowania życiem dzieci. nie mówiąc już o równych szansach. nie mniej niż inni życzyli swoim dzieciom wszystkiego najlepszego.te. które pierwsze i z byle powodu wszczynały bójki i notorycznie używały siły. O podobnych odkryciach donieśli w numerze Child Development z września 1988 roku Alexander Thomas i Stella Chases. Wydawały się też przekazywać skłonność do gwałtowności swemu potomstwu . 10 L. jak się przekonamy. takich jak te. szkody te mogą w pewnym stopniu naprawić późniejsze doświadczenia życiowe. który powodował. w wieku młodzieńczym wchodziły stale w konflikty z rówieśnikami i rodzinami i miały kłopoty w szkole.) szkole podstawowej. Po dziesięau latach od rozpoczęcia badań dzieci. Wielce pouczające jest stwierdzenie. czy to ojciec czy matka ocenieni zostali w dzieciństwie jako jednostki niezwykle agresywne. czego chciały . którymi objęto 870 dzieci ze stanu Nowy Jork. raczej smutne albo złe niż nastawione optymistycznie. jest typowa dzieci. jak znęcanie się . złością albo .agresją fizyczną. Po pewnym czasie zaczął ją gładzić i poklepywać. które jednak nie były systematycznie maltretowane. Wtedy obnażył zęby jak warczący pies i zaczął na nią syczeć. smutku albo empatii. Gwałtowna i brutalna reakcja Martina odzwierciedla być może to. które wkrótce przechodzą w razy. Podłość. Reakcja ta ostro kontrastuje z normalnymi dla maluchów przejawami współczucia i próbami pocieszenia płaczącego towarzysza zabawy. Janet Kistner. wojownicze i wyzywające postawy takich dzieci wobec świata jawią się jako nie pozbawione sensu. ale znowu odsunęła się.11 Dziwna. Przygnębiające jest to. która . bitymi i maltretowanymi fizycznie i w inny sposób od niemowlęctwa. 11 Obserwacje z ośrodków opieki dziennej i poczynione tam odkrycia opisane są w: Mary Main. instynktownego zaprzestania agresywnych działań przeciwko komuś. W dwudziestu trzech takich wydarzeniach pięcioro z dziewięciorga dzieci. w wieku od jednego roku do trzech lat. 3(1985). jak wcześnie można się nauczyć tych postaw i jak wielkie koszta może to mieć dla emocjonalnego życia dziecka. Martin chciał wziąć ją za rękę. zob. których poddano dwugodzinnej obserwacji w ośrodku opieki dziennej. aczkolwiek nie zmienia to faktu.wybuchnęła nagle płaczem.mimo iż nic się jej nie stało . Jest to znakomity przepis na wzbudzenie w dziecku uczucia bezwartościowości i bezradności oraz przekonania. zamiast tego reagowały na płacz towarzysza zabawy lękiem.płacz spotyka się najpierw z apodyktycznym gestem pocieszenia. które przedstawione zostały w rozdziale VII. W świetle tego. Martin nie ustawał w biciu biednej dziewczynki. ale to poklepywanie szybko przerodziło się w walenie. nie zważając na jej krzyki. Różnice w reakcjach tych dwóch grup na ból innego dziecka były ogromne. które same są ofiarami.często powtarzające się bicie dziecka spowodowane napadem złego humoru rodziców . Developmental Psychology 26 (1990) . że Martinowi zdaje się już brakować najbardziej prymitywnego rodzaju empatii. Kiedy dalej wylewała łzy. Martin był jednym z grupy dziewięciu takich maluchów. „Physically Abused Preschoolers’ Responses to Peers’ Distress”.tak jak Martin . 177 . w których mogły tak zareagować dzieci maltretowane.wykrzywia naturalną skłonność dziecka do empatii. to po tym geście następują złe spojrzenia i krzyki. która zastąpiła u Martina empatię. żyjących w wielkim stresie rodzin. a te zamieniają się w ordynarne lanie. że zagrożenia czyhają wszędzie i mogą pojawić się i uderzyć znienacka. coraz szybciej i głośniej: Zamknij się! Zamknij się! Potem Martin raz jeszcze próbował ją pogładzić. czego nauczono go w domu o łzach i bólu . co dziecko zrobiło. Maltretowane dzieci porównano z dziewięcioma innymi z tego samego ośrodka. Natomiast w dwudziestu siedmiu przypadkach. To przykre zdarzenie świadczy o tym. ale wynikała z samopoczucia rodzica. Takich samych odkryć dokonano podczas obserwacji dzieci z klas zerowych. uderzył ją w ramię. zareagowało na przygnębienie innego dziecka wyrazem troski. co dzieje się w ich domach rodzinnych. które w tak młodym wieku zostały okaleczone psychicznie fizycznym i emocjonalnym znęcaniem się rodziców.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna to dzieciom uchodziło wszystko na sucho. że są one nieszczęściem dla nich samych i innych. ale jeśli nie ustaje. „Responses of Abused and Disadvantaged Toddlers in Distress in Agemates: A Study in the Day-Care Setting”. Znęcanie się zanik empatii W wirze bezładnej zabawy w ośrodku opieki dziennej zaledwie dwuipółletni Martin otarł się o równie małą dziewczynkę. które nie były bite przez rodziców. niemal brutalna reakcja Martina na przygnębienie i płacz towarzyszki zabawy jest typowa dla dzieci takich jak on. pochodzącymi z podobnie ubogich. ani jedno nie okazało najmniejszej oznaki współczucia. spojrzał w bok i zaczął krzyczeć. Developmental Psychology 21. ale kiedy łkająca dziewczynka odsunęła się.: Bonnie Klimes-Dougan. kto jest zraniony. W wieku dwóch i pół roku wykazuje on kiełkujące cechy okrutnego i sadystycznego brutala. A zatem kara nie była konsekwencją tego. Najbardziej chyba niepokojące jest to. Carol George. jak same są traktowane. kopnęła go tak mocno. że brutalność okazywana przez nie w wieku przedszkolnym jest zwiastunem ich postępowania w przyszłości). jak uraz pozostawia trwały ślad w mózgu. siedział bez ruchu. na przykład: Cath Spatz Widom. inne z maltretowanych dzieci.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Jedna z maltretowanych dziewczynek wykrzywiła na przykład twarz w srogim. Te dzieci traktują. kiedy usłyszał płaczące dziecko po drugiej stronie pokoju.albo miłość . Biła go bez opamiętania. a jako osoby dorosłe. Ponieważ dzieciom tym brakuje lekcji empatii. sztywno wyprostowany. łatwiej będą popadać w konflikt z prawem i popełniać brutalne przestępstwa. Bite dzieci wcześnie otrzymują stałą porcję urazów.. że jako grupa mieć będą w przyszłości kognitywne trudności w uczeniu się. że dzieciństwo jest szczególnym przedziałem możliwości nauczania emocjonalnego. jakie przechodzą takie dzieci. Fakt. Jednoroczny Thomas. Pamiętajmy. kiedy jej koleżanka wybuchnęła płaczem. groźnym grymasie. zdaje się wskazywać na to. zachowywała się niemal sadystycznie: doskoczywszy do Joeya. nie zwracając uwagi na jego wycie. jak wcześnie wydają się one uczyć reagować jak miniaturowe wersje swych własnych. Istnieje duże prawdopodobieństwo. zastygł w przerażeniu. zupełnie jak gdyby sam przygotowywał się na bicie. i jak nawet takie bolesne ślady można usunąć.wpływa tak na sam mózg. że przewrócił się na podłogę. Chyba najbardziej pouczającym paradygmatem dla zrozumienia szkolenia emocjonalnego. American Journal of Orthopsychiatry (July 1989). jeśli się zważy. innych tak. górę biorą nawyki. których mózg emocjonalny uczył się bez przerwy. również maltretowana w domu. kiedy są traktowane podle. na którego drugim końcu znajduje się brutalność dzieci maltretowanych. A okazywany przez nie brak serca jest po prostu bardziej ekstremalnym wydaniem tego.13 Stanowi to dramatyczny kontrast z empatią normalnie przejawianą przez dzieci. 12 Robert Emery. gdy zaczyna nas ogarniać pasja albo gdy znajdujemy się w kryzysowej sytuacji. Najbardziej chyba niepokojące w zjawisku maltretowanych maluchów jest to. Natomiast mająca dwa lata i cztery miesiące Kate. których rodzice są przesadnie krytyczni. American Psychologist (February 1989). ale te odruchy współczucia przerodziły się szybko w coraz silniejsze razy. ponieważ brutalni rodzice padali sami w dzieciństwie ofiarami brutalności swoich rodziców. bardziej niż inne skłonne do wpadania w depresję. Neglect and Adult Behavior. Rąbnęła go jeszcze sześć czy siedem razy. zanosząc się płaczem. których rodzice są opiekuńczy i zachęcają swe pociechy do okazywania innym współczucia.. One również mają skłonność do nieokazywania współczucia. a w miarę nasilania się płaczu rosło jego napięcie. uświadamiając im. spojrzała na niego z litością i zaczęła go łagodnie gładzić po plecach. „Family Violence”. 178 .. które czasami jest codziennie wymierzaną im porcją bolesnych doświadczeń. oczywiście. jasno widać. jeśli nie często. że prymitywne inklinacje limbicznych ośrodków mózgu zaczynają odgrywać dominującą rolę w chwilach. że będą agresywne i nielubiane przez rówieśników (czemu trudno się dziwić. groźni i stosują surowe kary. co obserwuje się u dzieci. Biorąc jednak pod uwagę bicie. Ich reakcje zdają się reprezentować jeden koniec continuum chłodu. bez względu na wszystko. Zob. a kiedy tam leżał.12 Ten brak empatii czasami. zdają się jej w ogóle nigdy nie uczyć. W takich momentach. kiedy ich towarzysze zabaw płaczą albo odczuwają ból. 13 Czy maltretowane dzieci zostają w przyszłości rodzicami maltretującymi własne dzieci czy nie jest sprawą sporną. jest przyjrzenie się. zanim się odczołgał. jak z inne dzieci. brutalnych rodziców. „Child Abuse. że brutalność . przekazywany jest z pokolenia na pokolenie. z twarzą pełną trwogi. młodszego od siebie. jakie nauki emocjonalne otrzymują w domu. który sam chodził do tej szkoły mniej więcej dwadzieścia lat wcześniej. tam.znajdującą się tak niedaleko od Uniwersytetu Pacyfiku.1 Najbardziej uderzające było to.„Słyszę strzały! Słyszę strzały!” Dźwięk.wszystko zamiera. poprosili ją. a potem kierował broń na siebie i popełniał samobójstwo. przerażona dziewczynka. Odwiedziłem tę szkołę . aby kupiła im do zabawy kopie karabinów maszynowych AK-47. dwadzieścioro dziewięcioro rannych. dziewięć i jedenaście lat. że te siedem minut grozy i ich krwawe pokłosie wryły się głęboko w pamięć dzieci. wydawał kołyszący się w podmuchach wiatru łańcuch na maszcie. który ją tak wystraszył. strzelając z pistoletu maszynowego. Po tych kilku miesiącach najgłębsze ślady od kul zostały nie na murach budynku szkoły. czy pojedzie dalej”. ale w psychice uczniów i nauczycieli. gdzie sam dorastałem . kawałki ciała i kości. a potem przyłożył lufę do głowy i zabił się. Dzieci nasłuchują. jakby cały czas obawiały się powtórzenia horroru. Kiedy przyjechała policja. Patryka. pięcioro dzieci było w stanie agonalnym. że zbliża się Dzień św. drugo i trzecioklasistów Patrick Purdy. W następnych miesiącach w grach chłopców i dziewczynek ze Szkoły Podstawowej Clevelanda pojawiła się spontanicznie zabawa w Purdy’ego.oraz zagipsowano dziury po pociskach. Clevelanda pisałem w dziale „Education Life” „The New York Times” z 7 stycznia 1990 roku. Przez siedem minut siekł po setkach dzieci. że czai się w nich „Krwawa Panna Maria”. 179 . którzy próbowali żyć tak jak dawniej.powiedział mi inny nauczyciel . obecność Purdy’ego była nadal namacalnie wyczuwalna. niektórzy chłopcy i dziewczynki trzymali się podczas przerw w pobliżu klasy. jakiś przerażający potwór. Gra polegała na tym. które rozegrały się 17 lutego 1989 roku w Szkole Podstawowej Clevelanda w Stockton w Kalifornii. jak nawet drobny szczegół. Chcieli się bawić w Purdy’ego. uciekinierka z Kambodży. Podczas rannej przerwy dla pierwszo-. masakrował grupę dzieci. krzycząc: .w pięć miesięcy po przekształceniu przez Purdy’ego radosnej zabawy w koszmar. kiedy jej trzej synowie. bowiem dzieci ubzdurały sobie. jeden z wielu znaków świadczących o tym. mający sześć. Jeden z nauczycieli powiedział mi na przykład. Purdy. stanął na skraju boiska i otworzył ogień do bawiących się dzieci. Mimo tego.to dzieci zabijały Purdy’ego. Słał serię za serią kul kalibru 7. odświeżał pamięć o owych kilku straszliwych minutach. Patricka Purdy’ego. który choć w najmniejszym stopniu przypominał tamten horror. Przez kilka tygodni dzieci przejawiały paniczny strach przed lustrami w toaletach. Pata Buschera.kałuże krwi. ponieważ po szkole rozniosła się plotka. że wszystkich przeniknął dreszcz grozy na wzmiankę o tym.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XIII Uraz i ponowne uczenie się SOM CHIT. że czarny charakter. strzępy skóry i kępki zdartych kulami z głów wraz ze skórą włosów . że dzień ten ma uczcić pamięć zabójcy. że zaraz po strzelaninie usunięto najbardziej przerażające jej pozostałości .22 mm. czy karetka zatrzyma się tutaj. Czasami jednak gra kończyła się inaczej . „Kiedy słyszymy karetkę pogotowia jadącą do domu starców. W wiele tygodni po strzelaninie wbiegła do gabinetu dyrektora szkoły. popularną w ich szkole zabawę. nie mając odwagi 1 O wstrząsie pourazowym u dzieci będących świadkami masakry w Szkole Podstawowej im. Zabawa ta była makabrycznym odtworzeniem tragicznych wydarzeń. Wiele dzieci przejawiało niezwykłą czujność. w dole ulicy . stanowczo odmówiła. bryzgającej krwi. którego uderzył ktoś w tył głowy. syren wozów policyjnych”. Wspomnienia te wracały też w postaci strasznych snów wkradających się w nie mające się na baczności podczas wypoczynku nocnego umysły dzieci. w tym również urazu wywołanego maltretowaniem przez rodziców. Są to wspomnienia intensywnych doznań zmysłowych . Ludzkie okrucieństwa wyciskają na wspomnieniach ofiar trwałą pieczęć. gdzie ponieśli śmierć ich koledzy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wyjść na boisko. że zostanie znowu zaatakowany z tyłu przez niewidzialnego napastnika. psychiatra dziecięcy. którą sterroryzował w windzie mężczyzna i grożąc nożem zmusił. 180 . na którym doszło do zbrodni. dzieci miewały sny wywołujące w nich przeczucie. Fakt ten wstrząsa podstawami ufności wobec innych oraz burzy przekonanie o bezpieczeństwie świata interpersonalnego. na którym nikt nie mieszkał. w których w jakiś sposób pojawiały się sceny samej strzelaniny.2 Kobieta. w odróżnieniu od ofiar kataklizmów. Niektóre próbowały spać z otwartymi oczami. ale także do metra i każdego zamkniętego pomieszczenia. że odnoszą się one później z trwogą do wszystkiego. pchnięcia nożem czy błysku wystrzału strzelby. to znaczy miejsc. którego nie naruszają katastrofy żywiołowe. Wspomnienia traumatycznych przeżyć stają się umysłowymi przyspiesznikami. że okropna chwila ma się raz jeszcze powtórzyć. że one też wkrótce umrą. Świat społeczny przekształca się w jednej chwili w złowrogie. która sprawia. by wysiadła na piętrze. bo tylko wtedy czuł się bezpieczny i nie bał się.mówi Spencer Eth. ponieważ. twierdzą obecnie neurolodzy. niebezpieczne miejsce. Wiele dzieci przez całe miesiące unikało „złych” miejsc. ofiary przemocy uważają. Oprócz koszmarów. żeby tylko nie śnić.jest „natrętnie powracające wspomnienie głównego elementu gwałtownego aktu przemocy i ostatniego ciosu pięścią. W wyniku tego objawy wstrząsu pourazowego są oznakami nadmiernego pobudzenia ciała migdałowatego. Jego rdzeniem .widoku i huku strzelby oraz zapachu spalonego prochu. gotowymi do wszczęcia alarmu na najmniejszy znak wskazujący na to. bała się później przez parę tygodni panicznie wejścia nie tylko do windy. psycholog w Ośrodku Porad dla Ofiar [Victim’s Counselling Service] w Brooklynie]. przekonanie. Akty gwałtu wywierają bardziej zgubny wpływ na naszą psychikę niż katastrofy żywiołowe w postaci trzęsienia ziemi czy huraganu. takiej jak trzęsienie ziemi albo huragan. które mogło stać się dla niej ponownie 2 Przykłady wstrząsu pourazowego u ofiar przestępstw przedstawiła mi Shelly Niederbach. Inne bawiły się tylko w małych grupkach. krzyku albo nagłego milczenia ofiary. odczuwał potem taki strach. w którym inni są potencjalnym zagrożeniem dla naszego bezpieczeństwa. Wszystkie te reakcje są dobrze znane psychiatrom jako główne symptomy wstrząsu pourazowego. Takie działające jako przyspiesznik wspomnienia może wszczepić w ciało migdałowate każde traumatyczne wydarzenie: pożar albo wypadek samochodowy. które zostawiają trwały ślad w mózgu. że zawsze starał się iść ulicą przed jakąś staruszką. Zjawisko to jest znamieniem wszelkich rodzajów urazów emocjonalnych. że zostały celowo wybrane przez złoczyńców jako obiekty ich wrogości. co zdradza odległe nawet podobieństwo do pierwowzoru. Mężczyzna. Te przerażające momenty. który specjalizuje się w leczeniu wstrząsu pourazowego u dzieci . przeżycie katastrofy żywiołowej. wystawiając jedno ze swego grona na warcie. padnięcie ofiarą gwałtu albo napadu. które zmusza jaskrawe wspomnienia momentu urazu do narzucania się naszej świadomości. Tego typu nieszczęścia przeżywają każdego roku setki tysięcy osób i wiele z nich wychodzi z tego z emocjonalnymi ranami. stają się wspomnieniami utrwalonymi w emocjonalnych połączeniach i obwodach mózgu. Wstrząs pourazowy jest niebezpiecznym obniżeniem nerwowego progu alarmu sprawiającym. wstrząsające albo straszne jest wydarzenie. L. których pada się ofiarą w przeciągu wielu lat. jakich doznali ze strony nazistów widok munduru. Jedna trzecia z nich mówiła.. że nadal wpada w niepokój na widok wszystkiego. na pierwszej linii walki. co ma 3 Za: M. szczekanie psów czy słup dymu unoszący się z komina.R.4 Aczkolwiek odkrycia dotyczące natury i charakteru wstrząsu pourazowego dotyczą z reguły pojedynczych wydarzeń. pukanie do drzwi. The Neuropsychology of Memory. Davis.3 To straszne wspomnienie. Journal of Cognitive Neuroscience (1989).. ze wszystkimi szczegółami. Jestem z powrotem w Wietnamie. byli świadkami mordowania swoich bliskich i żyli w nieustannym strachu. które uruchamia reakcję porwania. co zostało z mojego kumpla Troya. Czuję zapach mokrej siarki. takimi jak trzaśnięcie drzwi. Nie mogę złapać tchu.. Nerwową podstawą takich wspomnień zdaje się być szeroko rozprzestrzeniający się proces zmian chemicznych w mózgu. 181 . zdjęty lękiem. że jakiś mężczyzna wkłada dłoń pod marynarkę.). ale po ciele spływa pot. ma nadal taką samą j siłę wzbudzania strachu w tym byłym żołnierzu jak wydarzenie. Ostatniej nocy poszedłem spać i wreszcie spało mi się dobrze. widok kobiety o orientalnych rysach. Squire (red. tak żywe i szczegółowe mimo iż od czy tamtej chwili minęło ponad dwadzieścia lat. kiedy zobaczyła. w: N. Czuję. Jestem pewien. 238 . że zostanę trafiony następną salwą i zginę. który rozpoczyna jeden jedyny przypadek porażającego strachu. New York: Guilford Press. że wstaje mi każdy włos na głowie..43. Niemal pięćdziesiąt lat po wyzwoleniu z hitlerowskich obozów śmierci.im bardziej brutalne. jak dowiodły badania ofiar holokaustu. które zostało w nim utrwalone. że tak wysoko podskakuję na łóżku. że spadam na podłogę. w środku pory deszczowej. resztki przesłane na bambusowej tacy przez Vietcong z powrotem do naszego obozu. że nawet po pół wieku myśli o holokauście prawie codziennie. uciekła z banku. a serce wali jak młot. Około 60 procent powiedziało. Nagle widzę. ludzi tych nadal nawiedzały żywe wspomnienia tamtych chwil.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pułapką. 1. wśród tych. to podobne konsekwencje mogą wynikać z okrucieństw. Jak powiedziała jedna z ocalałych osób: „Jeśli przeżyłeś Auschwitz i nie masz koszmarów. że odczuwa ogólny strach.1992. Zasadniczą rolę w tym potężnym oddziaływaniu na umysł zdaje się odgrywać omawiane w rozdziale II połączenie wyzwalające reakcję porwania . dotyk bambusowej maty albo zapach wieprzowiny pieczonej na rożnie. Butters. gdzie znajdowali się na skraju śmierci głodowej. tak jak zrobił to napastnik w windzie. s. t. 4 Naukowe wyjaśnienie przyczyn szczególnie uporczywego utrzymywania się takich wspomnień przedstawił LeDoux w: „Indelibility of Subcortical Emotional Memories”. jakby przedstawiały one zagrożenie dla jej życia. Przerażenie zastygłe w pamięci Oto słowa czterdziestoośmioletniego weterana wojny wietnamskiej. Następna błyskawica i łoskot gromu sprawiają. którzy wykazywali utrzymujące się objawy wstrząsu. Obudziłem się w jednej chwili. wypowiedziane blisko dwadzieścia cztery lata po przeżyciu strasznych chwil w odległym kraju: Nie mogę oswobodzić się od tych wspomnień! Te obrazy powracają jak żywe. ośmiu na dziesięciu nadal miewało koszmarne sny. utrzymywać się przez całe życie. Prawie trzy czwarte twierdziło. to nie jesteś normalny”. tym trudniej jest je wymazać z pamięci. Wczesnym rankiem nadeszła burza i nagle z hukiem uderzył piorun. Mam ręce zimne jak lód. Zapis przerażenia w pamięci i wynikająca stąd nadzwyczajna czujność mogą. co przypomina im prześladowania. przywoływane rzeczami mającymi z nimi minimalny związek. że odczuwająca go osoba reaguje na normalne w życiu sytuacje tak. „Analysis of Aversive Memories Using the Fear-Potentiated Startle Paradigm”. torturami albo powtarzającym się maltretowaniem w dzieciństwie czy też jednorazowe przeżycie. psychiatra z Yale. 6 O eksperymentach na parach zwierząt la’atoryjnych opowiedział mi John Krystal. i podejmuje w tym celu stosowne działania. Zostały one powtórzone w wielu laboratoriach naukowych. aby tego uniknąć. kiedy potężne trzęsienie ziemi wyrzuciło w ją z łóżka. czy jego przyczyną było nieustające przerażenie wywołane walką. bezradna osoba jest później bardziej podatna na wystąpienie wstrząsu pourazowego. Tylko jeden z każdej pary miał w klatce dźwignię. a ktoś inny myśli w tym samym położeniu. aby ratować czteroletniego synka. w chłodnych ciemnościach nocy. że ktoś zaatakowany nożem wie. która czuje. który jest bezradny. Wstrząs pourazowy jako choroba układu limbicznego Minęły miesiące od chwili. takie jak zaskoczenie przez szalejący huragan albo znalezienie się o krok od śmierci w wypadku samochodowym. ale dla szczura bardzo stresujące wstrząsy elektryczne o zmiennym natężeniu. które widziało wykrwawiających się i umierających kolegów. w której czujesz. Jeśli ktoś uważa. w którym zaczynają się zmiany w mózgu”. 182 . z podczas gdy kolejne fale wstrząsów 5 Mój wywiad z Dennisem Charneyem ukazał się w „The New York Times” z 12 czerwca 1990 roku. że decydującą rolę w powstaniu wstrząsu pourazowego odgrywa bezradność. który mógł zatrzymać mechanizm sprawiający mu ból. Kiedy go znalazła.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna miejsce w wypadku dzieci. z których każdy znajdował się w osobnej klatce i otrzymywał łagodne. jest dyrektorem kliniki neurologii w Krajowym Centrum Badań nad Wstrząsem Pourazowym. ale tylko ten. wody i światła. „Nie jest ważne. gdzie przebywa wielu weteranów wojny wietnamskiej i innych wojen cierpiących na wstrząs pourazowy.6 Bezradność musiała być szczególnie dojmująca dla dziecka. że twoje życie jest zagrożone i nie możesz nic zrobić. to radzi sobie emocjonalnie dużo lepiej niż osoba. Najważniejsze badania z tego zakresu przeprowadził Jay Weiss z Uniwersytetu Duke’a. Jak powiedział mi John Krystal. Tego. które obejmuje sieć placówek badawczych zlokalizowanych w szpitalach Urzędu do Spraw Weteranów. dyrektor Laboratorium Farmakologii Klinicznej Centrum: „Powiedzmy. Ta druga. wywiera takie same skutki biologiczne”. Każdy stres. po naciśnięciu której ustawały wstrząsy aplikowane im obu. „Już po mnie”. bez jedzenia. że dane wydarzenie jest subiektywnie przytłaczające. Kluczowe znaczenie ma tu zwrot: na którego przyczynę nie mamy żadnego wpływu. Najbardziej szczegółowe badania tych zmian w mózgu prowadzone są w Krajowym Centrum Badań nad Wstrząsem Pourazowym [National Center for Post-Traumatic Stress Disorder]. Wywołane stresem zmiany w mózgu występują tylko u tego z pary. na którego przyczynę nie mamy żadnego wpływu. jest właśnie ów element bezradności. Jednak obserwacje te odnoszą się również do dzieci. takich jak uczniowie Szkoły Podstawowej Clevelanda. nie wykazywał trwałych śladów stresu. biegła przez pogrążony w ciemności dom. przycupnęła z nim w dającym osłonę wejściu. jest momentem. które przeżyły ostry uraz emocjonalny. Krzycząc ze strachu. że może uzyskać pewien wpływ na jej przebieg. Chwila. dowiodły dziesiątki eksperymentów na parach szczurów laboratoryjnych. jak się obronić. Większa część naszej wiedzy o tej chorobie pochodzi właśnie z badań weteranów. Tym. co sprawia. oraz dla nauczyciela. „Ofiary niszczącego urazu mogą już nigdy nie odzyskać dawnej tożsamości biologicznej” powiedział mi Dennis Charney. że jest całkowicie bezradna. do którego strzelano na boisku szkolnym. który nie był w stanie położyć kresu tej masakrze.5 Charney. Tkwili tam całymi godzinami. które są maltretowane fizycznie i emocjonalnie oraz wykorzystywane seksualnie. Oba szczury przez wiele dni i tygodni otrzymywały taką samą dawkę wstrząsów. że może coś zrobić w katastrofalnej sytuacji. jaką odgrywa w tym ciało migdałowate. johimbina wywołała ataki lękowe u dziewięciu spośród piętnastu cierpiących na wstrząs pourazowy pacjentów. aby obezwładnić zwierzynę. „Psychologic Mechanisms”. której efektem jest słaba kontrola procesu wydzielania amin katecholowych. którego centrum jest ciało migdałowate. że wspomnienia utrwalają się szczególnie silnie.: Charney. spadający na ziemię w obłoku dymu. jak w noc trzęsienia ziemi. podobnie jak inne części układu limbicznego. pozbyła się już w znacznej mierze przerażającego. Miejsce sinawe i ciało migdałowate są ze sobą ściśle połączone. Zdaje się to świadczyć. środek. VA Hospital] 9 Zob. ilekroć słyszeli syrenę karetki pogotowia. nie pozwalając owym receptorom na rozpoznawanie katecholamin. 8 Części dowodów na spowodowane urazem zmiany w sieci połączeń nerwowych mózgu dostarczyły badania. po wielu miesiącach od tej strasznej nocy w Los Angeles. mobilizującego ciało do walki lub ucieczki. że w ich mózgach dokonała się trwała zmiana. Paraliżując działanie hamulców nerwowych niepokoju. Johimbina znosi to działanie hamujące. National Center for PTSD.. Jednemu z nich wydawało się. obejmujących niepokój. którym Indianie południowoamerykańscy smarują groty strzał. o 40 procent mniej receptorów powstrzymujących wydzielanie amin katecholowych niż mężczyźni nie wykazujący tych objawów. skłonność do łatwego wpadania w przygnębienie i nadmiernego pobudzenia. W małych dawkach johimbina blokuje działanie pewnego receptora (punktu znajdującego się na neuronach i wychwytującego jeden z neuroprzekaźników). Zmiany te powodują 7 Najlepszy opis zmian w mózgu leżących u podłoża wstrząsu pourazowego oraz roli.8 Weterani wojny wietnamskiej cierpiący na wstrząs pourazowy mają. którzy wpadali w panikę. a u sześciu z nich wspomnienia te ujawniły się jak żywe. kiedy mąż znajdował się poza domem. którą odczuwała tylko w te noce. który normalnie działa hamująco na wydzielanie się amin katecholowych.7 Niektóre z kluczowych zmian zachodzą w strukturze regulującej wydzielanie przez neurony pnia mózgu dwóch substancji zwanych aminami katecholowymi: adrenaliny i noradrenaliny. „Psychobiologic Mechanisms of Posttraumatic Stress. Archives of General Psychiatry 50 (April 1993). Główne objawy takiej wyuczonej strachliwości . lęk. obwody nerwowe odpowiedzialne za wydzielanie amin katecholowych rozszerzają się też na korę mózgową. dyrektora Laboratorium Psychofarmakologii Klinicznej w Krajowym Centrum Leczenia Wstrząsu Pourazowego w West Haven. gotowość do walki albo do ucieczki oraz kodowania nie dających się wymazać intensywnych wspomnień emocjonalnych.wywołane są zmianami w układzie limbicznym. w wyniku czego wzrasta ich poziom.w tym będącego jej najsilniejszą formą wstrząsu pourazowego .305. jak wykazało jedno z badań. zaczyna on wydzielać bardzo duże dawki tych neurohormonów w reakcji na sytuacje. że widzi zestrzelony helikopter. napływ tych samych katecholamin sprawia. Zmiany w tych obwodach i połączeniach uważa się za zjawiska leżące u podłoża objawów wstrząsu pourazowego. Conn. obraz tej sceny prześladował go w snach i znienacka pojawiał się przed jego oczyma podczas zwykłych czynności życiowych. a potem błysk eksplozji. We wstrząsie pourazowym dochodzi do nadczynności tego systemu. jakim przez pierwsze dni po trzęsieniu ziemi napełniało ją każde trzaśnięcie drzwi.. głównego hormonu wydzielanego przez organizm w stresującej sytuacji. Hormony te mobilizują w wypadku zagrożenia ciało do działania. Inny widział wybuchającego i rozsypującego się na drobne kawałki jeepa z kumplami. którą słyszeli po masakrze na boisku szkolnym. Jedynym utrzymującym się symptomem była niemożność zaśnięcia. nadmierną czujność.. który wjechał na minę. podczas których cierpiącym na rycia wstrząs pourazowy weteranom wojny wietnamskiej wstrzykiwano johimbinę. ale w jakiś sposób przypominają pierwotny uraz. panicznego lęku. 294 . taką samą jak ta. Było tak w wypadku uczniów Szkoły Podstawowej Clevelanda. s. która reguluje wydzielanie adrenokortykotropiny (ACTH). znajduje się w: Dennis Charney i in. takie jak hipokamp i podwzgórze. które nie stwarzają żadnego zagrożenia albo najwyżej niewielkie zagrożenie. 183 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wywracały ziemię pod ich nogami.9 Inne zmiany zachodzą w obwodach łączących mózg limbiczny z przysadką mózgową. Teraz. w Szpitalu dla Weteranów [Laboratory of Clinical Psychopharmacology. Badania te prowadzone były pod kierunkiem Johna Krystala. Jest to zjawisko doskonale znane lekarzom wojskowym. Natomiast w grupie mężczyzn. mogą ci migać przed oczami sceny towarzyszących urazowi wydarzeń. Badania te przeprowadził Roger Pitman. Te same sceny nie wpływały w taki sposób na weteranów. wykazywały takie samo. gdy poddawano je elektrowstrząsom. kiedy zrobisz to drugi i trzeci raz. którego w istocie nie ma. Archives of General Medicine (June 1990). Osoby o zbyt wysokim poziomie ACTH nie przyzwyczajają się do takich sytuacji . w których ośmiu pacjentom wstrzyknięto CRF. Podobnie jak w wypadku innych objawów wstrząsu pourazowego. starając się zmniejszyć wydzielanie się CRF. też: Hillel Glover. ale ujawniało się to dopiero wtedy. że ich mózgi zahamowały działanie receptorów CRF. redukuje liczbę uwalniających ten hormon receptorów. Zob. nie stwierdzono zauważalnych zmian w poziomie ACTH.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna nadmierne wydzielanie się tego hormonu . 4 (1992). mózg uczy się takich zmienionych reakcji w opresji i może je na powrót wywołać sytuacja przypominająca straszne wydarzenie. On też związany jest z ciałem migdałowatym. 184 . którym nie podano substancji blokującej endorfiny.alarmując ciało o zagrożeniu.11 Inne zmiany zachodzą w mózgowym systemie wydzielania opiatów. które doznały wstrząsu. dostarczyły badania. Również ten system nadmiernie się uaktywnia. Pitman stwierdził na przykład. które w tym wypadku działa zgodnie z pewnym obszarem kory mózgowej. jesteś wystraszony. w których zaaplikowano im wstrząs to . że to właśnie zjawisko występuje u osób cierpiących na wstrząs pourazowy. Jeśli na przykład zajdziesz kogoś od tyłu i głośno klaśniesz w dłonie. co przypominało pierwotny uraz. Jednego z dowodów na to. Badania te opisał mi Charles Nemeroff. po obejrzeniu filmu osoby te nie wykazywały żadnych zmian wrażliwości na ból. to wyzwoli to ACTH. 11 Mój wywiad z Nemeroffem ukazał się w „The New York Times” Weiss z 12 czerwca 1990 roku.mimo iż nie włączono prądu . że u ofiar wstrząsu pourazowego drogi nerwowe regulujące wydzielanie i przepływ endorfin były nadmiernie czułe czy też przeczulone.szczególnie w ciele migdałowatym. co sugeruje. Jeśli na przykład jesteś weteranem wojny wietnamskiej ze wstrząsem pourazowym i na parkingu przy supersamie strzeli w gaźniku jakiegoś samochodu. uśmierzające uczucie bólu. Endorfiny są produkowanymi przez mózg związkami chemicznymi o silnym działaniu znieczulającym. hormonu. ponieważ były już przeciążone hormonami wydzielanymi podczas stresu. mają bardzo niski próg wrażliwości na bodźce wprawiające w popłoch. Jednak u pacjentów ze wstrząsem pourazowym. Zob. które powoduje. Coś podobnego zdaje się występować we wstrząsie pourazowym. tak jak wtedy. W takiej sytuacji ciało migdałowate ocenia najpierw wagę tego. Wydaje się to wyjaśniać zespół negatywnych objawów psychicznych od dawna obserwowanych u osób cierpiących na wstrząs pourazowy: anhedonię (niezdolność odczuwania przyjemności) oraz ogólne odrętwienie emocjonalne. to w większości wypadków: taka osoba podskoczy z przestrachu.: Roger Pitman. Przy wysokim poziomie opiatów („własnej morfiny mózgu”) mamy zwiększoną tolerancję na ból. powiedział mi: „Zbyt wysoki poziom ACTH sprawia. którzy nie cierpieli na wstrząs pourazowy. gdzie produkowane są endorfiny. w organizmach których wydzielają się nadmierne ilości ACTH. Kiedy po paru tygodniach szczury te przeniesiono ponownie do klatek. scen z fllmu „Pluton”. że ogarniają cię te same uczucia co podczas pierwotnego urazu: zaczynasz się pocić. którzy podczas walk wielokrotnie stwierdzali. wrażliwość na ból zmniejszyła się o 30 procent. Tym wymiarem jest stępienie niektórych uczuć. podobnym do działania opium i innych narkotyków będących ich chemicznymi kuzynami. psychiatra z Uniwersytetu Duke. w odróżnieniu od osób niecierpiących na wstrząs. to nie zareaguje już w taki sposób. co widzimy.10 Charles Nemeroff. psychiatra z Uniwersytetu Duke’a. kiedy znaleźli się wobec czegoś. ukazujących z wyjątkową plastycznością okrucieństwa wojny.na „ każde kolejne klaśnięcie reagują tak samo jak na poprzednie. jak weterani po obejrzeniu „Plutonu”. Journal of Traumatic Stress 5. Osoby. poczucie odcięcia 10 Mózg. Normalnie wstrzyknięcie CRF wyzwala duże ilości ACTH (kortykotropiny). Weteranów podzielono na dwie grupy. że reagujesz przesadnie. 12 Na przykład podczas jednego z eksperymentów pokazano weteranom wojny wietnamskiej ze wstrząsem pourazowym 15-minutowy fllm składający się ze specjalnie dobranych. W jednej grupie wstrzyknięto weteranom naloxone.12 Zmiany w poziomie endorfin nadają nowy wymiar mieszance nerwowej. psychiatra z Harvardu. co wskazuje. które stało się przyczyną urazu. „Naloxone-Reversible Analgesic Response to Combat-Related Stimuli in Posttraumatic Stress Disorder”. co wskazywało na wzrost poziomu endorfin. wynikające ze zwiększenia się poziomu endorfin. hipokampie i miejscu sinawym . „Emotional Numbing: A Possible Endorphin-Mediated Phenomenon Associated with PostTraumatic Stress Disorder and Other Allied Psychopathologic States”. znieczulenie na ból. że ciężko ranni żołnierze potrzebowali mniejszy dawek narkotyków dla uśmierzenia bólu niż cywile z o wiele lżejszymi obrażeniami. trzęsiesz się i cierpnie ci skóra.stały się ponownie niewrażliwe na ból. że szczury laboratoryjne. którą wyzwoliło ponowne wystawienie na uraz. substancję blokującą wydzielanie się endorfin. który z kolei pobudza wydzielanie amin katecholowych. które wywołały uraz. jest połączenie między wzgórzem. a nawet całych dni.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna od bieżących wydarzeń albo od troski o uczucia innych osób. że to właśnie jest powodem. Bliscy takich osób mogą odbierać ten brak zainteresowania jako oznakę braku empatii. obawa ta z czasem zmniejsza się i ustępuje. w których doszło do wywołującego uraz wydarzenia. pobudzonym. Normalnie. mechanizmy uczenia się i zapamiętywania ulegają zupełnemu rozregulowaniu. takim jak wstrząs pourazowy. ponieważ pomagają nam stawić czoło ponurym i strasznym okolicznościom. Na określenie procesu. Wydaje się. że jeśli wzbudzi się taki lęk w zwierzętach laboratoryjnych. które zmiany te spowodowały. W nabytym lęku. I w tym wypadku kluczową rolę odgrywa ciało migdałowate. Innym z możliwych skutków tej zmiany ilości endorfin może być rozstrojenie uwagi. to w późniejszych okresach życia były bardziej wrażliwe niż zwierzęta nie poddawane wcześniej stresowi na spowodowane urazem zmiany w mózgu (co wskazuje na pilną potrzebę leczenia dzieci ze wstrząsem pourazowym). bardziej podatną na dalsze urazy. 13 Omówione w tym podrozdziale dowody zaczerpnąłem ze znakomitego artykułu Dennisa Charneya „Psychobiologic Mechanisms”. wzniesiony alarm jest gwałtowniejszy. która mu uległa. będące drogą porwania neuronalnego. a u drugiej nie: ciało migdałowate uczulone jest na odkrywanie zagrożeń i kiedy życie stawia taką osobę jeszcze raz wobec rzeczywistego niebezpieczeństwa. Jednak te krótkookresowe korzyści przeradzają się w długotrwałe problemy. które przeżyły tę samą katastrofę.13 Obszarem mózgu. to może się on utrzymywać całymi latami. znajduje się tuż pod progiem. mieć ciało przygotowane do tego. iż z dwóch osób. Neuronalne zmiany składające się na wstrząs pourazowy wydają się również czynić osobę. co nie stwarza najmniejszego zagrożenia. 185 . godzin. gotowym na wszystko. w tym niemożność zapamiętania przełomowych chwil. Kiedy ciało migdałowate i połączone z nim inne obszary mózgu nastawią się w chwili głębokiego urazu na nowy próg pobudzenia. nieczułym na ból. co . psycholodzy używają terminu warunkowanie lęku. by sprostało niezwykłym wymogom fizycznym oraz zachowywać obojętność wobec tego. w wyniku którego zaczynamy bać się czegoś. którego silnik utrzymuje się stale na wysokich obrotach.to podwyższenie gotowości do stanu. W warunkach zagrożenia dobrze jest być niezwykle czujnym. którego przekroczenie równoznaczne jest ze stworzeniem stanu zagrożenia. ponieważ przeszkadzają w uczeniu się nowych reakcji. że wszystko. Emocjonalne oduczanie się Takie traumatyczne wspomnienia zdają się pozostawać w mózgu na stałe i zakłócać jego funkcjonowanie. z czym stykamy się w życiu. zapamiętuje ją i uruchamia zgodne z nią zachowania. Liczne badania prowadzone na zwierzętach wykazały. Można to porównać do samochodu.w danej chwili . u jednej rozwija się wstrząs pourazowy. kiedy mózg zmieni się tak. jeśli ktoś nauczy bać się czegoś w wyniku warunkowania lęku.mogłoby odwieść naszą uwagę od niebezpieczeństwa. a konkretnie w ponownym wyuczeniu się normalnych reakcji na takie same wydarzenia jak te. to ta zmiana . ciałem migdałowatym i przednimi częściami płatów czołowych. ale kojarzy się w naszym umyśle z czymś przerażającym. i nawet zupełnie niewinne wydarzenie może spowodować wybuch niepohamowanego strachu. że stają się one predyspozycjami. Charney zauważa. że jeśli wystawione one były w młodości na nawet niewielki stres. który uczy się tej lękowej reakcji. w którym wyzwala ono porwanie neuronalne oznacza. Jednak w przezwyciężaniu wyuczonego lęku zasadnicze znaczenie ma kora mózgowa. Zdaje się to zachodzić w wyniku naturalnego powtórnego uczenia się. Wszystkie te zmiany neuronalne są na krótką metę korzystne. czego się boimy.15 Ponowna edukacja mózgu emocjonalnego Jednego z najbardziej napawających optymizmem odkryć dotyczących wstrząsu pourazowego dostarczyły badania osób. po którym następował głośny. to może ustąpić nawet wstrząs pourazowy. które one uruchamiają. „co prowadzi do nienormalnego utrzymywania się wspomnień emocjonalnych”. który odkrył.w przyswajaniu wiedzy emocjonalnej. Oznacza to. Następnie część tych szczurów poddawano lobotomii. że osoby badane nauczyły się awersji do tego tonu.ciało migdałowate nigdy nie uczy się ponownie łagodniejszej reakcji. ponieważ gonił je. w którym ochotnicy nauczyli się najpierw awersji do głośnych dźwięków. silne wspomnienia emocjonalne oraz schematy myślenia i reagowania.pójdzie do sąsiada. W innym eksperymencie ukazującym rolę kory przednich części płatów czołowych w przezwyciężaniu strachu szczury laboratoryjne . co było paradygmatem wyuczonego lęku i niezbyt silnego wstrząsu pourazowego. Jednak szczury z przeciętymi połączeniami między płatami czołowymi i ciałem migdałowatym potrzebowały prawie dwukrotnie dłuższego czasu niż pozostałe na oduczenie się lęku. 300. Według hipotezy Charneya ten proces ponownego uczenia się zachodzi w korze. jeśli . Kiedy dalej słuchały tego tonu bez towarzyszącego mu przykrego dźwięku. by to. że w pozbywaniu się wyuczonych nieprzyjemnych stanów emocjonalnych zasadniczą rolę odgrywa kora mózgowa.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kiedy to ponownie napotykamy obiekt wzbudzający strach w sytuacji. to znaczy zabiegowi chirurgicznemu polegającemu na przecięciu połączeń między przednimi częściami płatów czołowych i ciałem migdałowatym. co świadczyło o tym. że nigdy nie zdarza się tak. dochodzi do porwania organizowanego przez ciało migdałowate. że może to być wynikiem zmian w mózgu. 15 W badaniach Richarda Davidsona mierzono u ochotników potliwość (reakcję będącą barometrem niepokoju) podczas odtwarzania im pewnego tonu. zostało połączone z uczuciem spokoju . którym nauczyły się reagować na ten ton. a które są tak wielkie. s. po której przemieszcza się lęk. charakteryzujące się większą aktywnością lewej części przedniego płata czołowego szybciej wyzbywały się nabytego lęku.nauczyły się obawiać tonu. I tak dziecko. który ma przyjaźnie nastawionego do ludzi psa tej samej rasy i pobawi się z nim przez pewien czas. Powoli zapominały o strachu. 186 . tamże. jest raczej tak. któremu towarzyszył wstrząs elektryczny.które często wykorzystuje się w tych badaniach . że za każdym razem kiedy zdarza się coś choćby w odległy sposób przypominającego uraz pierwotny.pot nie wydzielał się obficiej niż normalnie. ale nie doznawały wstrząsu elektrycznego.„wydaje się wymagać procesu aktywnego uczenia się”. Potem przez kilka dni wszystkie szczury słyszały ten ton.ogólnie . które zaczęło bać się psów. że przednia część lewego płata czołowego spełnia rolę tłumika złego nastroju. aby zareagować trwogą. Im większą aktywność wykazywała kora przedniej części lewego płata czołowego. Eksperyment ten przeprowadziła Maria Morgan. U osób ze wstrząsem pourazowym nie występuje zjawisko spontanicznego ponownego uczenia się. które przeżyły holokaust i u których stwierdzono objawy szoku 14 Charney.powiedzmy . owczarek niemiecki. magistrantka w kierowanym przez LeDoux Centrum Neurologii na Uniwersytecie Nowojorskim. warcząc. że przednie części płatów czołowych aktywnie tłumią wysłany z ciała migdałowatego do pozostałych części mózgu rozkaz.14 Jeśli jednak zapewni się osobom strachliwym odpowiednie warunki. „Problem polega na tym. że przednie części płatów czołowych odgrywają kluczową rolę w panowaniu nad strachem i . które powoduje ów wstrząs. Świadczy to o tym. wyuczona awersja zanikała .zauważa Charney . Po pewnym czasie do wywołania tej reakcji wystarczał już tylko ton poprzedzający nieprzyjemny dźwięk. jak szybko pozbywasz się wyuczonego lęku . który u osób cierpiących na wstrząs pourazowy jest sam w sobie zakłócony. „Wygaszenie” obawy . w której naprawdę nie ma żadnego zagrażającego elementu. że osoby. Dźwięk ten powodował zwiększone wydzielanie się potu. psycholog z Uniwersytetu Wisconsin. pozbywa się swego strachu. Davidson stwierdził. co „utwardza” drogę nerwową. mogą z czasem zblaknąć. co również sugeruje. Pierwotny lęk zakorzeniony w ciele migdałowatym nie mija całkowicie.mówi Richard Davidson. tym szybciej ochotnicy pozbywali się wyuczonego strachu. Przeprowadziwszy eksperyment laboratoryjny. nieprzyjemny dźwięk. Charney uważa. którzy przeżyli ciężki uraz. że można wyleczyć urazy tak głębokie jak te. w której to zabawie lalka udaje się w podróż . A zatem dobrą wiadomością jest to. pomyślnej edukacji. Takie przedsiębrane z własnej woli powtórki 16 O badaniach tych opowiedziała mi Rachel Yehuda. że zmiany w mózgu spowodowane wstrząsem pourazowym nie są nieodwracalne i że możemy pozbyć się śladów nawet najstraszniejszego emocjonalnego wdrukowania. przynajmniej u dzieci. neurochemiczka i dyrektorka Programu Badań nad Wstrząsem Pourazowym w Szkole Medycznej Mt. to psychika dzieci nierzadko radzi sobie z tym w zupełnie inny sposób.16 Odkrycie to.obwody emocjonalne można poddać ponownej. Te makabryczne zabawy dzieci. że u jednej czwartej ocalałych z zagłady osób. które wołały uraz. które przeżyły akty przemocy i okrucieństwa. bawiąc się w Purdy’ego. Too Scared to Cry. że dzieci o wiele rzadziej paraliżuje doznany uraz. w swoich fantazjach i zabawach. późniejsze naturalne wydarzenia życiowe przyćmiły je i zagłuszyły. blokowanie albo wypieranie wspomnień o katastrofie i związanych z nią uczuć. w której do niego doszło. natomiast osoby. kiedy wracały autobusem z wycieczki szkolnej. odnotowała po raz pierwszy Lenore Terr. ponieważ powracają do niego i odgrywają sytuację. i że droga do tego uleczenia wiedzie przez ponowne uczenie się. u których nadal występowały te objawy. że . Jedna z dziewczynek. które wywołują wstrząs. Tego rodzaju zabawy otwierają dwie możliwe drogi dojścia do stanu normalnego: z jednej strony. pozbawiając je w ten sposób powodującej przewrażliwienie i uczulenie siły oddziaływania oraz umożliwiając wyuczenie się zespołu nie odnawiających urazu. New York: Harper Collins. O wynikach tych badań pisałem w „The New York Times” z 6 października 1992 roku. stwierdzono związane ze zwiększonym wydzielaniem się amin katecholowych zmiany w mózgu typowe dla wstrząsu pourazowego. Sinai na Manhattanie. Inna bawiła się w „Podróżującą Barbie”. wespół z innymi podobnymi. które były jego ofiarami. stwarza umotywowaną nadzieję. takie jak zabawa w Purdy’ego. które znalazły się wcześniej w sytuacji wywołującej uraz. które powróciły do zdrowia. Terr uważa. Ulubiony scenariusz jeszcze innej dziewczynki kończył się uwięzieniem lalki w dziurze w której dusi się ona z braku powietrza. w Kalifornii. a więc w swych umysłach. 17 Lenore Terr. ustąpiły one bez śladu. inne. wykazują często psychiczne odrętwienie. dzieci zabijają go. skojarzonych z nimi reakcji. Jednym ze sposobów spontanicznego wyleczenia. które zostały uprowadzone latem 1973 roku. 1990.mówiąc krótko .17 Zaobserwowała je ona wśród dzieci w Chowchilla. Wymyślanie tego typu zabaw często zdarza się u młodszych dzieci. że po pięciu latach od tamtych wydarzeń porwanie odżywa wciąż na nowo w zabawach dzieci. w której w rzeczywistości były zupełnie bezradne. stale obmywała swoją Barbie. nie wykazywały żadnych zmian tego rodzaju. Porywacze przetrzymywali autobus z dziećmi przez dwadzieścia siedem godzin. psychiatra dziecięcy z San Francisco. Częste uczestniczenie w takich grach pozwala dzieciom na bezpieczne ponowne przeżycie sytuacji. lepsze zakończenie tragedii niekiedy. powtarza się utrwalone w pamięci straszne wydarzenia w kontekście wywołującym tylko lekki niepokój. Dziewczęta odgrywały symbolicznie scenę porwania w swych zabawach z lalkami Barbie. Z drugiej strony.nieważne dokąd . U tych. wydają się zabawy i gry. Pozytywne było to. Podczas gdy dorośli. którą mierził zapach moczu oddawanego przez inne dzieci zbijające się ze strachu ciasno do kupy. które wcześniej wykazywały objawy szoku. 187 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pourazowego jeszcze w pół wieku po tych wydarzeniach. dzieci nadają w swej wyobraźni. wytwarzając u siebie poczucie panowania nad sytuacją. Terr odkryła.i powraca z niej bezpiecznie. co było punktem kulminacyjnym zabawy. wspomina Eth. Rysunek przedstawiał kierowcę samochodu wyścigowego o zaskakująco wielkich oczach. o których w innych okolicznościach bałyby się mówić. Kiedy zwróciła się o pomoc do policji. grożąc jej. taki jak choćby spowodowany wizytą u dentysty w celu zaplombowania zęba. Pierwszy krok. Jeśli uraz jest znaczny. Przypadek Ireny podaje Judith Lewis Herman. przestała się widywać z ludźmi i czuła się więźniem we własnym domu. której przełomowe dokonania wytyczają drogę do wyleczenia ze wstrząsu pourazowego. Eth rozpoczyna terapię od nakłonienia dziecka do zrobienia rysunku. mity. ciągłego odgrywania sytuacji. psychiatra z Los Angeles. Zdaniem Etha te ogromne oczy odnoszą się do chłopca. zgodnie z tym samym ponurym rytuałem. co zrozumiałe. Czasami sztuka może otworzyć przed dziećmi możliwość opowiadania o chwilach grozy. śledząc i obserwując każdy jej ruch. Herman wyróżnia trzy stadia leczenia: zdobycie poczucia bezpieczeństwa. ponieważ zdaje się ono odzwierciedlać schemat.albo dwukrotne odegranie tej sytuacji. które później mogą dojść do głosu. zgodnie z którym mózg emocjonalny uczy się na nowo. który specjalizuje się w leczeniu takich dzieci. zbyto ją. opowiadania. opowiada o pięcioletnim chłopcu. Z drogi tej często korzysta się przy leczeniu dzieci cierpiących na wstrząs pourazowy. który Freud określił mianem „procesu pierwotnego”: metafory. która sama w sobie jest środkiem wyrazu tego. że na nią napadnie. przekłada się prawdopodobnie na takie wyciszenie zbyt łatwo ulegających panice. Dręczące je wspomnienia wdzierają się do treści rysunku z taką samą siłą. Spencer Eth. że „przecież nic się nie stało”. Mózg emocjonalny jest znakomicie wyczulony na znaczenia symboliczne i na tryb przekazu. w której nastąpił uraz. co spowodował i. którego uprowadził razem z matką jej były kochanek. który odważył się podglądać zachowanie mordercy. to wystarczy jedno. mówiąc. Wobec tego Eth poprosił go. co słyszał i widział. Zawiózł ich do pokoju w motelu. żeby narysował obrazek . spotyka się prawie zawsze w pracach plastycznych dzieci cierpiących na wstrząs pourazowy. Zgłaszając się na leczenie. oraz żalu po stracie tego. nie chciał powiedzieć Ethowi ani słowa o tym. gdzie kazał chłopcu przykryć głowę kocem i zatłukł jego matkę na śmierć. że różne wydarzenia składające się na nasze życie nie mogą być traktowane jako zagrożenia czy też zapowiedzi zagrożeń. to dziecku potrzeba nie mających końca powtórek. którym jest odzyskanie poczucia bezpieczeństwa. zapamiętanie szczegółów sytuacji. Do utrwalonego w ciele migdałowatym obrazu najlepiej jest dotrzeć przez sztukę. takie uporządkowanie jest logiczne z biologicznego punktu widzenia. Takie ukryte aluzje do sceny. leżąc pod kocem. z jaką wciskają się do jego myśli. wydzwaniając do niej i mówiąc świństwa. co nieświadome.jakikolwiek obrazek. Jak się niebawem przekonamy. Jeśli uraz jest niewielki. Irena wykazywała objawy wstrząsu pourazowego. która skończyła się usiłowaniem gwałtu. Chłopiec. dzieła sztuk pięknych.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wywołującej uraz sytuacji zdają się wyprzedzać potrzebę zatamowania wspomnień. Chociaż udało się jej obronić. która stała się przyczyną urazu. zbyt łatwo uruchamianych obwodów 188 . podjęcie na powrót normalnego życia. w której doszło do urazu. Ponowne uczenie się emocjonalne i pozbywanie się urazu Irena poszła na randkę. psychiatra z Harvardu. budząc ją telefonicznie w środku nocy. Poza tym rysowanie ma samo w sobie działanie terapeutyczne i zapoczątkowuje proces przezwyciężania urazu. na koniec. niedoszły gwałciciel nadal niepokoił ją. wywołanego przez wstrząs pourazowy. nie pamiętają prawie nic z tych strasznych wydarzeń. w której doznali urazu psychicznego. Farmakolodzy mają nadzieję. 189 . Zrozumienie tego sprawia. w formie idealnej jest ono takie samo jak u osób. który reguluje „dozowanie” natrętnych wspomnień okoliczności urazu. co dzieje się z ich ciałem i emocjami. którzy stworzyli barierę między nią a prześladowcą. które przeciwdziałają tylko pewnym z tych zmian. że objawy te. co się im przydarza. że życie nie jest jednym wielkim zagrożeniem i w odtworzeniu u pacjentów częściowego choćby poczucia bezpieczeństwa. co umożliwia obwodom emocjonalnym nowe. nadmierne wyczulenie i napady panicznego lęku są objawami wstrząsu pourazowego. Stress Response Syndromes.19 To naprzemienne występowanie okresów „ponownego przeżywania” traumatycznych wydarzeń i okresów niepamięci wydaje się umożliwiać spontaniczne przeanalizowanie urazu i nauczenie się odmiennej nań reakcji emocjonalnej. które gnębi osoby cierpiące na wstrząs pourazowy. zmobilizowała rodzinę oraz przyjaciół. jaki wywiera ona na mózg emocjonalny. Innym sposobem pomagającym pacjentom w odzyskaniu przynajmniej niewielkiego poczucia kontroli nad tym. odmienne zrozumienie sytuacji traumatycznej i wyzwalających ją czynników oraz nowe sposoby reagowania na nią.18 Zaczyna się często od tego. z jaką dochodzi do porwania emocjonalnego. W takich sytuacjach zdaje się często działać „wewnętrzny zegar”. że pomaga się pacjentom zrozumieć. ich pamięć zaczyna ulegać przeobrażeniom. iż ich nerwowość i koszmary senne. zarówno w sensie emocjonalnym. w których doszło do urazu. Northvale. które go doznały. NJ: Jason Aronson. łatwość. stają się dla wykazujących je osób mniej przerażające. Inna metoda leczenia polega na skłonieniu pacjenta do opowiedzenia i zrekonstruowania w bezpiecznym otoczeniu okoliczności. i potrafiła w porę wezwać policję. Chorzy mogą się również nauczyć technik relaksacji. oraz beta-blokerami. jest bezpośrednie oduczenie się bezradności. 1992. takimi jak propranolol.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalnych. że nie mają żadnego wpływu na to. 19 Mardi Horowitz. U osób. Poczucie braku bezpieczeństwa. które mieli przed znalezieniem się w sytuacji. jak i w odniesieniu do wpływu. Można to zrozumieć. same w sobie. Obecnie dysponujemy jedynie lekami. Kiedy chorzy opowiadają o przerażających szczegółach takiej sytuacji. można też osiągnąć dzięki lekom. jeśli weźmie się pod uwagę ową niezwykłą łatwość. uniemożliwiające zasypianie albo powodujące koszmarne sny. Irene. Spokój fizjologiczny stwarza możliwość dopomożenia sponiewieranym obwodom emocjonalnym w ponownym odkryciu. Trauma and Recovery. który będzie precyzyjnie usuwał skutki wstrząsu pourazowego w ciele migdałowatym i związanych z nim drogach neuroprzekaźników. a nawet miesiącami. ich lęk ma bardziej wewnętrzne podłoże. które powstrzymują wydzielanie serotoniny. wykracza poza obawy przed czyhającym zewsząd niebezpieczeństwami. podczas których osoby. której nabawił ich uraz. Tempo tego relacjonowania faktów jest bardzo delikatnej natury. Przywrócenie pacjentom wiary w to. gdyż bierze się z wrażenia. przeplatanych całymi tygodniami. które umożliwia ponowne uczenie się. że nie muszą bezwolnie reagować na alarmy emocjonalne napełniające ich niewytłumaczalnym niepokojem. że pewnego dnia uda się im wynaleźć środek. New York: Basic Books. na przykład. które potrafią dojść do siebie po urazie i nie wykazują żadnych objawów wstrząsu. a mianowicie środkami przeciwdepresyjnymi. 1986. zapobiegającymi pobudzeniu układu współczulnego. która jest wynikiem niezwykłego wyczulenia ciała migdałowatego. które pozwalają opanować drażliwość i nerwowość. u których wstrząs pourazowy trudniej poddaje się 18 Judith Lewis Herman. nie każdy dźwięk słyszany nocą musi wywoływać przerażenie. zerwania stosunków z kimś. ale widać też swoiste oznaki przezwyciężania urazu. może . Wygląda to zupełnie tak. jak gdyby stałe przeżywanie na nowo przez obwody emocjonalne przerażenia związanego z urazem było złym urokiem. Leczący go terapeuta bawił się z nim i grał w różne gry. na kim im zależało. które mogły ulec wyparciu. że pacjenci muszą opłakać spowodowaną urazem stratę. można zamiast przerażenia doświadczyć uczucia bezpieczeństwa. że chłopiec zaczął w pewnym stopniu „panować nad urazem”. możemy zacząć spoglądać w przyszłość.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna leczeniu. który może być na koniec z nas zdjęty. pozostałości objawów wstrząsu. Oznacza. a nawet żywić nadzieję i zbudować sobie na nowo życie wolne od stalowego uchwytu. że mógł swobodnie rozmawiać o swych codziennych sprawach. w których doszło do urazu. a jego mięśnie podczas opowiadania tej strasznej historii były coraz mniej napięte. mówi Herman. słyszał i czuł nosem. w którym zamieszkał z ojcem. oraz zyskanie 190 . jak powiada Eth. śmierci ukochanej osoby. aby nie przeszkadzało to w jego ponownym emocjonalnym uczeniu się. powtarzając za każdym razem dokładnie te same szczegóły. Terapeuta zachęca pacjenta. Celem jest wyrażenie wszystkich wspomnień słowami. czy sprowadza się ona do zranienia. które wywołały uraz. bez względu na to. Zapoczątkowuje to ponowne uczenie się doznań emocjonalnych. a zatem są nieobecne w świadomym relacjonowaniu wydarzeń. aby przedstawił jak na taśmie wideo wszelkie. służy ważnemu celowi . Należy do nich zmniejszenie się jego objawów fizjologicznych do poziomu. Herman stwierdza na koniec. Na koniec straszne wspomnienia zbladły do tego stopnia. Żal. żalu z powodu niepodjęcia jakichś działań. które zapewnia obecność darzonego zaufaniem terapeuty. jak był świadkiem zabójstwa własnej matki. co pacjent widział. początkowo w stereotypowy sposób. przesyłając poprzez zaangażowane w to połączenia nerwowe wieść o tym. co oznacza uchwycenie również tych ich fragmentów. że można ufać ludziom. ale tym razem w poczuciu zupełnego bezpieczeństwa. Ujmując słowami doznania zmysłowe i uczucia. który ogarnia nas przy opowiadaniu o takich przykrych i bolesnych wydarzeniach. w miarę jak przyzwyczajał się do nowego domu. w jakim trzymał nas uraz. wstręt. W tym samym czasie przestały go prześladować koszmarne sny. Wspomniany wyżej pięcioletni chłopiec. obrzydzenie.przerażenie.powiada Herman wywołać czasami paraliżujący strach. relacjonowanie okoliczności. Obejmuje to nie tylko to. Ponowne uczenie się emocjonalne polega wówczas na powtórnym przeżyciu wydarzeń. Wskazywało to. przy którym można sobie z nimi poradzić. w których odżywała na nowo scena zbrodni. Jednak relacja zaczęła stopniowo stawać się coraz bardziej otwarta i swobodna. że wspominając okoliczności urazu. dzięki czemu wywoływane przez nie reakcje mogą przyjąć bardziej zrozumiałą postać i łatwiej jest nimi kierować. Powoli chłopiec zaczął opowiadać o morderstwie. Ich rozmowy zaczęły stopniowo odbiegać od lęków wywołanych urazem i skupiać się na zmianach w życiu chłopcu. że zamiast być wiecznie spętani wspomnieniami i tkwić psychicznie w przeszłości. poddajemy prawdopodobnie wspomnienia większej kontroli kory mózgowej. nie wykonał już więcej żadnego rysunku. ale również jego reakcje . Często utrzymują się. które mogłyby kogoś ocalić albo po prostu utraty wiary w to. który narysował kierowcę o ogromnych oczach po tym. co wytworzyło między nimi więź porozumienia. najbardziej nawet wstrętne czy przerażające ich szczegóły. Nie każda syrena musi wpędzać nas w panikę. aby dał jak najwierniejszy opis traumatycznych wydarzeń. niekiedy powracają same objawy. W takim wypadku terapeuta powinien zwolnić tempo odtwarzania przez pacjenta owych okoliczności.określa zdolność do pozbycia się w pewnym stopniu samego urazu. oraz towarzyszących im emocji. Wracał on jednak z pełną siłą. która wywołała wstrząs pourazowy. który pozwala nam doszukać się znaczenia nawet w świecie. Po takim przeżyciu szczury reagowały strachem na dzwonek. Szczególnie ważne jest to. że reedukacja mózgu emocjonalnego zakończyła się powodzeniem. Bardziej zwyczajne bolesne doświadczenia dzieciństwa. działają przypuszczalnie również w spokojniejszych momentach.przynajmniej u dorosłych . kiedy dźwięk połączono ponownie ze wstrząsem elektrycznym. natomiast podstawowa emocja.21 Przednie części płatów przedczołowych mogą wysubtelnić albo zahamować płynące z ciała migdałowatego impulsy do gwałtownego zareagowania. ale usunięcie go zajmuje długie miesiące. ale że możemy je snuć z własnej woli.na poziomie filozoficznym. który umożliwia jej dalsze życie tak. Z podobnym zjawiskiem mamy. Biorąc pod uwagę architekturę mózgu. Neuroanatomicznego modelu przekształcania przez psychoterapię głęboko zakodowanych w naszym umyśle niewłaściwych schematów reakcji emocjonalnych dostarczyć mogą dynamiczne związki zachodzące między ciałem migdałowatym a opierającymi się na pełniejszych informacjach reakcjami przednich części płatów czołowych mózgu. ale w złagodzonej formie”. jak gdyby można było darzyć zaufaniem świat i ludzi. Terapia uczy cię. udowodniły badania w których uczono szczury bać się jakiegoś dźwięku. jest sprawiedliwe.uczy twoją korę. synchronizując go ze wstrząsem elektrycznym. w których dochodzi do katastrofalnych. w jaki sposób może zahamować działanie ciała migdałowatego. Trzeba tu postarać się odpowiedzieć na odwieczne pytanie.a także łez i wybuchów wściekłości . to można też usunąć owe mniej widoczne blizny emocjonalne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zdolności znoszenia uczuć towarzyszących wspomnieniom urazu. porzucenie albo odrzucenie przez rodzinę czy rówieśników mogą nigdy nie osiągnąć poziomu urazu. choć stłumiony. jakie zadają ofiary „Dlaczego ja?” Doznanie urazu niszczy wiarę ofiary w to. co przydarza nam się w życiu.w późniejszych stosunkach intymnych. A inteligencja emocjonalna pomaga umiejętnie postępować z osobami obarczonymi ciężarem urazowych reakcji wyuczonych w przeszłości.20 Wszystkie te oznaki świadczą o tym. Oczywiście na pytanie ofiary. Jak przypuszcza Joseph LeDoux. to wydaje się nigdy tego nie zapominać. jak masz to kontrolować . to znaczy. wywołany niegdyś urazem strachem wraca z całą siłą w sytuacji przypominającej w jakiś sposób tę. oraz . powracających później w traumatycznych wspomnieniach wydarzeń. prowadząc do deformacji . opartych na zaufaniu więzi z innymi oraz stworzenie systemu przekonań. kiedy uśpiony od lat. ale na pewno odciskają ślad na mózgu emocjonalnym. na przykład dźwięk dzwonka. Stopniowo. Jednak te same połączenia nerwowe. 191 . oczywiście. 21 To. stwierdzić trzeba. w którym zdarzają się takie niesprawiedliwości. jak wszelkie inne wspomnienia. którą wywołuje u ciebie jakieś wydarzenie. który odkrył. Jeśli można uleczyć wstrząs pourazowy. równym około jednej trzeciej długości jego życia). neurolog.co jest chyba najważniejsze . silnych. zadanie polega tu na odbudowaniu systemu przekonań czy wierzeń. dlaczego taka rzecz przydarzyła się właśnie jej.odsuwać je od siebie jak każde inne wspomnienie. Psychoterapia jako seminarium emocjonalne Na szczęście w życiu większości z nas takie chwile. Oznacza to na koniec odbudowanie sobie życia i zadzierzgnięcie nowych. że rolę wyzwalacza wybuchów emocjonalnych odgrywa ciało migdałowate: „Kiedy twój układ emocjonalny już raz się czegoś nauczy. do czynienia u ludzi. chociaż nie towarzyszył mu wstrząs. które ma wielu z nas. że żyjąc uczciwie mamy kontrolę nad swym losem. że strach utrzymuje się. Skłonność do działania ulega stłumieniu. Jest to zadaniem psychoterapii. mniej więcej po roku (co dla szczura jest bardzo długim okresem czasu. że nie dochodzi już do nie kontrolowanego napływu wspomnień urazu w najmniej odpowiednich momentach. szczury traciły lęk przed dźwiękiem dzwonka. Strach powraca w jednej chwili. nie można udzielać odpowiedzi filozoficznych ani religijnych. zdarzają się rzadko. które prowadzą do trwałego odciśnięcia się w naszym mózgu bolesnych wspomnień urazu. że świat jest bezpiecznym miejscem i że to. takie jak stałe ignorowanie dziecka przez rodziców albo niepoświęcanie mu należytej uwagi. która leży u podłoża schematu niepokojącej reakcji emocjonalnej. utrzymuje się wprawdzie. ale nie są w stanie zapobiec ich 20 Powtórne uczenie się następuje też . że nawet po pomyślnie zakończonej psychoterapii zdaje się pozostawać pewna szczątkowa reakcja będąca pozostałością pierwotnego przewrażliwienia czy lęku. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna powstaniu. kiedy zdarza się nam wybuch emocji. Podczas długotrwałej psychoterapii dochodziło u leczonych osób pacjentów do zmian dwojakiego rodzaju: ich reakcje emocjonalne na wyzwalające je wydarzenia stawały się mniej przykre. nawet najgłębiej ugruntowane „nawyki serca”. ale przednie części płatów czołowych i związane z nimi obszary nauczyły się już nowej. Nie zmieniało się jednak w najmniejszym stopniu owo szczególne przewrażliwienie. których wyuczyliśmy się w dzieciństwie. co napełniało partnera irytacją. dzieckiem lub rodzicem. Krótszy czas potrzebny do ochłonięcia po takim wybuchu może zatem być jedną z oznak dojrzałości emocjonalnej. Podczas takich niefortunnych kontaktów pacjentów ogarniały. które skłoniły dziesiątki pacjentów do poddania się psychoterapii. Dowodów na to dostarczyła seria badań nad psychoterapią prowadzonych przez Lestera Luborsky’ego i jego kolegów na Uniwersytecie Pensylwańskim. którego się obawiamy. mogą zostać ukształtowane ponownie w inny sposób. poczucie winy i gniew na siebie i tak dalej. które wywoływały złość albo oziębłość drugiej strony. choć nie możemy wpłynąć na to. a ich ogólne zachowanie sprawiało. lęk przed staniem się nieudacznikiem albo całkowitym uzależnieniem się od innych. A zatem. Identyczne reakcje wydawały się pojawiać w większości ważnych dla pacjentów związków . które leżało u podstaw tych potrzeb. ponieważ wyglądało na lekceważenie lub odrzucenie. sygnały alarmowe. to możemy mieć większą kontrolę nad tym. oburzenie i złość. natomiast skłonność do wyzwolenia takiej reakcji nie znika całkowicie. Nie zanikało jednak leżące u podłoża tych reakcji pragnienie czy obawa ani pierwszy poryw uczucia.22 Przeanalizowali oni interpersonalne konflikty. Emocjonalne uczenie się jest procesem. a także z kolegami i szefami w pracy. czy też wycofywanie się i zamykanie w sobie w geście samoobrony przed przewidywaną obrazą. jak długo wybuch tak będzie trwał. Paul Crits-Christoph. jak głębokie pragnienie akceptacji lub bliskości. gdy pragnienia te czy obawy uaktywniały się w związkach z innymi osobami. że lepiej udawało się im osiągnąć w danym związku to. co jest zrozumiałe. U podłoża tych zatargów leżały takie problemy. 1990. są nasze zachowania w chwili kiedy zapoczątkowana zostanie reakcja emocjonalna. Understanding Transference The CCRT Method. napięcie i lęk. 22 Badania Luborsky’ego nad skutecznością psychoterapii opisane są szczegółowo w: Lester Luborsky. Następnie poddali oni analizie typowe (zawsze autodestrukcyjne) reakcje tych pacjentów w sytuacjach.bezradność i smutek. przykre uczucia . czego od niego oczekiwali. nawyki emocjonalne. Możemy domniemywać. 192 . a nawet bywały spokojne. New York: Basic Books. który trwa przez całe życie.z małżonką lub kochanką. Mówiąc krótko. Pod koniec terapii. Zachowania te obejmowały zbyt roszczeniowe postawy. zdarzało im się jednak o połowę mniej negatywnych reakcji emocjonalnych i dwukrotnie wzrastało prawdopodobieństwo uzyskania pożądanych reakcji ze strony drugiej osoby. zdrowej reakcji. że odbywa się to mniej więcej tak: układ limbiczny wysyła w reakcji na oznaki wydarzenia. co wydaje się przede wszystkim zmieniać w wyniku psychoterapii. Tym. co z przekształceniem zwyczajowych reakcji osób. wraz ze swymi współpracownikami. jest on częścią loterii genetycznej. które wcześniej były nieśmiałe. kiedy dorosną.powiedzmy .i że każdy z nich wynika z innego schematu aktywności mózgu. nadal zachowywało się powściągliwie i nieufnie.nieśmiały. które są typowe dla naszego życia emocjonalnego. Każdy z nas ma w jakimś stopniu taki preferowany zakres emocji. Jako niemowlęta dzieci te lękają się wszystkiego. Inne wahały się i ociągały. To przewrażliwienie objawia się również w inny sposób . widząc nowe potrawy. czy też nawet dziecko z wrodzoną nieśmiałością może wyrosnąć na bardziej pewną siebie osobę? Najjaśniejszej odpowiedzi na to pytanie dostarczają badania Jerome’a Kagana.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XIV Temperament nie jest wyrokiem przeznaczenia TYLE NA TEMAT zmieniania wyuczonych schematów reakcji emocjonalnych. W czasie tych kilku lat dzielących obie sesje żadne z zachowujących się swobodnie i bez skrępowania dzieci nie stało się nieśmiałe. spowodowanych wrodzonymi różnicami w połączeniach emocjonalnych mózgu. stojąc niepewnie z boku albo trzymając się matek i patrząc w milczeniu na zabawę.1 Kagan uważa. która ma tak przemożny wpływ na rozwój życia. Kagan stwierdził.z natury nieśmiałe albo wszystkich naszych poczynań stałego szmeru uczuć określających nasze podstawowe usposobienie. Galen’s Prophecy. że dziecko już od chwili narodzin jest albo pogodne i spokojne. który rozciąga się na osi od śmiałości do nieśmiałości. aby zbadać. Current Directions in Psychological Science (December 1992). które są częścią naszego dziedzictwa genetycznego. zespół Kagana poddał je ponownej obserwacji.. kiedy dzieci te chodziły już do przedszkola. Temperament otrzymujemy przy urodzeniu.są skłonne do obwiniania się i 1 Zob. radosny i melancholijny . śmiały. jak rozwijają się ich pociechy. mieszczącej się na czternastym piętrze Kolegium Williama Jamesa Uniwersytetu Harvarda. ponieważ możemy różnić się między sobą nie tylko łatwością wyzwalania się. Badania Kagana koncentrują się na jednym z tych aspektów . Temperament zdefiniować można w kategoriach nastrojów. że istnieją przynajmniej cztery typy temperamentu . „Initial Reactions to Unfamiliarity”. Prawie cztery lata później. nie wykazując najmniejszych oznak niezdecydowania przed przystąpieniem do zabawy z rówieśnikami. Pytanie sprowadza się do tego. Czy biologia wyznacza nasze emocjonalne przeznaczenie.„zahamowania behawioralne”. nieśmiałymi i lękliwymi osobami oraz że od około piętnastu do dwudziestu procent dzieci cierpi od urodzenia na . 193 . To właśnie tam Kagan. Istnieje prawdopodobnie nieskończenie wiele różnic między temperamentami. czego nie znają. nie lubią przebywać w nie znanych sobie miejscach. odnoszą się z niechęcią do nowych zwierząt i boją się obcych. Najpełniejszy opis biologii temperamentu daje: Kagan.jak to określa . stwierdził wczesne oznaki nieśmiałości u dwudziestojednomiesięcznych dzieci. że grymaszą. przychodzą matki z niemowlętami i trochę tylko starszymi maluchami. Ale co z reakcjami. albo rozdrażnione i marudne.na wymiarze temperamentu. na przykład: Jerome Kagan i in. ale także długością utrzymywania się oraz intensywnością każdej emocji. Od paru dziesiątków lat do kierowanej przez Kagana Pracowni Rozwoju Dziecka. które są . Wszyscy rodzice wiedzą z własnego doświadczenia o tym. czy doświadczenia życiowe mogą zmienić taki biologicznie zdeterminowany rysopis emocjonalny. Podczas eksperymentu niektóre dzieci zachowywały się swobodnie i spontanicznie. że przewrażliwione i bojaźliwe dzieci stają się. Sprawia to. wybitnego przedstawiciela psychologii rozwojowej pracującego na Uniwersytecie Harvarda. natomiast dwie trzecie z tych. w wieku trzech lat przed psami. zdaniem Kagana. po zaatakowaniu go przez dużego psa. to nadal odczuwa lekki lęk. które pamiętają. Kiedy przebadano go w wieku trzynastu lat.od urodzenia ich serca biją szybciej niż serca innych niemowląt w reakcji na nieznaną sytuację. Właśnie ten łatwo powstający niepokój zdaje się leżeć u podstaw utrzymującej się przez całe życie nieśmiałości: każdą nową osobę czy sytuację traktują jako potencjalne zagrożenie. Tom jest synem naukowca i pociąga go taki model kariery.odpowiadał krótko i cichym głosem. We wczesnym dzieciństwie zdarzyły się tylko dwa krótkotrwałe okresy. Ralph. s. Wszystkie prowadzone w dzieciństwie pomiary . Nie dawały mu spokoju różne silne obawy. że spłonie jego dom. będą podpierać ściany na zabawach. Miewał często koszmarne sny. gdy mówił o swojej dziewczynie. rozstroje żołądka i inne zaburzenia układu trawiennego.była jego rówieśnikiem.plasowały go w grupie najbardziej nieśmiałych dzieci. pewnym siebie tonem. miał ściągniętą twarz rozjaśnił ją tylko raz. w których napadały go potwory. zgodnie z którą u osób takich jak Tom. że do mniej więcej jedenastego roku życia pocił się jak mysz. Galen’s Prophecy. że czułe są one na niewielki nawet stres . zagryzał usta i wykręcał dłonie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna czynienia sobie samym wyrzutów. Być może w rezultacie tego kobiety w średnim wieku. 155 . ponieważ względna samotność. podczas badań w wieku trzynastu lat siedział swobodnie na krześle. niewyraźny uśmiech . archetypowy typ bojaźliwy i odważny. pięciu i siedmiu lat . jak gdyby osoba przeprowadzająca ankietę . mają z reguły więcej zmartwień. przy spotkaniach z nieznanymi ludźmi. Chociaż od prawie dwóch lat nie jest już tak nieśmiały.57. kiedy usłyszał o katastrofach samolotowych. którego głównym ośrodkiem jest ciało migdałowate. na przykład. w każdych okolicznościach. opisane są w: Kagan. 3 Iris Bell. mimo że jest jednym z na lepszych uczniów w klasie. obaw i poczucia winy oraz częściej cierpią na związane ze stresem takie dolegliwości. kiedy musiał zbliżyć się do rówieśników. na odmiennej pobudliwości obwodu nerwowego. że w porównaniu ze swymi bardziej towarzyskimi rówieśniczkami były szczególnie nieśmiałe w dzieciństwie. że rytm pracy ich serc przyspiesza do poziomu charakterystycznego dla silnego niepokoju. „Increased Prevalence of Stress-related Symptoms in Middle-aged Women Who Report Childhood Shyness”.starsza od niego o dwadzieścia pięć lat . mających skłonność do łatwego 2 Tom i Ralph. jeden z chłopców badanych przez Kagana. w których stają się obiektem zainteresowania innych. dla odmiany. Dzieci nieśmiałe wydają się przychodzić na świat z połączeniami nerwowymi. Bał się skoczyć do basenu i zostać sam w ciemnościach. Zawsze rozluźniony i rozmowny. i w wieku siedmiu lat przed lataniem. kiedy znajduje się w towarzystwie innych dzieci.2 Pamięta.w wieku dwóch. które sprawiają. Kagan wysuwa hipotezę. tkwić w kącie na przyjęciu i panicznie obawiać się wygłoszenia mowy przed szerszym audytorium oraz wszelkich wystąpień publicznych. Dzieci te obezwładnia lęk w sytuacjach społecznych: w klasie i na placu zabaw. Ralph nigdy nie uważał się za nieśmiałego. był sztywny i napięty. 194 . był w każdym wieku jednym z najśmielszych i najbardziej otwartych dzieci. Towarzyski i lubiany przez innych.3 Neurochemia nieśmiałości Różnica między ostrożnym Tomem a śmiałym Ralphem polega. monitory pracy serca wskazywały. kiedy odczuwał lęk . nie wykazując żadnych objawów zdenerwowania i mówił przyjaznym. Kiedy dorosną. jak migrenowe bóle głowy. Kiedy mające dwadzieścia jeden miesięcy nieufne maluchy stroniły od zabawy z rówieśnikami. Tom. Annals of Behavioral Medicine 16 (1994). a głównym przedmiotem jego zmartwień i niepokoju stały się wyniki w nauce. odpowiada jego introwertycznym skłonnościom. jaką zapewnia tego rodzaju praca. jest charakterystycznym przedstawicielem typu nieśmiałego. pojawia się u dzieci lęk przed obcymi . zwłaszcza wtedy. świadczące o przynależności do kategorii dzieci nieśmiałych. zauważa Kagan.w grupach przedszkolnych. kiedy słyszały groźny pomruk innego kota. niechętnie badają nowe terytoria i atakują tylko najmniejsze gryzonie. skutkiem czego osoby te unikają rzeczy nieznanych. że prowadzą do łatwego pobudzenia tego obwodu. że kiedy bada się w laboratorium reakcje na stres wywołany przykrym zapachem występujące u młodych osób. nie wpadają tak łatwo w lęk. że łatwiej wyzwala ono takie reakcje emocjonalne.przynajmniej w chwili urodzenia .4 Kagan stwierdza.ma dwoje na pięcioro niemowląt. to rezultatem tego jest płacz. wskazują pewne oznaki występujące już w niemowlęctwie. napełniających je niepewnością i odczuwają w takich sytuacjach niepokój. Część dowodów na poparcie swojej teorii czerpie Kagan z obserwacji niezwykle bojaźliwych kotów domowych. w którym przebywa jakaś nie znana dziecku osoba. W każdej sytuacji.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna wpadania w lęk. że na zwiększone pobudzenie nerwowego układu współczulnego u nieśmiałych dzieci wskazuje cały szereg dających się dokładnie zmierzyć objawów. który schemat reagowania odziedziczyło dziecko. występują u mniej więcej co piątego dziecka. a więc będący cechą dziedziczną. Zdaniem Kagana bojaźliwe czy nieśmiałe dzieci mogą mieć zdeterminowany genetycznie. Natomiast osoby takie jak Ralph.jeśli matka wyjdzie z pomieszczenia. utrzymujący się stale wysoki poziom norepinefrynę albo innego wydzielanego przez mózg i aktywizującego ciało migdałowate związku chemicznego. Oznaki takie. u których próg pobudzenia ciała migdałowatego jest dużo wyższy. w której zespół Kagana obserwował nieśmiałe i śmiałe dzieci w ich naturalnym otoczeniu . 195 . Świadczy to. Mniej więcej co siódmy kot wykazuje lękliwość bardzo zbliżoną do tej. procesy neurochemiczne są od chwili urodzenia tak ukierunkowane.. bojąc się skoczyć na większe.dzieci 4 Iris R. natomiast śmiałe usposobienie . Jedną z oznak takiej zwiększonej wrażliwości jest na przykład to. że przypływ norepinefryny utrzymuje ciało migdałowate i połączony z nim poprzez drogi nerwowe układ współczulny w stanie pobudzenia. „Failure of Heart Rate Habituation During Cognitive and Olfactory Laboratory Stressors in Young Adults With Childhood Shyness”. Innym barometrem nieśmiałości jest milczenie. kiedy ciało migdałowate osiąga już wystarczającą dojrzałość. w towarzystwie innych. od wyższego ciśnienia krwi w pozycji spoczynkowej i większego rozszerzenia źrenic aż po większe stężenie norepinefryny w moczu. Na to. to przyspieszony rytm serca utrzymuje się u nich dłużej niż u ich bardziej towarzyskich rówieśników. co obniża próg pobudzenia ciała migdałowatego. Annals of Behavioral Medicine 16 (1994). Jeden miesiąc w procesie rozwoju mózgu kocięcia odpowiada ośmiu miesiącom w dojrzewaniu mózgu ludzkiego niemowlęcia. sprawiając. które w dzieciństwie były bardzo nieśmiałe. które ich bardziej odważni kuzyni ścigaliby z zapałem. a także wykazują większy niepokój w obecności kogoś lub czegoś nieznanego. Bell i in. nie znanych im dzieci albo podczas rozmowy z ankieterem . Bezpośrednie badania mózgu nieśmiałych kotów wykazały niezwykłe pobudzenie pewnych części ciała migdałowatego. są z natury bardziej otwarte i towarzyskie oraz chętnie poznają nowe miejsca i nowych ludzi. aby objąć kontrolę nad obwodami mózgu sterującymi reakcją zbliżania się do czegoś albo unikania tego. Koty takie (zamiast przejawiać przysłowiową kocią ciekawość) stronią od wszelkich nowości. bowiem niektóre dzieci łatwiej i częściej denerwują się i sprawiają więcej kłopotu. a właśnie w ósmym albo dziewiątym miesiącu. Bojaźliwość kotów rozwija się pod koniec pierwszego miesiąca życia. która występuje u nieśmiałych dzieci. że przeżyły ataki panicznego lęku. Stracili dosłownie wszystko. owym centrum międzynarodowego handlu i intryg. Harvard Review of Psychiatry (May 1993). W Szanghaju. występowały typowe dla ataku lękowego objawy. Okazało się. Naukowcy są zdania. 196 . że aczkolwiek epizody te nie były tak znaczące. Podbiegłem i pomogłem jej. którym poddano 754 chłopców i dziewcząt z tych klas. s. W późniejszych latach przeszła udar mózgowy. skutkiem którego był częściowy paraliż. której życie potoczyło się niezwykłym torem. Badania. Pamiętam. „Pubertal Stage and Panic Attack History in Sixthand Seventh-grade Girls”. którym towarzyszyło wrażenie. będąc jeszcze dzieckiem. Kagan uważa.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna nieśmiałe mówiły mniej. Dziewczęta. które osiągnęły już dojrzałość płciową. z którymi większość dzieci radzi sobie bez poważnych problemów dla zdrowia. to może się wytworzyć u nich obawa przed jego powtórzeniem się. Kiedy na początku II wojny światowej Japończycy zagarnęli Szanghaj. Zamiast narzekać czy lamentować 5 Chris Hayward i in. Jednak u nastolatków. że nigdy nie zdarzały się im takie ataki. że w chwilach stresu nie możemy wydobyć z siebie głosu). Istnieje wielkie niebezpieczeństwo. który steruje zdolnością mówienia (te same obwody sprawiają. że 44 z nich przeżyło już przynajmniej jeden atak lękowy albo zdradzało jego początkowe objawy.1239 . że u tych wrażliwych dzieci wystąpią zaburzenia nerwowe na tle niepokoju. że upadła i nie mogła wstać o własnych siłach. ale utykała. które nie wykazywały wielu oznak dojrzałości płciowej. jak się bawią inni. wówczas siedemdziesięcioparoletnią. Była tryskającą humorem i energią starszą panią. twierdziły. aby na ich podstawie postawić diagnozę psychiatryczną stwierdzającą „nerwicę lękową”. W owych latach było to niebezpieczne przedsięwzięcie dla samotnej kobiety.5 Pojawienie się ataków lękowych było ściśle związane z pokwitaniem. nie mieli nic. takie jak palpitacja serca.wzywała pomocy. Pamiętam. „Behavioral Inhibition in Childhood: A Risk Factor for Anxiety Disorder”. powiedziało. kiedy mieli kilkanaście lat. wykazały. wyjechała z rodzinnego domu w Kansas City i puściła się sama w podróż do Szanghaju.43. Kiedy po pięciu strasznych latach zostali uwolnieni. młoda wówczas kobieta. Bez pensa przy duszy zostali repatriowani do Kolumbii Brytyjskiej. że zaczęły się one. poznała angielskiego detektywa. Ataki te wyzwalały zwykle normalne w okresie dorastania sytuacje alarmujące. zobaczyłem ciotkę June. że umrą albo zwariują. która skłania osoby cierpiące na ataki lękowe do wycofania się z czynnego życia. i wyszła za niego. 149(9) (September 1992). że powodowane onieśmieleniem milczenie wobec czegoś nowego albo postrzeganego jako zagrożenie jest oznaką aktywności obwodu nerwowego przebiegającego od płatów czołowych do ciała migdałowatego i położonych obok niego struktur układu limbicznego. sytuacje. Pewna nieśmiała dziewczynka z przedszkola nie odzywała się w ogóle do zagadujących ją dzieci i przez większość dnia przyglądała się tylko. że za chwilę stanie się z nimi coś strasznego. jak po raz pierwszy. jak w tamtym czasie wybrałem się z ciotką. to sygnalizują one możliwość występowania takich zaburzeń w przyszłości. takie jak pierwsza randka albo egzamin. Po długotrwałej i żmudnej rekonwalescencji mogła znowu chodzić. ale 8 procent z tych. Jerold Rosenbaum i in. Ciotka odeszła gdzieś na bok i po paru minutach usłyszałem słaby krzyk . krótki oddech albo uczucie duszenia się. Skoro raz już ogarnął je paroksyzm lęku. na spacer. vol.. który pracował w policji kolonialnej. Wielu dorosłych cierpiących na ataki lękowe mówi. takie jak ataki lękowe.. American Journal of Psychiatry. zaczynające się już w szóstej czy siódmej klasie. ciotka i jej mąż zostali internowani w opisanym w książce Imperium słońca i pokazanym w filmie pod tym samym tytułem obozie. Nic mnie nie dręczy: radosny temperament W latach dwudziestych moja ciotka June. które miały bojaźliwe usposobienie i odczuwały niezwykłą obawę przed nowymi sytuacjami. to prawie każdego można na podstawie wzoru jego fal mózgowych zaliczyć do grupy skłaniającej się ku jednemu lub drugiemu typowi.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zaczęła się śmiać ze swojego wypadku. ale nieszczęśliwych postaci panikarzy postrzegających najdrobniejsze niepowodzenie jako straszliwą katastrofę. u których silniejszą aktywność wykazywał lewy płat czołowy. które plasują się na przeciwstawnych biegunach. u których bardziej aktywnie pracuje prawy płat czołowy. Ten wymiar temperamentu. a w obrębie prawego wyższy niż u tych. Ci drudzy wykazywali w teście osobowości wyraźnie negatywne postawy. Ten sam schemat aktywności mózgu stwierdził u osób. że w niewielkim stopniu zagraża im depresja i inne zaburzenia emocjonalne. poziom aktywności mózgu w obrębie lewego płata czołowego był niższy. W jednym z eksperymentów ochotnicy oglądali krótkie filmy. nauczyły się zwiększać poziom aktywności lewego płata czołowego. sposobów. były przygnębiające. Całkowite przeciwieństwo tych melancholijnych osobników stanowili ci. u których niedawno rozpoznano depresję. które kiedyś cierpiały na kliniczną depresję. a zatem skłonne do ponuractwa. Journal ofAbnormal Psychology 103 (1994). odznaczali się dużą pewnością siebie i z przyjemnością oddawali się różnym zajęciom życiowym. bojaźliwych i łatwo wpadających w przygnębienie. często bywali w dobrym nastroju. że filmy o wesołej treści były tylko średnio zabawne. Kontrast między ponurym a pogodnym usposobieniem ujawnia się na wiele. u których najwyższą aktywność przejawiał płat prawy. które nigdy nie wpadły w depresję. że osoby. zupełnie inaczej. Richard Davidson. na ogół cieszą ich kontakty z innymi i to. na ogół cieszyli się wszystkim. którym udało się pokonać depresję. natomiast widok krwi i ran na obrazie kręconym w sali operacyjnej 6 Badania nad związkami różnic osobowości z różnicami w funkcjonowaniu półkul mózgowych prowadzili Richard Davidson z Uniwersytetu Wisconsin oraz Andrew Tomarken. Davidson przypuszcza. jak u mojej ciotki. psycholog z Uniwersytetu Vanderbilta. pokazujący straszne szczegóły operacji. że u osób. Osoby o większej aktywności prawej półkuli. ale są to spekulacje. które wymagają eksperymentalnego potwierdzenia. osoby takie są z natury pogodne i niefrasobliwe. ponieważ nie mogą otrząsnąć się ze zmartwień i przygnębienia. Byli towarzyscy i pogodni. podejrzliwych i traktujących świat jako miejsce pełne piętrzących się wszędzie trudności i zagrażających na każdym kroku niebezpieczeństw. mają pogodne i wesołe usposobienie. u których lewy płat czołowy wykazuje większą aktywność niż prawy. tak jak moja ciotka June.: Andrew Tomarken. że osoby. są podatne na przykre uczucia i przypływy złego nastroju oraz łatwo zrażają się trudnościami. że aczkolwiek jego badania dotyczą mniej więcej trzydziestu procent osób. Podczas jednego ze swych eksperymentów Davidson porównał ochotników o największej aktywności lewego płata czołowego z piętnastoma osobami. co przynosi życie. Jej jedyny komentarz ograniczał się do niefrasobliwego stwierdzenia: „No. dochodzą do siebie po porażkach i niepowodzeniach. Natomiast osoby. pasowali idealnie do stworzonych przez Woody Allena komicznych. bardziej i mniej wieloznacznych. Postrzegali oni świat.6 Davidson odkrył. podczas gdy inne smutne i melancholijne. jak choćby instruktażowy film dla pielęgniarek. przynajmniej mogę znowu iść”. Emocje niektórych osób wydają się. biegunów mózgu emocjonalnego. Niektóre były zabawne ukazywały biorącego kąpiel goryla albo bawiące się szczenię. psychologa z Uniwersytetu Wisconsin. wydają się bez ustanku cierpieć. 197 . na którego jednym końcu znajduje się wesołość. uważały. a na drugim melancholia. Wyniki uzyskiwane przez nich w testach psychologicznych świadczyły. Odkrył on. Twierdzi on. „Frontal Brain in Repressors and Nonrepressors”. zdaje się związany ze względną aktywnością prawego i lewego obszaru przedniej części płatów czołowych. Spostrzeżenie to opiera się w znacznej mierze na badaniach Richarda Davidsona. Zob. naturalnie krążyć wokół pozytywnego bieguna. Inne. które trudno przecenić. Ale nawet jeśli ten podstawowy wymiar temperamentu ukształtowany zostaje w chwili narodzin albo tuż po nich. a szczególnie matka. Ale Davidson stwierdził. natomiast u tych. albo wzmacniając. Postawa opiekuńcza zdawała się 7 Obserwacje sposobów. wykazywało większą aktywność płata prawego. a zatem jak oswoić się z tym. dają mu tym samym szanse pozbycia się. które otrzymujemy w dzieciństwie. Wielka plastyczność mózgu dziecka oznacza. W grupie osób o pogodnym usposobieniu reakcje na scenę operacji były niewielkie. którzy mają raczej ponure usposobienie. Galen’s Prophecy. że temperament usposabia nas do reagowania na różne sytuacje życiowe albo w wesołej (pozytywnej). Podobnie jak większość innych części mózgu. Okiełznanie nadmiernie pobudliwego ciała migdałowatego Krzepiąca na duchu wiadomość dotyczy tego. Zespół Kagana stwierdził. jak radzić sobie w takich przygnębiających sytuacjach. zgodnie z którą powinny chronić swoje dzieci przed wszystkim. czy będą płakać. nie są bynajmniej skazani na to. których dziecko uczy się. płaty czołowe w kilku pierwszych miesiącach życia nie są jeszcze w pełni rozwinięte. co zdaje się świadczyć. aktywniejszy był płat lewy. natomiast inne uważają. pojawia się w pierwszym roku życia. które przychodzą na świat ze wszelkimi oznakami nadmiernie pobudliwego ciała migdałowatego. że już u tak małych dzieci poziom aktywności płatów czołowych pozwalał przewidzieć. któremu musi sprostać. kiedy matka wyjdzie z pokoju. Jest to działanie korekcyjne.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna napełniał je lękiem i wstrętem. oglądając filmy wesołe. Rodzice. wyzbywa się nieśmiałości. Szczegóły opisane są w: Kagan. które nie płakały. Odpowiednie doświadczenia mogą okiełznać nadmiernie pobudliwe ciało migdałowate. że zatem temperament nie jest nam dany raz na zawsze. że kluczową rolę w tym. A zatem wydaje się. które mogą zmienić temperament na lepszy. za pomocą których m mogą nauczyć swoje dzieci większej śmiałości. Nauki emocjonalne. Korelacja była niemal stuprocentowa: spośród dziesiątków przebadanych w ten sposób dzieci każde. to ci z nas. że doświadczenia tych lat mogą trwale wpłynąć na rzeźbienie dróg nerwowych i ukształtować je na resztę życia. W wypadku dziecka nieśmiałego ważne jest przede wszystkim to. Decydującą rolę w tym procesie odgrywają lekcje emocjonalne oraz reakcje. że badania Kagana wykazały. nie jest wyrokiem przeznaczenia. prowadziła Doreen Arcus. które płakało. by kroczyć przez życie pogrążeni w posępnych myślach i smutnym nastroju. jeszcze zanim pójdzie do przedszkola. 198 . iż nie wszystkie bojaźliwe niemowlęta odwracają się w późniejszym okresie plecami do życia.7 Z obserwacji tych niegdyś lękliwych dzieci prowadzonych w ich domach jasno wynika. bojaźliwości. są spostrzeżenia Kagana wynikające z jego badań nad nieśmiałymi dziećmi. a zatem aż do chwili osiągnięcia przez dziecko mniej więcej dziesięciu miesięcy nie można wiarygodnie mierzyć ich aktywności. rzecz jasna rozbawieniem. albo tłumiąc wrodzone predyspozycje. być może na całe życie. rosnąc. którzy stwarzają dziecku okazje do ośmielających je przeżyć. jak traktują je rodzice i jak uczy się radzić sobie ze swoją naturalną nieśmiałością. że dużo ważniejsze jest nauczenie dzieci. czy też dalej stronić będzie od wszelkich nowości i wpadać w przygnębienie z powodu każdego wyzwania. że również jest zdeterminowana genetycznie. co wprawia je w zły nastrój. Chyba najlepszą ilustracją przeżyć. że w życiu zmagać się trzeba z różnymi problemami. podobnie jak skłonność do śmiałości lub nieśmiałości. najsilniej reagowały one. odgrywają jego rodzice. że niektóre matki hołdują filozofii. czy nieśmiałe od urodzenia dziecko nabierze z czasem odwagi. mają głęboki wpływ na nasz temperament. albo w smutnej (negatywnej) tonacji emocjonalnej. Skłonność do melancholijnego albo pogodnego usposobienia. Mniej więcej jedno na troje dzieci. towarzyskie. zostanie powstrzymane ostrzegawczym: „Odejdź od tego!” Dziecko jest nagle zmuszone uporać się z lekką niepewnością. którzy zdawali się wywierać na nie łagodny nacisk. brały je na ręce i trzymały częściej i dłużej niż matki. jak mają pokonywać nurtujące je obawy. Chociaż tę cechę temperamentu 8 Kagan. Galen’s Prophecy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna potęgować bojaźliwość. powstrzymując dziecko i wymuszając posłuszeństwo. zdają się jeszcze bardziej pogłębiać niepewność dziecka i przynosić zupełnie odwrotny skutek”8. A oto wniosek Kagana: „Okazuje się. starając się uspokoić płaczące albo zdenerwowane dzieci. Na poziomie neurologicznym oznacza to przypuszczalnie. miały rodziców. zamiast tego. obca osoba albo gdy członek zespołu badawczego owi1 nie im ramię rękawem aparatu do mierzenia ciśnienia krwi. Inna różnica ujawniła się. że matki. poprzez zwykłe powtarzanie się takich sytuacji. Natomiast filozofia wychowania opierająca się na zasadzie „oswojenia dzieci z trudnościami” zdawała się pomagać im w przełamaniu lęku. oraz rzadko zabraniały wprost robienia czegoś niebezpiecznego. gdy spojrzy na nie. które w chwili pójścia do przedszkola nie przejawiały już takiej nieśmiałości jak poprzednio. na przykład wkładania do ust przedmiotów. że obwody nerwowe znajdujące się w korze przedniej części płatów czołowych pozbawione zostają szansy wyuczenia się reakcji odmiennych od odruchowego lęku. Obserwacje prowadzone w domach dzieci. kiedy miały one po pół roku. że niemowlę uczy się. Opiekuńcze matki brały dzieci na ręce częściej w okresach ich przygnębienia lub zdenerwowania niż w okresach spokoju. kiedy wytrwale pełznąc ku czemuś. które mogły połknąć. w których muszą zapanować nad sobą i nauczyć się z nimi radzić. strategia opiekuńcza obraca się w swoje zaprzeczenie. W jaki sposób stanowczość może prowadzić do zmniejszenia bojaźliwości? Kagan przypuszcza. którzy . kiedy dzieci miały około roku: opiekuńcze matki były bardziej pobłażliwe i mniej konsekwentne w ustalaniu granic. 199 . Dla dzieci bojaźliwych jest to właśnie ten typ sytuacji. pozwoliły stwierdzić. Innymi słowy. wyznaczały stanowczo granice tego. jak powiedział mi Kagan. ponieważ pozbawia nieśmiałe dzieci możliwości nauczenia się sposobów uspokajania się w obliczu nieznanego i zyskania w ten sposób pewnej władzy nad swymi lękami i obawami. Ponieważ sytuacja taka powtarza się setki razy w pierwszym roku życia. „dzieci. że będzie miało to dobroczynne skutki. a stosunkowo niegroźny charakter takich drobnych. prawdopodobnie dlatego. to jest dużo mniej prawdopodobne. których nie wolno było przekroczyć maluchom. daje to dziecku możliwość oswojenia się ze stopniowo dozowanymi wyzwaniami i nieoczekiwanymi okolicznościami.95. co wolno było dzieciom robić i bezpośrednio zabraniały pewnych rzeczy. że opiekuńcze matki. by wybuchnęły płaczem. aby je pocieszyć po każdym niewielkim niepowodzeniu. to maluch stopniowo uczy się sam dawać sobie radę w trudnych chwilach. co wydaje mu się intrygującym (natomiast matce niebezpiecznym) przedmiotem. marszcząc brwi. Kiedy takie bojaźliwe wcześniej maluchy przyprowadza się po ukończeniu dwóch lat ponownie do pracowni Kagana. które chronią swoje bardzo wrażliwe dzieci przed frustracją i lękiem w nadziei.chociaż kochają dziecko .nie podrywają się z miejsca. 194 . Jeśli sytuacje takie zdarzają się w obecności rodziców. aby były bardziej otwarte. może ulec wzmocnieniu ich skłonność do nadmiernej bojaźliwości. ale często powtarzających się wyzwań jest dobrą tego szkołą. które starały się pomóc swym dzieciom w nauczeniu się opanowywania chwil przygnębienia czy irytacji. Inne matki natomiast okazywały więcej empatii. Natomiast. s. że pozbawiała dzieci okazji nauczenia się. Lękliwość. może być czymś danym z góry. ale cechy dziedziczne nie skazują nas koniecznie i nieodwołalnie na ograniczenie się do jakiegoś konkretnego. a w szczególności to. Nasze zdolności siły emocjonalne nie są ukształtowane z góry i dane nam w gotowej i postaci raz na zawsze. czego doświadczamy i uczymy się.powiedzmy . Jak twierdzą na podstawie obserwacji genetycy behawioralni. Nawet jeśli wahały się. że dziecko może pozbyć się tego naturalnego zahamowania. z trudem odkładały na później zaspokojenie swych pragnień. ale które pozbyły się nieśmiałości przed osiągnięciem dziesiątego roku życia. wpływa środowisko. choć o bojaźliwym usposobieniu przezwyciężyły samorzutnie swoją nieśmiałość. czy jakakolwiek inna cecha temperamentu. nieco trudniej zmienić niż inne . przy właściwym uczeniu się możemy je rozwinąć i lepiej wykształcić. liczeniu się z otoczeniem i zdolności zawierania przyjaźni.okres szans 9 Jens Asendorpf. Nawet w ramach genetycznie zdeterminowanych ograniczeń istnieje pewien zakres swobody i możliwości. czy . Dzieciństwo . mogły zabłysnąć swymi umiejętnościami społecznymi. te bojaźliwe w wieku czterech lat dzieci. że jeśli dzieciom takim uda się przełamać niechęć do kontaktów z innymi dziećmi. same geny nie określają całkowicie zachowania. częścią biologicznych uwarunkowań życia emocjonalnego.to nie ma takiej ludzkiej cechy. w jaki rozwiną się i wyrażą nasze predyspozycje. na sposób. które od urodzenia wpada z byle powodu w popłoch. Łatwo jest natomiast zrozumieć. a nawet odnosić się do tego z zainteresowaniem i bezpośredniością. że można w pewnym stopniu zmienić nawet wrodzone cechy i schematy emocjonalne. okazywaniu empatii. często okazywały lęk. Te emocjonalne niedomogi mogą. może nauczyć się zachowywać spokój w obliczu tego. nie potrafiły dostosować się emocjonalnie do sytuacji. w tym cechy temperamentu. Cechy te wyróżniały grupę dzieci. ściśle określonego repertuaru emocji. rzecz jasna. 6 (1994) 200 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jest. że dzieci nieśmiałe stają się w naturalny sposób bardziej pewne siebie. miały większe szanse na zdobycie całego ciągu pozytywnych doświadczeń w kontaktach z innymi dziećmi. częściej wybuchały płaczem i wycofywały się pod wpływem stresu. Możliwości takie stwarza specyficzny proces rozwoju mózgu. skłonności do dawania i dzielenia się. „The Malleability of Behavioral Inhibition: A Study of Individual Developmental Functions”. których temperament niewiele zmienił się w ciągu owych sześciu lat. były przesadnie wrażliwe na uwagi krytyczne albo nieufne. Regularne powtarzanie się przez wiele lat takich sukcesów towarzyskich sprawia. co nie jest mu znane. Te osiągnięcia w pozbywaniu się nieśmiałości są krzepiące. Developmental Psychology 30. który wyraża się w gotowości do współdziałania i współżycia z innymi dziećmi. Posiadając większe umiejętności społeczne. której nie dałoby się ani trochę zmienić”. u których stwierdzono w wieku czterech lat nieśmiałe usposobienie. Jedną z oznak świadczących o tym. jak doszło do tego. które nadal kształtują kluczowe obwody nerwowe. świadczą bowiem. że dzieci sprawne emocjonalnie.odezwać się do nowego towarzysza zabawy. W miarę czasu i zyskiwania nowych doświadczeń życiowych. niektóre nieśmiałe dzieci stają się śmielsze. dąsały się i reagowały złością na błahe niepowodzenia. sprawić. wykazywały większy brak zdolności emocjonalnych.9 I przeciwnie.prawdopodobnie ze względu na jej podstawę fizjologiczną . zdaje się. rosnąc i dojrzewając. to stosunki te nie będą układały się harmonijnie. to kiedy zostały przełamane pierwsze lody. Dziecko. jest wysoki poziom jego kompetencji społecznej. Dzieci rodzą się z o wiele większą liczbą neuronów niż zawierać będzie ich w pełni już uformowany mózg. że u kotów i małp okresem decydującym o rozwoju synaps przenoszących odbierane przez oko bodźce do kory wzrokowej. to zwierzę nic nim nie widziało.11 Szczury „bogate” żyły w niedużych grupkach w klatkach.H. Kształtuje się nadal przez znaczną część życia.to jest systematyczne ponowne uczenie się emocjonalne . Philosophical Transactions of the iiedy Royal Society of London 278 (1977). w wyniku procesu zwanego „oczyszczaniem” mózg traci mniej używane połączenia neuronalne. to może to zauważalnie ograniczyć jego zdolność widzenia tym okiem. Jeśli przez ten okres jedno oko było zamknięte. Z pewnością to samo zjawisko występuje również wśród ludzi. The Brain. połączenia między neuronami mogą nawet utworzyć się w ciągu paru dni. a nawet godzin. że mózgi „bogatych” szczurów stały się cięższe niż ich ubogich pobratymców. Po kilku miesiącach w korze mózgowej „bogatych” szczurów wykształciły się dużo bardziej skomplikowane niż u szczurów „biednych” sieci połączeń synaptycznych między neuronami. Levay. natomiast umacnia powiązania między stykami (synapsami) neuronów. Proces ten jest stały i przebiega szybko. że dawały sobie one znacznie lepiej radę w labiryncie niż szczury ubogie. takich jak drabinki i bębenki ze szczeblami. A zatem doświadczenia. otwartego.10 Wykazali oni. W tym czasie normalne widzenie stymuluje powstawanie niezwykle złożonego połączenia nerwowego (drogi wzrokowej). Podobne eksperymenty na małpach wykazały takie same różnice między osobnikami o „bogatym” i „ubogim” doświadczeniu. U ludzi takim decydującym o widzeniu okresem jest pierwszych sześć lat życia. która zaczyna się w oku. 11 Badania Marian Diamond i innych opisane są w: Richard Thompson. naciskając szczebelki łapkami. szczególnie doświadczenia dzieciństwa. Jeśli po zakończeniu się tego decydującego okresu (nazywanego okresem krytycznym) otwarto ponownie drugie oko.jest dobrym przykładem na to. 1985. Klasycznym przykładem wpływu doświadczeń na rozwój mózgu stał się eksperyment przeprowadzony przez laureatów nagrody Nobla w dziedzinie medycyny. a jego najbardziej intensywny rozwój przypada na okres dzieciństwa. Różnica była tak duża. gdzie są one interpretowane. 201 . to istniało między nim a korą wzrokową zbyt mało połączeń. to drastycznie zmniejszała się liczba synaps w nerwach wzrokowych biegnących od tego oka do okolicy wzrokowej kory mózgowej. które są najczęściej wykorzystywane. Jeśli natomiast dziecko miało w tym okresie jedno oko zamknięte przez kilka miesięcy. ponieważ usuwa ich źródło. a kończy w korze wzrokowej. jest pierwszych kilka miesięcy życia. Hubel. ale zupełnie pustych i pozbawionych urządzeń zapewniających rozrywkę klatkach. „Biedne” szczury trzymano w takich samych. Freeman. w których pełno było urządzeń dostarczających im rozrywki. „Plasticity of Ocular Columns in Monkey Striate Cortex”. które szczury wprawiały w obrót. W przekonujący sposób ukazały wpływ doświadczeń życiowych na rozwój mózgu badania nad „bogatymi” i „biednymi” szczurami. S. Pozbywanie się przez mózg zbędnych synaps poprawia stosunek sygnałów do szumów (zakłóceń). San Francisco: W.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Mózg ludzki nie jest bynajmniej w pełni uformowany w momencie narodzin dziecka. Najbardziej przekonująco siłę jej oddziaływania ukazały badania osób leczonych na zaburzenia obsesyjno- 10 David H. neurologów Thorstena Wiesela i Davida Hubela. oka. Nie dziwi też chyba fakt. „rzeźbią” mózg. Jeśli oko dziecka jest szczelnie zakryte przez choćby kilka tygodni. natomiast zwiększała się liczba synaps w nerwie wzrokowym biegnącym od drugiego. Thorsten Wiesel. Psychoterapia . aby mogła interpretować przekazywane przez nie bodźce. jak doświadczenia mogą zmieniać matryce emocjonalne i kształtować mózg. to po ponownym otwarciu będzie ono miało upośledzoną zdolność dostrzegania nim szczegółów. Aczkolwiek samo oko było zdrowe. Ten rodzaj terapii stosuje się z powodzeniem od lat. co prowadzi do pękania skóry. Jak się przekonaliśmy.14 W modelowaniu tych połączeń czynną rolę odgrywają powtarzające się stale w okresie dzieciństwa i dorastania.12 Jednym z najczęściej spotykanych przymusów odczuwanych przez takie osoby jest konieczność ciągłego mycia rąk. 13 L. podobnie jak u pacjentów leczonych z powodzeniem fluoksetyną. Przymus ten jest tak silny. Baxter. na przykład pacjentów odczuwających natrętną potrzebę mycia rąk stawiano przy umywalce. Biorąc pod uwagę rolę przednich części płatów czołowych w kierowaniu emocjami.rozwija się nadal w latach dorastania. to płaty czołowe . Plasticity. można przyjąć. mogą wytworzyć trwałe połączenia w obwodach regulacyjnych mózgu emocjonalnego. „Local Cerebral Glucose Metabolic Rates in Obsessive-Compulsive Disorder”.R. Aczkolwiek różne pola mózgu rozwijają się w dzieciństwie w różnym tempie. aż gdzieś do szesnastego . rozumienia i umiejętnych reakcji . że chorzy myją ręce nawet po kilkaset razy dziennie. ale dopiero analiza obrazów uzyskanych za pośrednictwem emisyjnej tomografii pozytronowej pozwoliła stwierdzić. to zachorują na poważną chorobę i umrą. aktywność istotnej części mózgu emocjonalnego . jak mają przeciwstawiać się napełniającym ich lękiem myślom.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kompulsywne (nerwicę natręctw). Podczas terapii pacjenci byli systematycznie stawiani w sytuacjach wywołujących u nich obsesję lub przymus. A zatem doświadczenia zmieniały sposób funkcjonowania mózgu . nabyte w dzieciństwie zwyczaje zostają utrwalone w podstawowych połączeniach synaptycznych sieci nerwowej i dlatego jest je później trudno zmienić. Sprawia to. „Brain Development. Podczas gdy pole sensoryczne kształtuje się w pełni we wczesnym dzieciństwie. Baxter i in. Natręctwa stopniowo zanikały i po paru miesiącach takich sesji psychoterapeutycznych pacjenci uwalniali się od nich całkowicie.tak samo skutecznie jak leki! Okresy decydujące Spośród wszystkich gatunków najwięcej czasu do pełnego rozwoju i ukształtowania się mózgu potrzebuje człowiek.. że jeśli nie umyją rąk. że dzieciństwo jest okresem decydującym o kształtowaniu się utrzymujących się przez całe życie skłonności emocjonalnych. do decydujących doświadczeń należą przeżycia związane z reagowaniem rodziców na potrzeby 12 L. Niektóre pola mózgu mające decydujące znaczenie dla życia emocjonalnego należą do dojrzewających najwolniej. że u chorych na nerwicę natręctw czynność przednich części płatów czołowych utrzymuje się na poziomie wyższym od normalnego. stopniowo wchodzące nam w zwyczaj sposoby kierowania emocjami.13 Połowę pacjentów poddano standardowemu leczeniu farmakologicznemu za pomocą fluoksetyny (lepiej znanej pod nazwą handlową Prozac). and Behavior”. American Psychologist 44 (1989). na czym w istocie rzeczy polega jej działanie.jądra ogoniastego.ośrodek samokontroli emocjonalnej. a układ limbiczny przed okresem dojrzewania. „Caudate Glucose Metabolism Rate Changes With Both Drug and Behavior Therapy for Obsessive-Compulsive Disorder” Archives of General Psychiatry 49 (1992). Otóż okazało się. to początek dojrzewania oznacza okres najbardziej intensywnego „oczyszczania” i umacniania się połączeń nerwowych.i usuwały objawy zaburzeń . na przykład myśli. ale nie pozwalano im z niej skorzystać. iż dziecięce doświadczenia. Emisyjna tomografia pozytronowa (PET) pozwoliła stwierdzić.R. co było zdumiewającym odkryciem.osiemnastego roku życia. 202 . 14 Bryan Kolb. Jednocześnie uczono ich. tak jak po kuracji farmakologicznej. Archives of General Psychiatry 44 (1987). że u pacjentów po terapii behawioralnej obniżała się znacząco. które zmuszały ich do wykonywania takich czynności. że ten bardzo długi okres modelowania połączeń synaptycznych w tej części mózgu oznacza. ale nie dawano im możliwości wykonania czynności przymusowej. zbierane przez wiele lat. połowę zaś terapii behawioralnej. przy ich współudziale i pomocy.16 W przełomowym okresie między dziesiątym a osiemnastym miesiącem życia kora przednich części płatów czołowych tworzy szybko połączenia z mózgiem limbicznym. John Gottman. Z pewnością. vol. jak się uspokajać. biorąc je na ręce i huśtając. w których ćwiczy się w okazywaniu empatii. dopóki się nie uciszy. kontrolować swój niepokój i przygnębienie oraz panować nad impulsami.E. Na tej samej zasadzie trwały ślad może wycisnąć na jego obwodach emocjonalnych zaniedbywanie albo maltretowanie. co należy robić w różnych sytuacjach.15 Jedną z najważniejszych lekcji emocjonalnych. kształtują się w pełni w okresie dorastania. Według tej hipotezy niemowlę. 15 Richard Davidson. nie krytykując ich i nie przybierając postawy sędziowskiej. udzielając im lekcji ze sfery emocji: rozmawiając z nimi o ich uczuciach i dając wskazówki. Lopenhagen: Munksgaard. dzięki którym stanie się głównym przełącznikiem włączającym albo wyłączającym nieprzyjemne uczucia. Development and Psychopathology. odgrywające tak ważną rolę w regulowaniu dopływu impulsów wysyłanych przez układ limbiczny. 16 Schore. dzięki czemu będzie później lepiej umiało opanować się w takich chwilach. psycholog. Zespół badaczy z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. nieumiejętność właściwego dostrajania się do dziecka zajętych swoimi sprawami albo obojętnych rodziców oraz surowa dyscyplina i brutalne traktowanie. któremu podczas niezliczonych chwil rozdrażnienia rodzice pomagają nauczyć się..17 Ośrodkiem innego ważnego obwodu nerwowego jest nerw błędny. którego jeden koniec reguluje pracę serca i innych narządów wewnętrznych. a drugi przesyła sygnały od ciała migdałowatego do nadnerczy. jak należy je rozumieć. w miarę jak dojrzewający mózg daje dziecku coraz bardziej wyrafinowane i subtelne narzędzia kontrolowania emocji. „Asymmetric Brain Function. który oceniał wpływ wychowania na układ nerwowy dzieci.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dziecka i z sytuacjami. na przykład czy zaatakować. Pamiętajmy. Affect Regulation. Jeśli rodzice robili to dobrze. 6 (1994). a także sytuacjami. w którym można pomóc dziecku wykształcić dobre nawyki emocjonalne. 1991. skłaniając je do wydzielania amin katecholowych. to dzieci potrafiły lepiej tamować aktywność nerwu błędnego pobudzającego ciało migdałowate do mobilizowania organizmu do walki lub ucieczki za pomocą sterowanego przez nie napływu hormonów i w konsekwencji zachowywały się lepiej. Lassen i in. sztukę opanowywania się i uspokajania doskonalimy całymi latami. które przyswajamy sobie w niemowlęctwie i pogłębiamy w późniejszych latach dzieciństwa. odkrył. Zdaniem niektórych teoretyków to biologiczne dostrojenie się pomaga dziecku w uczeniu się. który kierował pracami zespołu. Brain Work and Mental Activit uantitative Studies with Radioactive Tracers. jest sposób uspokajania się w chwilach zdenerwowania czy niepokoju. radząc im. co dzieje się w okresie obejmującym kilka lat dzieciństwa. Phelps i in. będzie miało silniejsze połączenia w tym kontrolującym zły nastrój. wyjaśnia to tak: „Rodzice łagodzą napięcie nerwu błędnego [miarę łatwości jego pobudzenia] u swych dzieci. że o rozwoju każdej z umiejętności wchodzących w skład inteligencji emocjonalnej decyduje wszystko. są w: w: N. w których uczy się ono. 203 . Affective Style and Psychopathology: The Role of Early Experience and Plasticity”. 741-58. To oczywiste. jak może to zrobić samo. 17 M. że płaty czołowe. „PET: A Biochemical Image of the Brain at Work”. przy użyciu coraz to nowych środków. czy wycofać się w chwili smutku”.. Okres ten jest przedziałem czasowym. że emocjonalnie dojrzali rodzice oddziałują korzystnie na funkcjonowanie nerwu błędnego. s. W pierwszych miesiącach życia płaczące niemowlę uspokaja matka. rozwiązując problemy wynikające z kłopotów emocjonalnych. które wyzwalają reakcję walki lub ucieczki.A. czyli „były lepiej wychowane”. obwodem. jakie wywierają wszystkie intensywne przeżycia emocjonalne. że ignorują zły nastrój dziecka albo w przypływie złego humoru drą się na nie i biją je. Zwyczaje te zależą od tego.utrzymują się pod warstwą nowych postaw i wyuczonych na nowo reakcji. dlaczego trzeba niekiedy bardzo długo stosować psychoterapię. że przy odpowiednim i długim wysiłku zwyczaje emocjonalne. czy rodzice rozumieją. co dzieje się z mózgiem we wstrząsie pourazowym (albo. Wszystkie formy uczenia się pociągają za sobą zmiany w mózgu wyrażające się wzmocnieniem połączeń synaptycznych. aby nie dopuścić do powstania potrzeby poddania się terapii. W tym sensie psychoterapia jest w znacznej części naprawianiem lub nadrabianiem tego. aczkolwiek nie jest już ona nigdy tak wielka jak w dzieciństwie. nawet na poziomie neuronalnym. Mózg zachowuje z pewnością plastyczność przez całe życie. można zmieniać przez całe życie. jeśli już o tym mowa. aby zmienić niektóre z tych tak mocno utrwalonych schematów reagowania oraz dlaczego. podczas psychoterapii). wyrabiając u dziecka bardzo różne zwyczaje emocjonalne. czy też są tak zajęci swoimi sprawami. nawet po zakończeniu terapii. kierują się empatią. uznają i zaspokajają emocjonalne potrzeby dziecka. To. schematy te . czy narzucając mu pewną dyscyplinę.jako utajone skłonności .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Jeśli zmarnuje się tę szansę. nieraz przez całe życie. jest odpowiednikiem dobrych czy złych skutków. co zostało wypaczone albo zaprzepaszczone we wcześniejszych okresach życia. to później bardzo trudno to naprawić. zapewniając dzieciom odpowiednią dla kształtowania podstawowych umiejętności emocjonalnych opiekę i służąc im stosownymi radami i przykładami? 204 . Owo modelowanie i „oczyszczanie” oraz wzmacnianie połączeń nerwowych w dzieciństwie może być przyczyną tego. Może to również wyjaśniać. Wiele najbardziej znaczących lekcji tego rodzaju udzielają dziecku rodzice. że przeżyte w tym okresie przykre doświadczenia i urazy emocjonalne mają tak trwały i rozległy wpływ. Zmiany w mózgach pacjentów leczonych z zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych pokazują. co możemy. iż ich skutki utrzymują się jeszcze długo po osiągnięciu dojrzałości. Dlaczego jednak nie zrobić przede wszystkim tego. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Część V WYKSZTAŁCENIE EMOCJONALNE 205 . że pojawił się zupełnie nowy i bardziej niepokojący rodzaj braku wiedzy i umiejętności . Dane dot czące samobójstw. W latach między rokiem 1968 i 1985 prawie potroił się wskaźnik samobójstw wśród dzieci w wieku od 10 do 14 lat. choć od dawna zaniepokojeni coraz gorszymi ocenami uczniów z matematyki i czytania. Washington. to w ogólnie obowiązujących programach i rozkładach zajęć nie uwzględnia się w najmniejszym stopniu potrzeby uzupełnienia tego nowego. z 2.wzrosła czterokrotnie. W roku 1984 był już trzykrotnie wyższy i wynosił 13. które padły ofiarami zabójstw.1 I chociaż podejmuje się godne pochwały wysiłki w celu podniesienia poziomu wykształcenia uczniów. wydawnictwa Amerykańskiego Departamentu Zdrowia oraz publikacji Sieci Bezpieczeństwa Dzieci [Children’s Safety Network]. publikacji Departamentu Sprawiedliwości. Ten mrożący krew w żyłach incydent potraktować można. niż żeby dożyły do przyszłego tygodnia”. zabójstw i nastolatek zachodzących w ciążę pochodzą z: Health. skoczyła w 1990 roku o 64 procent. 1991. że Ian i Tyrone spełnią swoje pogróżki.wskazują takie oto dane statystyczne.3 W tym samym okresie potroiła się liczba samobójstw wśród młodocianych.3. na przykład: Ruby Takanashi. y 206 . W pewnym momencie nastąpił wybuch. których sprawcami byli młodociani. żeby dzieci umiały dobrze czytać i pisać. liczba nastolatków aresztowanych za gwałt podwoiła się.2 W 1990 roku nastąpił w Stanach Zjednoczonych największy od dwudziestu lat procentowy wzrost aresztowań młodocianych za najgroźniejsze przestępstwa. „The Opportunities of Adolescence”. oraz Tyrone Sinkler uczeń przedostatniej klasy tego samego liceum. głównie wskutek zwiększenia się przypadków użycia broni palnej. 2 Dane statystyczne dotyczące przestępczości nieletnich zaczerpnąłem z Uniform Crime Reports. Khalil. że „bardziej dbamy o to. 1991. załatwiania sporów w sposób pokojowy i po prostu normalnego współżycia.analfabetyzm emocjonalny. bojąc się. co oznacza 27-procentowy wzrost w porównaniu z rokiem 1980.S. mimo całej jego okropności. Ian Moor. A nie są to bynajmniej odosobnione przypadki. posprzeczali się z kolegą. na co kładzie się obecnie w szkole nacisk.1. W porównaniu z rokiem 1980 liczba rozbojów. tak kłopotliwego braku. 3 W 1990 roku wskaźnik zatrzymań młodocianych podejrzanych o popełnienie przestępstw z zastosowaniem przemocy skoczył do 430 na 100 000. A Data Book of Child and Adolescent Injury. Zob.które zawsze zapoczątkowują ogólnoświatowe tendencje . 1991. na coraz większe zaburzenia okresu dojrzewania i kłopoty dzieciństwa w Stanach Zjednoczonych .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XV Koszt analfabetyzmu emocjonalnego WSZYSTKO ZACZĘŁO SIĘ od drobnej sprzeczki. uczeń ostatniej klasy brooklyńskiego Liceum im. DC: National Center for Education in Maternal and Child Health. Pedagodzy. jak również liczba dzieci w wieku poniżej czternastu lat. Wskaźnik zatrzymań młodocianych sprawców brutalnych gwałtów wzrósł w okresie od roku 1965 do 1990 ponad czterokrotnie. za morderstwo .8 na 100 000 do 12. 4 W roku 1950 wskaźnik samobójstw w grupie wiekowej od 15 do 24 lat wynosił 4. zdaje się świadczyć.4 1 Pisałem o takich programach w „The New York Times” z 3 marca 1992 roku. Crime in the U. przyniósł pewnego dnia do szkoły pistolet kalibru 38 i o piętnaście stóp od zatrudnionego przez szkołę strażnika zastrzelił z bliskiej odległości obu chłopców.. ale przerodziło się w prawdziwą wojnę.5 na 100 000 osób. Tomasza Jeffersona. które stają się coraz bardziej powszechne w szkołach amerykańskich. American Psychologist (February 1993). Potem zaczęli go zaczepiać i grozić pobiciem. co oznacza 79-procentowy wzrost podczas dekady. w 1990 roku trzy na cztery zabójstwa popełnione przez nieletnich dokonane zostały przy użyciu broni palnej. Jak ujął to jeden z brooklyńskich nauczycieli. zdają sobie sprawę. Oznaki tego niedoboru dostrzec można w aktach przemocy takich jak zastrzelenie Iana i Tyrone’a. piętnastoletnim Khalilem Sumpterem. to. jako jeszcze jeden sygnał świadczący o palącej potrzebie wprowadzenia do programów szkolnych lekcji z panowania nad emocjami. Jednak w tym samym dwudziestoleciu wskaźnik ten wzrósł wśród czarnych z 53 na 100 000 w roku 1970 do porażających 766 w roku 1990. zwłaszcza mieszkających w centrach dużych miast. Nacisk na wczesne rozpoczynanie życia seksualnego staje się coraz silniejszy.S. w jakim znalazły się obecnie dzieci.. ostrzegała.5 Dane te są niepokojące. że uniemożliwiają im one normalne funkcjonowanie. A Data Book of Child and Adolescent Injury. niekiedy dwu-. to szanse dzisiejszych dzieci na znalezienie męża czy żony i szczęśliwe. co oznacza niemal trzykrotny wzrost.jak również procent nastolatek zachodzących w ciążę oraz nacisk będących w ich wieku chłopców na nawiązywanie kontaktów seksualnych.wszystkie wskaźniki są dużo wyższe. można przewidywać. Oprócz takich zmuszających do otrzeźwienia liczb.7 Na koniec. Zob. którego śmierć wówczas. a wielu z nich zaraziło się. będących bezpośrednim wskaźnikiem stale obniżającego się poziomu umiejętności emocjonalnych. Dane z 1993 roku świadczą o tym. natomiast w pokoleniu poprzednim na przyczynę tę wskazało tylko 13 procent kobiet. a jeśli ograniczymy je do Afroamerykanów. Wymownych danych. U 5 procent stwierdza się niepokój ogólny i stałe martwienie się. iż dwa na trzy nowo zawierane małżeństwa skończą się rozwodem.niektórzy nazywają je „dziećmi mającymi dzieci” . Na przykład zażywanie heroiny i kokainy wśród białej młodzieży wzrosło w dwu dekadach przed rokiem 1990 o 300 procent. natomiast 4 procent zdradza wyraźne obawy przed odseparowaniem od rodziców.6 Najczęściej spotykaną przyczyną opuszczania zajęć szkolnych są choroby psychiczne. że ponad jedna trzecia młodych kobiet zdecydowała się na pierwszy stosunek seksualny pod presją otoczenia. opłakane położenie. „The Opportunities of Adolescence” oraz Children’s Safety Network. trwałe i długie pożycie małżeńskie będą znikome. że przez pięć kolejnych lat stale wzrastał procent rodzących dziewcząt w wieku od dziesięciu do czternastu lat . U. dostarczają badania reprezentatywnej próbki dzieci w wieku od siedmiu do szesnastu lat z całego obszaru Stanów Zjednoczonych. Jak przekonaliśmy się z lektury rozdziału IX. ukazują również mniej na pierwszy rzut oka widoczne codzienne problemy. Przeprowadzona w 1990 roku ankieta wykazała. Liczba pijatyk wzrosła w przedziale wiekowym do 20 lat o 20 procent. na Nowej Zelandii. Objawy ostrej lub łagodnej depresji występują u niemal jednej trzeciej nastolatków. co oznacza 13-krotny wzrost. W 1990 roku 20 procent chorych na AIDS miało po dwadzieścia parę lat. 6 Liczba osób zażywających heroinę i kokainę zwiększyła się z 18 na 100 000 w roku 1970 do 68 w roku 1990. który u 10 procent z nich przybiera formę tak silnych fobii. budzą wręcz przerażenie . 207 . Department of Justice. gdy nie było jeszcze automatycznych urządzeń pomiarowych.S. Wiele z tych danych dotyczących zaburzeń emocjonalnych u dzieci przytoczyłem w artykule opu kowanym na łamach „The New York Times” 10 stycznia 1989 roku. podczas gdy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wskaźnik rozwodów wynosił 50 procent.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Coraz więcej i coraz to młodszych dziewcząt zachodzi w ciążę. W stosunku do sytuacji sprzed trzydziestu lat potroiła się liczba przypadków chorób wenerycznych wśród młodzieży. wśród dziewcząt liczba przypadków depresji podwaja się w okresie pokwitania. niekiedy trzykrotnie. jeśli nic się w tej dziedzinie nie zmieni. 1991. Częstotliwość zaburzeń łaknienia u kilkunastoletnich dziewcząt wzrosła zastraszająco. to na początku lat dziewięćdziesiątych wzrósł do tego stopnia. mając lat kilkanaście. porównujące ich kondycję 5 W ciągu trzydziestu lat. wskaźnik zachorowań na rzeżączkę wzrósł z 10 do 14 w grupie dzieci w wieku od 10 do 14 lat i trzykrotnie w grupie wiekowej od 15 do 19 lat. które nie przerodziły się jeszcze w zupełny kryzys. że drastycznie zmniejszyła się ilość tlenu. w Kanadzie i Puerto Rico aż jedno na pięcioro dzieci ma jakieś trudności natury psychologicznej. Najczęściej spotykanym problemem u dzieci do jedenastego roku życia jest niepokój. że statystycznie biorąc. 7 Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych. albo jeszcze więcej. Dane na temat zażywania narkotyków pochodzą z: Crime in the U. od roku 1960. ale wśród czarnej młodzieży skoczyło aż o 13 razy niż wynosiło dwadzieścia lat wcześniej.: Ruby Takanashi. Zapaść emocjonalna Te alarmujące dane statystyczne są niczym kanarek w chodniku górniczym. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (November 1989).Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalną z kondycją dzieci z połowy lat siedemdziesiątych i końca lat osiemdziesiątych. Child Care in Context: Cross-Cultural Perspectives. Chociaż Amerykanie często uskarżają się. były uparte i nieposłuszne w domu i w szkole. postępowały bezmyślnie. że w innych krajach sytuacja wygląda tak samo źle. Kathleen Sternberg. • • • Aczkolwiek każdy z tych problemów z osobna nie jest wielkim powodem do zmartwienia. dzieci wykazywały rosnącą skłonność do: • Zamykania się u sobie albo też nieprzystosowanie do życia społecznego: wolały przebywać same. Niepokoju i depresji: czuły się samotne i niekochane. co dzieci amerykańskie swoim nauczycielom i rodzicom w 1976 roku. były wybuchowe. brakowało im energii. którą płacą dzieci na całym świecie za wzrastanie we współczesnych społeczeństwach. aby się skoncentrować. nie potrafiły pozbyć się pewnych myśli. nie może uwolnić się od tego ryzyka. starały się znaleźć w centrum uwagi. miały napady złego humoru. rasowych i we wszystkich klasach i kategoriach społecznych. to wzięte razem są niczym wskazówka barometru przesuwającą się na pogodę sztormową i ostrzegają przed nowym rodzajem trucizny przenikającym coraz szybciej do tkanki społecznej i zatruwającej doświadczenia dzieciństwa. drażniły się z innymi.9 Żadne dziecko. Problemów z uwagą i myśleniem: nie potrafiły skupić uwagi ani siedzieć spokojnie. stwierdzono. niszczyły rzeczy będące własnością innych. że dzieci są w jeszcze gorszym stanie niż obecnie dzieci w Ameryce. biedne czy bogate. Englewood. stały spadek zdolności 8 Thomas Achenbach. czuły się nieszczęśliwe i były nadmiernie uzależnione od innych osób. 9 Porównanie to przeprowadził Urie Bronfenbrenner. to badania prowadzone na całym świecie pokazują. wszystkie wskaźniki pięły się stopniowo i nieubłaganie w złym kierunku. były małomówne. odczuwały potrzebę perfekcyjności. były zbyt nerwowe. bez względu na dzielące je różnice dochodu. są to problemy uniwersalne. 1992. I choć dzieci żyjące w ubóstwie osiągają najgorsze wyniki w pomiarach umiejętności emocjonalnych.z coraz większą szybkością. gnębiły je przeróżne lęki i obawy. Ta zapaść emocjonalna zdaje się być ceną. Francja i Tajlandia. Świadczą one zarazem o wielkim deficycie umiejętności emocjonalnych.8 Opierają się one na ocenach rodziców i nauczycieli i wykazują stałe pogarszanie się ich stanu. A w niektórych krajach. to tempo pogarszania się tych wskaźników na przestrzeni kilku dziesiątków lat nie było bynajmniej w ich wypadku większe niż w grupie dzieci z rodzin należących do klasy średniej i dzieci z rodzin zamożnych: we wszystkich trzech grupach odnotowuje się ten sam. występujące we wszystkich grupach etnicznych. które weszły w konflikt z prawem. Przeciętnie biorąc. 208 . takich jak Australia. że trapiące ich problemy są wyjątkowo duże w porównaniu z innymi kulturami.w porównaniu z innymi rozwiniętymi krajami . wypadały marnie w szkole. ponure albo nadąsane. śniły na jawie. za dużo mówiły. kłamały i oszukiwały. Ani jeden problem nie ustabilizował się na nie zmienionym poziomie. Chuligaństwa i agresywności: zadawały się z dziećmi. „Are America’s Children’s Problems Getting Worse? A 13-Year Comparison”. Catherine Howell. NJ: Lawrence Erlbaum. smutne albo przygnębione. a nawet w niektórych jeszcze gorzej niż w Stanach Zjednoczonych W latach osiemdziesiątych nauczyciele i rodzice w Holandii. Chinach i Niemczech ocenili. były nerwowe. w: Michael Lamb. Jednak potężne siły nakręcające opadającą w dół spiralę zaniku umiejętności emocjonalnych zdają się w Stanach Zjednoczonych oddziaływać . że dzieci w tych państwach przysparzają im tyle samo problemów. kłóciły się. odnosiły się źle do innych. 10 Z referatu Uriego Bronfenbrennera wygłoszonego na sympozjum na Uniwersytecie Cornella 24 września 1993 roku. Pośpiech. że rozpadają się nawet silne rodziny.kradł kolegom pieniądze. Stwarza to poważne zagrożenie dla następnego pokolenia.. siejące spustoszenie w ich psychice. które wywierają wielką presję na rodzinę. zabierał rowery. Tłumienie agresji W mojej szkole podstawowej największym łobuzem był Jimmy. towarzyszące globalnemu pędowi do obniżania kosztów pracy poprzez stwarzanie warunków ekonomicznych. szczególnie dla mężczyzn. wykształcających u niego umiejętności emocjonalne. wybitny specjalista z zakresu psychologii rozwojowej z Uniwersytetu Cornella. którzy w okresie dorastania są wyjątkowo nieodporni na działanie takich niszczycielskich sił jak rozwód. Kiedy chodziłem do pierwszej klasy. Urie Bronnfenbrenner. że powinny otrzymać taką pomoc. to co należy robić? Dokładniejsze przyjrzenie się mechanizmom powstawania konkretnych problemów pokazuje. robiło się z miejsca pusto. nie zawsze mądrych pomysłów albo przesiadujących całe dnie przed telewizorem. Każdy czuł przed nim strach i każdy go nienawidził. nie wyłączając warstw dobrze wykształconych i bardzo zamożnych. Wszyscy baliśmy się go i trzymaliśmy się w odpowiedniej odległości od niego. zmuszającego oboje rodziców do wielogodzinnej pracy. ale także na całym świecie. Nastąpił równocześnie trzykrotny wzrost liczby dzieci korzystających z pomocy psychologów (co jest dobrym znakiem. aby zapewnić dzieciom stabilne podstawy życia. liczba ta wzrosła z około 9 procent w 1976 roku do 18 procent w roku 1989. ale jej nie uzyskały (co jest z kolei złym znakiem). pozostawionych samym sobie i spędzających czas wedle własnych. kiedy coraz więcej dzieci dorasta w biedzie. które rodzice dali im na obiad.] Pozbawiamy miliony dzieci zdolności i oparcia moralnego”. Jeśli rodziny nie funkcjonują już tak skutecznie. Żyjemy w czasach finansowego oblężenia rodzin. ubóstwo i bezrobocie. zewnętrzne stresy stały się tak wielkie. kiedy samotna matka z dzieckiem staje się coraz bardziej normalnym elementem życia społecznego. że pomoc taka staje się coraz bardziej dostępna) oraz podwoiła się niemal liczba dzieci z tak poważnymi problemami emocjonalnymi.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalnych.. Kiedy pojawiał się na boisku.10 Jest to zjawisko występujące nie tylko w Stanach Zjednoczonych. że nawet pełni jak najlepszych chęci rodzice mają coraz mniej okazji do ożywczych kontaktów z dzieckiem. on był w czwartej. w jaki sposób pewne braki umiejętności emocjonalnych i społecznych wpływają na ich pojawianie się oraz jak właściwie przemyślane środki naprawcze i zaradcze mogą utrzymać dzieci na właściwej drodze. Są to jednocześnie czasy. kiedy coraz więcej rodziców zostawia dzieci w tak marnie prowadzonych żłobkach i przedszkolach. zupełnie jak gdyby kroczył przed nim niewidzialny ochroniarz i usuwał wszystkie dzieci z drogi. żeby sobie pojeździć. Położenie amerykańskich dzieci i rodzin nigdy jeszcze nie było tak rozpaczliwe [. co odbywa się kosztem ich dzieci. nikt nie chciał się z nim bawić. Jimmy był klasycznym okazem osiłka wszczynającego bójki z byle powodu albo i bez powodu. Wszystko to oznacza. który przeprowadził porównanie samopoczucia dzieci w różnych krajach. mówi: „Wobec braku dobrych systemów pomocy i wsparcia. wszędzie gdzie się skierował. w trakcie rozmowy potrafił ni z tego ni z owego walnąć pięścią. niestabilność i dezorganizacja codziennego życia rodzinnego stają się coraz powszechniejszym zjawiskiem we wszystkich kręgach naszego społeczeństwa. 209 . że zamiast dumnej nazwy ośrodków opieki dziennej powinny raczej nosić nazwę ośrodków zaniedbania. Można się było po nim spodziewać wszystkiego . świadczącym o tym. natomiast złość tego. na przykład: Alexander Thomas i in. Sprawia oczywiście. rzucają się do bójki. że kiedy ogarnie je gniew. które są niezwykle agresywne: działają one na podstawie założenia o wrogości lub zagrożeniu. że ktoś im zagraża. wyizolowane dzieci są bardzo czułe na wyrządzane im krzywdy i niesprawiedliwe traktowani Postrzegają siebie na ogół jako ofiary i mogą przedstawić długą listę sytuacji. któremu wypadły książki. była usprawiedliwiona jako reakcja na zaczepkę. iż dziecko staje się wojownicze albo zaczyna cierpieć na lekką paranoję.atak. że rówieśnicy odnoszą się do nich bardziej wrogo. „Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustments from Early Childhood Through Adolescence”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dzieci takie jak Jimmy cierpią na swoiste zaburzenia. Z odruchowym postrzeżeniem tego zachowania jako aktu wrogości połączona jest równie 11 Zob. niektóre z nich są zamkniętymi w sobie odludkami reagującymi niezwykle gwałtownie na drwiny i zaczepki albo na to. był usprawiedliwiony. że kiedy widzowie mieli ocenić stopień agresywności bohaterów scenki. Przed ukończeniem szesnastu lat Jimmy wylądował w więzieniu za napad. Zakłada od razu nie niewinność. że taka niezwykła agresywność u dziecka jest oznaką przyszłych zaburzeń emocjonalnych i innego rodzaju kłopotów. chłopiec. co się rzeczywiście dzieje. że taki system wychowania sprawia. Wpływ tych uprzedzeń postrzeżeniowych na interpretację zdarzeń widać doskonale w eksperymencie. niż dzieje się to w rzeczywistości. t. Łączy ich jednak z chuliganami jedno . którzy oglądali tę scenę. przychodzi im na myśl tylko jeden sposób reakcji . Takie skore do złości. poświęcając zbyt mało uwagi temu. Być może mniej oczywiste jest to. który upuścił książki. Kiedy tylko założą. czy partner nie zrobił tego przez pomyłkę. to zinterpretuje on ten ruch jako „oszukiwanie”. szyderstwo lub wyrządzoną im niesprawiedliwość.. kiedy są akurat w złym humorze. Kiedy chłopcy. 1994. and Nonaggressive Boys”. gdzie jej nie było. lecz złą wolę drugiej strony. a jego automatyczną reakcją jest wrogość. co poczytują za kpinę. 59 (September 1988). Jest to zupełnie oczywiste. Łatwo chyba zrozumieć. który wpadł na drugiego. Jeszcze bardziej wymowne jest to. to łobuzy nieodmiennie twierdzili.12 To pochopne osądzanie potwierdza głębokie skrzywienie postrzeżeniowe u osób. Obraz dożywotniego dziedzictwa dziecięcej agresywności u dzieci takich jak Jimmy wyłania się z wielu badań. Child Development.swoista wada percepcji: i pierwsi. rozmawiali potem o niej. 210 .11 Jak się przekonaliśmy. i drudzy doszukują się obrazy tam. który rzucał się na śmiejącego się obserwatora. nie próbując nawet sprawdzić. wpada w złość i próbuje uderzyć jedno ze śmiejących się dzieci. Nie wszystkie reagujące złością i agresją dzieci są siejącymi postrach łobuzami. a stojące obok dzieci wybuchają śmiechem. w którym dobierano takich łobuzów w pary z bardziej pokojowo nastawionymi dziećmi i pokazywano im scenki zarejestrowane kamerą wideo. kiedy wpada na niego inny. 12 John Lochman. wyobrażając sobie. to łobuz zawsze uważał. Journal of Clinical and Consulting Psychology. Skutkiem tego postrzegają oni zachowania neutralne jako zagrożenia przypadkowe zderzenie czy uderzenie traktowane jest jako atak . natychmiast rzucają się do ataku. W jednej ze scen pewien chłopiec upuszcza książki. Inną charakterystyczną cechą takich dzieci jest to. że chłopiec. którzy na przemian zaniedbują dziecko i surowo karzą za byle co. był bardziej wojowniczo usposobiony. że chłopiec.i broniąc się przed nimi. „Social-Cognitive Processes of Severely Violent. czego nie zrobiły. pogłębiając jeszcze męczącą izolację. który przesunie pionek poza kolejnością. nieodłącznym elementem życia rodzinnego takich agresywnych dzieci są rodzice. kiedy to na przykład nauczyciel obwiniał je za coś. że inne dzieci unikają ich. Jeśli na przykład agresywny chłopiec gra w warcaby z innym. Moderately Aggressive. jest swarliwa i skłonna do bójek. z miejsca zaczyna go oskarżać o próby szachrowania. że go nie lubią. nie słuchają rodziców i nie wykonują poleceń nauczycieli . kto nic im nie zrobił. do włamywania się do samochodów i kradzieży ich wyposażenia oraz do upijania się . Pewne badania wykazały na przykład. że blisko połowa pierwszoklasistów . iż dzieci. miały na swym koncie o wiele więcej wykroczeń i przestępstw niż cała reszta. Dodge. Adriane Raines i in. zamiast. żartowania i tak dalej. and Risk in a Longitudinal Follow-up Study”.wejdzie w wieku kilkunastu lat w konflikt z prawem. tym bardziej automatyczną ich reakcją staje się agresja i tym bardzie kurczy się i słabnie zasób reakcji alternatywnych .15 Oczywiście nie wszystkie z takich agresywnych dzieci znajdują się na drodze prowadzącej do przestępstwa. które zostały porzucone przez matki przed ukończeniem pierwszego roku życia oraz te. J.i to przed ukończeniem czternastu lat. 211 . do używania broni podczas bójek. że prawdopodobieństwo. Archives of General Psychiatry (December 1994).B.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna automatyczna agresja. Archives of General Psychiatry (September 1994). a nawet rzuca się do bicia. oczywiście. tak że zachowania życzliwe postrzegają jako wrogie i zachowują się zgodnie z wyuczonym zwyczajem. A im częściej robią to takie dzieci. W jednym z przedszkoli montrealskich oceniono stopień wrogości przejawianej przez pięcioletnie dzieci w stosunku do rówieśników oraz ich skłonność do zwad i kłótni. że mają niski próg odporności na niepokój i rozdrażnienie.17 Na ogół też ich słaba 13 Kenneth A. powiedzmy.którzy łatwo wybuchają złością. To dryfowanie ku przestępstwu ujawnia się zadziwiająco wcześnie. New York: Cambridge University Press. 1991. Kupersmidt. ich myśli zaczynają się mącić. 17 W wytwarzaniu skłonności do agresji odgrywa. których poród przebiegał z komplikacjami. co dzieje się w rodzinie dziecka. do kradzieży w sklepach. Prognosis. Dzieci takie są emocjonalnie uwrażliwione na zranienie w tym sensie. Garber. to łobuzy coraz bardziej polegają na argumentach siłowych i pogróżkach.13 Ta tendencja do doszukiwania się w zachowaniach innych osób wrogości jest już dobrze ugruntowana w pierwszych klasach szkoły.. wykazały. „Emotion and Social Information Processing”. szczególnie chłopców. ale spośród wszystkich dzieci one właśnie narażone są najbardziej na znalezienie się w grupie brutalnych kryminalistów. 16 Richard Tremblay i in. Trzykrotnie częściej przyznawały się do pobicia kogoś. to przed końcem pierwszego roku nauki zaczyna powoli tracić pierwotną zadziorność. The Development of Emotion Regulation and Disregulation. „Predicting Early Onset of Male Antisocial Behavior from Preschool Behavior”.. Child Development 54 (1983). w: J. rzucając się do ataku. natomiast dzieci bardziej agresywne nie potrafią się nauczyć ani odrobiny samokontroli. które są agresywne i nad którymi trudno zapanować w pierwszej i drugiej klasie. ponieważ po pierwszych dwóch-trzech godzinach kontaktu z łobuzem na placu zabaw czy boisku inne dzieci zaczynają go unikać i mówią. nie potrafią współżyć z rówieśnikami. było czterokrotnie większe niż w odniesieniu do innych dzieci.. na przykład: Dan Offord i in. zanim pójdzie ono do szkoły. „Birth Complications Combined with Early Maternal Rejection at Age One Predispose Violent Crime at Age 18 Years”. „A Behavioral Analysis of Emerging Social Status in Boys’ Groups”. Pięć do ośmiu lat później te. krzyczy. Journal of the American Academy of Child and Adollescent Psychiatry 31 (1992). K. Kiedy inne dzieci coraz częściej starają się rozwiązywać sprzeczki i nieporozumienia na boisku za pomocą negocjacji i kompromisów. Coe. że popełnił błąd. wskazać partnerowi. popełnią przed osiągnięciem 18 lat przestępstwo z użyciem przemocy. 15 Zob. 14 D. „Outcome. kluczową rolę to. Płacą za to wysoką cenę społeczną. w wyniku czego irytuje je więcej rzeczy i zdarza im się to częściej niż innym. Chociaż w przedszkolu i pierwszej klasie szkoły podstawowej większość dzieci.14 Badania dzieci rozpoczęte w chwili kiedy chodziły do przedszkola i kontynuowane do osiągnięcia przez nie kilkunastu lat. a kiedy już wpadną w rozdrażnienie. które uzyskały najwyższe (a więc najgorsze) oceny w tych badaniach.grzecznego zwracania uwagi.16 Na drogę prowadzącą do aktów przemocy i przestępstw wkraczają z reguły dzieci. Dodge. Naturalne dla tych dzieci lekceważenie zasad regulaminu szkolnego oznacza. Dzieci „o opóźnionym starcie” są często zupełnie pozbawionymi kontroli rodziców nastolatkami.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kontrola nad impulsami przyczynia się do tego. że odsyłane są do klas albo szkół specjalnych (i chociaż mogą być bardzo nadpobudliwe albo cierpieć na zaburzenia procesu uczenia się. to bardziej istotną. Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). że wejdą w przyszłości w konflikt z prawem. ale zachodzą w ciążę. że są kiepskimi uczniami. referat przedstawiony na spotkaniu Towarzystwa Badań nad Rozwojem Dziecka [Society for Research on Child Development] w Kansas City. łamały regulamin. jak i impulsywność u dzieci w wieku od dziesięciu do dwunastu lat.19 Wskaźnik liczby ciężarnych w tej grupie był trzykrotnie wyższy niż w grupie pozostałych dziewcząt z ich szkół. staje się oczywiste.postrzegane już jako łobuzy albo po prostu „trudne dzieci” . które zaczęły się włóczyć po ulicach już w szkole podstawowej. Melinda Albert. że impulsywność była prawie trzykrotnie silniejszym prognostykiem niż iloraz inteligencji w przewidywaniu skłonności do przestępstw. włamania i rozprowadzanie narkotyków. Ponieważ nie mają przyjaciół i czują osamotnione. Chociaż chłopcy znajdujący się na drodze prowadzącej do przestępstwa mają z reguły niższy iloraz inteligencji niż ich rówieśnicy. zazwyczaj zanim dojdą do trzeciej klasy. ponieważ utrzymanie ich w dyscyplinie pochłania zbyt wiele czasu.18 W czwartej albo piątej klasie dzieci te . że spełni się to. jeśli mieszka ono w dzielnicy o wysokiej przestępczości. gdzie narażone jest stale na 18 Aczkolwiek okazało się. to w żadnej mierze nie dotyczy to każdego z nich). co było im pisane. A zatem aspołeczne nastolatki nie wchodzą w konflikt z prawem. staczając się coraz bardziej i popełniając coraz więcej drobnych przestępstw. zazwyczaj w ogóle nic z tego nie wychodzi. to istnieją dowody. W tym też czasie już opóźnione w nauce. miały kłopoty z nauką i nauczycielami. grawitują ku innym odtrąconym przez środowisko dzieciom. „Fourth-Grade Peer Status as a Predictor of Adolescent Pregnancy”. że tracą czas. to impulsywne dzieci nie przywiązują należytej uwagi do uczenia się zdolności językowych i umiejętności przekonywania. że bardziej bezpośrednią i silniejszą przyczyną zarówno tego niskiego ilorazu. Jeśli chodzi o niskie wyniki w testach inteligencji. które w czwartej klasie były złymi uczennicami. ale były lubiane przez rówieśników. takich jak kradzieże sklepowe. których pociąga ich buntowniczy styl. and Delinquency”. „On the Relation Between IQ. Badania wykazały. W prowadzonych w Pittsburghu Badaniach Młodzieży. okazało się. czyli że nie skończą szkoły albo ukończą ją z wielkimi kłopotami. Ocenę tę potwierdza fakt.odrzucane są przez rówieśników i jest im trudno zawierać przyjaźnie. który mogłyby poświęcić na uczenie się. bezpośrednią przyczyną wejścia na tę drogę jest ich impulsywność: impulsywność wykazywana przez dziesięciolatków pozwala z prawie trzykrotnie większą pewnością niż iloraz inteligencji przewidzieć. jak i skłonności do wchodzenia w konflikt z prawem jest impulsywność. postrzeganymi przez innych i przez samych siebie jako „tępi”. że dziecko wkroczy na drogę przestępczą (w jednym z badań stwierdzono tu ośmioprocentową różnicę między dziećmi popełniającymi przestępstwa i nie popełniającymi ich). tak zwanych „łobuzów o opóźnionym starcie”. które są podstawą mierzenia inteligencji werbalnej. I tak ryzyko to jest znaczne. 212 . w ramach którego mierzono zarówno iloraz inteligencji. że 40 procent dziewcząt. piją i zażywają narkotyki. (Istnieje zasadnicza różnica między chłopcami a dziewczętami wkraczającymi na tę drogę. które w momencie pójścia do szkoły przyswoiły już sobie w domu „siłowy” model rozwiązywania wszelkich problemów. 19 Marion Underwood. rodziło dziecko przed ukończeniem szkoły średniej. a szczytowe nasilenie tych zjawisk występuje w klasach siódmej i ósmej. długookresowym projekcie. W szkole średniej członkowie takiej grupy „z marginesu” na ogół przerywają naukę.) Do aktów przemocy i przestępstw nie prowadzi oczywiście jedna tylko droga. w kwietniu 1989 roku. Nauczyciele „spisują na straty” dzieci. Między klasą czwartą a dziewiątą wiążą się ściśle ze swą grupą wyrzuconych poza nawias społeczeństwa i zaczynają wieść życie w pogardzie dla prawa: pięciokrotnie częściej wagarują. dobrze zaprogramowanym. Mniej więcej w połowie edukacji szkolnej dołącza do nich inny typ dzieci. w stanie Missouri. Jest wiele innych czynników stwarzających niebezpieczeństwo wejścia dziecka w konflikt z prawem. że niski iloraz inteligencji werbalnej pozwala przewidzieć. Zob. omówienie w: Jack Block. Impulsivity. a nawet niekiedy przyjazne. że jedni i drudzy mają takie samo nastawienie: kiedy napotykają trudności w kontakcie z kimś. ani nie próbując myśleć o pokojowym załatwieniu sporu i omówieniu różnic. że czeka go nieuchronnie los przestępcy. „aspołeczne zachowania pięciolatka mogą być prototypami zachowań aspołecznych człowieka dorosłego”. że tamten zrobił to celowo. odbywających się dwa razy tygodniowo. Journal of Clinical and Consulting Psychology 62 (1993). że trzeba się powstrzymać przed odruchowym działaniem i zamiast zaatakować. wcale nie cierpią tak bardzo”. na przykład taką: wpada na niego na korytarzu jakiś chłopiec. Nancy Guerra. zakończyło się dość dużym sukcesem. Kilka eksperymentalnych programów pomocy dla agresywnych dzieci. Program składał się z trwających od sześciu do dwunastu tygodni. Jednocześnie nawet nie przemknie im przez głowę myśl o negatywnych następstwach siłowego rozwiązania. kluczowych dla zdobycia takiej kontroli umiejętności było śledzenie swoich uczuć . że zachowania interpretowane przez nich jako wrogie i wymierzone przeciw ni są w rzeczywistości obojętne.uświadamianie sobie reakcji fizjologicznych. psycholog. wyciągając pochopnie wniosek. Aranżując z ich udziałem sceny. Jeden chłopiec stwierdził. Dzięki temu udało 20 Gerald R. że po prostu popatrzyłby na tego. jeśli pochodzi z rodziny żyjącej w wielkim stresie albo w biedzie. żeby więcej tego nie robił. Jednym z takich programów. „Jeśli uchylisz się od walki. oraz traktowanie takich uczuć jako sygnału oznaczającego. „Orderly Change in A Stable World: The Antisocial Trait as Chimera”. które potwierdzałaby ten wniosek. powiedział mi: „Omawiają sytuacje.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pokusę popełniania czynów niezgodnych z prawem. psycholog z Uniwersytetu Duke’a. to wszystko jest w porządku”. gdy ogarniała ich złość. w których ostatnio się znaleźli. bo kipisz ze złości. uczących ich opanowania aspołecznych postaw. „Cognitive Mediators of Aggression in Adolescent Offenders”. jak byli przez nie postrzegani i co inne dzieci mogły myśleć i czuć w sytuacjach. przygotowanych przez Uniwersytet Duke’a. Rozmawiają o tym. uczono ich też bezpośrednio panowania nad złością. co robić. Przy nie zmienionych pozostałych warunkach siły dochodzące do głosu w psychice agresywnego dziecka znacznie zwiększają prawdopodobieństwo. to natychmiast zaczynają postrzegać tę osobę jako antagonistę. Jedną z wpajanych. John Lochman. którzy porządnie oberwą. które kładzie się takim cieniem na życie agresywnych dzieci. że skończy ono jako brutalny przestępca. że jesteś tchórzem” oraz „Ludzie. Jednak żaden z tych czynników nie sprawia. jak mogliby się wtedy zachować. a on myśli. który dokładnie śledził losy setek chłopców aż do osiągnięcia przez nich dojrzałości. i spokojnie odszedł. to wszyscy pomyślą. zanim przysporzą im poważnych kłopotów. czterdziestominutowych sesji. objęto łatwo wpadających w złość i wywołujących awantury uczniów szkół podstawowych. zastanowić się. 213 . które mogły prowadzić do utraty kontroli nad sobą (takie jak drażnienie przez inne dzieci). Patterson. którym na ogół jest bójka. Jak ujął to Gerald Patterson. Badania młodocianych przestępców skazanych za brutalne czyny i agresywnych uczniów szkół średnich wykazały. aby móc pojąć. który jest jednym z twórców tego programu. Chłopców uczono na przykład dostrzegać. że jest do nich wrogo nastawiona i nie szukając żadnych dodatkowych informacji. powiedział mu.21 W porę udzielona pomoc może doprowadzić do zmiany tej postawy i zawrócić dziecko z drogi prowadzącej do przestępstwa. takich jak uderzenie krwi do głowy czy napięcie mięśni w chwilach. 21 Ronald Slaby. prawie zawsze wpędza je w końcu w poważne kłopoty. który wpadł na niego.20 Szkoła dla łobuzów To specyficzne nastawienie czy też skrzywienie percepcyjne. Uczyli się też przyjmować punkt widzenia innych dzieci. Swoje agresywne nastawienie usprawiedliwiają takimi przekonaniami jak: „Jeśli uderzysz kogoś. które ich napełniły taką złością. Developmental Psychology 24 (1988). co u ciebie?”22 Dana poddała się psychoterapii w ramach eksperymentalnego programu leczenia ogarniętej depresją młodzieży. więc chętnie uczy się sposobów panowania nad sobą. przestała się interesować jedzeniem. mimo iż z wieloma sypia. jak chodzić z kimś. Powiedziała. nic jej już nie bawiło. jaka jest naprawdę i wydawało się jej. że nie wie. tym mniej byli agresywni. To skutkuje. nie potrafi się związać z żadnym chłopcem. że nie wie nawet co powiedzieć. wyzwisk albo sromotnej ucieczki . Stwierdził. ni z tego ni z owego. na przykład takie.depresja minęła. nawet jeśli nie ma na to absolutnie ochoty. że w okresie dojrzewania chłopcy. Depresję wyzwalają często. odzywając się tylko wtedy. jak zawierać przyjaźnie. jak i z rówieśnikami. odgrywając różne scenki. 214 . dlatego chłopcy ćwiczą je. i jak zakończyć związek. że straciła wszelką nadzieję. Właśnie przeniosła się do innej szkoły i nie miała odwagi zaprzyjaźnić się z nowymi koleżankami. Jednak któregoś dnia. nie idąc z nim od razu do łóżka. prowadzonej przez Uniwersytet w Columbii. Zaczęła odczuwać przygnębienie. jak utrzymywać zażyłe więzi innymi i jak wyrażać swoje uczucia. W jej przypadku skoncentrowanie się na nauczeniu. Trudności takie występują zarówno w stosunkach dziecka z rodzicami. że tak łatwo wpadają w złość. i zaczęła myśleć o popełnieniu samobójstwa. że nie może porozumieć się z innymi dziewczętami i. ale nie skorzystali z dobrodziejstwa sesji uczących panowania nad złością. którzy byli równie agresywni.. kiedy ktoś się do niej zwrócił. które stwarzając alternatywę dla bójek. szczególnie u młodych ludzi. j ograniczyć stosunki seksualne. którzy wzięli udział w programie. jak wsiadanie do autobusu przy akompaniamencie drwin znajdujących się w nim innych chłopców. 1993. jak być bardziej pewną siebie w kontaktach z innymi nastolatkami. Depresję tę wywołało ostatnie zerwanie z chłopakiem. nawet jeśli jest z niego zupełnie niezadowolona. Zapobieganie depresji Szesnastoletnia Dana zawsze wydawała się łatwo nawiązywać kontakty z innymi. była stale zmęczona. New York: Guilford Press. żywili w stosunku do samych siebie więcej dodatnich uczuć oraz byli mniej skłonni do picia alkoholu i zażywania narkotyków. że oddaje się chłopcom. W ten sposób mogą przetrenować akcje. a jednocześnie zachować godność bez wszczynania bójki”. I przyniosły efekty .pozwalają im zachować poczucie własnej godności. wielu agresywnych chłopców martwi się tym. Czuła. A im dłużej uczestniczyli w programie. Unikała zaczynania rozmowy. co zaniepokoiło ją jeszcze bardziej. Trzy lata po zakończeniu tego treningu Lochman porównał tych chłopców z innymi. zachowywali się w szkole spokojniej. że czuje się bezradna.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna mu się zapanować nad sobą i nad sytuacją. iż uda jej się kiedykolwiek uciec przed tym nastrojem. że nie potrafi powiedzieć im. kiedy ktoś powita ją słowami: „Cześć. Interpersonal Psychotherapy for Depressed Adolescents. chociaż tak naprawdę to chce po prostu nawiązać z nimi bliższą znajomość. jak lepiej układać sobie stosunki z innymi osobami. Powiedziała. Oczywiście taka wyważona reakcja jak oddalenie się albo wolne policzenie do dziesięciu. Ogarnięte depresją dzieci i młodzież często nie potrafią albo nie chcą rozmawiać o 22 Przypadek Dany podaję za: Laura Mufson i in. W istocie rzeczy były to korepetycje z niektórych najbardziej podstawowych umiejętności emocjonalnych. stwierdziła. Mówiła. umożliwiające przeczekanie impulsu zmuszającego do wymierzenia ciosu. nie pojawia się w chwili pobudzenia automatycznie. problemy pojawiające się w stosunkach z innymi. która zatacza coraz szersze kręgi w miarę przyswajania sobie przez różne narody nowoczesnego stylu życia. „Age-Cohort Changes in the Lifetime Occurrence of Depression and Other Mental Disorders”. W wielu krajach prawdopodobieństwo pogrążenia się w którymś momencie życia w głębokiej depresji jest dla osób urodzonych po roku 1955 trzykrotnie większe niż dla ich dziadków. Niemczech. której ono w rzeczywistości bardzo potrzebuje.24 W każdym kolejnym pokoleniu pierwszy atak depresji występuje w coraz młodszym wieku. które urodziły się między rokiem 1905 a 1914. W Niemczech w depresję przed skończeniem trzydziestu pięciu lat wpadało tylko 4 procent osób urodzonych przed rokiem 1914.1992). oraz zapobiegającym powstawaniu depresji interpretowaniu niepowodzeń . Prowadzone na całym świecie badania. Libanie. przygnębienie i litość nad samym sobą. że rodzicom jest tym trudniej zapewnić dziecku emocjonalne oparcie i opiekę. Aczkolwiek skłonność do depresji niemal na pewno spowodowana jest po części czynnikami genetycznymi. ale aż 14 procent urodzonych w dekadzie 1934-1944. Depresja u dzieci. Chociaż prawdopodobieństwo wpadnięcia w depresję potęguje się z wiekiem. wynosił zaledwie 1 procent. które uległy depresji. staje się coraz powszechniejsza wśród młodzieży. niecierpliwość i złość. że ta sama tendencja istnieje w Puerto Rico. lecz w paraliżującą wszelkie działania apatię. wśród tych. że skłonność do depresji.23 A ataki te występują u coraz młodszych ludzi. że nie umieją precyzyjnie określić ani nazwać swoich uczuć.szczególnie w stosunku do rodziców. To z kolei sprawia. przejawiając zamiast tego niezwykłą drażliwość. A istnieją dowody na to. to największy wzrost jej przypadków notuje się wśród ludzi młodych. bez względu na to. Journal of Abnormal Psychology 102 (1993).z jednej strony. Od początku bieżącego stulecia każde kolejne pokolenie narażone jest na większe niż pokolenie ich rodziców ryzyko wpadnięcia w głęboką depresję . i nakręca spiralę wzajemnych urazów. co jest jej podstawą. zjawisko kiedyś niemal nieznane (a przynajmniej nie zauważane). zachowując się kapryśnie i dziwacznie . tak jak dwudzieste stulecie stało się Wiekiem Niepokoju Dane z wielu krajów świadczą o tym. Kanadzie. Cena nowoczesności . prowadzącą do nieustannych kłótni i wyobcowania.nie w zwykły smutek. staje się stałym elementem sceny współczesnego świata. Włoszech. kłótnia z rodzicami czy odrzucenie przez koleżanki lub kolegów wpadnięciem w przygnębienie. Francji.. wyższy był w 23 Cross-National Collaborative Group. które predysponują dzieci do reagowania na drobne porażki .rosnące wskaźniki depresji Ostatnie lata drugiego tysiąclecia są początkiem Wieku Melancholii.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna swoim smutku.szczególnie gwałtownie liczba ich skoczyła w górę podczas wojny domowej. Nowe spojrzenie na przyczyny depresji u dzieci i młodzieży ujawnia braki w dwóch obszarach sprawności emocjonalnej: umiejętności nawiązywania i podtrzymywania stosunków z innymi osobami . Wydaje się. które w całym swym życiu uległy poważnej depresji. którzy urodzili się po roku 1955. Journal of the American Medical Association (December 2.z drugiej. to zdaje się też po części wynikać z odwracalnych. Dla osób urodzonych między rokiem 1945 i 1954 ryzyko wystąpienia depresji przed ukończeniem trzydziestu czterech lat jest dziesięć razy większe niż dla tych. Wśród Amerykanów urodzonych przed rokiem 1905 odsetek osób. W Bejrucie wzrost przypadków depresji był ściśle skorelowany z wydarzeniami politycznymi . 24 Peter Lewinsohn i in. „The Changing Rate of Major Depression: Cross-National Comparisons”. Na całym świecie odsetek osób. wykazały. Nowej Zelandii i na Tajwanie. 215 . pesymistycznych nawyków myślenia. którymi objęto ponad trzydzieści dziewięć tysięcy osób. 6 procent uległo jej przed ukończeniem dwudziestu czterech lat.takie jak zła ocena. że świat zaczyna ogarnia epidemia depresji. 25 Przebieg depresji u dzieci To. aby zaryzykowali i stworzyli jakąś hipotezę będącą próbą wyjaśnienia tego zjawiska. „Developments in Child Psychiatric Epidemiology”. ale zwiększa podatność na nią. Dorasta się. wysunął inną hipotezę: „Od trzydziestu czy czterdziestu lat jesteśmy świadkami wzrostu indywidualizmu i zaniku wiary religijnej oraz zmniejszania się oparcia.. że wskaźnik poważnej depresji u chłopców i dziewcząt pomiędzy dziesiątym a trzynastym rokiem życia wynosi od 8 do 9 procent. w owym czasie dyrektor Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego. co położy się na zawsze cieniem na całym twoim życiu. Bez względu na to. Kiedy poprosiłem ekspertów.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pokoleniach. Oznacza to utratę źródeł. przedstawili mi kilka różnych teorii. taki jak wiara w Boga i życie wieczne. „Adolescent Psychopathology: I. 1988. drastycznie zmalał czas. natomiast u chłopców utrzymuje się na nie zmienionym poziomie. David Kupfer.badania epidemiologiczne wykazują. traktujesz to jako przejściową.: E. jeśli znajdziesz się pod wpływem ciężkiego stresu nawet kilkadziesiąt lat później”. aczkolwiek ogólna tendencja wzrostowa nie jest związana z żadnymi wydarzeniami politycznymi. natomiast według innych badań jest on o połowę niższy (autorzy niektórych opracowań twierdzą nawet. to kiedy stracisz pracę. aż do dzieciństwa. Przegląd niższych danych szacunkowych zob. Frederick Goodwin. Jeśli postrzegasz porażkę jako coś trwałego. kiedy po raz pierwszy odczuwamy depresję.. które dawniej znajdowaliśmy w naszej społeczności i rodzinie. że nie przekracza dwu procent). Utrata tych źródeł będących stałymi punktami odniesienia przy określaniu własnej tożsamości oznacza większą podatność na depresję. Zob. psycholog z Uniwersytetu Pensylwańskiego. że okresy nawet lekkiej depresji u dziecka mogą 25 Patricia Cohen i in. chwilową porażkę”.. to chwilowe niepowodzenie może stać się dla ciebie stałym źródłem braku nadziei. co może prowadzić do depresji. powiedział: „Nastąpiła straszliwa erozja rodziny . że depresji u dzieci nie powinno się jedynie leczyć. który rodzice poświęcają dzieciom. że prawie podwaja się on wśród dziewcząt w okresie dojrzewania. Pewne dane świadczą o tym. jasno wynika z alarmującego odkrycia. co jest jej przyczyną. Interpersonal Psychotherapy. Ale jeśli masz szersze horyzonty. w grupie dziewcząt między czternastym a szesnastym rokiem życia sięga 16 procent. które każdego roku ulegają depresji. że w pewnym sensie nikt już nie czuł się nigdzie jak u siebie.podwoiła się liczba rozwodów. Prevalence and Incidence of Depression in High School Students”. Nie jest to bezpośrednią przyczyną depresji. Otóż stwierdzono. nie znając swojej rodziny. w których szukamy pomocy i otuchy w chwilach niepowodzeń i porażek. wskazał na inną tendencję: „Po II wojnie światowej coraz bardziej postępujące uprzemysłowienie sprawiło. Peter Lewinsohn i in.takich jak oficjalnie stwierdzona liczba osób z objawami depresji . w zestawieniu z prognozami f ich podatności na nią w okresie całego życia. Niektóre opierające się na surowych kryteriach . Martin Seligman. 216 . Journal of Abnormal Psychology 102 (1993). które dorastały w okresie niepokojów politycznych. Ogólnoświatowym zjawiskiem wydaje się też obniżanie się wieku. ale też zapobiegać jej. W coraz większej liczbie rodzin wzrastała obojętność na potrzeby dorastających dzieci. też: Mufson i in. zwiększyła się mobilność społeczna. bardzo różnią się między sobą. Journal of the Academy of Child and Adolescent Psychiatry 28 (1989). Costello. szef Instytutu Psychiatrii na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Pittsburgu. trwały punkt oparcia. New York Psychiatric Institute. depresja u dzieci i młodzieży jest palącym problemem. Opracowywane w Stanach Zjednoczonych szacunkowe dane dotyczące liczby młodych osób. Występujące w dzieciństwie czynniki stresujące mogą wpływać ujemnie na rozwój komórek nerwowych. Goodyear (red. którym towarzyszy żal. dz. okazało się. Leo Bastiaens. podobnie jak w wieku dojrzałym. że trzy czwarte dzieci.inne dzieci nie bardzo chcą się z nimi bawić”. jaką płacą za to dzieci. że u dzieci. Z danych zebranych przez Marię Kovacs psychologa z Zachodniego Instytutu Psychiatrii i Kliniki w Pittsburgu.27 Kovacs zajmowała się dziećmi. 26 Maria Kovacs. Ale dzieci ogarnięte depresją należą do najbardziej pozbawionych towarzystwa w całej szkole . Mood Disorders in Childhood and Adolescence. która sprawia. Kovacs powiedziała mi: „Dzieci uczą się umiejętności społecznych poprzez stosunki z rówieśnikami. „Cognitive and Social Development of Depressed Children and Adolescents”. W efekcie są zapóźnione społecznie i emocjonalnie i mają mnóstwo do nadrobienia w tych sferach. skłonne do irytacji i zamknięte w sobie.29 Kiedy porównano pogrążone w depresji dzieci z ich zdrowymi rówieśnikami. miało później okresy poważnej depresji. i badała je aż do osiągnięcia przez nie dwudziestego czwartego roku życia.28 Przygnębienie czy smutek. może ona przybrać ostrą postać. że dzieci takie są stale przygnębione. są mniej lubiane i rzadziej wybierane do wspólnych zabaw. Patrzą. Oczywiście każde dziecko ogarnia od czasu do czasu smutek. a ich stosunki z innymi układają się trudniej. która zaczynała się u pewnych dzieci już w wieku pięciu lat. Końcowy efekt jest taki. Kovacs stwierdziła też. u których rozwinęła się depresja podwójna. Ta luka w ich doświadczeniach interpersonalnych oznacza. mają mniej przyjaciół. jak radzą sobie w takiej sytuacji inne dzieci. u których depresja była tak ostra. żeby zapobiegać takim nastrojom. wykracza poza cierpienia spowodowane samą depresją.M. czego normalnie mogłyby się nauczyć w różnorodnych sytuacjach zdarzających się podczas zabawy. nie inicjując ich albo spoglądając w bok. że unikają one kontaktów towarzyskich. Łagodna depresja. ale żeby zająć się dziećmi. zdarzają się przeciętnie raz na trzy lata jej nawroty albo pojawiają się zaburzenia maniakalno-depresyjne. średnio cztery lata. Nie chodzi rzecz jasna o to. ale trwała dłużej. jeśli się chce czegoś i nie dostaje się tego. 28 Mój wywiad z Marią Kovacs ukazał się w „ The New York Times” z 11 stycznia 1994 roku. ponieważ dziecko „z niej wyrasta”. wynika. David Goldston. co dla próbującego jest znakiem odmowy. że faktycznie są one bardziej niewyrobione społecznie. w: I. w ciężką melancholię. U dzieci cierpiących na głęboką depresję choroba trwała przeciętnie jedenaście miesięcy.26 Przeczy to utrzymującej się od dawna opinii. cyt. które wcześniej miewały ataki depresji. są dużo bardziej niż inne narażone na jej powroty w następnych latach. była wprawdzie mniej obezwładniająca. a potem próbują robić to samo.). co robić. że depresja u dziecka nie ma na dłuższą metę wielkiego znaczenia. tak zwanej podwójnej depresji. że skierowano je na leczenie. kiedy depresja minie. większe i mniejsze rozczarowania i straty. 217 . kiedy inne dziecko próbuje wciągnąć je do zabawy. 29 Maria Kovacs. Cena. sprawia. który odczuwają takie dzieci. u których stwierdzono depresję.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna zapowiadać poważniejszą depresję w późniejszych latach. na przykład. 1994. w dzieciństwie i w latach młodzieńczych zdarzają się. choć u co szóstego dziecka utrzymywała się aż przez półtora roku. u których smutek przeradza się w trwałą posępność. że pozbawione zostają tego. „The Psychotherapeutic Management of Major Depressive and Dysthymic Disorders in Childhood and Adolescence: Issues and Prospects”. które mają lekką depresję. 27 Kovacs. kiedy miały po osiem lat. Te. W okresie dojrzewania i w pierwszych latach po uzyskaniu dojrzałości u dzieci. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (May 1991). New York: Cambridge University Press. że ogarnięte depresją dzieci są osamotnione na boisku czy placu zabaw. zamiast bawić się z innymi dziećmi”. Judy the Garber. zanim wpadną w depresję. czwartych i piątych. tym bardziej obniżała się średnia. że będą powtarzały poszczególne klasy. and the Development in Adoniu lescents”. Jak wszyscy pamiętamy. istniała ścisła korelacja między długością okresu depresji a średnią uzyskiwanych przez dziecko ocen . to dostaję dobre stopnie”. ponieważ depresja obniża ich sprawność pamięciową i zakłóca koncentrację. Okazało się. Journal of Abnormal Psychology 102 (1993). Oczywiście te niepowodzenia w szkole jeszcze bardziej pogłębiają depresję. że już ogarnięci depresją ludzie myślą w ten sposób. że kluczową rolę w tym.30 Wymowne są też wyniki badań. Dziecku. „A Test of the Cognitive Diathesis Model of Depression in Children: Academic Stressors. Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994). że jest ona rezultatem czegoś. Te. jak dzieci oceniają stopień. Odkrycie to sugeruje. to radzę sobie lepiej niż większość dzieci z ich rozwiązywaniem” i „Kiedy ciężko pracuję. na przykład o możliwości zmienienia aktualnego stanu rzeczy na lepszy.31 Badacze wyodrębnili grupę uczniów klas trzecich. „Cognitions. 218 . że istnieje możliwość czepienia ich przeciw depresji. Zrozumiałe jest. były bardziej przygnębione niż te. które tłumaczyły sobie. że to. co stwarzało niebezpieczeństwo. że dzieci. Depressive Symptoms. Jak zauważa Kovacs: „Wyobraź sobie. zdradzają tendencję do takiego pesymistycznego nastawienia. np. którzy byli odrzucani przez kolegów i koleżanki. że nie pasuje do nich żaden z tych pozytywnych opisów. Perceived Competence and Control”. Judith Garber. że zła ocena wynika z ich niedomogów albo wad charakteru czy intelektu („Jestem głupi”). które uważały. a o tym. niż oczekiwały. tym gorsze były ich oceny i tym gorzej wypadały w testach osiągnięć szkolnych. pogrążone były w depresji. Bardziej przygnębione 30 John Weiss i in. Journal of Abnormal Psychology 102 (1993). Wywołujące depresję sposoby myślenia Podobnie jak u dorosłych. Zob. to uzyskam lepszą ocenę”). mają wrażenie. co mogą zmienić („Jeśli będę się bardziej przykładał do matematyki.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Inną ceną. Dowodów na to dostarczają badania nad przekonaniami dzieci o ich możliwości wpływania na to. Prawdę mówiąc. któremu nic nie sprawia radości. jaką płacą te dzieci. że posiadają niewielki albo żadnego wpływu na to.im dłużej trwała depresja.: Ruth Hilsman. jak dzieci oceniają same siebie. co ich dotyczy. które są najbardziej skłonne do melancholii. żeby doznało uskrzydlenia podczas nauki. wskutek czego jest im trudniej skupić uwagę na lekcjach i zapamiętać ich treść. i sprawdzili. że jesteś już przygnębiony.. Otóż badacze odkryli. Attributional Style. w jakim same przyczyniły się do uzyskania przez nie ocen gorszych. jak: „Kiedy mam kłopoty w domu. Są to takie wypowiedzi. są mierne wyniki w nauce. świadectwa szkolne są jednym z największych źródeł radości i rozpaczy w dzieciństwie. nie ma w ogóle mowy. Vanderbilt University. to poczucie bezradności najsilniejsze jest u dzieci ogarniętych największą depresją. trudno jest zebrać energię potrzebną do wyuczenia się złożonych zagadnień. czy dzieci te wpadły w depresję czy nie. które mówią. „Control-related Beliefs and Self reported Depressive Symptoms in Late Childhood”. 31 Judy Garber. zanim zdąży ona zaatakować. ma doniosłe znaczenie dla ich samopoczucia. odegrał sposób. O tym. do tego zaczynasz odstawać od reszty klasy i siedzisz sam w domu. w jaki wyjaśniały sobie przyczyny tego odtrącenia. Dzieci. że im dłużej dzieci. co zdarza się w ich życiu. które badała Kovacs. tak i u dzieci leżące u podłoża depresji poczucie bezradności i beznadziei wydają się wywoływać i nasilać pesymistyczne sposoby interpretowania niepowodzeń. którzy z nich pozostali „wyrzutkami społecznymi” w następnym roku szkolnym. Określa się to na podstawie tego. wiadomo od dawna. Jednak dopiero niedawno odkryto. których autorzy przyjrzeli się absolwentom klas piątych i szóstych w kilka dni po otrzymaniu przez nich świadectw szkolnych. że jeden na czterech uczniów miał. W jej wyniku dzieci. tak że nawet kiedy mija stan przygnębienia. aby sytuacja poprawiła się. w odróżnieniu od dorosłych. Nie sprawdzono na razie. że wynika ono z ich winy. że pesymistyczne nastawienie sprawia. jak oddziałują na dzieci nowsze leki przeciwdepresyjne. że dziecko było niespokojne. Journal of Abnormal Psychology 101 (1992). 34 Susan Nolen-Hoeksema i in. które często skutecznie usuwają depresję u osób dorosłych. które miały nastawienie pesymistyczne. które przyczyn swoich niepowodzeń życiowych upatrują w jakichś złych cechach swego charakteru czy w swoich wadach. 219 . które uważały. co można by nazwać blizną emocjonalną . które w chwili ich rozpoczęcia były w trzeciej klasie. ponieważ jest skutkiem jakichś ich wad. w tym Prozac. że nauczenie dzieci bardziej konstruktywnych metod patrzenia na piętrzące się przed nimi trudności obniża ryzyko ich pogrążenia się w depresji. co sprawiało.35 Być może u części z nich rozwinęłaby się za parę tygodni lub miesięcy w pełnoobjawową depresję. że przeciwdepresyjne środki trójcykliczne. Natomiast dezypramina. ponieważ nie jestem interesujący”. 35 Gregory Clarke. że dziecko staje się jeszcze bardziej podatne na kolejne przypływy depresji. dostarczają prowadzone przez pięć lat badania dzieci. jak określają to psycholodzy.* Badania przeprowadzone w jednej ze szkół średnich w stanie Oregon wykazały. Co więcej. okazało się. Wczesne opanowanie depresji A teraz dobra wiadomość: wszelkie znaki na niebie i ziemi wskazują. u których wykształca się nastawienie pesymistyczne. referat przedstawiony Amerykańskiej Akademii Psychiatrii Dziecięcej w październiku 1993 roku. Podczas specjalnych. to znaczy u tych.. że nie potrafi ono dać sobie rady w szkole. reagowały na większe kłopoty w szkole i na wszelkie dodatkowe stresy depresją.32 A w badaniach dzieci przechodzących do klasy siódme które zawsze narażone są na największy stres. w klasach od trzeciej do piątej. takich jak to. W miarę przechodzenia tych dzieci do coraz wyższych klas szkoły podstawowej dostrzec można było znamienną zmianę w ich myśleniu o dobrych i złych wydarzeniach z ich życia . Rygorystycznie Prowadzone badania wykazały.34 W grupie tej najlepszym prognostykiem depresji był pesymistyczny pogląd na świat.33 Najbardziej bezpośrednich dowodów na to. owe pesymistyczne sposoby myślenia zdaje się umacniać sama depresja. iż dzieci są szczególnie podatne na depresję. że jej podawanie stało się przyczyną zgonów wielu dzieci. University of Oregon Health Sciences Center. „Cognitions”. na który nakładał się silny cios.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna były te. Zmiana ta wydaje się dokonywać stopniowo. którzy byli przekonani. stał się w chwili pisania tej książki przedmiotem dociekań Federalnej Administracji do Spraw Leków. że mogą jakoś wpłynąć na to. mówiąc na przykład: „Dostaję dobre stopnie. „niskoobjawową depresję”. że nikt go nie lubi i że nie jest w stanie nic zrobić. „Predictors and Consequences of Childhood Depressive Symptoms: A Five-Year Longitudinal Study”. Natomiast optymiści. leczenie farmakologiczne nie jest alternatywą psychoterapii czy edukacji zapobiegającej depresji. 33 Tamże. ponieważ leki wyzwalają u nich odmienne niż u dorosłych procesy metaboliczne. pozaprogramowych zajęć nauczono siedemdziesięcioro pięcioro znajdujących się w stanie łagodnej depresji uczniów przeciwstawiania się łączącym się z depresją 32 Garber. to znaczy depresję nie tak ostrą. „Prevention of Depression in At-Risk High School Adolescents”. bo jestem bystry” albo „Nie mam wielu przyjaciół. ponieważ istnieją podejrzenia. pozostaje po nim coś. jeden z najpowszechniej j stosowanych (i najbezpieczniejszych) w leczeniu depresji u dorosłych śmtików trójcyklicznych. przygnębione i prawdopodobnie pozbawione zapewniającej mu ochronę opieki zaabsorbowanych czym innym rodziców. u dzieci nie działają ani trochę lepiej niż placebo.zespół przekonań utrwalanych przez depresję w umyśle dziecka. że e spośród nich. nie okazywali specjalnego rozgoryczenia z powodu tego stałego odtrącenia. * U dzieci. aby uwolnić się od przygnębienia. taki jak rozwód rodziców się albo śmierć w rodzinie.coraz większą rolę w ich zaistnieniu przypisywały one swym cechom. by przekraczała granice zwykłego przygnębienia. zaczynają coraz częściej reagować na porażki depresją. Utrwalenie się tych poglądów sprawia zaś. to trzeba robić coś. „Dziecko uczy się podczas zajęć. Jedna z nich była wyjątkowo utalentowaną studentką ostatniego 36 Garber. na przykład postanowienia. że nie tylko nie zapominają tego. to „jest ono czymś w rodzaju zastrzyku otuchy i staje się zwyczajem”. Przyswojenie tych umiejętności emocjonalnych na progu okresu dojrzewania może być niezwykle pomocne. że takie uczucia i nastroje jak niepokój. że były chore. 220 . dodaje Seligman. Co więcej.36 Równie obiecujące wyniki przyniosły specjalne. zanim dzieci na nie zapadną . znałem dwie kobiety. Wygląda na to. chociaż to. to znaczy wtedy.Prawdziwym rozwiązaniem jest szczepionka psychologiczna”. . korzystają z tych wiadomości na co dzień”. wezmą się solidnie do nauki. że jej lekkim i ostrym postaciom uległo zaledwie 8 procent jego uczestników i aż 29 procent dzieci z grupy porównawczej. Rok później poważna depresja ogarnęła około jednej czwartej uczniów z grupy porównawczej. trzeba pomyśleć oraz przeciwstawiania się związanym z powstawaniem depresji przekonaniom. Podczas zajęć tych nauczyły się niektórych podstawowych umiejętności emocjonalnych. kiedy wchodziły w wiek młodzieńczy. w których uczestniczenie sprawiało im przyjemność. W rok po zakończeniu szkolenia test na depresję wskazywał. Zaburzenie łaknienia Kiedy pod koniec lat sześćdziesiątych byłem na ostatnim roku psychologii klinicznej. że zmniejszyły o połowę ryzyko wpadnięcia w depresję.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna schematom myślowym. a ich skutki utrzymywały się jeszcze przez dwa lata. co czuje i zmieniać to” . natomiast w grupie uczniów znajdujących się w takiej samej depresji. że zamiast myśleć „Nie jestem zbyt bystry”. smutek i złość nie spadają na nie znienacka i nie znajdują się poza zasięgiem jego kontroli. lecz że . „Jeśli chce się zmienić coś na lepsze w wypadku takich chorób psychicznych jak depresja. Mimo iż zajęcia te odbyły się w sumie zaledwie osiem razy.zauważa Seligman . Ponieważ kwestionowanie wywołujących przygnębienie myśli odpędza ogarniający dziecko posępny nastrój. czego nauczyły.może ono swymi myślami wpłynąć na to. sposobów zawierania przyjaźni. organizowane raz w tygodniu zajęcia polekcyjne dla dzieci w wieku od dziesięciu do trzynastu lat.przeciwnie . w tym sposobów łagodzenia nieporozumień. Inni specjaliści z zakresu depresji u dzieci gorąco popierają ten program. które cierpiały na zaburzenia łaknienia. ale utrwalają to w następnych latach. że zanim się coś zrobi. uświadomiłem sobie dopiero po upływie wielu lat. „Dzieci te . wydaje się. które nie mogły znaleźć wspólnego języka z rodzicami i zdradzały pewne objawy depresji. lepszego układania sobie stosunków z rodzicami oraz angażowania się w działania społeczne. jeden z twórców programu. którzy objęci zostali programem prewencji. zasady. Pod koniec ośmiotygodniowego szkolenia otrząsnęło się z owej łagodnej postaci depresji 55 procent uczniów. że nauczyły się one tego w okresie kluczowym dla pojawienia się ryzyka wpadnięcia w depresję. co sugeruje. zaczęło wychodzić z niej około 25 procent. Natomiast po dwóch latach objawy i przynajmniej lekkiej depresji wykazywało około 20 procent uczestników szkolenia i 44 procent dzieci z grupy porównawczej. zdaje się.mówi psycholog Martin Seligman. „Cognitions”. Również i w tym wypadku specjalne lekcje doprowadziły do obniżenia wskaźnika występowania depresji o połowę. ale tylko 14 procent tych.wydają się radzić sobie lepiej z normalnymi wśród nastolatków bolesnymi uczuciami wywołanymi odtrąceniem.komentuje Kovacs. ale nie objętych programem. trudności i drobne kłopoty negatywnymi uczuciami. pionierka badań w tej dziedzinie. głównie. zaintrygowana kobietami. by teorie formułowane ex post okazały się słuszne. opublikowała swój brzemienny w skutki artykuł o zaburzeniach łaknienia w roku 1969. willowej dzielnicy Minneapolis szkole średniej. a potem . które mogą wydawać się ich przyczynami. Z naukowego punktu widzenia pożądane byłyby kilkuletnie badania dużych grup ludzi pozwalające stwierdzić. co właściwie czują. a w każdym razie na pewno nie byli ich przyczyną. W tamtych latach nie było takich określeń. że jest mało prawdopodobne. wpędzających je w chorobę. Wielkim minusem wszystkich tych hipotez jest fakt. Dzisiaj u matematyczki rozpoznano by anoreksję. że jedną z przyczyn tych zaburzeń jest niezdolność określenia i właściwego reagowania na potrzeby organizmu. choć chuda jak szkielet. albo bulimia. jak i mających omawiane problemy. Klinicyści dopiero zaczynali omawiać ten problem. rodzice mogą na przykład zacząć ściśle kontrolować córkę w reakcji na powstałe u niej zaburzenia łaknienia. Im większe były te zaburzenia. Druga. że wśród głównych czynników wywołujących zaburzenia łaknienia znalazły się braki emocjonalne.37 Bruch. gdzie prowadzono badania. miała krągłe kształty i zjadała całe fury lodów. bibliotekarka. Kiedy takim właśnie badaniom poddano ponad dziewięćset dziewcząt z klas od siódmej do dziesiątej. Stwierdzono. MA: Harvard University Press). jak mówiła . a jednak stwierdza się je tak samo często u osób nie mających. iż są uogólnieniami obserwacji prowadzonych podczas terapii. Kiedy tym dwom skłonnościom emocjonalnym towarzyszyło wielkie niezadowolenie z własnego ciała. Matematyczka. Leon i in. „Hunger and Instinct”. co zjadła. pojawiło się też mnóstwo hipotez co do ich przyczyn. która wywołała głęboki rezonans. ciastek i innych deserów. chcąc za wszelką cenę jej 37 Hilda Bruch. rezultatem była albo anoreksja. czy rzeczywiście władczy rodzice wytwarzają u dziewcząt predyspozycję do zaburzeń łaknienia. że coraz młodsze dziewczęta starają się zbliżyć do niemal nieosiągalnego wymiaru urody kobiecej. których nie potrafiły uśmierzyć i tym słabiej zdawały sobie sprawę z tego. zwłaszcza nieumiejętność odróżnienia jednych przykrych uczuć od innych i panowania nad nimi. aż sześćdziesiąt jeden dziewcząt wykazywało poważne objawy anoreksji lub bulimii jeszcze przed przejściem do klasy dziesiątej. a kończąc na teorii. poczynając od przypuszczenia. które głodziły się na śmierć. 221 . że nadmiernie kontrolujący rodzice nie odgrywali większej roli w powstawaniu zaburzeń łaknienia. oczywiście. 38 Gloria R. druga zaś pracownikiem Instytutu Technologicznego w Massachusetts. „Personality and Behavioral Vulnerabilities Associated with Risk Status for Eating Disorders in Adolescent Girls” Journal ofAbnormal Psychology 102 (1993). Od tamtej pory obserwujemy prawdziwy zalew literatury fachowej na temat zaburzeń łaknienia. ukazała się dopiero w 1978 roku.szła ukradkiem do toalety i zmuszała się do zwrócenia wszystkiego. Hilda Bruch. Stwierdzono. nie mogła zmusić się do przełknięcia czegokolwiek.jedzenie odpychało ją. tym bardziej dziewczęta reagowały na niepowodzenia. na głód. moją znajomą z dawnych lat. wysunęła hipotezę. Journal of Nervous and Mental Disease 149 (1969).. Jej książka The Golden Cage: The Enigma of Anorexia Nervosa (Cambridge. natomiast u bibliotekarki bulimię.38 W znajdującej się w bogatej. Poza tym mogłoby doprowadzić do ustalenia zespołu okoliczności wpływających na powstawanie tego typu zaburzeń i odróżnienia ich od czynników. które z objętych nimi osób zaczynają mieć w pewnym momencie tego rodzaju problemy z jedzeniem.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna roku matematyki na Uniwersytecie Harvarda. wedle której apodyktyczne matki oplątują córki siecią wytwarzających poczucie winy pretensji i zarzutów. Pozwoliłoby to odpowiedzieć na pytanie. (Zresztą sama Bruch przestrzegała.jak wyznała mi kiedyś z wielkim zażenowaniem . że terapia dla takich dziewcząt powinna obejmować również szkolenie w zakresie umiejętności 39 Sześciolatka ta była pacjentką doktora Williama Feldmana. to nie jest ona pewna.żeby w ogóle nie jeść. Jeśli wynikł jakichś problem między którąś z nich a jej chłopcem.) Nietrafne okazały się również takie popularne wyjaśnienia jak te. Zamiast tego uczą się poprawiać sobie nastrój poprzez jedzenie.mówi Leon. psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Minnesocie. uważał. co może się stać silnie utrwalonym nawykiem emocjonalnym”. Połączenie niskiej świadomości własnych uczuć i mizernych umiejętności społecznych oznacza. że łańcuch przyczynowo-skutkowy prowadzący do zaburzeń łaknienia zapoczątkowuje dorastanie w społeczeństwie. która prowadziła opisane wyżej badania nad zaburzeniami łaknienia. kiedy matka zaproponowała jej. wręcz chudość.39 W innych badaniach połowa z 271 nastolatek twierdziła. spośród wszystkich rozpatrywanych pojedynczo oznak wskazujących na możliwość pojawienia się u nich w najbliższych dwóch latach zaburzeń łaknienia ta była najbardziej niezawodna.jest to podstawowa część emocjonalnego uczenia się. . zanim wejdą w wiek dojrzewania. z którą nie wie. że coś podobnego występuje u tych dziewcząt. ani uśmierzyć swego zdenerwowania.Ale po to.jak mówiła . niepokój czy przygnębienie .40 Wydaje się. na czym polega różnica między lękiem. żeby nadal pozostać szczupła. Te usilne próby zapanowania nad emocjonalnym zamieszaniem mogą się też zwrócić w innym kierunku . kiedy tylko ogarnie je jakieś niemiłe uczucie. że kiedy taką dziewczynę zdenerwują przyjaciółki albo rodzice. aby zachować szczupłą sylwetkę. Tymczasem jej pediatra. 40 Zauważył to i odnotował Sifneos w: „Affect. poznawać. Emotional Control. anoreksję albo po prostu orgię jedzenia. Jednakże badania w Minneapolis wykazały.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pomóc. czy czują się znudzone. 222 .bulimię. że są za grube. a więc wrzucają wszystkie te uczucia do jednego worka i traktują je jako oznaki głodu. ponieważ . że jej waga była zupełnie normalna w stosunku do wzrostu. że obsesja na punkcie nadwagi nie jest sama w sobie wystarczającym wyjaśnieniem. przygnębione czy głodne . Jednak dziewczęta te mają trudności z rozróżnianiem swoich najbardziej podstawowych uczuć. Dziewczęta troszczą się o swoją wagę na długo przedtem. pediatry pracującego na Uniwersytecie w Ottawie. że badane dziewczęta „są w niewielkim stopniu świadome swych uczuć i sygnałów wysyłanych przez ciało. Niektóre osoby otyłe nie potrafią powiedzieć. może później uciekać się do stosowania środków przeczyszczających. jak się uporać. które mają zbić dodatkowe kilogramy będące skutkiem przejadania się. to droga do rozwinięcia się zaburzeń łaknienia stoi otworem. Leon uważa. zauważa. wczesnym początku pokwitania czy niskiej samoocenie. dlaczego u niektórych dziewcząt rozwijają się zaburzenia łaknienia. Gloria Leon. które przyczyn zaburzeń upatrywały w lęku przed seksualnością. to nie potrafi ona ani załagodzić nieporozumienia. który przytacza tę historię.odczuwa po prostu burzę niejasnych emocji.wygląda na grubą w kostiumie kąpielowym. Zamiast tego ponury nastrój wyzwala zaburzenia łaknienia . który daje im poczucie pewnej przynajmniej kontroli nad przytłaczającymi je uczuciami”. złością i głodem. Może to być sposób. and and Deficit”. Większość dzieci uczy się rozróżniać swoje doznania. Kiedy wszakże na ten zwyczaj uspokajania się nałożą się odczuwane przez dziewczęta naciski. Badania ujawniły. które za ideał urody kobiecej uważa nienaturalną szczupłość. mimo iż znaczna ich większość miała normalny ciężar ciała. wskutek czego objadają się nadmiernie. że pójdą popływać. „Najpierw dziewczyna zaczyna od objadania się . czy czuje złość. Pewna sześciolatka wybuchnęła płaczem. złe. wywoływania u siebie wymiotów albo uprawiania intensywnych ćwiczeń fizycznych. gdzie nikt nas nie lubi. to leczenie daje lepsze wyniki. która pogłębia jego przykre położenie w chwili. . odtrącane albo ignorowane przez swoje środowisko dzieci z reguły nie umieją dobrze odczytywać sygnałów emocjonalnych i społecznych. 223 . których im brak. Nadąsany. ze łzami w oczach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna emocjonalnych. „The Social World of Peer-Rejected Children’’. . że nie ukończyło szkoły średniej około 25 procent dzieci.42 I nie ma się czemu dziwić: wyobraźmy sobie. a jeśli nawet potrafią to robić.mówi Ben oskarżycielskim tonem. Ben podchodzi do stolika. dowiedział się od swego najlepszego kolegi. Jasona. jedną z nich jest skłonność do wybuchania złością i do postrzegania wrogości tam. Kiedy jego szlochanie ustaje. mający niewielu przyjaciół. podczas gdy ogólny wskaźnik nieukończenia tej szkoły wynosił 8 procent. jak przekonaliśmy się w rozdziale VIII. Jednak w reakcji Bena najbardziej rzuca się w oczy jego niezdolność do życzliwego przyjęcia wysiłków Jasona starającego się naprawić nadwątloną przyjaźń. 42 „ Asher. ponieważ chce się w tym czasie pobawić z innym chłopcem. że Jason chce się bawić także z nim. gdzie jej nie ma. Drugą jest tendencja do nieśmiałości. Jednak Ben nie chce w ogóle z nimi rozmawiać i mówi. Chadem. Taka niezdolność do odbierania mających kluczowe znaczenie przekazów charakterystyczna jest dla dzieci nie cieszących się wzięciem wśród rówieśników. że nie będzie się z nim bawił podczas przerwy na lunch. że dzieci kończą jako swego rodzaju „wyrzutki społeczne”. to ich repertuar lekcji na takie sygnały jest bardzo ograniczony.Powiedziałeś.Dlaczego? . przy którym jedzą lunch Jason i Chad. Dziewczynki.Bo mnie okłamałeś . Dzieci odtrącane są narażone na szczególne ryzyko nieukończenia szkoły. Dziewczęta te muszą nauczyć się rozpoznawać swoje uczucia i nauczyć się sposobów uspokajania się albo lepszego układania swoich stosunków z innymi bez uciekania się do swych złych nawyków jedzeniowych”. Do tego. łkając cicho. które były świadkami tej sceny. Sonda Gabriel „The Social World of Peer-Rejected Children”.pyta Jason. . referat przedstawiony na dorocznym spotkaniu Amerykańskiego Towarzystwa Badań Edukacyjnych w San Francisco w marcu 1989 roku. Gabriel. kiedy wszystko mogłoby się dobrze skończyć. które mają przyjaciół. Jest to postawa. Jedno z badań wykazało. Potem. Jason i Chad podchodzą do niego i próbują z nim porozmawiać. Procent nie kończących szkoły jest w tej grupie od dwóch do ośmiu razy większy niż wśród dzieci. .że jeśli zacznie się usuwać te braki. że przez cały ten tydzień będziesz się ze mną bawił i skłamałeś. starają się odegrać rolę mediatorek . prowadzą dwa rodzaje inklinacji emocjonalnych.41 Jest to na pewno chwytający za serce widok. nie chcąc ich słuchać. Osamotnienie dzieci. rozpamiętuje swoje rany w samotności. Załamany Ben zwiesza głowę i płacze. żeby go zostawiły. które nie były uważane w szkole podstawowej za atrakcyjnych towarzyszy zabaw. które kończą szkoły Oto dramat ze szkoły podstawowej: czwartoklasista Ben. „Klinicyści stwierdzają . Jak się przekonaliśmy.krzyczy Ben do Jasona. Ben odchodzi do swojego stolika. a potem wybiega ze stołówki i chowa się za śmietnikiem szkolnym.powiedziała mi . ale on wkłada palce w uszy. że musimy spędzać trzydzieści godzin tygodniowo w miejscu. 41 Przykład urazy Bena przytoczony został za: Steven Asher.podchodzą do Bena i mówią.Nienawidzę cię! . prawie każdy przeżywa w którymś momencie dzieciństwa albo dorastania dojmujące uczucie odtrącenia przez innych i brak przyjaciół. Obserwacje nielubianych dzieci podczas zabawy prowadzą do wniosku. kiedy dwoje dzieci sięgało po tę samą zabawkę. którzy mieli niewielu przyjaciół. że są one bardziej skłonne niż inne do oszukiwania. aby wyjaśniły. które cieszyły się dużą popularnością wśród rówieśników. W istocie rzeczy udowodniono. Jednak dużo większy wpływ na takie koleje ich losu ma fakt. które nie sprawdziły się w przeszłości. oraz popisywania się i zadzierania nosa. aby skojarzyli takie emocje jak odraza lub złość z odpowiednim wyrazem twarzy wybranym spośród obrazków przedstawiających miny osób wyrażających różne emocje. Esther Feldman. te z którymi inne nie chciały się bawić. Dzieci. które mają od czasu do czasu wrażenie. z którymi grają. Nie jest chyba żadnym zaskoczenie że dzieci takie dochodzą do wniosku. potrafi zapanować nad swoimi reakcjami emocjonalnymi. 1990). w związku z czym starają się ich unikać.stale mają trudności z odczytywaniem emocji i reagowaniem na nie . w: Steven Asher. wycofywania się z gry. dla odmiany.) Kiedy natomiast poproszono przedszkolaków. kiedy wygrywają. które są głuche na płynące do nich sygnały towarzyskie . Peer Rejection in Childhood. Przede wszystkim w ustawicznym rozgardiaszu zabaw i w tyglu bliskich przyjaźni dzieci doskonalą umiejętności społeczne i emocjonalne. rzecz jasna. tak że nie psuje to stosunków z kolegami. John Coie (red. do tych dzieci. Chociaż dzieci. przygnębione i czują się samotne. proszono nastolatków. co robić. z którymi można miło spędzić czas. wręcz destrukcyjne metody (na przykład w sytuacji. by odegrały role osób smutnych. że to. daje 43 Odkrycia dotyczące niskich umiejętności emocjonalnych dzieci nielubianych przez równieśników za: Kenneth Dodge. dąsania się. Oczywiście wygrać chce prawie każde dziecko.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna niepokojenia się i zakłopotania w sytuacjach społecznych. którzy są stale odrzucani i wyłączani z gier i zabaw. ale większość dzieci. Kiedy proszono uczniów szkoły średniej. A kiedy. 224 .stają się w konsekwencji osobami wyizolowanymi społecznie. Potencjalne skutki zepchnięcia na margines społeczny są szczególnie groźne w okresie.43 Dzieci te przegrywają na loterii sympatii. że dzieci te zachowują się tak niezręcznie i niezgrabnie w towarzystwie. i nie wiedzą. odszczepieńca albo odludka przywiera na całe lata do tych. Jedną z oznak nieprzystosowania społecznego takich dzieci są wysyłane przez nie sygnały emocjonalne. że dzieci odrzucane przez rówieśników uskarżają się na dręczący je silny niepokój. opisywały najbardziej nieskuteczne.ich brak umiejętności społecznych staje się samospełniającą się przepowiednią. w jaki sposób mogą z kimś zawrzeć przyjaźń albo jak mogą nie dopuścić do bójki. Jest zrozumiałe. to najmniej przekonująco wypadły kreacje tych. złych albo złośliwych. żeby inni dobrze się czuli w ich towarzystwie. to zasada ta nie stosuje się. bez względu na to. New York: Cambridge University Press. ponieważ nie spełniają ważnych kryteriów emocjonalnych: nie są postrzegane jako takie. że są zmartwione. jak dużą sympatią rówieśników cieszą się dzieci w trzeciej klasie szkoły podstawowej. bardziej niezręczne metody. że inne osoby odczuwają z tego powodu zażenowanie i zakłopotanie. „Social Cognition and Sociometric Status”. Jednak bolesne piętno wyrzutka. albo zaczynają stosować jeszcze gorsze. którzy byli najbardziej niechciani i nielubiani. kiedy dziecko osiąga próg dorosłości. iż nigdy nie będą mogły się z nikim zaprzyjaźnić i że zaczynają odczuwać wielką bezradnością w kontaktach z innymi . mówiły: „Uderz go”) albo zwracały: się po pomoc do dorosłych. to dzieci najbardziej nielubiane. to popełniły znacznie więcej błędów niż dzieci. znajdują się siłą rzeczy na gorszej pozycji. które wniosą do swych związków z innymi w latach późniejszych. kiedy przegrywają.). czy akurat wygrywają czy przegrywają. które wyłączone są z tej sfery nauki. Zamiast nauczyć się nowych sposobów zawierania przyjaźni. trwają po prostu w postawach. że rówieśnicy się od nich odsunęli. a nawet wyniki testów psychologicznych. jak „starając się być życzliwym. Dzieci te miały się również wykazać tymi podstawowymi elementami grzeczności podczas gry w bierki z kolegami z klasy. 47 Stephen Nowicki. Group Acceptance and Social Dissatisfaction in Childhood”. ale żadne też nie było już odtrącane. jak sobie radzi. że były najmniej lubiane w klasie znajdowały się w grupie cieszącej się średnią sympatią rówieśników. „A Remediation Procedure for Nonverbal Processing Deficits”.a które zostały przecież wybrane dlatego. Aby dać dzieciom odczuć. który stara się dowiedzieć.jak twierdził Asher . Zachęcano je na przykład. aby słuchały tego. a potem mówiono im. mają o połowę mniejsze szanse znalezienia przyjaciela podczas tych decydujących lat spędzonych w szkole podstawowej. „Helping Children Without Friends in Home and School Contexts”. które . a ich pozycja wydawała się niezachwiana. Dzieci. ucząc je. że „gry i zabawy stają się przyjemniejsze”. Gladys Williams. aby (zamiast wszczynać bójki) myślały o alternatywnych propozycjach i kompromisach. kiedy partnerowi się powiodło oraz aby uśmiechały się i proponowały pomoc albo dodawały zachęty i udzielały wskazówek. w późniejszych okresach życia osoby. co uprzyjemnia gry i zabawy.są typowe dla dzieci lubianych. Jak wykazał psychoanalityk Harry Stack Sullivan.1989. i patrzyły. mówił im. Nagrywano na przykład na taśmie wideo dzieci podczas ćwiczenia przez nie okazywania uczuć takich.45 Sytuację zmienia zupełnie posiadanie już jednego przyjaciela . opracował dla dzieci nie cieszących się sympatią rówieśników program i ćwiczenia umiejętności nawiązywania przyjaźni. Journal of Clinical and Consulting Psychology 41 (1973). kiedy nie zgadzają się z innymi co do reguł zabawy.oceny nauczycieli i pielęgniarek. Żadne z nich nie stało się gwiazdą towarzystwa. jak szczęście i smutek. jak negocjować zażyłe stosunki . a zatem pozbawione są jednej z największych okazji rozwoju emocjonalnego. Dzieci te uczono zachowań. które go przeszły .44 Jak się przekonaliśmy. Podobne wyniki osiągnął Stephen Nowicki. miłym i wesołym”. Ten minikurs współżycia dał zadziwiające efekty: rok później dzieci. w naszych pierwszych związkach przyjacielskich z osobami tej samej płci uczymy się.jak pokonywać różnice i dzielić z innymi nasze najgłębsze uczucia. które są odrzucane przez rówieśników.. 46 Sven Asher. referat przedstawiony na dorocznym zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Badań Edukacyjnych w Bostonie w 1990 roku. Ćwiczenie umiejętności zdobywania przyjaciół Mimo całej nieudolności nawiązywania kontaktów z innymi odrzucane dzieci mogą mieć nadzieję na poprawę swej pozycji społecznej. że są nieżyczliwe i niemiłe. 225 . „Friendship Adjustment. które mają niewielu przyjaciół i są chronicznie samotne.46 Asher udzielił najmniej lubianym uczniom klasy trzeciej i czwartej sześciu lekcji. „Longterm Follow-up of Early Detected Vulnerable Children”. maszynopis nie publikowany. 44 Emory Cowen i in. wyniki uzyskiwane w testach osiągnięć szkolnych i badania inteligencji. ze są „konsultantami” trenera. Steven Asher. psycholog z Uniwersytetu Emory’ego.nawet jeśli wszyscy inni odwracają się plecami (i nawet jeśli przyjaźń ta nie jest wcale tak silna). w: Children’s Social Development Information for Parents and Teachers.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dużo pewniejsze podstawy do przewidywania możliwości pojawienia się zaburzeń psychicznych w wieku osiemnastu lat niż jakiekolwiek inne wskaźniki . 1987. który zakończył się pewnym sukcesem. Urbana and Champaign: University of Illinois Press. 45 Jeffrey Parker. można sprawić. co mówi towarzysz zabawy. narażone są na większe ryzyko zapadnięcia na zdrowiu i przedwczesnej śmierci.47 Jego program koncentruje się na podniesieniu u dzieci odrzucanych zdolności odczytywania uczuć innych dzieci i odpowiedniego na nie reagowania. Uniwersytet Duke’a. aby zawsze powiedziały coś miłego. do jakiego stopnia im się to udało. psycholog z Uniwersytetu Illinois. a potem uczono je. Steven Asher. Potem wypróbowywały swe świeżo udoskonalone umiejętności w kontaktach z dziećmi. Wydają się one (przynajmniej w tej postaci. otworzyć drogę do przyjaźni. że dzięki krótkiemu przeszkoleniu w dziedzinie podstawowych umiejętności emocjonalnych można wielu odrzucanym dzieciom. Stopień skuteczności takich programów podnoszenia atrakcyjności towarzyskiej u odrzucanych dzieci wynosi od 50 do 60 procent.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna jak mają poprawić swą ekspresyjność emocjonalną. jaką mają obecnie) oddziaływać najkorzystniej raczej na dzieci z klas trzecich i wartych niż na uczniów klas starszych oraz dawać lepsze wyniki w grupie dzieci społecznie nieprzystosowanych niż w grupie dzieci bardzo agresywnych. Jest to jednak kwestia dopracowania tych programów. 226 . nadzieją napawa fakt. z którymi chciały się zaprzyjaźnić. a nawet ich większości. pełniącego obowiązki szefa Sekcji Badań Etiologii Krajowego Instytutu do Spraw Narkomanii i Alkoholizmu. a handlarz narkotyków jest najbardziej przemawiającym do wyobraźni wzorem kariery i sukcesu finansowego. że niewiele z osób. 52 Dane na temat alkoholizmu i uzależnienia od kokainy przedstawione zostały przez Meyera Glantza. albo gwałciciel. do której należą. dyrektor programu College Alcohol Studies w Harvard School of Public Health [Harwardzkiej Szkole Zdrowia Publicznego] w sierpniu 1994 roku. to obserwuje się stałą tendencję wzrostową do zwiększonego spożycia alkoholu.opijaniem się piwem do utraty przytomności. Nie jest to bynajmniej jedyna dziwaczna metoda. 49 Liczby te podał Harvey Wechsler. w ten sposób puszkę piwa można opróżnić do sucha w dziesięć sekund. którzy eksperymentowali z kokainą. 48 Dane z przeprowadzonej przez Project Pulse [Projekt Puls] w Uniwersytecie Massachusetts ankiety. kiedy pijana była albo ofiara.50 Wypadki. które próbuje narkotyków czy alkoholu w tak młodym wieku. i to w coraz młodszym wieku. do których dochodzi po spożyciu alkoholu. Jedno z badań wykazało. ponieważ same rozprowadzają na małą skalę narkotyki. przedstawionej w „The Daily Hampshire Gazette” z 13 listopada 1993 roku. podczas gdy w 1977 roku takiej odpowiedzi udzieliło tylko 10 procent. pasowaniem na dorosłego.52 Jaka jest przyczyna tej różnicy? Z pewnością najbardziej narażone na niebezpieczeństwo uzależnienia się od narkotyków są dzieci mieszkające w dzielnicach. 51 Alan Marlatt.90 procent wszystkich zgłoszonych na policji gwałtów. żeby się upić. kiedy mieli po kilkanaście lat. doniesienie przedstawione na dorocznym zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego w sierpniu 1994 roku.48 Około połowa studentów i prawie 40 procent studentek upija się przynajmniej dwa razy w miesiącu. albo oboje. 50 Raport Columbia University Center on Addiction and Substance Abuse z maja 1993 roku. że mają do nich łatwy dostęp lub też kultura młodzieżowa czy podkultura grupy. Jedna z metod polega na przymocowaniu lejka do węża ogrodowego i wlewania weń piwa. ale tylko około 14 procent staje się w końcu alkoholikami. Nadal jednak pozostaje bez odpowiedzi pytanie. z milionów Amerykanów. U większości alkoholików i narkomanów początków uzależnienia można się doszukać już we wczesnej młodości.49 Podczas gdy zażywanie narkotyków wśród młodych ludzi w USA generalnie zmniejszyło się w latach osiemdziesiątych. uzależniło się mniej niż 5 procent. ogólnie biorąc. że pije po to. Pod koniec szkoły średniej smak alkoholu zna ponad 90 procent uczniów. Stwarza to inne zagrożenia . u których spośród dzieci wystawionych na te pokusy i presje oraz eksperymentujących z narkotykami lub alkoholem zażywanie ich lub picie alkoholu może stać się trwałym nawykiem. Niektóre dzieci mogą skończyć jako narkomani. żeby się upić. ale stwierdzić trzeba. kończy jako alkoholicy czy narkomani. gloryfikuje narkotyki. 227 . do których doszło w domach studenckich. że dwie piąte studentów płci męskiej wypija za jednym posiedzeniem siedem lub więcej drinków. natomiast 11 procent określa samych siebie jako „potężnie pijących”. w których na każdym rogu można kupić „działkę”.51 Eksperymentowanie z narkotykami i alkoholem może wydawać się dorastającej młodzieży inicjacją.Daniel Goleman Alkohol i narkotyki uzależnienie jako leczenie się Inteligencja Emocjonalna Studenci z tutejszego miasteczka uniwersyteckiego nazywają to piciem na umór . ale u niektórych osób może pozostawić długotrwałe skutki. są główną przyczyną śmierci młodych ludzi między piętnastym a dwudziestym czwartym rokiem życia. Ten ostatni czynnik zwiększa ryzyko narkomanii w każdej. nawet (a może raczej szczególnie) najbogatszej dzielnicy. a inne dlatego. zdarzyło się w sytuacji. W przeprowadzonej w 1993 roku ankiecie 35 procent studentek powiedziało. jeden student na trzech pije po to. Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). psycholog z Zachodniego Instytutu Psychiatrii i Kliniki w Pittsburghu.dla zmniejszenia dręczącego niepokoju. którego inne osoby nie doświadczają. 228 . Na jedną z nich wkraczają osoby. złość albo depresję.zwykle synowie . „Plasma GABA-like Activity in Response to Ethanol Challenge in Men at High Risk for Alcoholism”. kiedy alkohol momentalnie uśmierza dręczący ich niepokój. Health Psychology 4 (1994). jak też środków uspokajających w tym samym celu . pierwszy kieliszek czy dawka narkotyku staje się środkiem ogromnie wzmacniającym te predyspozycje. żeby obniżyć napięcie psychiczne. które doskwierały im od lat. którego wydają się nie znajdować nigdzie indziej. za które płaci się później zniszczeniem całego życia. ale kiedy pili alkohol. które mają ku temu biologiczne predyspozycje. że osoby. sięgające po alkohol dla ukojenia nerwów. 53 Jeanne Tschann. Na przykład do alkoholizmu prowadzą dwie drogi emocjonalne. dlaczego tak wielu młodych ludzi eksperymentuje z narkotykami i alkoholem.56 A zatem te pola mózgu. znajdując w alkoholu odprężenie. W jednym z badań stwierdzono. pomagających uśmierzyć uczucie niepokoju.53 Może to wyjaśniać. neuroprzekaźnika regulującego niepokój . że alkohol łagodzi ich niepokój. używają tych środków jako swego rodzaju leków. Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). „Initiation of Substance Abuse in Earl Adolescence”. pomagając im ignorować długotrwałe ujemne skutki picia w chwili. którym zwyczaj ten wchodzi w krew i którzy coraz bardziej uzależniają się od alkoholu czy narkotyków. Cardiovascular.która przekazuje konsekwencje różnych możliwości działania i przypomina o nich podczas procesu podejmowania decyzji . podczas gdy inni uzależniają się niemal od samego początku: najbardziej podatni na uzależnienie. nie spisywały się tak dobrze u innych chłopców. poczułem się po raz pierwszy normalnie. które mogłyby pomóc im opanować niepokój albo zapanować nad impulsywnością. przynajmniej na krótki czas. 55 Howard Moss i in. znajdują ulgę emocjonalną w zażywaniu takiej. a nie innej. I tak spośród kilkuset obserwowanych przez dwa lata uczniów klas siódmych i ósmych w największym stopniu ulegli alkoholizmowi albo narkomanii ci. jak przyspieszony rytm pracy serca w reakcji na stres. że synowie alkoholików mieli niski poziom tego neuroprzekaźnika i byli bardzo niespokojni.”54 Jest to. Bardzo często są to dzieci . „Cognitive Function. 56 Philip Harden. że u chłopców tych słabo funkcjonują również płaty czołowe. nie wpadając w uzależnienie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Według jednej z najnowszych teorii naukowych ci. działając na nie w sposób.55 Synowie alkoholików piją. Eksperymentując z używkami. 54 Mój wywiad z Ralphem Tarterem ukazał się w „The New York Times” z 26 kwietnia 1990 roku. które w dzieciństwie żyły w napięciu i niepokoju i mając kilkanaście lat odkryły. pakt z diabłem: krótkotrwałe dobre samopoczucie. Stabilizuje ich to fizjologicznie. Jednym z biologicznych wskaźników tego stanu jest upośledzone wydzielanie GABA. Ralph Tarter. a opadał niepokój.alkoholików. Osoby takie mogą mieć skłonność do nadużywania zarówno alkoholu. and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism”. oczywiście. którzy w wieku dwunastu lat wykazywali takie oznaki niepokoju. zdają się znajdować w narkotykach lub alkoholu natychmiast działający środek uśmierzania nieprzyjemnych emocji.zbyt mała jego ilość powoduje wysokie napięcie psychiczne. Wielu powracających do zdrowia narkomanów mówi mi: „W chwili. Reactivity. A ponieważ kora przedniej części płatów czołowych zawiaduje również pamięcią operacyjną . rósł jego poziom. Robert Pihl.to ta niedoczynność może ułatwiać ich pogrążanie się w alkoholizmie. która pozwala im stłumić gnębiące od dawna uczucie niepokoju albo usunąć melancholię. u których stwierdzono najwyższy poziom złego samopoczucia emocjonalnego. kiedy wziąłem pierwszy narkotyk.. pozwoliły stwierdzić. jak również odznaczali się impulsywnością. ujął to tak: „U osób. u których występują. trafiają na substancję chemiczną. Pewne schematy emocjonalne zdają się sprawiać. substancji psychoaktywnej. Neuropsychologiczne badania synów alkoholików. Ten schemat objawia się u niemowląt niespokojnym zachowaniem. Niektórzy z pacjentów mówili.i jak od dziesiątków lat dowodzą Anonimowi Alkoholicy i inne programy leczenia z uzależnień . u których niepokój stale utrzymywał się na wysokim poziomie. uczucia osób ogarniętych depresją koi. sprawia. Jako ludzie dorośli osoby o takim schemacie emocjonalnym (który wiąże się być może z niedoborem dwóch innych neuroprzekaźników . to . 58 Moss i in. że u ponad połowy pacjentów leczonych klinicznie z uzależnienia od kokainy stwierdzono by poważną depresję. Tych podstawowych umiejętności emocjonalnych uczy się pacjentów. że spośród dzieci alkoholików najbardziej narażone na ryzyko uzależnienia się od alkoholu były te. takich jak kokaina. w ramach programów leczenia 57 Kathleen Merikangas i in. w rozmowie. kapryszeniem i niesfornością. największą słabością .usuwa bodziec do zażywania narkotyków lub picia alkoholu. gdyby przebadano ich przed wpadnięciem w nałóg oraz że im głębsza była depresja poprzedzająca uzależnienie. używają go o wiele częściej dla usuwania uczucia niepokoju niż depresji. Badania tysiąca trzystu krewnych alkoholików wykazały. Cocaine: A Clinicianś Handbook. że nie mogą znieść monotonii.60 Chociaż predyspozycje do alkoholizmu i narkomanii mogą mieć w wielu wypadkach swe źródło w funkcjonowaniu mózgu. Ludzie. 59 Edward Khantzian. W jednym z badań stwierdzono.jak się przekonaliśmy . które . popędliwości i znudzenia. Nabycie umiejętności opanowywania tych uczuć .). że gotowi są spróbować wszystkiego. przynajmniej chwilowo. łagodzenia depresji i uśmierzania złości .58 Aczkolwiek niektóre osoby może skłaniać do picia depresja. Harvard Medical School. Archives of General Psychiatry (April 1985). na podstawie wyznań ponad 200 pacjentów.. a zwykłą reakcją na nudę .mogą ich popchnąć do szukania przyjaciół wśród dzieci z marginesu. co w połączeniu z ogólną popędliwością czyni ich podatnymi na zażywanie przeróżnych narkotyków.zmniejszania niepokoju. New York: Guilford Press. 60 Edward Khantzian. „Psychiatric and Psychodynamic Factors in Cocaine Addiction”.nad uczuciami. Badacze doszli do wniosku. można zapanować bez uciekania się do środków chemicznych. których leczył z uzależnienia od heroiny. które zmuszają ludzi do „leczenia się alkoholem albo narkotykami”. prowadząc czasami do kariery przestępczej albo orzeczenia o „osobowości aspołecznej”. tym silniejszy był nałóg. Ludzie. nadmierną ruchliwością i skłonnością do wpadania w kłopoty. że ich pobudzenie może zmniejszyć alkohol. którzy traktują alkohol jako środek uśmierzający. Mark Gold. że dopiero po zażyciu narkotyku czuli się normalnie i byli odprężeni. Największą dolegliwością emocjonalną takich osób (a są to głównie mężczyźni) jest nadmierna pobudliwość.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna To usilne dążenie do znalezienia spokoju zdaje się być emocjonalnym wyznacznikiem genetycznej skłonności do alkoholizmu. 1987. zupełnie inna grupa substancji psychoaktywnych. że u takich osób alkoholizm rozwija się jako „metoda leczenia objawów niepokoju”. stanowiących bezpośrednie antidotum na uczucie przygnębienia. W badaniach czterystu pacjentów leczonych z uzależnienia od heroiny i innych pochodnych opium stwierdzono.którą często czują . 229 .niepohamowana popędliwość.poszukiwanie ryzyka i podniecenia. że najbardziej rzucającym się w oczy schematem emocjonalnych była utrzymująca się przez całe życie nieumiejętność zapanowania nad złością i porywczość. narażeni są na większe ryzyko uzależnienia od środków stymulujących.59 Do jeszcze innego rodzaju podatności na uzależnienie może prowadzić stała złość. Natomiast fakt. nie tylko na nadużywanie alkoholu.(red. to metaboliczne skutki działania alkoholu po chwilowym usunięciu to pogłębiają ją jeszcze bardziej. którzy ustawicznie czują się nieszczęśliwi. „Familial Transmission of Depression and Alcoholism”. u uczniów szkoły podstawowej „fochami”.57 Druga emocjonalna droga do alkoholizmu zaczyna się od stanu stałego dużego pobudzenia. w: Arnold Washton.serotoniny i MAO) stwierdzają. nie oznacza bynajmniej. O dzieciach. czy też wychowywane były przez rodzica cierpiącego na poważną chorobę psychiczną wykazują. 61 Zwrot ten zasugerował mi Tim Shriver z Zespołu do Spraw UIepszania Metod Uczenia się Umiejętności Społecznych i Emocjonalnych w Ośrodku Studiów Nad Dziećmi Uniwersytetu Yale. które zwiększą szanse uniknięcia każdego z tych niebezpieczeństw z osobna i wszystkich razem. że odziedziczyło takie geny. oczywiście. Nędza sama w sobie nie szczędzi dziecku ciosów emocjonalnych: pochodzące z ubogich warstw społeczeństwa pięcioletnie dzieci są już w tym wieku bardziej bojaźliwe. posiadają kluczowe umiejętności emocjonalne. który mają zwalczać. Greg Duncan i Patricia Garrett opisali wyniki swych badań w osobnych artykułach w Child Development (April 1994). ale jak przekonaliśmy się w rozdziale XIV. że koncentruję się na znaczeniu. Długookresowe badania setek dzieci. narkotykom. kiedy rutynowe szczepienie mogło zapobiec chorobie. Ciężar nędzy niszczy też życie rodzinne . organizowane wtedy. bicie i pogróżki fizyczne. jakie w wytwarzaniu podatności na te problemy ma brak umiejętności emocjonalnych i społecznych. gdzie przemoc była na porządku dziennym. wytrwałość w obliczu porażek i niepowodzeń. ucząc nasze dzieci umiejętności. która przyciąga innych ludzi. Kłopot z takimi kampaniami polega na tym. Stwarzają też więcej problemów swym zachowaniem. niespokojne i smutne niż ich wywodzący się z zamożniejszych rodzin rówieśnicy. osiągnął już rozmiary epidemii i głęboko zapuścił korzenie w środowisku młodzieżowym. oczywiście.a nich. powinniśmy postępować zgodnie z logiką prewencji.matki (nierzadko samotne i bez pracy) są częściej pogrążone w depresji.63 Do umiejętności tych należy niezrównana towarzyskość. która stawia je ponad czynnikami rodzinnymi i ekonomicznymi. Są to interwencje nagłe. Dosyć wojen . The Invulnerable Child. że . które wspaniale stawiają czoło przeciwieństwom. gdyby nauczyli się tego wcześniej. zdolność szybkiego powracania do równowagi po przygnębiających doświadczeniach oraz niefrasobliwy charakter. a ostatnio przemocy. co jest tendencją utrzymującą się w latach późniejszych. stosującej przemoc wobec dziecka albo w środowisku biedoty. wszczynając często burdy i niszcząc przedmioty ze swego otoczenia. rodzice okazują dziecku mniej ciepła i bardziej polegają na surowych karach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna alkoholizmu i narkomanii. dużo lepiej. zmienić można nawet cechy charakteru i temperament. takich jak krzyki. kiedy problem. w którym szerzy się przestępczość i narkomania. przypominające wysyłanie karetki pogotowia do umierającego. które wychowały się w nędzy albo w rodzinach. Jedną z możliwości przeciwdziałania podobnemu stanowi rzeczy są. Oczywiście wiele z tych umiejętności jest wrodzonych i dziecko ma po prostu szczęście.61 To.62 Umiejętności emocjonalne mają jednak pewną cechę. takie jak wychowywanie się w rodzinie niepełnej czy dysfunkcjonalnej. aby im się oprzeć. 230 . zanim wpadli w nałóg. przerywaniu nauki. że są one spóźnione. optymizm. New York: Guilford Press. 1987. wiara w siebie. otóż mogą odegrać decydującą rolę w określeniu stopnia. że lekceważę inne czynniki ryzyka. Jednak znakomita większość dzieci napotykających trudności nie ma takich zalet. w jakim dane dziecko czy nastolatek poddają się w obliczu trudności albo znajdują sobie dość siły. Byłoby. Zamiast ogłaszać takie wojny. 63 Norman Garmezy. które nie ugięły się nawet pod najcięższymi ciosami losu.metoda zapobiegania W ostatnich dziesięciu latach wydawano „wojny” po kolei: zachodzeniu w ciążę kilkunastoletnich dziewcząt. podejmowane w momencie kryzysu. 62 Economic Deprivation and Early Childhood Development” oraz „Poverty Experiences of Young Children and the Quality of Their Home or Environments”. pisałem w „The New York Times” z 13 października 1987 roku. Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna odpowiednie posunięcia polityczne i ekonomiczne, zmierzające do usunięcia nędzy i innych warunków społecznych, które rodzą wspomniane problemy. Prócz tych posunięć (które zdają się zajmować coraz niższe pozycje na liście priorytetów społecznych) można sporo zrobić, aby pomóc dzieciom w zmaganiach z pozbawiającymi je sił przeciwnościami losu. Weźmy sprawę zaburzeń emocjonalnych, dolegliwości, które odczuwa przynajmniej raz w ciągu życia co drugi Amerykanin. Badania reprezentatywnej próbki społeczeństwa, składającej się z 8098 osób, wykazały, że 48 procent Amerykanów miało w ciągu swego życia przynajmniej raz problemy ze zdrowiem psychicznym.64 W najgorszej sytuacji znalazło się 14 procent osób, u których wystąpiły jednocześnie objawy przynajmniej trzech różnych rodzajów zaburzeń psychicznych. W tej grupie też zdarzało się 60 procent wszystkich zaburzeń psychicznych pojawiających się w każdym okresie czasu oraz aż 90 procent najostrzejszych i najbardziej upośledzających funkcjonowanie pacjentów chorób psychicznych. Osoby te potrzebują intensywnej opieki, ale optymalne podejście powinno polegać przede wszystkim na zapobieganiu wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, pojawianiu się takich problemów. Rzecz jasna nie każdej chorobie psychicznej można zapobiec, ale są takie, może nawet jest ich wiele, którym da się zapobiec. Ronald Kessler, socjolog z Uniwersytetu Michigan, powiedział mi: „Musimy interweniować jak najwcześniej. Weźmy dziewczynkę, która w szóstej klasie ma fobię społeczną, a na początku szkoły średniej zaczyna pić, aby stłumić niepokój, jaki wywołują u niej wszystkie kontakty społeczne. Koło trzydziestki, kiedy zostaje objęta naszymi badaniami, nie tylko nadal odczuwa lęk, ale jest poza tym alkoholiczką, narkomanką i żyje w ciągłej depresji, ponieważ zagmatwała sobie życie. Pytanie brzmi: co mogliśmy dla niej zrobić, kiedy była jeszcze dzieckiem, aby nie dopuścić do tego staczania się?” To samo odnosi się, oczywiście, do porzucania szkoły, przemocy i w ogóle większości z listy niebezpieczeństw zagrażających dzisiaj młodzieży. W ostatnich latach namnożyło się programów szkoleniowych mających zapobiegać takiemu czy innemu niepokojącemu zjawisku, tworząc swego rodzaju minirynek usług edukacyjnych, jednak wiele - w tym najbardziej zręcznie reklamowane i najszerzej rozpowszechniane - okazało się nieskutecznych. Parę z nich nawet, ku rozpaczy władz oświatowych, zdawało się nasilać zjawiska, którym miały zapobiegać, szczególnie narkomanię i seks wśród nieletnich. Informacja nie wystarczy Pouczającym przykładem w tym względzie jest seksualne wykorzystywanie dzieci. W 1993 roku zgłoszono w Stanach Zjednoczonych dwieście tysięcy udokumentowanych spraw tego rodzaju, a ich liczba rośnie każdego roku o około 10 procent. I choć szacunki różnią się bardzo znacznie między sobą, to większość ekspertów zgadza się, że ofiarami jakiejś formy wykorzystywania seksualnego pada przed siedemnastym rokiem życia od 20 do 30 procent dziewcząt i około połowę mniej chłopców (liczby są większe mniejsze w zależności między innymi od tego, jak definiuje się wykorzystywanie seksualne).65 Nie ma żadnego ogólnego portretu psychologicznego dzieci, które są szczególnie narażone t ryzyko wykorzystywania seksualnego, ale większość czuje się pozbawiona ochrony, nie jest zdolna sama przeciwstawić się takim formom bezprawia i ma poczucie izolacji społecznej z powodu tego, się im przydarzyło. 64 Ronald C. Kessler i in., „Lifetime and 12-month Prevalence of DSMIII-R Psychiatric Disorders in the U.S.”, Archives of General Psychiatry (January 1994). 65 Dane dotyczące chłopców i dziewcząt powiadamiających o wykorzy;ole stywaniu seksualnym w Stanach Zjednoczonych pochodzą od Malcolma Browna the Violence and Traumatic Stress Branch of the National Institute of Mental Health; liczba przypadków udowodnionych z: National Committee for the Prevention of Child Abuse and Neglect. Ogólnokrajowa ankieta wykazała, że wskaźnik ten wynosi 3,2 procenta dla dziewczynek oraz 0,6 procenta dla chłopców w danym roku: David Finkelhor, Jennifer DziubaLeatherman, „Children as Victims of Violence: A National Survey”, Pediatrics (October 1984). 231 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Z myślą o takich niebezpieczeństwach zaczęto w wielu szkołach wprowadzać programy zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu. Większość z nich koncentruje się ściśle na podstawowych informacjach o wykorzystywaniu seksualnym, ucząc dzieci na przykład odróżniania „dobrego” dotykania od „złego”, uczulając je na zagrożenia i zachęcając do mówienia o wszystkim dorosłym, jeśli przytrafiło się im coś niestosownego. Jednak ogólnokrajowa ankieta, którą objęto dwa tysiące dzieci, wykazała, że to podstawowe szkolenie niewiele pomogło - a w istocie rzeczy raczej zaszkodziło - dzieciom w podejmowaniu starań, by nie paść ofiarą jakiegoś rozwydrzonego osiłka w ich własnej szkole albo potencjalnego gwałciciela.66 Co gorsza, dzieci, które przeszły tylko takie podstawowe szkolenie, a potem stały się ofiarami napastowania seksualnego, _ były o połowę mniej skłonne niż dzieci, które w ogóle nie uczestniczyły w szkoleniu, poinformować dorosłych o tym zdarzeniu. Jaskrawo kontrastuje z tym fakt, że dzieci, które przeszły bardziej całościowe szkolenie obejmujące również rozwijanie umiejętności emocjonalnych i społecznych - potrafiły o wiele lepiej bronić się przed napastowaniem seksualnym. Mówiły, żeby zostawić je w spokoju, krzyczały albo szarpały się, groziły, że powiedzą o tym i rzeczywiście mówiły, jeśli mimo wszystko przytrafiło się im coś złego. Ten ostatni środek obrony - mówienie rodzicom czy policji o napastowaniu albo wykorzystaniu seksualnym - ma szczególne znaczenie zapobiegawcze, ponieważ wielu amatorów wdzięków dziecięcych wykorzystuje setki dzieci. Badania wykorzystujących dzieci czterdziestolatków wykazały, że mniej więcej od ukończenia przez nich kilkunastu lat, ich ofiarą padało jedno dziecko miesięcznie. Śledztwo prowadzone w sprawie pewnego kierowcy autobusu i nauczyciela prowadzącego kurs komputerowy w szkole ujawniło, że każdego roku wykorzystywali wspólnie trzysta dzieci; sprawa wyszła na światło dzienne dopiero wtedy kiedy jeden z chłopców wykorzystanych przez nauczyciela zaczął nagabywać seksualnie swoją siostrę.67 Dzieci, które uczestniczyły w całościowym programie, był trzykrotnie bardziej skłonne niż te minimalnie szkolone do informowania o przypadkach wykorzystywania seksualnego. Co sprawiło, że szkolenie to dało takie dobre skutki? Otóż nie ograniczało się ono do jednego, raz przedstawionego tematu, ale składało się z wielu, prowadzonych na różnym poziomie i obejmujących różne aspekty wykorzystywania seksualnego zajęć wchodzących w skład normalnych lekcji higieny i wychowania seksualnego w różnych klasach. Zapewniono też sobie pomoc rodziców w utrwalaniu przekazywanych wiadomości (dzieci, których rodzice potraktowali to poważnie, najlepiej dawały sobie radę z przeciwstawieniem się niebezpieczeństwu wykorzystania seksualnego). Znaczną rolę odegrało również kształcenie umiejętności emocjonalnych. Nie wystarczy po prostu powiedzieć dziecku o różnicy między „dobrym” a „złym” dotykaniem. Musi ono mieć rozwiniętą samoświadomość, aby zorientować się, kiedy sytuacja wygląda niedobrze albo niepokojąco na długo przed tym, nim dojdzie do dotykania. Wymaga to zresztą od dziecka nie tylko samoświadomości, ale również pewności siebie, aby mogło poważnie potraktować swoje obawy i przeczucia, nawet jeśli osoba dorosła zapewnia je, że wszystko jest w porządku”. Poza tym musi dysponować repertuarem środków pozwalających przeszkodzić w tym, co może się darzyć, obejmującym szeroki wachlarz zachowań, od ucieczki do grożenia, że powie o tym. Z tych powodów dobre programy uczą dzieci twardo obstawać przy tym, czego chcą, domagać się 66 Ogólnokrajową ankietę na temat programów zapobiegania seksualnemu wykorzystywaniu dzieci przeprowadził David Finkelhor, socjolog z Uniwersytetu w New Hampshire. 67 Dane o tym, ile ofiar mają na swoim koncie osoby molestujące seksualnie dzieci, pochodzą z wywiadu z Malcolmem Gordonem, psychologiem z Oddziału Badań nad Gwałtem i Spowodowanym Urazem Stresem Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego. 232 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna respektowania przysługujących im praw zamiast zachowywać bierną postawę, oraz poznać granice, których nikomu nie wolno przekroczyć, i bronić ich. A zatem najskuteczniejsze programy uzupełniały podstawowe wiadomości o wykorzystywaniu seksualnym nauką umiejętności emocjonalnych i społecznych. Programy te uczyły dzieci znajdowania bardziej pozytywnych sposobów rozwiązywania konfliktów międzyludzkich, większej pewności siebie, nieobwiniania się, jeśli coś się rzeczywiście zdarzyło i dawały im poczucie oparcia w nauczycielach i rodzicach, do których mogły się zwrócić w razie potrzeby. A jeśli mimo wszystko zdarzyło im się coś złego, to były dużo bardziej skłonne mówić o tym. Aktywne składniki Odkrycia te doprowadziły do rewizji poglądów na to, z jakich elementów powinien składać się optymalny program prewencji. Wzięto pod uwagę programy, które według bezstronnych ocen okazały się naprawdę skuteczne. W ramach finansowanego przez Fundację W.T. Granta pięcioletniego programu badawczego zespół naukowców przeanalizował dokładnie całe zagadnienie i wyodrębnił pięć aktywnych czynników, które wydawały się odgrywać zasadniczą rolę w sprawdzonych programach prewencji.68 Lista kluczowych umiejętności, które zdaniem tego zespołu powinny zostać uwzględnione w każdym programie, bez względu na to, jakiemu _ konkretnemu problemowi miałby on zapobiegać, pokrywa się dokładnie z listą składników inteligencji emocjonalnej (zobacz Dodatek D, gdzie zamieszczona jest pełna lista).69 Do tych umiejętności emocjonalnych należą: samoświadomość, rozpoznawanie i wyrażanie uczuć oraz panowanie nad nim, panowanie nad impulsami i zdolność odkładania zaspokojenia pragnień na później oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem i niepokojem. Zdolnością mającą kluczowe znaczenie w panowaniu nad impulsami jest odróżnianie uczuć od działań oraz uczenie się lepszego podejmowania decyzji emocjonalnych poprzez opanowywanie najpierw impulsu do działania, a potem odkrywanie i analizowanie alternatywnych sposobów działania i ich konsekwencji. Wiele umiejętności należy do zakresu inteligencji interpersonalnej; są to: odczytywanie sygnałów emocjonalnych i społecznych, słuchanie, zdolność opierania się ujemnym wpływom, umiejętność patrzenia z punktu widzenia innej osoby i zrozumienie, jakie zachowanie jest dopuszczalne w danej sytuacji. Wymienione umiejętności emocjonalne i społeczne należą do najważniejszych w życiu i są przynajmniej częściowym remedium na większość, jeśli nie na wszystkie, trudności, jakie omówiłem w tym rozdziale. Wybór konkretnych problemów, przed którymi mogą one uodpornić dzieci, jest niemal dowolny - można by przytoczyć podobne argumenty świadczące o roli umiejętności emocjonalnych i społecznych w zapobieganiu zachodzeniu nastolatek w ciążę albo samobójstwom nieletnich. Przyczyny wszystkich tych problemów są z całą pewnością złoŜone, splatają się tu w róŜnych proporcjach wyposaŜenie biologiczne, dynamika Ŝycia rodzinnego, polityka wobec ubóstwa i kultura ulicy. Interwencja w jednej tylko z tych sfer, nie wyłączając przez sfery emocji, nie usunie zatem problemu do końca. Trzeba jednak zwracać uwagę na remedia emocjonalne w takim samym stopniu, w jakim deficyt umiejętności emocjonalnych zwiększa ryzyko, na które naraŜone jest dziecko - a przekonaliśmy się, Ŝe zwiększa je znacznie - stosując te środki zapobiegawcze nie zamiast, ale obok innych. Następne pytanie brzmi: jak powinna wyglądać edukacja emocjonalna? 68 W.T. Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence, „Drug and Alcohol Prevention Curricula”, w: J. David al Hawkins i in., Communities That Care (San Francisco: Jossey-Bass, 1992). 69 W.T. Grant Consortium, „Drug and Alcohol Prevention Curricula”, s. 136. 233 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Rozdział XVI Kształcenie emocji Główną nadzieją narodu jest właściwa edukacja młodzieży Erazm z Rotterdamu DZIWNIE WYGLĄDA to sprawdzanie listy obecności. Nauczyciel, otoczony kręgiem siedzących po turecku na podłodze piętnastu pięcioklasistów, obraca się ku każdemu dziecku, a kiedy wyczytuje jego imię, nie odpowiada ono pustym „obecny, co słyszy się we wszystkich standardowych szkołach, ale zamiast tego wymienia liczbę określającą, jak się czuje w danej chwili. Jeden oznacza podły nastrój, dziesięć - werwę. Dzisiaj nastroje są znakomite: - Jessica. - Dziesięć. Rozpiera mnie energia - dzisiaj jest piątek. - Patrick. - Dziewięć. Jestem podniecony i trochę się denerwuję. - Nicole. - Dziesięć. Czuję się spokojna i szczęśliwa. Jest to lekcja wiedzy o sobie w Nueva Learning Center [Ośrodek Kształcenia Nueva], szkole znajdującej się w przerobionej i przy stosowanej do jej potrzeb dawnej siedzibie rodowej Crockerów, dynastii, która założyła jeden z największych banków w San Francisco. Teraz budynek ten, przypominający Operę w San Francisco w miniaturze, mieści szkołę prywatną, oferującą dzieciom program nauki, który może być wzorem dla kursów inteligencji emocjonalnej. Tematem zajęć z wiedzy o sobie są uczucia - twoje własne i te, które wybuchają w związkach z innymi osobami. Temat ten wymaga z samej swej natury, by nauczyciele i uczniowie koncentrowali się na emocjonalnej tkance życia dziecka, czyli na tym, co z uporem ignoruje się we wszystkich prawie pozostałych szkołach w Ameryce. Przyjęta tu strategia polega między innymi na wykorzystywaniu napięć i urazów dzieci jako tematów dnia. Nauczyciele mówią o rzeczywistych problemach dzieci - o bólu odczuwanym z powodu odtrącenia, o zazdrości, o nieporozumieniach, które mogą przerodzić się w bójkę na podwórku szkolnym. Jak ujęła to Karen Stone McCown, twórczyni programu samowiedzy i dyrektorka ośrodka: „Uczenie się nie przebiega w izolacji od uczuć dzieci. Znajomość alfabetu emocjonalnego jest równie ważna dla uczenia się jak znajomość zasad czytania i liczenia”.1 Samowiedza jest pierwszym skowronkiem idei, która zyskuje coraz więcej zwolenników w szkołach w całej Ameryce. Nazwy tego przedmiotu są różne: od „rozwoju społecznego”, przez „umiejętności życiowe”, po „społeczne i emocjonalne uczenie się”. Niektórzy, nawiązując do koncepcji inteligencji wielorakiej Howarda Gardnera, używają na jego określenie terminu „inteligencja personalna”. Nicią przewodnią wszystkich tych programów jest chęć podniesienia u dzieci poziomu umiejętności społecznych i emocjonalnych w ramach normalnego programu kształcenia i traktowanie tych umiejętności nie jako metody korekcyjnej dla tych określanych mianem „cierpiących na zaburzenia”, ale jako zespołu umiejętności i przekonań mających zasadnicze znaczenie dla każdego dziecka. 1 Mój wywiad z Karen Stone McCown ukazał się w „The New York Times” z 7 listopada 1993 roku. 234 Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Odległych korzeni kursów alfabetyzacji emocjonalnej doszukiwać się można w ruchu edukacji afektywnej z lat sześćdziesiątych. Myślano wówczas, że lekcje psychologiczne i motywacyjne zapadają głębiej w pamięć, jeśli pozna się empirycznie to, czego uczy się konceptualnie. Jednak ruch alfabetyzacji emocjonalnej odwraca do góry nogami zasadę edukacji afektywnej - zamiast wykorzystywać uczucia do uczenia, uczy samych uczuć. Bezpośrednich bodźców do organizowania takich zajęć dostarczyły realizowane w szkołach programy zapobiegania różnym konkretnym niekorzystnym zjawiskom: paleniu papierosów, narkomanii, ciążom nieletnich, porzucaniu szkoły, a ostatnio przemocy. przekonaliśmy się w poprzednim rozdziale, zespół działający pod auspicjami Fundacji W.T. Granta stwierdził, że kursy takie dają dużo lepsze wyniki, jeśli uczą dzieci podstawowych zrębów umiejętności społecznych i emocjonalnych, takich jak kontrolowanie impulsów, panowanie nad złością i znajdowanie twórczych rozwiązań w trudnych sytuacjach społecznych. Zasada ta dała początek nowej generacji programów. Jak przekonaliśmy się w rozdziale XV, działania interwencyjne zmierzające do usunięcia leżących u podłoża takich zjawisk jak agresja czy depresja deficytów konkretnych umiejętności emocjonalnych i społecznych mogą zapewnić dzieciom bardzo skuteczną ochronę przed tymi niepożądanymi zjawiskami. Jednak te podejmowane ze szlachetnych pobudek działania były przeważnie planowane przez psychologów jako eksperymenty naukowe. Następnym krokiem jest wyciągnięcie lekcji z takich bardzo wąskich i koncentrujących się z reguły na jednej grupie dzieci programów i uogólnienie ich w celu opracowania środków zapobiegawczych dla wszystkich dzieci, stosowania których mogliby uczyć zwykli nauczyciele. To bardziej przemyślane i skuteczniejsze podejście do prewencji obejmuje przekazywanie informacji o takich problemach, jak AIDS, narkotyki itp. wówczas, kiedy dziecko zaczyna się z nimi stykać. Najważniejszy jest jednak zespół kluczowych umiejętności które mają wielkie znaczenie dla radzenia sobie z tymi specyficznymi dylematami - inteligencja emocjonalna. Nowe spojrzenie na wprowadzenie kształcenia emocjonalnego w szkołach sprawia, że zamiast traktować najważniejsze aspekt codziennego życia dziecka jako nieistotne wtręty albo - kiedy prowadzą one do wybuchów - odsyłać dzieci do wychowawcy i gabinetu dyrektora, żeby dostały burę, czyni się życie emocjonalne i społeczne tematem zajęć. Same zajęcia mogą się na pierwszy rzut oka wydawać nijakie i nie podsuwać żadnego rozwiązania problemów, z którymi dzieci mają się nauczyć sobie radzić. Wrażenie takie bierze się w głównej mierze stąd, że - podobnie jak dobre wychowanie domowe - udzielane rady i wskazówki są drobne, ale wymowne i znaczące, przekazywane regularnie przez całe lata. Tak właśnie wpaja się nauki emocjonalne; są to ciągle powtarzające się przeżycia i doświadczenia, na które mózg reaguje wzmacnianiem odpowiednich dróg nerwowych, dzięki czemu stają się nawykami, dochodzącymi do głosu w chwilach napięcia, frustracji i bólu. A więc chociaż codzienna treść zajęć z zakresu kształcenia emocjonalnego może wydawać się szara i bezbarwna, to ich rezultat - przyzwoici ludzie - ma dużo większe znaczenie dla naszej przyszłości niż kiedykolwiek przedtem. Nauka współdziałania Porównajmy taki oto moment z lekcji samowiedzy z naszymi własnymi wspomnieniami szkolnymi. Grupa piątoklasistów ma właśnie zacząć grę uczącą umiejętności współpracy. Chodzi w niej o to, aby wspólnie ułożyć z chaotycznie wymieszanych kawałków figury w kształcie kwadratów. Trudność polega na tym, że cały zespół musi zachować absolutne milczenie, niedozwolone są też żadne gesty. 235 Varga słyszy podniesione głosy i agresywne staccato tej rozmowy. Uczniowie wysypują kawałki układanki na stół i przystępują do pracy. a kto przeszkadza. Grze przygląda się trójka znających ją i jej reguły obserwatorów. kto i w jakim stopniu obejmuje przewodnictwo grupie i organizuje jej pracę. kto się wygłupia. ze zmarszczoną ze skupienia twarzą. to właśnie w takich momentach widać cały pożytek z przerobionych już lekcji. Jest to przełomowe wydarzenie. Potem zaczynają z wolna działać wspólnie przy ułożeniu pierwszego kwadratu. Trzecia grupa nadal zmaga się z zadaniem. z których każda siada przy osobnym stole. . wiadomości przekazane w takich elektryzujących chwilach najlepiej utrwalają się w pamięci uczniów. aż do ułożenia wszystkich figur. a potem grupa szybko układa pozostałe figury. chwytając te. które skończyły. Fairlie i Rahman muszą dopiero nauczyć się współdziałania. Joan Varga. czteroosobowego zespołu podejmują samotne. Napięcie trochę się zmniejsza.Ty też możesz podsunąć kawałek . wysokim chłopcem o gęstych. przystrzyżonych na jeża włosach. Nauczycielka dodaje im nieco otuchy mówiąc: . kończąc układanie ostatniej figury. a dalej pracują już jako zespół. a i tak bardziej przypomina trapezoid niż kwadrat. Okaże się to kluczowym momentem lekcji. każdy z nich zajmuje się układanką oddzielnie i nic z tego nie wychodzi. Mniej więcej po minucie staje się jasne. który jednym z obserwatorów. podkreślając pewne słowa. nieskoordynowane wysiłki. wskazuje na dwa kawałki wystające z figury kwadratu i mówi: . kiedy trzecia grupa kładzie ostatni kawałek. A jak wie każdy dobry nauczyciel. jego towarzysze zaczynają chichotać. którą właśnie otrzymała. 236 .upiera się wzburzony Rahman. które wydają się pasować i dołączają je do prawie ukończonej figury po to tylko. by doznać kolejnego rozczarowania.Dzieci. Są wyraźnie sfrustrowani. Do nadal zmagającej się z zadaniem grupy podchodzi Dagan. Wybucha spontaniczny aplauz. który w pewien sposób zdaje się podkreślać jego oficjalną rolę. kończą już po paru minutach. zaznaczając na specjalnych arkuszach.Ale to jest gestykulowanie . Tucker ma na sobie obszerną koszulę z krótkimi rękawami i wymalowanym na piersiach napisem „Bądź Odpowiedzialny”.mówi Tucker do Rahmana przekonującym tonem. które udało się osiągnąć pozostałym dwom zespołom. . dzieli klasę na trzy grupy. Nagle Rahman. którzy jeszcze pracują. wtedy też można najskuteczniej nauczyć nowych rzeczy. chwyta nowego ducha i elementy pierwszego kwadratu szybko znajdują się na swoich miejscach. kończą układać dopiero pierwszą figurę. Sean. Członkowie drugiego.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Nauczycielka. mogą udzielić jednej konkretnej rady kolegom. czarnych. kiedy Rahman bierze dwa kawałki i zakrywa nimi oczy. spontaniczna wymiana zdań dyktowanych wzburzonymi uczuciami. i Tuckerem. Punkt niezgody Kiedy klasa zaczyna omawiać praktyczną lekcję pracy zespołowej.Musicie obrócić te dwa kawałki do góry nogami.to nie jest gestykulowanie . że jedna grup działa wyjątkowo sprawnie jako zespół. gorączkowo przeglądają rozłożone i na stole kawałki układanki. wywiązuje się gwałtowna wymiana zdań między Rahmanem. przy którym siedzą obaj chłopcy. więc zbliża się do stołu. blondynem o przylizanych włosach i opadającej na czoło grzywce. wskazywał na coś innego. wywracając oczy i nadymając policzki . Tucker również kiwa z uśmiechem głową. Ale sposób.a on by zaraz powiedział: „Bez gestykulowania!” Widać wyraźnie. Nauczycielka kontynuuje lekcję emocji. Małe klasowe spięcie zbliża się do finału.rozrabia się wtedy. a ja robię coś takiego . że jesteś zniechęcony i chcesz zmniejszyć napięcie. podczas gdy inni kończą zbieranie układanek do pudełek. widząc. że złość Rahmana nie wynika tylko ze sprzeczki o to.On uważa.To nie jest krytyka . dodaje: . tonem. co można uważać za rozrabianie. co jest.tu przekrzywia głowę w niewinnym ruchu .Czuję się dobrze . że on rozrabia złośliwie. Mówił. co się przed chwilą wydarzyło. Tucker powtarza więc Rahmanowi spokojniejszym głosem: . a co nie jest gestykulacją. ponieważ nie zrozumiał twoich intencji. Potem. Potem obaj. Co miałeś na myśli? . Natomiast Tucker nazwał to rozrabianiem. Zgadza się? Obaj chłopcy kiwają potakująco głowami. Bójka. .Mógłbym zrobić coś takiego . domyśla się o co chodzi i mówi do Tuckera: . który wypełnił Tucker i który choć na razie nie wspomniano o nim ani słowem . do której nie doszło Kiedy nowa grupa zaczyna zajmować miejsca. teraz bardziej rzeczowym tonem . Analiza post factum.protestuje Rahman. obracają się jak na komendę i razem wybiegają. Po prostu zaproponować. co chcesz. Nie chce. Nauczycielka. Varga podkreśla pozytywny sposób spojrzenia na to.Czujecie się już lepiej? . 1. że Rahman bez przerwy spogląda na najwidoczniej obraźliwą dla niego formę zaklasyfikowania. Rahman chce.Trochę to naciągane. że użyłeś w odniesieniu do niego negatywnego słowa . zwracając się do Rahmana. Ale nie jest ci przyjemnie słuchać. . Wzburzenie obu chłopców na początku rozmowy i ochłonięcie pod jej 237 . który nie brzmi tak krytycznie. gdzie wydaje ci się.stał się w rzeczywistości przyczyną napięcia między nim a Tuckerem. że to. Kiedy zakryłeś oczy kawałkami układanki.rozrabia. jeśli chcesz znać moje zdanie.poucza Varga . Jego wzrok bez przerwy biegnie ku arkuszowi ocen. żeby tak o nim mówiono.mówi pojednawczo Tucker.bardzo dobrze współpracowaliście. Nie atakowałeś go.Ale . . rozmawiając z Tuckerem. może być też sposobem odprężenia podczas trudnych chwil. nie miałeś na myśli tego. nauczycielka przeprowadza analizę tego. że to jest złośliwe rozrabianie . to wydawało się. że powinien być.odpowiada Rahman.Podoba mi się sposób. mówiąc do Tuckera: . Rahman odpowiada gniewnym tonem: . czego twoim zdaniem potrzebuje. a jego spokojny głos świadczy o tym.Nie miałem na myśli tego.wykrzywia twarz w śmieszny. spostrzegłszy że wszyscy inni wyszli już z klasy.Tucker próbuje powiedzieć. bez gestykulowania. jak ktoś używa w stosunku do ciebie takich słów jak rozrabiaka.Próbując mu pomóc. że używanie takich negatywnych słów jak rozrabia jest nie w porządku. że czuje się wysłuchany i zrozumiany. w jaki obstawałeś przy swoim. Rahman nie przyjmuje tego za dobrą monetę. kiedy wszyscy koncentrują się bardzo na czymś. ale Tucker.pyta Varga.i błazeński sposób. dać komuś to.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna . W rubryce pod nagłówkiem „Kto rozrabia?” Tucker umieścił nazwisko Rahmana.Możesz po prostu położyć jakiś kawałek tam. w jaki o tym mówiłeś. staraj się przekazać to. co czuje.to jest rozrabianie.Czy może nadal jesteście zirytowani? . . żebyś go wysłuchał i zrozumiał. ale też ścisza głos: . Takiej asertywności (nie będącej ani złością. zanim doprowadzą do otwartej walki.. nie obwiniając drugiej osoby i nie zamykając w akcie samoobrony uszu na to. Obaj podjęli pewne starania. Dzięki praktycznemu zastosowaniu tych narzędzi oraz przy pewnej pomocy nauczycielki „asertywność” i „aktywne słuchanie” stały się dla tych chłopców czymś więcej niż tylko pustymi frazesami.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna koniec świadczą o tym. Codzienne zmartwienia W kręgu siedzących na podłodze uczniów. ponieważ umiejętności te musimy opanować akurat wtedy. ani biernością) uczy się w Nueva od trzeciej klasy.jak ujmuje to Varga . Dla każdego. że zarówno Tucker. dlaczego tak czujecie?” I jeśli uczniowie tego chcą (nikt nie nalega. ale o to. by wyjaśnić nieporozumienie i przełamać wzajemną niechęć i urazy. Kiedy są bardzo niskie . Mistrzostwo w sferze emocjonalnej jest szczególnie trudno osiągnąć. który sprawia. pocą się ręce. a ty starasz się uważnie słuchać i jednocześnie zapanować nad sobą.mówi Varga. pozwoliło obu chłopcom nauczyć się nowych niuansów praktycznego rozwiązywania konfliktów. jak były dzisiaj. zaczyna się . kto zna chaotyczne sprzeczki piątoklasistów. potrzebuje pewnej pomocy przy obserwowaniu samego siebie. co stwarza szansę rozważenia twórczych sposobów uporania się z nimi. co mówisz”. to może podzielić się z innymi swoimi kłopotami. Wali ci serce. których znajomością mogliby pochwalić się podczas quizu . który nie przerodzi się w agresję. Rozmowa. patrząc sobie prosto w twarz. najbardziej zdumiewające musi być to. jak i Rahman starali się przeforsować swój punkt widzenia bez uciekania się do oskarżania.„nie od komunikowania. dwójki albo trójki wskazujące na fatalne samopoczucie . by warknąć pogardliwie „odp. z których obaj mogli skorzystać w chwilach. aby wyrazić swój punkt widzenia tak. co mogło stać się zarzewiem prawdziwej wojny. „Każdy. Uczniowie uczą się na lekcjach samowiedzy. Chociaż na początku sprzeczki żaden z nich nie patrzył na drugiego. że innym trudno usłyszeć to. w jaki Tucker i Rahman prowadzili rozmowę.jedynki. wyzwisk czy krzyków.. kiedy jest zdenerwowany . aby spokojnie wytrwać do końca. liczby nie zawsze są tak wysokie.ze znacznie błahszych powodów. aby nie doprowadziło to do otwartego konfliktu. 238 .stały się one sposobami reagowania. dorosły czy piątoklasista. Ślady tych wcześniejszych lekcji widać w sposobie.. ale w sposób. pochopnego wyciągania z nich wniosków i wysyłania twardych przekazów w sposób. nie wrzeszcząc. kiedy potrzebowali ich najbardziej. która z reguły przeradza się w konflikt. nawiązując kontakt wzrokowy i wysyłając nieme sygnały. Żaden nie dał się ponieść uczuciom do tego stopnia. że nie chodzi o to. co mówi”. że jest słyszany i słuchany. się! albo rzucić się z pięściami na adwersarza czy też uciąć dyskusję. odwracając się na pięcie i wychodząc z klasy. by zupełnie unikać konfliktów. czego obaj nauczyli się na temat rozwiązywania konfliktów.kiedy jesteśmy w złym nastroju.to stwarzają możliwość postawienia pytania: „Chcecie porozmawiać o tym. ale od przyjmowania pewnych założeń. aby rozmawiali o sprawach. To. które pozwalały partnerowi zorientować się. o których nie mają ochoty mówić).a nawet stosują bardziej niebezpieczne metody ataku . od czego tradycyjnie rozpoczyna się każda lekcja. Podkreśla się znaczenie wyrażania uczuć wprost. to w miarę rozmowy zaczęli objawiać oznaki „aktywnego słuchania”. kiedy zazwyczaj jesteśmy najmniej zdolni do odbioru nowych informacji i uczenia się nowych nawyków reagowania . Instruowanie bardzo pomaga w takich momentach. Jakże odmiennie mogłoby się to wszystko potoczyć w innych okolicznościach! Dzieci i młodzież codziennie puszczają w ruch pięści . 2 Wśród tematów znajduje się samoświadomość. Zwierza się ono z takich problemów. Santa Monica: Goodyear Publishing Co. Harold Q. nauczyciel może wykorzystać nadarzającą się okazję do zademonstrowania. których uczenie zaleca się jako podstawowy środek zapobiegający wpadaniu dzieci w czyhające na nie pułapki (pełną listę zawiera Dodatek E). niedojrzałość przyjaciół czy przyjaciółek. Każda z takich dyskusji dostarcza środków do osiągnięcia jasno sformułowanego już w samej nazwie celu . rozpoznawanie. żebym ja też spróbował”. z kim mogłoby się nimi podzielić. niejako na peryferiach szkoły . uczuciami i reakcjami. Karen Stone McCown: „Kiedy uczymy dzieci o złości. Samoświadomość przybiera również formę rozpoznawania swych silnych i słabych punktów oraz postrzegania się w pozytywnym ale realistycznym świetle (i unikania w ten sposób pułapki. Teorię tę poddał miażdżące krytyce Seligman w książce The Optimistic Child (Optymistyczne dziecko). jak skorzystać w praktyce z nowych umiejętności. Stone. których się uczą. jak zażywanie narkotyków. * Self-esteem movement . że prawie zawsze jest ona reakcją wtórną. i że im więcej zna się sposobów reagowania na emocje. Są to sprawy o doniosłym znaczeniu dla dziecka. co kryje się pod spodem . i spojrzeć na to. że kiedy zdarzą się takie konflikty jak między Rahmanem i Tuckerem. palenie i seks. które podnoszą uczniowie. czy przy podejmowaniu decyzji główną rolę odgrywają myśli czy uczucia. 1978. tak więc zarówno uczniowie. są żywymi przykładami. rozwiązując takie konflikty jak ten.podczas obiadu w stołówce. Mniej więcej w szóstej klasie pojawia się nowy zespół zmartwień. których przyczyną staje się niezaproponowanie randki albo odtrącenie. któ ukaże się wkrótce nakładem Wydawnictwa Media Rodzina of Poznań. pomagamy im zrozumieć. jeśli w ogóle to robi. znajomości siebie i stosunków z innymi osobami. uczucie odtrącenia.czy jesteś zraniony? zazdrosny? Nasze dzieci uczą się. to jest on do tego stopnia elastyczny. jak i nauczyciele mogą wypróbować umiejętności. Choć każda lekcja przebiega według określonego planu. w którą masowo wpadają zwolennicy ruchu na rzecz podniesienia poczucia własnej wartości*). że zawsze ma się wybór jak zareagować. w domu u przyjaciela czy przyjaciółki. który doprowadził w efekcie do pogodzenia się dwóch zwaśnionych chłopców Abecadło inteligencji emocjonalnej Stosowany od blisko dwudziestu lat program zdobywania wiedzy o sobie jest wzorem nauczania inteligencji emocjonalnej. różne przykre sytuacje werbalizowane w skargach typu: „Czepiają się mnie większe dzieci”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W miarę dorastania zmieniają się też problemy. W niższych klasach najbardziej trapią docinki rówieśników. Na lekcjach omawia się niekiedy zaskakująco skomplikowane sprawy jak powiedziała mi dyrektorka Nueva. Podczas lekcji samowiedzy dręczące dzieci problemy mogą stać się tematami zajęć.. Sprawy. 239 . czyli wytworzenia poczucia własnej tożsamości. w autobusie. obawy. przeżuwając je samotnie w pracy i nie mając nikogo. dostrzeganie konsekwencji wyboru alternatywnych reakcji i stosowanie się do tych spostrzeżeń przy podejmowaniu decyzji w takich sprawach. Najczęściej jednak zatrzymuje swoje kłopoty dla siebie. Self Science: The Subject Is Me. tym bogatsze może być życie”. Dillehunt. Lista wyszczególniająca elementy wiedzy o samym sobie zgadza się niemal co do joty z listą składników inteligencji emocjonalnej oraz z listą głównych umiejętności. oceny niedostateczne w szkole) obniża jego poczucie własnej wartości.wiedzy o sobie. 2 Karen F.modna swego czasu w USA teoria zgodnie z którą dziecko powinno być wychowywane bezstresowo. w sensie rozpoznawania uczuć i tworzenia słownika dla ich wyrażania oraz w sensie dostrzegania powiązań między myślami. ponieważ niepowodzenia (tak jak np. „Moi przyjaciele palą i zawsze próbują mnie namówić. Kluczową umiejętnością społeczną jest empatia. co sprawia. gdzie są one najbardziej potrzebne. To właśnie w odpowiedzi na nękające ludność takich dzielnic koszmary grupa psychologów i pedagogów z Yale opracowała w latach osiemdziesiątych Program Umiejętności Społecznych. w której w latach pięćdziesiątych mieszkało dwadzieścia tysięcy osób zatrudnionych w pobliskich fabrykach. Wykształcenie emocjonalne w dzielnicy nędzy Sceptycy oczywiście spytają. która wyzwala złość) oraz uczenie się sposobów uśmierza= za decyzje i czyny oraz wywiązywanie. że zyskała sobie nazwę Akademii Wiedzy im. od naszych własnych sądów i reakcji. rozumienie uczuć innych i przyjmowanie ich punktu widzenia oraz poszanowanie różnic w podejściu do rzeczywistości. Augusty Lewis Troup o tyle przypomina atmosferę panującą w Nueva. przeprowadzany według metody Sokratesa. a ich dzieci do prywatnych szkół doprowadziła do tego. gdzie każde dziecko jest w pewnym sensie utalentowane. to pewnie by to pochwalił. kiedy uczniowie Nueva szykują się do pójścia do szkoły średniej. od Olin Brass Mills do Winchester Arms. która od Ośrodka Kształcenia Nueva jest tak samo odległa społecznie i ekonomicznie. aby zaczął brać narkotyki albo z tego. Troup. Ale mimo tych oświatowych uroków ucieczka białych na przedmieścia. jak mógłbyś pomóc przyjacielowi rozwiązać konflikt wynikający z tego. Szkoła jest tak wyposażona. Obejmuje klasy od piątej do ósmej o poszerzonym programie zajęć.szkoła znajduje się w sercu podupadającej dzielnicy robotniczej. stało się siedliskiem nędzy. w pełnych chaosu szkołach publicznych w dzielnicach nędzy odpowiedzi na to pytanie dostarcza wizyta w szkole średniej im. Ujmując to krótko: czy można uczyć umiejętności emocjonalnych tam. rozwiązywania konfliktów i dochodzenia do kompromisu. każdy z nich zdaje egzamin ustny. że ktoś wywiera na niego nacisk. żył w naszych czasach. New Haven. czy też nadaje się do wprowadzenia tylko w małych prywatnych szkołach. że ktoś lubi się z nim drażnić” oraz „Wymień i opisz zdrowe sposoby radzenia sobie ze stresem.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Nacisk kładzie się również na panowanie nad emocjami: uświadamianie sobie. Przykłada się też wagę do umiejętności układania sobie stosunków z innymi ludźmi. złością i obawami”. jak i geograficznie. A oto dwa tematy z ostatnich egzaminów: „Opisz. co mówią i robią inni. że 95 procent dzieci w Troup pochodzi z rodzin murzyńskich i latynoskich. Atmosfera w szkole podstawowej im. Gdyby Arystoteles. czy taki przedmiot jak wiedza o sobie mógłby być nauczany w mniej przyjaznym dla uczniów środowisku. a chodzić do niej mogą uczniowie z całego New Haven. zajęć obejmujących praktycznie te same dziedziny co program wiedzy o sobie 240 . odróżniania tego. w tym do wysłuchiwania ich i zadawania pytań. a ostatecznym egzaminem jest samo życie. co kryje się za danym uczuciem (na przykład uraza. takich jak Nueva. Ta oddalona zaledwie o parę ulic od miasteczka uniwersyteckiego Yale . Na lekcjach wiedzy o sobie nie stawia się ocen. że kładzie się tam taki sam nacisk na naukę. Dzisiaj ten rezerwuar siły roboczej skurczył się do niecałych trzech tysięcy osób. który przykładał dużą wagę do umiejętności emocjonalnych. jak wiele innych przemysłowych miast w Nowej Anglii. że mogą oni za pomocą łączności satelitarnej zadawać astronautom z Houston pytania dotyczące fizyki przestrzeni kosmicznej i uczyć się tak programować swoje komputery. zestaw. pozytywnej pewności siebie zamiast złości albo bierności oraz uczenia się sztuki współpracy. Jednak pod koniec ósmej klasy. aby odtwarzały muzykę. narkomanów i przemocy. Augusty Lewis Troup w New Haven.i należąca do zupełnie odmiennego świata .. Niech pan się przyjrzy tej dzielnicy. a w konsekwencji lepszego ich rozróżniania. dowcipna i prowadzona w szybkim tempie. jakie mają ze zrozumieniem lekcji. ale jej zaangażowanie i zapał świadczą. szkolna rzeczniczka praw ucznia i specjalistka od rozwiązywania wszelkiego rodzaju problemów. uczniowie podnoszą z zapałem ręce. nie wyobrażam sobie. że nauczyciel czy nauczyciela wysłucha ich opowieści o problemach emocjonalnych. Mimo wzbogaconego programu kształcenia uczniowie tej szkoły zmagają się na co dzień z wszystkimi problemami życia w dzielnicy nędzy. moglibyśmy ograniczyć się tylko do klasycznego nauczania. Tak jak we wszystkich szkołach w New Haven. Do jej zadań należy również pomaganie nauczycielom w zmaganiu się z wymaganiami. jak wszyscy pozostali nauczyciele klas piątych. a nie tylko o kłopotach. Po zebraniu prac wszystkich uczniów nauczycielka wypisuje na tablicy te uczucia . . przypominająca romboidalnym kształtem i żółtym kolorem znak drogowy. z którymi dzieciaki borykają się codziennie. że ma naturalne predyspozycje do takich zajęć.Znam to uczucie.Wszystkie ręce unoszą się w górę. albo choruje na to ktoś w ich domu . „Uczyłam w tej szkole przez dwadzieścia lat . tablica z napisem „Strefa wolna od narkotyków [Drug-Free Zone]. podobnie jak niektórzy uczniowie. że nie może czasami w ogóle przyjść do szkoły. „Czuje się niepokój”. i tak dalej . określeniu emocji. że wyraża ona takie właśnie emocje. czy któreś z nich powiedziałoby o tym podczas dyskusji o AIDS. czy unikną takich chorób jak AIDS. Piątoklasiści mają trzy takie lekcje tygodniowo. Siedząc grupkami przy czterech stołach. W drzwiach stoi Mary Ellen Collins. Andrews. Jeśli nauczyciel nie wie. ale jeśli dziecko wie. sygnalizując gotowość odpowiedzi. Na drugim piętrze mieszczącej się w starym ceglanym budynku szkoły Joyce Andrews prowadzi właśnie w piątej klasie lekcję umiejętności społecznych. Procent kobiet zarażonych AIDS jest w New Haven najwyższy w Stanach Zjednoczonych.powiedziała mi Collins na powitanie.Ile osób czuło się kiedykolwiek zawiedzionych? . którym udało się tego dnia przyjść do szkoły. Tematem dzisiejszej lekcji jest rozpoznawanie uczuć. zdolność ich nazywania. Nie jest to czysto teoretyczne szkolenie. które wyraża ta twarz i wyjaśnieniu. gdzie instruowano ich. które stwarzają zajęcia uczące umiejętności społecznych. starając się jak mogą. Weźmy choćby te dzieci. by właśnie ich dostrzegło oko nauczycielki. to otwiera to drogę do takiej rozmowy”. sytuację w domu. jak mają uczyć tego przedmiotu.i zaczyna rozmowę na ten temat z osiemnastoma uczniami. Praca domowa polegała na wycięciu z dowolnego czasopisma zdjęcie twarzy jakiejś osoby. Dyskusja jest ożywiona. jak przy tych wszystkich problemach. była na specjalnym letnim kursie. bo albo same mają AIDS. . Joyce mówi: . które pojawiają się w szkole. Kiedy nauczycielka jest zdenerwowana? 241 . kiedy jesteście zawiedzeni? Odpowiedzi sypią się jak w rękawa: „Zmęczony”. „Nie można wtedy dobrze myśleć”.Jak się czujecie. wtedy do akcji wkracza Collins. które walczą. że od ich decyzji zależy.smutek. by nie rzec straszną. Dodając do wypisanej na tablicy listy słowo zawiedziony Andrews pyta: . W Troupie związek tematów z życiem jest jednak bardziej bezpośredni i namacalny. podniecenie. Troup jest zarażonych wirusem HIV. jak poprowadzić jakąś lekcję czy przedstawić temat. co owi jedną z najważniejszych umiejętności emocjonalnych. „Zmieszany”. wiele matek dzieci ze Szkoły im. wiele dzieci ma tak skomplikowaną. na jakiej podstawie uczeń uważa.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna realizowany w Ośrodku Kształcenia Nueva. kiedy uczniom klasy ósmej uświadamia się.nie m pewna. gościa wita znajoma. Kiedy na tablicy pojawia się przymiotnik zdenerwowana. zmartwienie. jeśli w ogóle. aby sprawy te wnikały w tkankę życia szkolnego.5 (1992). zdziwienie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna . Wykształcenie emocjonalne w przebraniu Ponieważ program szkolny jest już i tak przeładowany różnymi nowymi zajęciami i przedmiotami. u których pojawiają się zaburzenia łaknienia. 84. na przykład: STRACH • • • • Usta są szeroko otwarte.będącym w istocie rzeczy kursem umiejętności emocjonalnych i społecznych . niektórzy nauczyciele.3 Kiedy dzieci oglądają rysunki i czytaj dołączone do nich opisy. że nauczanie tych rzeczy kwitujemy wymownym wzruszeniem ramion. wiedzy o społeczeństwie i innych obowiązkowych przedmiotów. opracowany w Oakland w Kalifornii. ponieważ naśladują te przykłady. nie potrafią odróżnić złości od lęku ani od głodu. złości. takich nauka czytania czy higiena. Leje o emocjach można połączyć w naturalny sposób z lekcjami a i pisania. Ta elementarna wiedza o kojarzeniu nazwy z uczuciem i uczucia z jego wyrazem na twarzy doznającej go osoby może wydawać się tak oczywista.jest Projekt Rozwoju Dziecka [Child Development Project]. Second Step 4 . a wewnętrzne ich kąciki uniesione w górę. W niektórych programach kształcenia umiejętności emocjonalnych i społecznych nie traktuje się ich nauczania jako osobnego przedmiotu. zdziwienia albo wstrętu. s. jak koncentracja uwagi. tak aby nie odrywały ucznia od zajęć. na ich twarzach pojawia się wyraz strachu. dolna szczęka cofnięta. nie chcą przeznaczać części czasu potrzebnego do nauczania przedmiotów podstawowych na jeszcze jeden dodatkowy kurs. Niektóre sprawy z zakresu umiejętności emocjonalnych włączone są nawet do lekcji matematyki. Projekt ten. ale stara się. wypróbowuje się teraz w różnych szkołach w całej 3 Committee for Children. Andrews rozdaje dzieciom kartki. która polega nie na tworzeniu nowych zajęć. Lekcja opiera się be pośrednio na badaniach Paula Ekmana nad pojawiającym się na twarzy wyrazem emocji. 242 . Nie gubiąc rytmu. a na drugiej opis działania mięśni wywołującego taką minę. W związku z tym pojawia się nowa strategia nauczania emocjonalnego. w szkole podstawowej. strach i wstręt.Kiedy wszyscy w klasie gadają . Jednym z wzorcowych przykładów takiego podejścia .przeciążeni obowiązkami. „Guide to Feelings”. że błędnie interpretują neutralne przekazy i obojętne w gruncie rzeczy miny jako oznaki wrogości. ale na łączeniu lekcji o uczuciach i związkach międzyludzkich z przedmiotami już nauczanymi. złość. Oczy są szeroko rozwarte.co zupełnie zrozumiałe . ale rzadko. ale może ona stanowić antidotum na powszechne braki w edukacji emocjonalnej. smutek. stworzony przez zespół pod kierunkiem psychologa Erika Schapsa. nauk ścisłych. Pamiętajmy o tym. Chociaż w szkołach w New Haven umiejętności życiowe są w niektórych klasach osobnym miotem. czując się . a dziewczęta. Brwi są podniesione i ściągnięte. że brutalne osiłki z boiska szkolnego atakują często dlatego. to szczególnie takich podstawowych umiejętności uczenia. higieny. Tworzą się zmarszczki pośrodku czoła.mówi z uśmiechem jedna z dziewczynek. uczy się tego prawie na każdym kursie wstępnym psychologii w szkole średniej.szczęście. na których po jednej stronie przedstawione są twarze chłopców i dziewczynek wyrażające jedną z sześciu podstawowych emocji . to w innych kształcenie społeczne połączone jest z nauczaniem powszechnie obowiązujących przedmiotów. motywowanie się do nauki i panowanie impulsami. że takie sytuacje dostarcza znakomitych okazji do nauczenia dzieci umiejętności. umiejętność spojrzenia na rzeczywistość z punktu widzenia drugiej osoby. widząc trzech pierwszoklasistów przepychających się między sobą. że wszystkie dzieci miewają od czasu do czasu takie ty. Alice i Lynn. żeby przyjęły ją one czy oni do swego towarzystwa. które mieszczą się w dzielnicach.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Ameryce. zgodnie z którym jedynym wyjściem w wypadku nieporozumienia jest konflikt. Jest to gorzka skarga uczennicy trzeciej klasy Szkoły Podstawowej im. nie chcą się ze mną bawić”. I tak pierwszoklasiści zapoznają się podczas nauki czytania z opowiadaniem pod tytułem „Żaba i ropucha są przyjaciółmi”. Anonimowa nadawczyni wrzuciła kartkę o takiej treści do „skrzynki pocztowej” .. Rozmawiając o tym. jeśli nie w całym prawie życiu. kiedy ktoś się z nami drażni i zwierzanie się przyjacielowi. mogłaby im zaproponować.4 W ramach tego projektu opracowano zbiór materiałów dopasowanych do tematyki klasycznych przedmiotów. którą ono przekazuje. głównie w tych. Potem cała klasa może rozmawiać tych problemach i starać się znaleźć sposoby ich rozwiązania. np. Inny sposób wplecenia lekcji emocjonalnych w istniejącą siatkę zajęć i całość zdarzeń składających się na życie szkolne polega na skłonieniu nauczycieli do ponownego przemyśle sposobów karania uczniów za złe zachowanie. o jaką liczbę chodzi. Opowiadanie to wykorzystywane jest jako podstawa do dyskusji o przyjaźni i o tym. W miarę przechodzenia dzieci do wyższych klas opowiadania objęte precyzyjnie ustalonym programem stają się coraz bardziej skomplikowane. który im brakuje . Na przykład. w którym Żaba. to treść. podobnych sporów („Najpierw ja” jest przecież wyrazem nagminnie spotykanej w niższych klasach. A ponieważ jest to podejście. żeby każdy z nich wymienił jakąś liczbę i ten. 243 .panowania nad impulsami. że różnice zdań można rozwiązywać kompromisowo. bezstronne sposoby łagodzenia takich drobnych sprzeczek. dając nauczycielom punkt wyjścia do omawiania takich tematów jak empatia. Cykl przygód wprowadza też takie tematy jak samoświadomość. gdzie istnieją podobne problemy jak w ulegającym coraz większej degradacji śródmieściu New Haven.będącej rzeczywistości specjalnie pomalowanym kartonowym pudłem . aby zająć pierwsze miejsce w kolejce do okienka w stołówce. co czuje osoba. „Enhancing Children’s Prosocial Behavior in the Classroom”. niż wyznacza to jej rytm biologiczny. aby zbudzić ją ze snu wcześniej. w związku z czym muszą się nauczyć radzić sobie z nimi. w takiej czy innej formie przejawianej postawy). nauczycielka.do której mogą wrzucać opisy swych problemów i skargi wszyscy uczniowie z klasy. rozwiązywania konfliktów . sposobów stwarzających alternatywę dla jednotorowego myślenia. 4 Zob. dyskusji nie wymienia się imion. chcąc się pobawić z pogrążoną w śnie zimowym Ropuchą. używa podstępu. Johna Muira w Seattle. co czuje dziecko odtrącone przez koleżanki kolegów albo co mogłoby zrobić. branie pod uwagę potrzeb przyjaciela. troska i liczenie się z potrzebami i uczuciami innych osób. natomiast nauczycielka uje. jest z pewnością bardziej pozytywna od kategorycznego rozkazu: „Przestańcie to robić!” Emocjonalny harmonogram „Moje koleżanki. wyjaśniania swoi uczuć. Taka praktyczna lekcja pokazałaby dzieciom. uczucia. zostałby zwycięzcą i stanął pierwszy w kolejce.: Daniel Solomon i in. który odgadłby. że istnieją sprawiedliwe. Program Rozwoju Dziecka opiera się na założeniu. mają okazję wypróbowania nowych sposobów rozwiązania tych problemów. jakich doznajemy. której ktoś spłata psikusa.i że są lepsze sposoby prowadzenia dyscypliny niż przymus. a głębszy morał tego zdarzenia sprowadzałby się do tego. które dzieci mogą wykorzystać przy rozwiązywaniu innych. American Educational Research Journal (Winter 1988). ale samoświadomość. zmieniają się też tematy takich lekcji. wkracza tym samym w świat porównań 5 Raport High/Scope Educational Research Foundation. Wiek.). że program Head Start. jak przekonaliśmy się w rozdziale XII. Socioemotional DevelopmentlNebraska Symposium on Motivation 36(1990). Zbyt sztywny plan zajęć kłóciłby się ze stale zmieniającą się rzeczywistością dzieciństwa.6 Jak świadczy płacz noworodków. w: R.mają mniej problemów z narkotykami i policją. zaczynają się kształtować praktycznie już w niemowlęctwie. gotowość dzieci do nauki zależy w dużej mierze od zdobycia niektórych z tych podstawowych umiejętności emocjonalnych. wchodząc w nieporównanie szerszy niż środowisko rodzinne społeczny świat przedszkola. że pierwszych kilka lat życia dziecka nie jest wcale zbyt wczesnym na to okresem. Pięcioletnie dziecko. Lata przedszkolne mają kluczowe znaczenie dla stworzenia podwalin tych umiejętności. kiedy zaczynać taką edukację. uważa.które wymagają zdolności porównywania się z innymi. duma i zaufanie . niemowlęta doświadczają intensywnych uczuć już od chwili narodzin.uczuć takich jak niepewność i pokora. emocje dziecka dojrzewają całkowicie dopiero wtedy. Robi się to w ramach niektórych programów i wizyt domowych. takich jak Head Start. jest szczytowym okresem dojrzewania „emocji społecznych” . Jak widzieliśmy. Ypsilanti. które są dla nich w danym momencie najważniejsze. Niektórzy twierdzą. a pewne dowody zdają się świadczyć. pojawia się z reguły nie wcześniej niż w piątym roku życia. Harmonogram rozwoju emocjonalnego połączony jest z innymi liniami rozwoju. zuchwałe zachowanie czterolatka może spowodować reprymendę matki lub ojca. w którym dzieci idą do przedszkola. Ale mózg noworodka daleki jest jeszcze od pełnej dojrzałości. zdolności emocjonalne. jeśli jest dobrze realizowany (co jest ważnym zastrzeżeniem). Thompson (red. oczekując od dziecka dojrzałości przekraczającej możliwości jego wieku i zapominając. Można przedstawić silne argumenty na rzecz bardziej systematycznego podkreślania wagi umiejętności społecznych i emocjonalnych w programach przedszkolnych. 244 .A. że każda emocja pojawi się w odpowiednio zaprogramowanym przez naturę momencie rozwoju. którego uczucia z kolei wyglądają ubogo. to muszą być dopasowane do rozwoju dziecka. Dorośli zbyt często popełniają błąd. Pediatra z Harvardu. 6 Carolyn Saarni. lepiej układa się pożycie małżeńskie i lepiej zarabiają. Jeśli lekcje kształcenia emocjonalnego mają przynieść właściwe skutki. zazdrość i zawiść. Repertuar emocjonalny noworodka jest prymitywny w porównaniu z zakresem emocji pięciolatka. która rodzi pokorę. „Emotional Competence: How Emotions and Relationships Become Integrated”. w różnych klasach. a nawet początki dojrzewania. Berry Brazelton. takie jak empatia i samoregulacja emocjonalna. z jednej strony oraz rozwojem mózgu i dojrzewaniem biologicznym z drugiej. Oczywiście rodzi się pytanie. Na przykład. T.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Metoda „skrzynki pocztowej” pozwala elastycznie reagować na potrzeby emocjonalne uczniów i wybierać jako tematy zajęć te sprawy i kryzysy. kiedy w pełni ukształtuje się jego układ nerwowy. przy czym te same tematy należy omawiać wielokrotnie.5 Takie działania interwencyjne przynoszą najlepsze rezultaty kiedy dostosowane są do naturalnego rozwoju emocjonalnego. Michigan (April 1993). jak i do coraz to innych pojawiających się przed nim wyzwań. W miarę jak dzieci rosną i dojrzewają. Skutki te widać jeszcze w pierwszych latach po osiągnięciu przez nich dojrzałości . że wielu rodziców mogłoby odnieść pożytek z przeszkolenia w charakterze przewodników emocjonalnych dla swych małych dzieci. jeśli porówna się je z pełnią emocji nastolatka. dostosowując sposób ich prezentacji zarówno do możliwości rozumienia dziecka. a proces ten przebiega zgodnie z wrodzonym zegarem biologicznym poprzez cały okres dzieciństwa. może mieć długotrwały dobroczynny wpływ emocjonalny i społeczny na życie jego uczestników. szczególnie zdolności poznawczych. które wywrą ogromny wpływ na jego psychikę w okresie dojrzewania i później. s. 182. 245 . że opanowali umiejętności emocjonalne. W tym wieku starsza.wiara w to. jego zdolnościach umysłowych i funkcjonowaniu mózgu .7 Hamburg twierdzi. które mogą rzucić cień na całe jego życie”. którzy przeszli kurs edukacji emocjonalnej. że w porównaniu z nią jest ono „tępe”.inteligencja emocjonalna. są dwoma okresami decydującymi o społecznym przystosowaniu dziecka. Szczególnie dotkliwego ciosu doznaje ich „społeczna samoocena” . Poczucie własnej wartości dziecka zależy w wielkim stopniu od jego zdolności odnoszenia sukcesów w szkole. wskazuje Hamburg. a potem do niższej szkoły średniej*. ich obraz samych siebie i wyobrażenia.należą „zdolność do odkładania zaspokojenia swych pragnień na później.przyp. New York: Times Books.mówiąc innymi słowy . któremu nie wiedzie się w szkole. narkotykami i papierosami” oraz narażona jest na inne pokusy. w których dziecko przechodzi z przedszkola do szkoły podstawowej. chodząca już do szkoły siostra. 8 Tamże. oceniał pewne prekursorskie programy edukacji emocjonalnej. ci. przejawiają inne postawy niż reszta łatwiej znoszą podwyższenie wymagań szkolnych.1992. które pośrednim etapem edukacji między szkołą podstawową i szkołą średnią i które nie mają odpowiednika w polskim systemie oświaty . niezwykle pomocne jest umacnianie zdolności chłopców i dziewcząt do zawierania bliskich związków i zażegnywania kryzysów w stosunkach przyjacielskich oraz pielęgnowanie wiary w siebie. które przynajmniej na krótki czas uodparniają ich na owe wielkie presje. Hamburg zauważa. wytwarzają się autodestrukcyjne postawy. umiejętność panowania nad emocjami oraz optymistyczny pogląd na świat” czyli . psychiatra i prezes Carnegie Corporation. Do podstawowych cech niezbędnych dla wyniesienia korzyści z edukacji szkolnej zauważa Hamburg . Jest tak dlatego. że „większość dorastających dzieci styka się w wieku od dziesięciu do piętnastu lat z seksualnością. lepiej radzą sobie z nowymi wymogami postępowania wobec rówieśników. 9 Tamże. które mają o sobie stają się chwiejne i niepewne. David Hamburg.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna społecznych. może wywołać u dziecka wrażenie. która ma same piątki. że potrafią nawiązywać i podtrzymywać przyjaźnie. że kiedy uczniowie zaczynają na progu pokwitania naukę w niższej szkole średniej. To właśnie w tym krytycznym momencie. takich choćby jak atrakcyjność osobista. U prawie wszystkich uczniów rozpoczynających ten nowy etap nauki następuje spadek pewności siebie i skokowy wzrost samoświadomości. są bardziej odporni na pokusę palenia papierosów i zażywania narkotyków.okresem kształcenia się emocjonalnego i społecznego jest pokwitanie.zdolności porównywania się z innymi w obrębie poszczególnych cech. Porównania te wyzwala nie tylko zewnętrzna zmiana otoczenia. 171-72. s. Today’s Children: Creating a Future for a Generation in Crisis. Hamburg stwierdza.z powodu ogromnych zmian w biologii dziecka. alkoholem. tłum 7 David Hamburg. ale również pojawienie się nowej wolności poznawczej . że w wieku od sześciu do jedenastu lat „szkoła wystawia dziecko na ciężkie próby i dostarcza mu przeżyć. uważa że lata.8 Równie ważnym . * W oryginale mowa tu o junior high school i middle school. U dziecka. przejawianie w odpowiedni sposób odpowiedzialności społecznej. popularność czy umiejętność jeżdżenia na deskorolce.9 Przejście do niższej szkoły średniej oznacza koniec dzieciństwa i jest samo w sobie niezwykłym wyzwaniem emocjonalnym. kiedy na przykład gotuje się w nich złość. nacisk kładzie się na zdolność patrzenia na sprawy z punktu widzenia innych osób. na czym polega problem i co czujesz. Pomyśl o różnych rozwiązaniach. bo je urażono albo wybuchnąć płaczem. 2. W klasie szóstej lekcje nawiązują bardziej bezpośrednio do pokus. na które przyszła kolej. kiedy doznawało takiego uczucia. bo drażnią się z nimi koledzy czy koleżanki. które nie zdołają opanować w odpowiednim czasie właściwych umiejętności. Wyznacz sobie pozytywny cel. Na przykład w ramach realizowanego w New Haven programu z dziećmi z najniższych klas prowadzi się lekcje samoświadomości. była empatia.może przekształcić się w podstawową strategię radzenia sobie z niebezpieczeństwami. opisuje chwile. kiedy młodzież coraz częściej znajduje się w bardziej wieloznacznych sytuacjach społecznych. kontrolowania impulsów i panowania nad złością. że jego dziewczyna rozmawia z innym chłopakiem . W pierwszej klasie uczniowie siadają kołem i rzucają „kostkę uczuć”. 3. zamiast od razu wszczynać bójkę. uczy się ich umiejętności pozwalających na zacieśnianie przyjaźni: empatii. Zielone światło Dzieci odwołują się regularnie do tej metody. bo zobaczył. 5.to dzięki takim lekcjom. zanim coś zrobi . zażywania narkotyków i picia alkoholu. kiedy niezwykle ważne stają się dla dzieci stosunki z rówieśnikami. a kiedy stanie się zwyczajową reakcją na niespodziane impulsy emocjonalne . 4. Przystąp do działania według najlepszego planu. 246 . za pomocą jakich środków można zrekompensować im to. Jest ona zestawem konkretnych kroków pomagających zareagować na stresującą sytuację w bardziej wyważony sposób. 6.mówi jeden z nauczycieli z New Haven . Ćwiczenie to pozwala nabrać większej pewności w łączeniu uczuć z wyrażającym je słowami i pomaga rozwijać zdolność empatii. Sposób kontrolowania impulsów przedstawiony jest natomiast na naśladującym uliczną sygnalizację świetlną plakacie. zastanowi się. jak może to wyglądać z punktu widzenia tamtych dwojga”. kiedy dzieci słuchają rówieśników opisujących te same uczucia. jakich nauk powinno się udzielać dzieciom na każdym etapie rozwijania się inteligencji emocjonalnej. Troup. Zatrzymaj się. podczas których piątoklasiści uczyli się odczytywać emocje z wyrazu twarzy.kiedy dziecko nabierze nawyku. żeby pomyśleć. zasad układania sobie stosunków z innymi i podejmowania decyzji. Pomyśl z góry o konsekwencjach. „Jeśli chłopak wścieka się. których one doświadczały.Daniel Goleman Wszystko we właściwym czasie Inteligencja Emocjonalna W miarę odkrywania przez specjalistów z zakresu psychologii rozwojowej i przedstawicieli innych dyscyplin porządku czasowego kształtowania się emocji można coraz dokładniej określać. Głównym tematem opisanych wyżej zajęć prowadzonych w Szkole im. przed którymi staje ono w okresie dojrzewania i później. co utraciły i wyrównać braki. na której ściankach wypisane są takie słowa jak smutny albo podniecony. W klasach czwartej i piątej. Potem dziecko. uspokój i pomyśl. które zaczynają się pojawiać w życiu dziecka: stosunków seksualnych. kiedy mają ochotę odwrócić się plecami. zanim coś zrobisz. jakie trwałe braki mogą powstać u tych dzieci. Nie tylko uczy panowania nad emocjami. Całość składa się z sześciu kroków: Czerwone światło: Żółte światło: 1. W klasach siódmej i ósmej. ale też wskazuje drogę do bardziej skutecznego działania. Powiedz. Jeśli ktoś postąpi wobec mnie źle. Dzieci się bronić swych praw bez uciekania się do przemocy. choćby niewielkim. żeby obie strony sporu czuły.in. żeby wysłuchał drugiego. nie przerywając mu ani nie obrażając go. że wykracza on daleko poza zapobieganie bójkom. ale 10 Mój wywiad z Lindą Lantieri ukazał się w „The New York Times” z 3 marca 1992 roku. Mediatorzy uczą się formułować swoje wypowiedzi w taki sposób. jak mogłyby rozwiązać ten problem w sposób satysfakcjonujący je obie. Pokazujemy im. incydentami na tle rasowym i innymi grożącymi wybuchem sytuacjami zdarzającymi się w szkole. a właściwie przede wszystkim. że mediator siada ze skłóconymi stronami i mówi każdemu z adwersarzy. a mianowicie przemoc. Jeffersona. słuchającej taśmy z głośną muzyką rapową i mimo jej protestów wyłącza magnetofon. Jedna z metod zażegnywania awantur polega na tym. Dawniej myślałem. Oprócz sposobów mediacji. w której starająca się odrobić pracę domową starsza siostra ma w pewnym momencie dość młodszej. spór często kończy się sporządzoną na piśmie i podpisaną przez niedawnych przeciwników ugodą. nie ograniczony tylko do agresji bierności. nie staram się odpłacić mu tym samym. Powodzenie programu zależy m. że przemoc nie zdaje się na nic. Cała klasa zastanawia się. gdzie dzieci łatwiej dają się ponieść emocjom i jest dużo więcej okazji ku temu. program „zmienił mój sposób myślenia. Kurs ten koncentruje się na sposobach łagodzenia szkolnych sprzeczek i zatargów. że są bezstronni.10 Jedno z ćwiczeń polega na tym. aby opisał własnymi słowami. Mówi: „Program ten pokazuje uczniom. a szkolenie rozpocząć można w ostatnich klasach szkoły podstawowej. które mogą doprowadzić do równie tragicznych wydarzeń jak zastrzelenie Iana Moore’a i Tyrone’a Sinklera przez ich kolegę u wejścia do Szkoły Średniej im. radzić sobie ze zniewagami i pogróżkami. Mediatorzy z boiska szkolnego uczą kolegów. W tym celu przygotowuje się niektórych uczniów do pełnienia roli mediatorów. posunięciem. pomocnym w rozwiązaniu jakiejś konfliktowej sytuacji. Kiedy wybucha jakiś zatarg. od rozszerzenia go poza granice klasy i objęcia nim również placu zabaw i stołówki. Jak u to Angel Perez. Linda Lantieri. przez każdego z nich. zrodzonych z potrzeby zapobiegania przemocy kursów kształcenia emocjonalnego jest Program Twórczego Rozwiązywania Konfliktów. są najbardziej skłonni do stosowania przemocy”. zastępując ją jednocześnie konkretnymi umiejętnościami. w której kiedyś się znaleźli. twórczyni Programu Twórczego Rozwiązywania Konfliktów i dyrektorka mieszczącego się na Manhattanie owego centrum metodycznego dla nauczycieli tego programu. 247 . uważa. co powiedział drugi aby było jasne. który w szkole podstawowej przeszedł kurs mediatora. że jeśli ktoś mnie zaczepia. że uczniowie zastanawiają się możliwym do wykonania. program uczy odmiennego myślenia o nieporozumieniach. Kiedy obaj przeciwnicy uspokoją się i przedstawią swoje stanowiska. Dzięki szkoleniu mam bardzo pozytywny sposób myślenia. Jednym z najszybciej rozwijających się. że obaj się wysłuchali. że mają duży wybór możliwości rozwiązywania konfliktów. W innym ćwiczeniu uczennice odgrywają scenkę. realizowany w wieluset szkołach publicznych w Nowym Jorku i w całym kraju. jak unikać bójek. to jedynym wyjściem jest odpłacenie temu komuś ciosem. Umiejętności te zostają im na całe życie i przydają się nie tylko tym. Potem wszyscy starają znaleźć rozwiązanie zadowalające obie strony. jego uczestnicy mogą zwrócić się do takiego mediatora z prośbą o pomoc w jego załagodzeniu.Daniel Goleman Wykształcenie emocjonalne jako metoda prewencji Inteligencja Emocjonalna Niektóre z najskuteczniejszych programów kształcenia emocjonalnego opracowane zostały jako odpowiedź na konkretny problem. Uczy się też dzieci rozpoznawania własnych uczuć. Perez zaczął upowszechniać taki model postępowania w swoim środowisku. duma czy poczucie winy. Dziesiątki studiów poświęconych takim chłopcom wykazały . że zadania. w programie PATHS przeznacza się pięćdziesiąt godzin na różne emocje. Oceniając wyniki oddziaływania swojego programu. Podobna zbieżność opinii na temat znaczenia wykształcenia emocjonalnego panuje wśród psychologów. co czujemy albo w jaki sposób mamy zapanować nad impulsami czy żalem. Uważa ona. opracowanych przez grupę specjalistów. Dzieci. Communities That Care. Aczkolwiek program rozwiązywania konfliktów w sposób twórczy koncentruje się na zapobieganiu przemocy. a stosowanie przemocy jest dla nich czymś oczywistym i normalnym.jak przekonaliśmy się w rozdziale XV . którym grozi niebezpieczeństwo stoczenia się na drogę przestępczą. 248 . w której skład wszedł Mark Greenberg z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. którzy w pierwszych latach nauki odznaczają się wyjątkową popędliwością i skłonnością do wybuchania złością. nadawanie im właściwych nazw oraz odczuwanie i okazywanie empatii. jest równie ważna dla zapobiegania przemocy jak powstrzymywanie złości. Szukają wówczas towarzystwa takich samych jak oni „wyrzutków społecznych” wspólnie z nimi zaczynają na początku niższej szkoły średniej popełniać drobne przestępstwa.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna próbuję rozwiązać to inaczej”.co jest szczególnie ważne dla osób skłonnych do 11 Hawkins i in. mają szczególne trudności ze skupieniem uwagi na tym. prowadzi się je z całą klasą. jest tak zwany plan PATHS*. Chociaż lekcje przygotowywane w ramach tego programu najbardziej potrzebne są chłopcom. Kiedy osiągną dojrzałość. którym służy. opuszczają się w nauce i uzyskują gorsze oceny. to ponownie rezultatem tej burzy mózgów stał się program edukacji emocjonalnej. a także . takie jak szczęście i złość. zniewag i przypadków obrzucania się wyzwiskami. które mogłyby pomóc takim chłopcom zawrócić z drogi prowadzącej prosto do przestępstw i przemocy. takie jak zazdrość.11 Jednym z takich programów. a pod koniec szkoły podstawowej są odrzucani i spychani na margines przez unikających ich rówieśników. Pożytki z uczestniczenia w takich zajęciach czerpią wszyscy uczniowie. co czują uczniowie oraz osoby z ich otoczenia. którzy starają się pomóc młodocianym w zawróceniu z naznaczonej wykroczeniami i aktami przemocy drogi prowadzącej do kariery przestępczej. wyjaśniając najmłodszym. Lantieri wskazuje z dumą nie tylko na zmniejszenie się liczby bójek. Gdy zabrano się do zaplanowania działań interwencyjnych. Lekcje poświęcone świadomości emocjonalnej obejmują naukę metod orientowania się w tym. a w klasach wyższych opisując z grubsza emocje bardziej złożone.. są znacznie bardziej zróżnicowane. że wiedza o tym. że umiejętności potrzebnych do wyeliminowania przemocy z życia społecznego nie można oddzielić od pełnego zakresu umiejętności emocjonalnych. Już w najmłodszych klasach uczy się ich panowania nad impulsami. Szkolenie poświęcone jest zatem w dużej części nauce podstaw wiedzy o takich emocjach. co mówi nauczyciel. ale również na wzrost „życzliwego zainteresowania się innymi dziećmi”. że w większości wypadków na drogę tę wkraczają ci. na czym polegają i jak objawiają się najbardziej podstawowe uczucia.zupełnie jasno. by uniknąć piętnowania uczniów należących do zagrożonej grupy. którym brakuje tej umiejętności. są już z reguły notowani w kartotekach policyjnych. jak rozpoznawanie szerokiego ich zakresu. to Lantieri twierdzi. to po to. * PATHS jest skrótem nazwy Parents and Teachers Helping (Rodzice i Nauczyciele Pomagający Uczniom) . by mogły uzupełnić luki i naprawić zaniedbania w socjalizacji dzieci z dysfunkcjonalnych rodzin. że jeśli zdecydują się spróbować. Z tych powodów w programach edukacji emocjonalnej na ogół zakłada się.ze względu na usposobienie .. że przyszli nauczyciele muszą przejść kilkutygodniowe szkolenie specjalistyczne. de facto lekcją umiejętności emocjonalnych. co . w którym można próbować uzupełnić braki w emocjonalnych i społecznych umiejętnościach dzieci. jest oczywiście panowanie nad złością. których w przeciwnym razie nie będą być może już nigdy miały szansy nabyć. że każdy ma prawo odczuwać niekiedy złość (podobnie jak wszystkie pozostałe emocje). to większość z nich raczej nie będzie żałować swej decyzji i chętnie podejmie się nowej roli. Wprowadzenie w szkołach edukacji emocjonalnej zakłada zwiększenie ich uprawnień tak. nie każdy może lub chce mówić o tym swobodnie. jest sam w sobie wzorem dla dzieci. 249 . to jest ona miejscem. Aczkolwiek wielu nauczycieli może początkowo odnosić się niechętnie do propozycji prowadzenia zajęć tak odmiennych od ich przygotowania zawodowego i dotychczasowej praktyki. Nie znaczy to bynajmniej. które powoduje.często popycha dzieci do wkroczenia na drogę prowadzącą do przestępstw. to zebrało się dość dowodów na to. lub ich braku. Zacząć trzeba do tego. albo chylą się ku upadkowi. gdzie można im przekazać podstawowe dla życia w społeczeństwie wiadomości. zapobiegającą odrzuceniu przez rówieśników. dwadzieścioro albo trzynaścioro innych uczy się czegoś na tym właśnie przykładzie. w jaki nauczycielka radzi sobie z klasą. który jest elementem kursu prowadzonego w New Haven.do prowadzenia takich zajęć. że „doznawanie wszystkich uczuć jest w porządku”.jak wiadomo .. szkoła stała się jedynym miejscem. Ponieważ jednak prawie wszystkie dzieci chodzą (przynajmniej na początku) do szkoły. jak będzie się uczyć tych umiejętności. ponieważ nie każdy nadaje się . że nie ma na to ochoty. Dzieci dowiadują się przede wszystkim. które albo już legły w gruzach. że mają zostać przeszkoleni po to. Nowe spojrzenie na zadania szkoły Ponieważ coraz więcej dzieci nie znajduje w rodzinie pewnego oparcia w trudnych sytuacjach życiowych. po drugie społeczności lokalne muszą nawiązać ściślejsze więzi ze szkołami. 31 procent z nich powiedziało. by prowadzić kursy edukacji emocjonalnej. Nie ma chyba drugiego przedmiotu. które poznają uczniowie. Na innych lekcjach pomaga się dzieciom opanować sztukę zawierania i podtrzymywania przyjaźni. że jest zadowolonych z nauczania tego przedmiotu i wyraziło chęć kontynuowania tej pracy w roku następnym. czego nie można powiedzieć o wszystkich reakcjach. Za każdym razem gdy nauczycielka zwraca się do jednego ucznia.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna agresji . kiedy ktoś przyjmuje rzeczywiście wrogą postawę. czy w programie zajęć umieszczone zostaną specjalne lekcje poświęcone nauczaniu umiejętności emocjonalnych czy nie. że szkoła ma zastąpić wszystkie instytucje społeczne. Jedną z najważniejszych umiejętności. ma dużo mniejsze znaczenie niż to. gdzie osobowość nauczyciela byłaby tak ważna. Jednak po roku prowadzenia kursów 90 procent stwierdziło. To. muszą wyjść poza swą tradycyjną rolę. ponieważ sposób. że rozmowa o uczuciach może być dla nauczyciela krępująca. Kiedy nauczyciele ze szkół w New Haven dowiedzieli się. Samokontroli uczy to samo ćwiczenie „sygnalizacji świetlnej”.rozpoznawania. Wymaga to dwóch zasadniczych zmian: po pierwsze nauczyciele. Wyboru nauczycieli chętnych do nauczania tego przedmiotu dokonuje się na zasadzie swego rodzaju autoselekcji. a kiedy przypisuje się komuś wrogie intencje zupełnie bezpodstawnie. Standardowe kształcenie nauczycieli zupełnie nie przygotowuje ich do takiej roli. by mogli oni uzupełnić to. czego dzieci nauczą się na lekcjach umiejętności społecznych. gdzie życie nie jest w najlepszym wypadku zachwiane. które stawiać będzie przed nimi życie. pomóc w skuteczniejszym radzeniu sobie z życiem emocjonalnym ich latorośli. że nie napotka to na żadne przeszkody. nie pozostanie czystą teorią. ale będzie wypróbowywane. Rodzi ściślejsze więzi między szkołą. Oznacza to powrót do klasycznej roli edukacji. Dla osiągnięcia tego celu konieczne wszakże jest. którzy odczuwają taką potrzebę. mówi Tim Shriver. ale i na boisku. ale także po to. Wiele programów edukacji emocjonalnej obejmuje również specjalne zajęcia dla rodziców. do których dochodzi na boisku. Byłoby naiwnością oczekiwać. Zwiększa też prawdopodobieństwo. który siada z nimi i omawia cały konflikt. że inni o nich dbają i że im na nich zależy. to odsyła się je do mediatora. W szkołach New Haven odpowiedzialni dorośli występują społecznie w rolach opiekunów. jego poszczególne etapy powinny być dostosowane do wieku dziecka. co dzieci przyswajają sobie w szkole. czego uczą się dzieci. Wprowadzenie takiego programu powoduje wielką zmianę w planie zajęć szkolnych. Nauczyciele wykorzystują tę metodę w rozwiązywaniu konfliktów. W szkołach w New Haven. Reasumując. której uczą się w klasie. Stosowanie takich równoległych sposobów wzmocnienia i utrwalenia lekcji emocjonalnych . oferują cały wachlarz programów.Daniel Goleman Zwiększone zadania szkoły Inteligencja Emocjonalna Wprowadzenie edukacji emocjonalnej wymaga nie tylko specjalistycznego przeszkolenia nauczycieli. rodzicami i całą wspólnotą. oprócz dokładnego i szczegółowego opracowania i realizowania programu zajęć. gdzie czują. co dzieje się w domach dzieci.nie tylko w klasie. nie tylko w szkole.jest rozwiązaniem optymalnym. W ten sposób dzieci odbierają spójne przekazy o umiejętnościach emocjonalnych we wszystkich dziedzinach rzeczywistości składających się na ich życie. Ta koncentracja na edukacji emocjonalnej przekształca szkoły pod jednym jeszcze względem: stają się one ośrodkami specyficznej kultury „troskliwej społeczności”. dyrektor Programu Umiejętności Społecznych. Najlepiej. którzy w swych domach rodzinnych mogą liczyć co najwyżej na słabe zainteresowanie dorosłych. rodziny i całej społeczności. jeśli dzieci pokłócą się w stołówce. w ramach których troskliwe osoby z lokalnej społeczności zajmują się ochotniczo uczniami z domów. służąc regularnie opieką. ale i w domu . gdzie rodziny ulegają w zastraszającym tempie rozkładowi. by rodzicom. 250 . ponieważ czyni z jednoznacznie instytucję społeczną. powinien trwać przez cały czas nauki i łączyć wysiłki szkoły. w wersji optymalnej program edukacji emocjonalnej powinien zaczynać się we wczesnym okresie życia dziecka. używając tej samej metody przyjmowania punktu widzenia drugiej strony. gdzie uczniowie czują się szanowani. żeby miała się nimi zajmować szkoła i że lepiej jest pozostawić je im 12 Tamże. jeśli w ogóle mają się tam do kogo zwrócić. ćwiczone i doskonalone w sytuacjach rzeczywistych wyzwań. by uczniowie wynieśli z niej tę niezbędną wiedzę i zachowali ją na życie. na których naucza się ich tego. ale też zmienia nasze wyobrażenie o zadaniach stojących przed szkołą. że są to sprawy zbyt osobiste. że to. Prowadzimy też zajęcia dla rodziców. nie tylko po to. która ma dbać o to. nauczycielami i samą szkołą. radą i pomocą opuszczającym się w nauce uczniom. miejscami. wykorzystywanie wszelkich nadarzających się w klasie i poza klasą sposobności przekształcenia chwil osobistych kryzysów uczniów w lekcje umiejętności emocjonalnych. Wielu rodziców może uważać. związani z kolegami. jeśli lekcje w szkole skoordynowane są z tym. na których uczymy ich stosowania tej metody w postępowaniu z dziećmi w domu”.12 Na przykład szkoły w takich rejonach jak New Haven. został dziewięciokrotnie postrzelony na ulicy w New Haven i znajduje się w stanie krytycznym. co mówi. zwłaszcza wtedy. dodał Shriver. natomiast jeśli tego nie robią. niektórych z nich może to za bardzo krępować. . że zapomniał o tych naukach po opuszczeniu szkoły. którego bardzo lubił. Rozwiązania]. wybierz rozwiązanie i postąp zgodnie nim. Lamont przywołał go ruchem ręki. uwielbiał wymyślone osobliwe. Jest to przeznaczona dla starszej młodzieży wersja metody „sygnalizacji świetlnej”. Siedziały przy nim jego matka i dziewczyna. które miały zapobiegać narkomanii albo zachodzenia w ciążę kilkunastoletnich dziewcząt. to nieuchronnie ciśnie się na usta pytanie .podziurawiony jak sito kulami i spowity niczym mumia bandażami . Ujrzawszy swego dawnego nauczyciela. Options.W czasach szkolnych lubił przychodzić do kółka przywódców. Szlifując bruki w tym morzu nędzy.w łóżku szpitalnym. Pozostaje jeszcze kwestia utrzymania wysokiego poziomu takich kursów i zabezpieczenia się przed zręcznymi sprzedawcami usług edukacyjnych. jak problemy z dziewczynami i sytuacje prowokujące do bójek. usłyszeć. Nauczyciele mogą być przeciwni poświęcaniu części lekcji na omawianie tematów. o ile rodzice rzeczywiście rozmawiając.skorzystać z tych zajęć? Wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazują. że Lamont. Opór będą również przejawiać niektóre dzieci. które wtedy prowadziłem. zawsze uśmiechniętym graczem drugiej linii . Czy jego życie potoczyłoby się inaczej. to jest on znacznie mniej przekonujący). powtarzających na przykład błędy źle obmyślonych programów. Konsekwencje. kiedy nawet nie myślano o wprowadzeniu programu nauki umiejętności społecznych. „Lamont był jednym z uczniów cieszących się największym autorytetem wśród rówieśników. Solutions [Sytuacja. a z pewnością wszyscy potrzebują specjalistycznego przeszkolenia w tym zakresie. Lamont skończył szkołę w czasach. jego były uczeń. z dziećmi na takie tematy. a kiedy Shriver nachylił się nad nim. Consequence. wielkim. Omawialiśmy tam różne pomysły w ramach metody rozwiązywania problemów zwanej SOCS”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna (argument ten można przyjąć tylko o tyle. SOCS jest skrótem od Situation. Kiedy odwiedził go Shriver. Niestety.wspomina Shriver. której kolejne etapy da się opisać tak: określ jak wygląda sytuacja i jakie wywołuje u ciebie uczucia pomyśl o alternatywnych rozwiązaniach tego problemu i ich możliwych konsekwencjach. 251 . gdyby mógł . Alternatywy. Lamont.dlaczego mamy próbować wprowadzać programy? Czy wykształcenie emocjonalne coś zmienia? Oto sytuacja. ale potencjalnie skuteczne sposoby rozwiązywania trudnych dylematów. ledwie mógł mówić. mierzącym sześć stóp i dwa cale i bardzo lubianym. Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę. nazwy czterostopniowej metody. gdzie narkotyki. kiedy stąd wyjdę. że raczej tak. i pistolety były naturalnym elementem krajobrazu. które zdają się nie mieć zupełnie żadnego związku z nauczanymi przez nich podstawowymi przedmiotami. by nie wciskali nie zorientowanym dyrektorom szkół niefachowo opracowanych programów kształcenie emocjonalnego. zdaje się. kiedy tematy takie nie będą miały nic wspólnego z ich aktualnymi troskami i zmartwieniami albo kiedy będą traktować takie rozmowy jako wtrącanie się w ich sprawy prywatne. wylądował na: koniec .tak jak wszystkie dzieci w szkołach publicznych w New Haven obecnie . będę używał metody SOCS”. wyszeptał: „Shrive. w której każdy nauczyciel doznałby wstrząsu: pewnego dnia Tim Shriver otworzył lokalną gazetę i przeczytał. tylko 26”. a potem dopiero mówić. Elias (red. W pewnym momencie poprosi ona. że zawiesza się uczniów. że aczkolwiek lekcje takie nie zmieniają nikogo z dnia na dzień. Ale pozostawiając na boku takie historie o czyimś zrujnowanym albo uratowanym życiu. że nic takiego nie mówiła. że prawie na pewno byłaby teraz samotną matką niechcianego dziecka.J. Posłuchajmy wspomnień nauczycieli programu w New Haven. warto pokusić się o odpowiedź na pytanie o to.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Tim Shriver ujął to tak: „Jedno jest jasne .albo w ogóle nie starała się tego dowiedzieć. ale ona wie. nie ma nikogo. są dane. a dopiero potem pytała. że chce mnie dopaść w jakimś kącie po szkole”. odwiedziła go i powiedziała. ale prawdziwym zwycięstwem.miejscem. a które dobrze się zakończyło”. jej matka powiedziała nauczycielce. na której napisała. Social Decision-making in the Middle School. Dla niej konstruktywna rozmowa z rzekomą przeciwniczką zamiast natychmiastowej wściekłej konfrontacji była małym. ale ktoś mi powiedział. 252 . Jeden z nich opowiada. ulice. jaki wywiera na uczniów edukacja emocjonalna. których przyłapano na bójce.. to poprawia się dostrzegalnie zarówno atmosfera w szkole i jej obraz. że jej przyjaciółka jest w ciąży. Chyba najbardziej wymownym świadectwem wpływu. została wcześniej usunięta z innej szkoły za bójki. gdzie sprawdza się skuteczność metod rozwiązywania problemów społecznych jest nie tylko i nie przede wszystkim klasa szkolna. jak ma bronić swoich praw”. 13 Roger P. Zrozumiałem wszystko. kiedy przyglądałem się w jednej szkół w New Haven. jak również poziom umiejętności emocjonalnych uczniów.1992. że każda rozmowa kończyła się krzykami i wrzaskami. Jednak zamiast napaść ze złością na swoją „rzekomą” przyjaciółkę. kiedy jednak dziewczyna nauczyła się sztuki uspokajania się i starała się najpierw pomyśleć.). „W ubiegłym roku . dlaczego to powiedziała. które przedstawił mi dyrektor jednej ze szkół. „gdyby na lekcjach umiejętności społecznych nie nauczyła się. jak była uczennica. że nauczycielka się tym zajmie. jak duże znaczenie ma kształcenie emocjonalne dla tych.do marca . dom”. że chce mnie pobić. która ją opowiedziała. zastosowała metodę. Historia ta wydaje się dość niewinna.13 Inna nauczycielka wspomina. Wtedy podniosła do góry rękę pulchna dwunastolatka: „Myślałam. Dane świadczą o tym. z kim mogłaby o tym porozmawiać i chce: popełnić samobójstwo.było 106 zawieszeń. że stosunki jednej z uczennic z jej matką były tak złe. ale stołówka. że ta dziewczyna jest moją przyjaciółką. tyle że dziewczynka. co usłyszała. I nie pobiłyśmy się”. MD: Aspen Publishers. A ona na to. Weisberg i in. że może wreszcie rozmawiać z córką bez awantur. to jeśli dzieci przechodzą klasa po klasie ten program. które miał z kimś ostatnio.powiedział mi dyrektor . Dawniej najpierw atakowała. w: M. Powiedzieli mi. W Szkole im. Gaithersburg.zamiast wyciągać pochopnie wnioski z tego. którzy je zdobywają. To są konkretne korzyści. będąca nadal panną. Jednak po wprowadzeniu lekcji kształcenia emocjonalnego obserwuje się stały spadek liczby zawieszonych. W szkole tej obowiązującą bez żadnych wyjątków zasadą jest. o co chodzi . o co chodzi: „No więc podeszła do tej koleżanki i zapytałam. W tym roku mamy ich na razie . „żeby ktoś opowiedział o jakimś nieporozumieniu. Troup uczennica szóstej klasy podrzuciła nauczycielce umiejętności społecznych kartkę. postanowiła się dowiedzieć. jak nauczycielka prowadzi w siódmej klasie lekcję umiejętności społecznych. do której używania zachęcano ich lekcjach . „Promoting Positive Social Development and Health Practice in Young Urban Adolescents”. Lepsze rozwiązywanie problemów pojawiających się w stosunkach z innymi osobami. e jak liczba bójek czy zawieszeń w prawach ucznia. Mniej potyczek słownych. Lepsze zrozumienie przyczyn uczuć. większa samokontrola. Bierze się tu pod uwagę obiektywne mierniki. jakie daje dzieciom wpojenie sobie umiejętności emocjonalnych i społecznych. Lepsza zdolność słuchania innych. Inna metoda polega na analizie zmian w zachowaniu tych samych uczniów przed i po zakończeniu tego rodzaju edukacji. Bardziej pozytywne uczucia w stosunku do własnej osoby. Panowanie nad emocjami Lepsze znoszenie frustracji i panowanie nad złością. Lepsze rozwiązywanie konfliktów i wyjaśnianie nieporozumień.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Istnieje garść obiektywnych ocen. Stosunki z innymi osobami Większa zdolność analizowania i rozumienia natury stosunków międzyludzkich. Produktywne wykorzystywanie emocji Większa odpowiedzialność. Lepsze wyniki w testach osiągnięć szkolnych. Empatia: odczytywanie emocji Lepsza zdolność patrzenia z punktu widzenia innej osoby Większa empatia i wrażliwość na uczucia innych osób. Większa zdolność koncentrowania się na zadaniu i skupiania uwagi. Zachowanie dzieci oceniali obserwatorzy. Lepsza zdolność wyrażania złości w odpowiedni sposób. 253 . z których najlepsze z metodologicznego punktu widzenia oparte są na porównaniu uczniów szkół objętych programem kształcenia emocjonalnego z uczniami nie uczęszczającymi na takie lekcje. Do korzyści tych należą: Samoświadomość emocjonalna • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Lepsze rozpoznawanie i nazywanie swych własnych emocji. Rozpoznawanie różnicy między uczuciami i działaniami. Większa pewność siebie i zręczność w komunikowaniu się. Mniejszy niepokój w stosunkach z innymi i mniejsze poczucie osamotnienia. bez bójek. Lepsze radzenie sobie ze stresem. znajdujących wyraz w ich zachowaniu w szkole i poza szkołą oraz w zwiększeniu ich zdolności uczenia się (szczegóły zawiera Dodatek F). Mniej zawieszeń w prawach ucznia i wydaleń ze szkoły. Zestawy tych ocen ukazuje szeroką skalę korzyści. Mniejsza impulsywność. Mniej agresywne i autodestrukcyjne zachowanie. szkoły i rodziny. bijatyk i niewłaściwego zachowania podczas lekcji. w jaki inteligencja emocjonalna umacnia tę podstawę. Jest to szczepionka. odpowiedzialności za to.Nie chodzi tylko o dzieci mające takie czy inne problemy. .Daniel Goleman • • • • • • Inteligencja Emocjonalna Większa otwartość i popularność wśród rówieśników.14 Natomiast filozof John Dewey stwierdził. czy w dokończeniu dzieła. którego wymaga moralne prowadzenie się”. ale o wszystkie dzieci. ponieważ do takich samych wniosków dochodzą autorzy różnych badań. powstrzymywania impulsów. „Przypływ unosi wszystkie łodzie . skupienia się czy słuchania. co robią albo przykładania się do nauki. W tym sensie wykształcenie emocjonalne zwiększa możliwości nauczania i oddziaływania szkoły na dzieci. Częstsze poszukiwanie towarzystwa tych dzieci przez rówieśników. synów i córek. Charakter. The Spirit of Community. że nawet w okresie cięć w nakładach na szkolnictwo i ograniczania programu oświaty do przedmiotów podstawowych należy zachować te programy. Bardziej demokratyczne nastawienie w kontaktach z innymi. bardziej ożywione i przyjazne kontakty z nimi. Chociaż nie wszyscy chłopcy i dziewczęta opanują te umiejętności doskonale. Charakter. współdziałania i pomagania innym. to przyjrzyjmy się niektórym ze sposobów. Szczególną uwagę przyciąga jeden punkt z tej listy . że nauczanie moralności daje najlepsze efekty wtedy. 1991. którym mogą przydać się te umiejętności. Więcej zastanowienia i rozwagi. kiedy zamiast abstrakcyjnego wykładu staje się ciągiem lekcji dających przykład jak postępować w rzeczywistości. jest „mięśniem psychicznym. ponieważ pomagają one powstrzymać ogólny jej upadek i osiągnąć główny cel szkolnictwa. kiedy zbyt wielu dzieciom brakuje umiejętności uśmierzania niepokoju. 15 Steven C. która uodparnia ich na całe życie”.1993.przyjaciół. „ Oprócz tych ewidentnych korzyści edukacyjnych kursy te zdają pomagać dzieciom w lepszym wywiązywaniu się z ich ról życiowych . New York: Crown. Podłożem charakteru jest narzucona sobie samemu dyscyplina.15 Nie jest to nic innego jak pewna metoda edukacji emocjonalnej. Można więc dowodzić. moralność i sztuka demokracji Jest takie staromodne słowo na określenie zespołu umiejętności wchodzących w skład inteligencji emocjonalnej: charakter. socjolog z Uniwersytetu im. John Dewey: Religious Faith and Democratic Humanism. Rockefeller. Jak się przekonaliśmy. 254 . opiera się na samokontroli. uczniów. życie cnotliwe jak twierdzą filozofowie od czasów Arystotelesa. pracowników i szefów. wszystko. a w przyszłości mężów i żon. co umocni te zdolności. pomoże im w szkole. Większa chęć dzielenia się z innymi. George’a Washingtona. to wszyscy odniesiemy z nich pożytek przynajmniej w takim stopniu. czy przy rannym wstawaniu z łóżka.otóż programy wykształcenia emocjonalnego wpływają na polepszenie osiągnięć uczniów w nauce. Skoro kształtowanie charakteru jest podstawą społeczeństw demokratycznych.powiedział Tim Shriver. Nie jest to jakieś jednorazowe odkrycie. czy to w wykonywaniu prac domowych. Bardziej prospołeczne nastawienie i harmonijna współpraca w grupach. rodziców i obywateli. Równie ważnym zwornikiem charakteru jest zdolność samomotywacji i kierowania sobą. w jakim uda im się tego dokonać. a zatem warto w nie inwestować. W czasach. pisze Amitai Etzioni. zdolność odkładania zaspokojenia swych pragnień na później oraz kontrolowania i odpowiedni 14 Amitai Etzioni. New York: Columbia University Press. że dane Departamentu Sprawiedliwości ukazują sześćdziesięcioośmioprocentowy wzrost liczby młodocianych postawionych pod zarzutem zabójstwa. że prawdziwa „fala przestępstw” nadejdzie w następnej dekadzie. jak mogliśmy się przekonać. Przewidywania te uzasadnia on tym. jak pokolenie ich rodziców miało do narkotyków. Associated Press (July 25. że nieporozumienie. rabunku i brutalnego gwałtu.17 Szkoła. a okazję tę dają zajęcia uczące ich podstawowych umiejętności emocjonalnych i społecznych.Utrzymanie emocji pod kontrolą rozsądku wymaga woli”. altruizmu i współczucia. Educating for Character. W jednym z nich czytam. Paul Martin DuBois. które dawniej kończyło się bójką na pięści. 255 . 17 Francis Moore Lappe.zauważa Thomas Lickona.1994). Umożliwiają one życie we wzajemnym poszanowaniu i stwarzają możliwość produktywnych dyskusji publicznych. które ma równie łatwy dostęp do broni automatycznej. Character Building for a Democratic. 20 „Serious Crimes by Juveniles Soar”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna ukierunkowywania swoich popędów jest jedną z podstawowych umiejętności emocjonalnych. 1991.18 Nie wystarczy jednak teoria . wpadło mi w oko kilka niepokojących artykułów w gazetach. odgrywa główną rolę w kształtowaniu charakteru. prawdziwemu słuchaniu. 1994. Oznacza to.19 Szczególny niepokój budzą zamieszczone w owym drugim artykule przewidywania pewnego kryminologa. but Overall Violent Crime is Down”. Ostatnie słowo Teraz. W najbliższym dziesięcioleciu osoby należące do tej grupy będą miały od osiemnastu do dwudziestu czterech lat. że w ubiegłym roku nastąpił trzyprocentowy wzrost liczby zabójstw.. przy czym sama liczba napadów z bronią w ręku wzrosła o 80 procent. bo oto w trzecim z artykułów donosi się. The Quickening ofAmerica. może dzisiaj zakończyć się strzelaniną. w którym popełnia się najcięższe zbrodnie. New York: Bantam. żeby postępować właściwie . „Musimy się kontrolować. którą w minionych czasach nazywano wolą. W drugim ocenia się. Umiejętność spoglądania na świat z punktu widzenia innych osób przełamuje uprzedzenia i stereotypy. patrzeniu na rzeczywistość z punktu widzenia innej osoby. zostawiając w tyle wypadki samochodowe. gdy kończę tę książkę. Civil Society. A jak wskazuje inny ekspert. zauważa Etzioni. nasze namiętności. kontrolować nasze apetyty. W tym sensie nauczanie umiejętności emocjonalnych jest tożsame z kształceniem charakteru. tą. 16 Thomas Lickona. ponieważ zaszczepia dzieciom samodyscyplinę i zdolność empatii. Są to podstawowe elementy sztuki demokracji. postrzelenia. a jest to wiek. Są to umiejętności coraz potrzebniejsze w naszym coraz bardziej pluralistycznym społeczeństwie.20 Jest to pierwsze pokolenie. że stale wzrasta liczba zabójstw dokonywanych przez małoletnich przestępców w wieku czternastu piętnastu lat i że ta grupa wiekowa jest częścią miniwyżu pokoleniowego.1994). 18 Amitai Etzioni i in. Washington. które z kolei umożliwiają prawdziwe przywiązanie do cnót etycznych i obywatelskich. Zdolność niekoncentrowania się na sobie i powstrzymywania egoistycznych impulsów daje wymierne korzyści społeczne: otwiera drogę empatii. „The New York Times” (May 2.dzieci muszą mieć okazję do ćwiczenia się w tych cnotach. że na pierwsze miejsce na liście przyczyn zgonów w Ameryce wysforowały się. 19 ”Murders Across Nation Rise by 3 Percent.16 . pisząc o kształceniu charakteru. Empatia. nastolatki te „nie bardzo potrafią unikać kłótni”. 1994. a więc rodzi tolerancję i toruje drogę do akceptowania różnic między ludźmi. napadu z bronią w ręku. San Francisco: Jossey-Bass. poprawą poziomu moralności i walorów obywatelskich. DC: The Communitarian Network. prowadzi do troszczenia się o innych. Pojawiły się już pierwsze zwiastuny. kursy takie są na razie rzadkością. większość nauczycieli. że nie postaraliśmy się o nauczenie ich empatii. a także dozę nadziei. aby nauczono każde dziecko abecadła opanowywania złości czy pozytywnego rozwiązywania sporów. Mimo dużego zainteresowania edukacją emocjonalną wśród niektórych pedagogów. którą dają kursy kształcenia emocjonalnego. to kiedy? 256 . panowania nad impulsami ani innych elementarnych podstaw umiejętności emocjonalnych. narażamy się na ryzy stracenia okazji niesienia im pomocy w wykształceniu zdrowego repertuaru emocji. że istnieją takie programy. w obliczu którego stoimy my sami i nasze dzieci. nie jest lekarstwem na wszystkie problemy.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Jednym z powodów. Najlepsze wzory kształcenia emocjonalnego znaleźć można poza głównym nurtem oświaty w nielicznych szkołach prywatnych i zaledwie kilkuset szkołach publicznych. Pozostawiając przypadkowi nauki emocjonalne. że młodzież tak kiepsko opanowała ową podstawową umiejętność życiową. dyrektorów szkół oraz rodziców nie wie w ogóle o tym. z opisanym tu włącznie. jednak biorąc pod uwagę kryzys. jest oczywiście fakt. musimy postawić sobie pytanie: czy nie powinniśmy nauczać wszystkich dzieci tych najważniejszych w życiu umiejętności. którą stwarza nam powolny proces dojrzewania ich mózgów. że nie postaraliśmy się jako społeczeństwo o to. które zdobywają nasze dzieci. Oczywiście żaden program. i to bardziej niż kiedykolwiek przedtem? A jeśli nie teraz. głęboka depresja. miły dreszczyk. konsternacja. stanów psychicznych i biologicznych oraz zakresu skłonności do działania. emocja odnosi się do uczucia i związanych z nim myśli. duma. W istocie rzeczy jest dużo więcej subtelnych odcieni emocji niż słów na ich określenie. nad którego precyzyjnym znaczeniem zastanawiają się od ponad stu lat psycholodzy i filozofowie. użalanie się nad sobą. W najbardziej dosłownym sensie Oxford English Dictionary definiuje emocję. obrzydzenie. czerwień i żółcień uczucia. Wstręt: pogarda. odmian. zaślepienie.zapewne zgodnie z intencją autora . osłupienie. radość. w którym używam tu tego słowa. przerażenie. onieśmielenie. zaspokojenie kaprysu. Strach: niepokój. gniew. uraza.na samym końcu skali . nerwowość. żal z powodu tego. uniesienie. Miłość: akceptacja. oburzenie. przykrość. Wstyd: poczucie winy. pewność i spokój? Albo gdzie umieścić takie klasyczne wady. zatroskanie. zdumienie. lenistwo i odrętwienie albo * Podaję tu w miarę dokładne odpowiedniki terminów angielskich chociaż . boleść. które emocje uważać można za podstawowe . melancholia. 257 . jako „każde poruszenie czy zakłócenie umysłu. zaniepokojenie. przyjemność. bojaźń. wrogość i.fobie i ataki lękowe. życzliwość. lekceważenie. Badacze wciąż nie mogą dojść do porozumienia na temat tego. niedowierzanie. ekstaza oraz . terminem.w niektórych wypadkach można by podać więcej bliskoznacznych terminów polskich . niesmak. z których odpowiedniej mieszaniny powstają wszystkie inne barwy . Co na przykład powiedzieć o takich mieszaninach różnych emocji jak zazdrość. upokorzenie. namiętności. Zadowolenie: szczęście. ich barw. uczucia. każdy stan wzburzenia albo podniecenia psychicznego”. zaskoczenie. obraźliwość. irytacja. rozkosz. oddanie. aczkolwiek nie wszyscy zgadzają się z ich: propozycjami. wyrzuty sumienia. • • • • • Zdziwienie: wstrząs. nieprzychylność. A oto najczęściej zgłaszani kandydaci (kandydatki i niektórzy członkowie ich rodzin: • • • Złość: furia. zakłopotanie.mania.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek A Czym jest emocja? SŁOWO NA TEMAT TEGO. Lista ta nie jest z pewnością wyczerpującym wykazem różnych kategorii emocji. chyba będąca szczytem. przygnębienie oraz w postaci patologicznej . przyjemność zmysłowa. zadowolenie z siebie w każdych okolicznościach. co się zrobiło. wściekłość. popłoch. ulga. w postaci psychopatologicznej . zaspokojenie. odwaga i wybaczenie. Niektórzy teoretycy grupują emocje w podstawowe rodziny.ów błękit. patologiczna nienawiść i szał* Smutek: żal.przyp. satysfakcja. zniechęcenie. co nazywam emocją. która jest wprawdzie odmianą złości. awersja. strachliwość. rodzajów i niuansów.a nawet czy w ogóle istnieją jakiekolwiek podstawowe emocje. odraza. ale zawiera też sporą domieszkę smutku i strachu? A co począć z cnotami takimi jak wiara i nadzieja. niechęć. trwożliwość. W znaczeniu. uwielbienie. animozja. obawa. błogość. rozrywka. euforia. uprzejmość. ufność. hańba i skrucha. poczucie bliskości. Są setki emocji. zażenowanie. oszołomienie. agape [miłość niebiańska]. uciecha. zadowolenie) rozpoznawany jest we wszystkich kulturach na świecie. Zewnętrzne kręgi tworzą nastroje. smutek. rozciągają się zupełne zaburzenia emocjonalne. że główne rodziny . Poszukując podstawowych zasad. takie jak kliniczna depresja czy nieustanny niepokój. Pewnych argumentów przemawiających za tym. złość. ani telewizji. by ktoś opanowany był złością przez cały dzień. W centrum każdej takiej rodziny znajduje się podstawowe „jądro” emocjonalne. który potraktował to jako dowód. miłość. dostarczają badania Paula Ekmana z Uniwersytetu Stanowego Kalifornii w San Francisco. kiedy to czujemy się stale tak jakbyśmy byli w stanie zatrucia. Za nastrojami znajdują się temperamenty. jak klasyfikować emocje. Ten uniwersalny charakter wyrazu emocji na twarzy pierwszy zauważył prawdopodobnie Darwin. co zdaje się świadczyć. Ekman pokazywał zdjęcia twarzy wyrażających dokładnie różne emocje przedstawicielom kultur tak odległych od naszej jak kultura żyjącego w górach Nowej Gwinei i tkwiącego jeszcze w epoce kamiennej plemienia Fore i stwierdził. że wyraz twarzy zdradzający cztery z nich (strach. to nie jest niczym wyjątkowym utrzymujący się przez dłuższy czas nastrój podenerwowania i irytacji. ujmuję za Ekmanem i innymi emocje w kategoriach rodzin albo wymiarów i uważam. że siły ewolucji wycisnęły wzory tych sygnałów w naszym ośrodkowym układzie nerwowym. który sprawia. który odkrył. że są one uniwersalne. wstyd i tak dalej .technicznie biorąc . w tym przez ludy nie znające ani kina. czyli stan gotowości do wywołania danej emocji czy nastroju. za tymi dyspozycjami emocjonalnymi. że jesteśmy melancholijni. naukowcy nadal spierają się o to. że w każdym zakątku Ziemi rozpoznaje się bez trudu te same podstawowe emocje.złość. strach. kiedy byle co wyzwala wybuch złości). z którego rozchodzą się w niezliczonych mutacjach koncentryczne fale spokrewnionych z nim emocji.świadczą o nieskończonym bogactwie niuansów naszego życia emocjonalnego. że istnieją emocje osiowe. smutek. A jeszcze dalej.są bardziej stłumione i utrzymują się dłużej niż emocje (choć zdarza się dość rzadko. zadowolenie.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna znudzenie? Nie ma na to prostych odpowiedzi. które . bojaźliwi albo weseli. 258 . W tym trybie postrzegania poświęca się dokładność na rzecz szybkości. która jest znakiem szczególnym umysłu myślącego. przeważając nad 1 1 Pisałem przy kilku okazjach w „The New York Times” o stworzonym przez Seymoura Epsteina modelu „nieświadomości emocjonalnej”. mechanizm oceny postrzeżenia musi działać bardzo szybko. zanim zorientujemy się.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek B Znamiona umysłu emocjonalnego DOPIERO W OSTATNICH LATACH powstał naukowy model umysłu emocjonalnego. oraz Seymour Epstein. „An Argument for the Basic Emotions”. to wspólnie przedstawili listę podstawowych cech odróżniających emocje od całej reszty naszego życia psychicznego. 3 Ekman. które nas tu nie interesują. a nawet już w trakcie działania. ale daleko mu do szybkości reakcji umysłu emocjonalnego. s.1 Aczkolwiek Ekman i Epstein wzięli pod uwagę odmienne dowody naukowe. You’re Smarter Than You Think (New York: Simon & Schuster. że nigdy nie przedostaje się do naszej świadomości. to zinterpretowałem to na mój własny sposób. które inicjuje mózg emocjonalny. Najlepsze chyba opracowania tego zagadnienia przedstawili niezależnie od siebie Paul Ekman. który dla umysłu racjonalnego może być absolutnie szokujący.. że przebudził się umysł racjonalny. którą napisał wspólnie z Archiem Brodskym. polegając na pierwszym wrażeniu. psycholog-klinicysta z Uniwersytetu Stanowego Massachusetts. a w następnej irracjonalnie. 1993). nawet w kategoriach czasu pracy mózgu. tak szybka. Cognition and Emotion 6. który wyjaśnia. nie zastanawiając się ani chwili nad tym. Ogarnia się całość jednym spojrzeniem i reaguje. że emocje mają swoją własną logikę. Ponieważ wybuch emocji następuje niemal natychmiast po jej wyzwoleniu. W procesie ewolucji ta szybkość działania związana była najprawdopodobniej z koniecznością podejmowanie owej najbardziej podstawowej decyzji . błyskawicznych decyzji w rodzaju: „Czy ja to zjem. powiedzmy na inne zwierzę. 259 . a po jej skierowaniu. 2 Paul Ekman. co się właściwie dzieje. Szybkość jego reakcji wyklucza jakąkolwiek refleksję czy analizę. przystępuje do działania. miały niewielką szansę dochowania się licznego potomstwa i przekazania mu swych wolniej działających genów. Kiedy emocje opadną. ale pominąłem cechy. którą mierzy się w tysięcznych częściach sekundy. co robi. ale bezmyślna reakcja Umysł emocjonalny jest dużo szybszy niż umysł racjonalny. Znaczna część niniejszego skrótowego opisu tego modelu oparta jest na moich z nim rozmowach. szef Laboratorium Ludzkich Interakcji w Kalifornijskim Uniwersytecie Stanowym w San Francisco. nie tracąc czasu na rozsądną analizę tego. 187. Działaniom.1992. które musiały zbyt długo zastanawiać się nad odpowiedzią na takie pytanie.2 Szybka. że myślimy: „Po co ja to zrobiłem?” Jest to znak. że w jednej chwili postępujemy rozsądnie. czy to zje mnie?” Istoty. Ta ocena potrzeby działania musi być automatyczna. dz. towarzyszy szczególnie silne poczucie pewności. s. z koniecznością podejmowania następnych.3 Zaczynamy reagować emocjonalnie. będące produktem ubocznym. Chociaż jego model „umysłu doświadczającego” natchnął mnie myślą stworzenia modelu „umysłu emocjonalnego”. chwytamy się na tym.175. jego listach do mnie oraz na jego artykule „Integration of the Cognitive and Psychodynamic Unconscious” (American Psychologist 44 (1994)) i książce. dlaczego w tak wielu naszych działaniach kierujemy się emocjami i jak to możliwe. Lista cech odróżniających emocje od pozostałych procesów psychicznych jest trochę dłuższa. co się dostrzega. reagując na ogólny obraz sytuacji albo na jej najbardziej rzucające się w oczy aspekty. Wrażenie mogą zdominować i określić jaskrawe elementy sytuacji. Ukazuje on ponadto. cyt. uproszczonego sposobu patrzenia na świat.na co zwrócić uwagę. mimo iż od tego momentu minęło wiele czasu i bez względu na to. co dzieje się wokół nas. Ekman może śledzić mikroemocje.następuje odpowiednia reakcja emocjonalna. W tym wolniejszym ciągu wydarzeń uczucie poprzedza jaśniej sformułowana myśl. godziny czy dni. niektóre z tych sądów wyda umysł racjonalny. Wielkim plusem takiego schematu reagowania jest to. że emocja uwidacznia się na twarzy w postaci zmian w napięciu mięśni już w parę tysięcznych sekundy po wydarzeniu. Minusem jest to.takie jak nagłe uderzenie krwi do głowy i przyspieszenie rytmu pracy serca . że z czysto technicznego punktu widzenia pełne natężenie emocji trwa bardzo krótko i utrzymuje się raczej przez kilka sekund niż przez długie minuty. na przykład wtedy. że umysł emocjonalny potrafi błyskawicznie odczytać emocjonalne znaczenie sytuacji (on jest na mnie zły. wolniejszych niż poprzednio omówione. odgrywają nasze myśli i rozpoznanie. przeprowadzając jej natychmiastową ocenę. na podstawie której mówi nam. że gdyby dana emocja utrzymywała umysł i ciało w stanie napięcia przez długi czas. stłumioną ich formą. czy zareagować. ona kłamie. że w ogóle je odczuwamy. pojawiające się po kilkunastu czy 260 . takie jak zakłopotanie czy zdenerwowanie przed zbliżającym się egzaminem. ponieważ doznajemy tych pierwszych i dokonujemy tych drugich w drobnym ułamku chwili. kto jest przygnębiony. lecz z serca. Umysł emocjonalny jest radarem. Po dokonaniu oceny . które je wywołały. oraz że zmiany fizjologiczne typowe dla danej emocji . że szybkość.mobilizują nas one do reakcji na wymagające natychmiastowego działania wydarzenia bez tracenia cennego czasu na zastanawianie się. który stale wywołuje ją na nowo. to byłoby to niekorzystne dla procesu przystosowywania się. bez względu na zmieniające się okoliczności. Uzasadnia swoją tezę twierdzeniem. to „pierwszy impuls” w sytuacji emocjonalnej płynie nie z głowy. Nastrój nadaje naszym zachowaniom pewien ton uczuciowy. Jeśli jakieś uczucia utrzymują się godzinami.„ten taksówkarz chce mnie oszukać” albo „to dziecko jest urocze” . Jest to szczególnie wyraźne przy emocjach intensywnych. które ją wyzwoliło. Ekman i jego współpracownicy odkryli. jakie mamy podjąć kroki. które zanim wyrażą się uczuciem. ale też moglibyśmy być już martwi. a jeśli tak. Ten drugi sposób wyzwolenia emocji jest siłą rzeczy bardziej racjonalny i z reguły zdajemy sobie w pełni sprawę z myśli. Istnieje też drugi rodzaj reakcji emocjonalnych. Ekman twierdzi. których oznaki ukazują się na twarzy w czasie krótszym niż pół sekundy. kogo mamy się strzec. Ocena sytuacji zajmuje wówczas więcej czasu. Najpierw uczucia. to są one zwykle nastrojem.zaczynają się również w ułamkach sekundy. Gdyby emocje wywołane jednym wydarzeniem stale się utrzymywały. zanim zdamy sobie w pełni sprawę z tego. że wrażenia te i intuicyjne oceny mogą być błędne albo pochopne. z jaką opanowują nas emocje. gdybyśmy (czy też nasi ewolucyjni przodkowie) czekali. by emocja utrzymywała się przez dłuższy czas. to uczucia byłyby marnymi wskazówkami co do tego. Po to. Paul Ekman uważa. to jak. to nie tylko moglibyśmy się pomylić. komu ufać. gotują się wpierw i dojrzewają w myślach. ostrzegającym nas przed niebezpieczeństwem. to napawa go smutkiem). odgrywa zasadniczą rolę w szybkim dostosowaniu się do sytuacji . kiedy rozpaczamy po stracie ukochanej osoby. takich jak strach przed nagle pojawiającym się zagrożeniem. ba przedłużonego działania bodźca. jakie emocje zostaną wyzwolone.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna dokładną oceną jej pozostałych szczegółów. potem myśli Ponieważ odebranie sygnału i zareagowanie nań zabiera umysłowi racjonalnemu więcej czasu niż umysłowi emocjonalnemu. Tę wolniejszą drogę obierają bardziej złożone emocje. a kluczową rolę w decydowaniu o tym. ale nie wpływa tak silnie na nasze postrzeganie i zachowanie jak emocja w całym swym natężeniu. Korzystając z opracowanej przez siebie metody odkrywania emocji na podstawie obserwacji drobnych zmian w wyrazie twarzy. Przykładem może być tu rozmyślne wywoływanie u siebie określonych uczuć.mobilizują nas one w ułamku sekundy do stawienia czoła krytycznej sytuacji. jeden ze środków warsztatu aktorskiego. mity są wspólnymi snami”). Rzeczywistość symboliczna Mózg emocjonalny kieruje się logiką asocjacyjną bierze on elementy symbolizujące rzeczywistość albo wyzwalające wspomnienia o niej za nią samą. Tym wszakże. co umysł racjonalny może zazwyczaj kontrolować. druga poprzez refleksję myślową . które zdają się raczej napadać nas niż wypływać z naszego wyboru. Pozwala to nam tłumaczyć się niekiedy. Natomiast w układzie elementów powodujących natychmiastową reakcję emocjonalną uczucie zdaje się wyprzedzać myśl albo co najwyżej pojawiać się równocześnie z nią. pieśni. psychozy i dzieci. które nas ogarniając”.mózgu emocjonalnego . Są to emocje wywołane myślami o danej sytuacji. to możemy wybierać to. kiedy natychmiastowe działanie może decydować o naszym przetrwaniu. podobnie jak korzystające z nich dzieła sztuki . kiedy wybuchną. o czym myślimy. z racjonalnego punktu widzenia. W taki sposób ogarnia nas nie tylko miłość. kiedy smucić. ale także złość i strach. że zrobiliśmy coś niewłaściwego. Wielcy nauczyciele duchowi. baśni i opowieści. jest to logika religii i poezji. zauważa Ekman. Z tego powodu mogą one często służyć jako usprawiedliwianie naszych zachowań: „Jest faktem. kiedy się wściekać.pisał tak Stendhal . 261 .bezpośrednio do umysłu emocjonalnego. jakie konkretne uczucia wywołuje określony rodzaj myśli. Z nielicznymi wyjątkami. snu i mitu (jak ujął to Joseph Campbell: „Sny są prywatnymi mitami. tak też wspomnienia o szczęśliwych chwilach mogą poprawić nam nastrój. jakie „powinniśmy” mieć uczucia. by w oczach pokazały się łzy. odruchowymi reakcjami. nie mamy żadnego wpływu na to. przemawiając do nich językiem emocji. Pierwotny proces myślowy jest kluczem.powieści. sztuki teatralne i opery . w korzystaniu z drogi prowadzącej do uczucia poprzez myśl. Taka gwałtowna reakcja występuje w sytuacjach. filmy. jest przebieg tych reakcji. mają po prostu większą wprawę niż reszta w świadomym wykorzystywaniu tego sposobu wywoływania emocji.dobrze opisuje Freud w swej koncepcji pierwotnego procesu myślowego. jak choćby przywoływanie smutnych wspomnień po to. W istocie rzeczy.jedna poprzez błyskawiczną percepcję sytuacji. ponieważ znajdowaliśmy się pod wpływem emocji. religijne symbole i obrzędy mają niewiele sensu. która je zapoczątkowała. Na tym właśnie pole siła takich raptownych decyzji . Jednak umysł racjonalny zwykle nie decyduje o tym. Aczkolwiek niełatwo jest wpłynąć na to. Dlatego właśnie porównania.jest niczym gorączka. a melancholijne rozważania wprawić w zadumę. tacy jak Budda i Jezus.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna kilkudziesięciu sekundach albo nawet po wielu minutach od zaistnienia sytuacji. Nachodzą nas one na ogół jako coś nieuniknionego i stajemy przed faktem dokonanym. który otwiera i drzwi do znaczenia takich dzieł jak Ulisses Jamesa Joyce’a: w 4 Tamże. poruszali serca swych uczniów. nie decydujemy o tym. wyrażają się one w języku serca. Nie znaczy to wcale.”4 Tak jak istnieje szybka i wolna droga prowadząca do wyzwolenia emocji . by tylko aktorzy byli do tego zdolni. i tak dalej. poematy. która pojawia się i przechodzi niezależnie od naszej woli”. s. Tak jak fantazje erotyczne mogą wywoływać podniecenie seksualne. metafory i obrazy przemawiają. że nie możemy wybierać emocji. 189. Nasze najintensywniejsze uczucia są bezwiednymi. Tę logikę serca .tak też zdarzają się emocje pojawiające się na zawołanie. „Miłość . nauczając za pomocą przypowieści. 55. że takie myśli potwierdzają się same. które towarzyszyły zapamiętanemu wydarzeniu. które je podtrzymują. jak przekonująco wyglądają nasze argumenty z logicznego punktu widzenia. L. Przeszłość kładąca się ciężarem na teraźniejszości Kiedy jakaś cecha wydarzenia wydaje się podobna do niosącego z sobą silny ładunek emocjonalny wspomnienia z przeszłości. Ethology and Sociobiology. może natychmiast pojawić się myśl: „Zawsze palnę jakieś głupstwo”. 418 -19. Uczucia same potwierdzają swoją słuszność. zgodnie z którymi jeden element przedstawia drugi. to umysł emocjonalny nie przeprowadza takiej analizy. Seymour Epstein wskazuje. Inną cechą tego infantylnego stylu jest myślenie spersonalizowane. 6 J.6 Kłopot w tym. Cosmides. że popełnił faux pas. Reaguje on na to. jak gdyby działo się to w przeszłości. że kiedy oceny wydarzenia dokonujemy szybko i automatycznie. a zatem odrzuca wszelkie stojące z nimi w sprzeczności dowody. Ten infantylny sposób myślenia ma do siebie to. w tym sensie. które przeczą przekonaniom umysłu emocjonalnego. nie ma w języku tego procesu takiego słowa jak „nie”. Nie istnieje tam czas. że część przywołuje obraz całości. polegające na traktowaniu własnej osoby jako centralnego punktu każdego wydarzenia. ponieważ opiera swe rozumowanie na dowodach obiektywnych. reagować intensywnym strachem i odrazą na pełne złości spojrzenie. Przekonania umysłu racjonalnego nie są nieodwołalne. Toobey. może być dużo ważniejsze od tego. 262 . s. jeśli nie zgadzają się z nastawieniem emocjonalnym w danej chwili. Metody psychoanalizy są po części sztuką odszyfrowywania i rozsupływania tych znaczeń zastępczych. a całości kondensują się w częściach. ale wyraźnie rzucające się w oczy cechy. Jedną z takich infantylnych cech jest myślenie kategoryczne. nie liczą się zupełnie. jak są one postrzegane. W życiu emocjonalnym rzeczy mogą być hologramami. które mają jedynie pewne podobne. co nam przypomina jakiś przedmiot. kiedy złe spojrzenie nie niesie ze sobą takiej groźby. ważne jest to. Prawdę rzekłszy. Natomiast umysł emocjonalny traktuje swoje przekonania jako absolutnie prawdziwe i niepodważalne. 11. 1993. jeden przedmiot symbolizuje inny. Ktoś. „The Past Explains the Present: Emotional Adaptations and the Structure of Ancestral Environments”. To właśnie dlatego jest tak trudno dyskutować z osobą przygnębioną czy zdenerwowaną: bez względu na to. kto zamartwia się tym. a podobieństwa te są tym większe. wszystko jest możliwe. w głowie kogoś. że odrzuci stare przekonanie albo zastąpi je nowym. że sytuacja jest inna niż dawniej. opierając się na swych własnych „postrzeżeniach” i „dowodach”.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna pierwotnym procesie myślowym luźne skojarzenia określają potok narracji. jedno uczucie zastępuje inne i oznacza je. w którym wszystko jest albo białe. co się dzieje obecnie tak. wyzwalając uczucia. tworząc powiązania między rzeczami. nie obowiązują prawa przyczynowości. kto nauczył się w dzieciństwie. bez żadnych pośrednich odcieni szarości. który po spowodowaniu wypadku wyjaśniał: „Słup telefoniczny nagle wjechał prosto na mnie”. będzie reagował do pewnego stopnia w ten sposób jako osoba dorosła nawet wtedy. 5 Epstein.5 Umysł emocjonalny funkcjonuje w wielu sprawach podobnie jak umysł dziecka. Przykładem takiego myślenia jest wypowiedź kierowcy. s. Skoro umysł emocjonalny kieruje się zasadami tej logiki. na przyjmowaniu wszystkiego jako zachowania czy działania skierowanego ku nam. to rzeczy niekoniecznie musi określać ich obiektywna tożsamość. to umysł emocjonalny reaguje na to wydarzenie. na przykład przez bolesne bicie. im silniejszymi ogarnięty jest emocjami. czym on jest”. oraz skwapliwie wychwytując te. możemy nie zdawać sobie sprawy. tłumiąc albo „ignorując” wspomnienia faktów. że podczas gdy umysł racjonalny doszukuje się logicznych powiązań między przyczynami i skutkami. czym wydają się być. To. nowe dowody mogą i sprawić. albo czarne. 7 7 Chociaż może wydawać się oczywiste. który wytwarza konkretne. że wywołują je jedynie aktualne okoliczności. że każda z głównych emocji ma odrębny od innych obraz biologiczny . że te z nich. w wyniku czego tworzymy wyjaśnienia naszych uczuć i reakcji . kiedy dana emocja zaczyna dominować. Taki swoisty dla stanu emocjonalnego repertuar zaczyna dominować zwłaszcza w momentach intensywnych uczuć. Ale jeśli uczucia są nieokreślone albo bardzo słabe. nie zdając sobie sprawy z wpływu. są zupełnie odmienne od naszych zachowań w momentach wściekłości albo przygnębienia. Nadal trwa bardzo szczegółowa dyskusja nad tym. Jedną z oznak jego uaktywnienia się jest pamięć selektywna. chociaż możemy być przekonani. Rzeczywistość specyficzna dla stanu emocjonalnego Funkcjonowanie mózgu emocjonalnego jest w znacznym stopniu określone stanem. a nawet wspomnień. umieszczone zostają na samej górze hierarchii zachowań. Nie wdając się w szczegóły tej debaty. A jak się przekonaliśmy. jaki wywiera nań pamięć emocjonalna. kiedy emocja ta weźmie nas we władanie. czy pobudzenie emocjonalne jest zasadniczo takie samo we wszystkich emocjach czy też można wykryć osobny schemat pobudzenia dla każdej emocji. oraz unikatowy zespół sygnałów. które zaczynają zachodzić w ciele. którzy uważają. w jakim się znajduje. to wyzwalana przez nie reakcja jest oczywista. że każda emocja ma własny.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Jeśli takie uczucia są silne.usprawiedliwiając je okolicznościami chwili obecnej. W takim momencie nasze myśli i reakcje nabierają tego samego zabarwienia. a więc są najchętniej wybierane.racjonalizacje . które zaczyna wysyłać nasze ciało. reakcji. chociaż może się nam wydawać. że doskonale to widzimy. to nie jest to takie oczywiste dla naukowców zajmujących się psychofizjologią emocji. Reakcja umysłu na sytuację emocjonalną składa się po części z ułożenia wspomnień i możliwości działania w taki sposób. W mechanice emocji każdemu uczuciu towarzyszy odmienny repertuar myśli. to możemy nie zdawać sobie w pełni sprawy z naszej reakcji emocjonalnej. odmienny od innych. W takich chwilach umysł emocjonalny zaprzęga umysł racjonalny do swych własnych zadań. pewien wzór zmian. kiedy czujemy romantyczny poryw. wzór biologiczny. wzbierające w nas w danej chwili uczucie. Nasze myśli i działania w chwilach. każda ważniejsza emocja ma swą charakterystyczną sygnaturę biologiczną. przedstawiam ten przypadek tym. które miały w podobnej sytuacji w przeszłości. mimo iż zabarwia ona nasze zachowanie w danej chwili. 263 . stanem. które mają największy związek z daną sytuacją. Nasz umysł emocjonalny wykorzystuje umysł racjonalny dla swoich celów. hipokampem i korą przedniej części płatów czołowych zwiększa twój niepokój i skupia uwagę na owym dźwięku.czy łoskot jest dźwiękiem. że siedzisz wieczorem sam w domu i czytasz książkę. że cierpimy z powodu różnych lęków czy obaw albo .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek C Mechanizm powstawania strachu W POWSTAWANIU STRACHU centralną rolę odgrywa ciało migdałowate. to stan ogólnego pogotowia nie ulega podwyższeniu. ponieważ bardziej chyba niż jakiekolwiek inne uczucie przyczynił się do przetrwania gatunków. zmuszając cię do poszukiwania jego źródła. Potem rozwidla się: mniejsza wiązka połączeń nerwowych prowadzi do ciała migdałowatego. pień mózgu i autonomiczny układ nerwowy. gdy poruszy ją wiatr).być może to kot strącił. Ze wszystkich mechanizmów powstawania uczuć naukowcy najdokładniej chyba przebadali mechanizm powstawania strachu i sporządzili szczegółową mapę biorących w tym udział dróg nerwowych. Hipokamp. do wzgórza. położonego w jego pobliżu hipokampa. aby zorientować się. 264 . fobii czy nerwicy natręctw. z jej repertuaru psychicznego zniknął strach. to inny zwój obwodu nerwowego znajdujący się pomiędzy ciałem migdałowatym. starając się wyjaśnić jego źródło . Jeśli i ta dalsza. powiedzmy. sprawiając. gdzie są klasyfikowane i interpretowane dźwięki. druga.z powodu ataków lękowych.czy to kot? Czy może okiennica poruszona wiatrem? A może złodziej? Potem kora okolicy wzrokowej przedstawia swoją hipotezę . czy dźwięk ten jest mu znany . W tym samym czasie okolica słuchowa przeprowadza bardziej dogłębną analizę tego dźwięku. Strach odegrał szczególnie ważną rolę w ewolucji. który natychmiast rozpoznajesz. szybko porównuje ten łoskot z innymi podobnymi dźwiękami. Nie potrafiła rozpoznać strachu na twarzach innych osób ani sama przybrać przestraszonej miny. szczegółowa analiza nie da satysfakcjonującej odpowiedzi.M. kiedy nagle słyszysz dobiegający z sąsiedniego pokoju łoskot. ale może to też być włamywacz . ale nie czułaby strachu jak pan czy ja”. Jeśli wniosek jest uspokajający (to tylko okiennica. Prześledzenie procesu powstawania strachu pozwala lepiej zrozumieć neuronalny mechanizm emocji. Oczywiście w czasach obecnych nieuzasadnione obawy stały się naszą zmorą. do okolicy słuchowej kory mózgowej. Jeśli jednak nadal nie masz pewności. to wiedziałaby. której tożsamość neurolodzy skrywają pod inicjałami S.w postaci patologicznej . Ta droga nerwów biegnie od ucha do pnia mózgu i dalej. Powiedzmy. że powinna się bać. chociaż na obecnym etapie wiedzy żadna z emocji nie jest jeszcze całkowicie przebadana. które szybko porównują ją z podobnymi wiadomościami przechowywanymi w pamięci. Kiedy rzadka choroba mózgu zniszczyła u pacjentki. aby postawić cię w stan czujności. lampę ze stołu. ciało migdałowate (nie naruszając wszakże innych części mózgu). które już „słyszał”. pozwala przyjrzeć się neuronalnemu mechanizmowi powstawania strachu oraz roli ciała migdałowatego jako systemu alarmowego. Pierwszy zaangażowany w to obwód nerwowy odbiera dźwięk jako fale fizyczne i przekłada je na język mózgu. Jak powiedział leczący ją neurolog: „Gdyby ktoś przyłożył jej pistolet do głowy. większa. co dzieje się w następnych chwilach w twoim mózgu. to ciało migdałowate włącza alarm.i wysyła tę wiadomość do ciała migdałowatego i hipokampa. główne siedlisko pamięci. która łomocze w mur za każdym razem. znajdującej się w płacie skroniowym. To. a jego okolica środkowa pobudza do działania podwzgórze. przyjmując postawę grożącą. Wysyła do komórek pnia mózgu sygnały nakazujące wywołać na twarzy grymas przerażenia. tak że możesz nawet nie zdawać sobie jeszcze sprawy z tego. gdzie operatorzy gotowi są postawić natychmiast na nogi straż pożarną. Wszystkie te sygnały utrzymują ciało migdałowate w stanie nieustannego czuwania.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna W tym momencie lęku i podświadomego niepokoju ujawnia się cała misterna architektura ciała migdałowatego jako centralnego systemu alarmowego mózgu. przyspiesza rytm serca. wprawia w zdenerwowanie i popłoch. Z obszarów środkowego i przyśrodkowego biegnie połączenie do okolic podwzgórza. powstrzymuje nie związane z napawającą cię przerażeniem sytuacją ruchy mięśni. wstrzymujesz nagle oddech. że pies warczy. a kot na widok intruza wkraczającego na ego terytorium wygina grzbiet w pałąk. aby wyraźniej słyszeć to. z receptorami nastawionymi na różne neuroprzekaźniki. co powoduje. zbiór przedłużeń. niczym wartownik. odmienny od reszty. Te właśnie komórki sprawiają. podnosi ciśnienie krwi i zwalnia oddech (może sam zauważysz. Zalewa ona korę mózgową. sprawdza ono. Jest to zaledwie część szerokiego wachlarza ściśle skoordynowanych ze sobą zmian. Natomiast poprzez leżące w pobliżu jądro mostu oraz dalej. pień i sam układ limbiczny. ciało migdałowate przesyła sygnały do autonomicznego układu nerwowego. tworząc coś.hormon uwalniający kortykotropinę (CRH). Ciało migdałowate połączone jest ze wszystkimi ważniejszymi częściami mózgu. które ją otrzymują. Każda poszczególna wiązka neuronów w ciele migdałowatym ma swój własny. każdą docierającą do niego wiadomość. Jeszcze inna droga prowadzi z ciała migdałowatego do miejsca sinawego w pniu mózgu. które wydzielają związek uruchamiający reakcje ciała na sytuacje krytyczne . poprzez opuszkę węchową. natomiast informacje o smaku oraz sygnały z trzewi kierują się do środkowej części ciała migdałowatego. Norepinefryna zwiększa ogólną reaktywność obszarów mózgu. które wywołuje w 265 . nawet dopiero co rozpoczęte. Z okolicy leżącej u podstawy ciała migdałowatego biegnie droga do ciała prążkowanego. dzięki czemu ośrodki czuciowe stają się bardziej wrażliwe na docierające do nich impulsy. policję i sąsiadów. Różne części ciała migdałowatego odbierają różne informacje. że czujesz strach. U ludzi te same układy nerwowe napinają mięśnie strun głosowych. czyli zespołem komórek regulujących pracę dużych mięśni szkieletowych. Do jądra bocznego ciała migdałowatego dochodzą wypustki ze wzgórza oraz okolic słuchowej i wzrokowej. co porównać można do firm obsługujących domowe systemy alarmowe. mięśniowym i trawiennym. mobilizujący ciało za pośrednictwem strumienia innych hormonów do walki lub ucieczki. to znaczy kiedy nieświadomy dotąd niepokój przebije się do twojej świadomości. Teraz nawet zwykłe trzeszczenie mebli może wywołać dreszcz przerażenia. Do śródkorowej części dochodzą. wywołując szeroki wachlarz reakcji w układzie sercowo-naczyniowym. Większość z tych zmian zachodzi poza naszą świadomością. ciało migdałowate przechodzi do drugiego etapu zadania. że osoba przerażona mówi wysokim głosem. który z kolei wytwarza norepinefrynę (zwaną też noradrenaliną) i rozsyła ją do różnych części mózgu. co cię przeraża). Kiedy jednak zaczynasz rzeczywiście odczuwać strach. gdy tylko system zabezpieczenia domu zasygnalizuje jakieś kłopoty. Z okolicy znajdującej się z boku podstawy ciała migdałowatego wyłania się konar łączący je z korą obręczy oraz włóknami zwanymi „istotą szarą środkową”. stawiając cały mózg w stan pogotowia. że kiedy po raz pierwszy poczujesz strach. łącząca ciało migdałowate z ośrodkami ruchowymi mózgu. przez rdzeń. impulsy o zapachach. w której się znaleźliśmy. wytężając uwagę.zaskoczenia w niepewność. Równolegle do tego przetrząsane są korowe zasoby pamięci. Po wysłaniu tych sygnałów ogarnia cię pełnoobjawowy strach: odczuwasz charakterystyczny ścisk żołądka.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna twoim organizmie ciało migdałowate i połączone z nim ośrodki.oraz napięcia mięśni. kiedy obejmują w sytuacji kryzysowej komendę nad mózgiem. a w twoim umyśle trwa gorączkowa gonitwa myśli o możliwych czających się w drugim pokoju niebezpieczeństwach i o sposobach zareagowania na nie. na przykład. które wysyłają najważniejsze neuroprzekaźniki. (Więcej informacji na ten temat dostarcza Jerome Kagan. aby wiedza i wspomnienia mające największy związek z nagłą potrzebą emocjonalną mogły być jak najprędzej przywołane w decydującej chwili. Cały ten proces przechodzenia jednej emocji w inną . co ma znaczenie dla naszego położenia w danej chwili i ściśle łączy się z krytyczną sytuacją. napinają się mięśnie karku i ramion albo cały trzęsiesz się. Jednocześnie ciało migdałowate. wydzielanie dopaminy prowadzące do skoncentrowania uwagi na źródle twego przerażenia .może trwać około jednej sekundy. nakazuje komórkom. Galen’s Prophecy. 266 . aby dosłyszeć dalsze dźwięki. obawy w strach . aby gotowe były do odpowiedniej reakcji. New York: Basic Books 1994). W tym samym czasie ciało migdałowate wysyła sygnały do ośrodków czuciowych sterujących widzeniem i uwagą.dziwnych odgłosach dobiegających z sąsiedniego pokoju . Nie związane z tą sytuacją pasma myśli usuwane są na bok. niepewności w obawę. serce bije w przyspieszonym rytmie. aby wyzwoliły. zamierasz w miejscu. nakazały oczom wypatrywanie wszystkiego. wespół z połączonym z nim podwzgórzem. takich jak: panowanie nad impulsami. stawiania czoła wyzwaniu albo wzmocnienia swojego zachowania. Ocenianie intensywności uczuć.. Redukowanie stresu. 1992. skuteczne reagowanie na uwagi krytyczne. Odczytywanie i interpretowanie sygnałów społecznych. na przykład umiejętność dostrzegania wpływu otoczenia na zachowania jednostki i widzenia siebie jako części społeczności.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek D Zespół Fundacji W. T. wyraz twarzy. Communities That Care. Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence. Werbalne . Granta: Aktywne składniki programów prewencji Do głównych składników skutecznych programów należą: Umiejętności emocjonalne • • • • • • • • • • Rozpoznawanie i nazywanie uczuć. Rozpoznawanie różnicy między uczuciami a działaniami. opieranie się negatywnym wpływom. 267 . pomaganie innym. przewidywanie skutków. Rozumienie punktu widzenia innych. ustanawianie sobie celów. Kierowanie uczuciami. przynależność do przyzwoitych grup rówieśników. ton głosu.T. a co nie jest dopuszczalnym zachowaniem). „Drug and Alcohol Prevention Curricula”. Panowanie nad impulsami. Korzystanie z poszczególnych kroków procesu skutecznego rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.prowadzenie „dialogu wewnętrznego” jako sposobu radzenia sobie z tematem. dostrzeganie alternatywnych posunięć. uważne wysłuchiwanie innych osób. Wyrażanie uczuć. na przykład tworzenie sobie realistycznych oczekiwań co do własnej osoby. Odkładanie zaspokojenia pragnień na później. Samoświadomość. Rozumienie norm zachowania (tego co jest.jasne stawianie pytań. Pozytywne nastawienie do życia. w: J. Umiejętności poznawcze Rozmowa z samym sobą .komunikowanie poprzez kontakt wzrokowy. gesty itp. David Hawkins i in. Źródło: W. San Francisco: Jossey-Bass. • • • • • Umiejętności społeczne • • Niewerbalne . akceptowanie swoich uczuć i nastrojów. respektowanie różnic w uczuciach. które budzą w ludziach te same rzeczy. który wywołuje złość). ból. dostrzeganie takich samych schematów u innych osób.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek E Program nauki samowiedzy Główne składniki: • • Samoświadomość: obserwowanie siebie i rozpoznawanie swoich uczuć. Samoakceptacja: odczuwanie dumy z siebie i postrzeganie się w korzystnym świetle. rozróżnianie między tym. Otwartość: cenienie otwartości i budowania zaufania w stosunkach z innymi osobami. Empatia: rozumienie uczuć i trosk innych osób i patrzenie na świat z ich punktu widzenia. 1978. uczuciami i działaniami.. zamiast obwiniania. takich jak niepochlebne myśli o własnej osobie. Porozumiewanie się: skuteczne rozmawianie o uczuciach . Odpowiedzialność osobista: branie odpowiedzialności na siebie. Dynamika grupowa: współdziałanie. co mówi albo robi ktoś inny. mówienie w pierwszej osobie o własnych odczuciach spowodowanych konkretnym zachowaniem rozmówcy. ponoszenie konsekwencji swoich decyzji i działań. a kiedy dawać sobą kierować. korzystanie z tych umiejętności w sprawach takich jak współżycie seksualne i narkotyki. Self Science: The Subject Is Me. rozpoznawanie. ukierunkowanych wyobrażeń i metod relaksacji. zdolność śmiania się z siebie. co sądzisz lub jak na to reagujesz ty. Kierowanie uczuciami: śledzenie przebiegu „rozmów z samym sobą” w celu wychwycenia negatywnych przekazów. 268 . • • • • • • • • • • • Źródło: Karen F. Wnikliwość: rozpoznawanie schematów rządzących twoim życiem emocjonalnym i reakcjami. że wygrywają obie strony. a tym. orientowanie się w tym. co kryje się u podłoża danego uczucia (np. kiedy można bezpiecznie zaryzykować rozmowę o swoich własnych uczuciach. rozpoznawanie swoich słabych i silnych punktów. wywiązywanie się z obowiązków (np.umiejętne słuchanie i zadawanie pytań. Rozwiązywanie konfliktów: jak uczciwie spierać się z innymi dziećmi. zawierać kompromisy według zasady. Podejmowanie decyzji: analizowanie podejmowanych działań i przewidywanie ich konsekwencji. obowiązku uczenia się). Dillehunt. Asertywność: przedstawianie swoich uczuć i trosk bez złości i rezygnacji. a kiedy iść za kimś innym. przyswajanie sposobów opanowywania obaw i niepokojów. Stone i Harold Q. Radzenie sobie ze stresem: poznanie wartości ćwiczeń fizycznych. uświadomienie sobie. umiejętność rozpoznawania kiedy i jak przewodzić. czy Francisco: przy podejmowaniu decyzji kieruje tobą myśl czy uczucie. złości i smutku. Santa Monica: Goodyear Publishing Co. rodzicami i nauczycielami. tworzenie własnego słownika uczuć. znajomość związku między myślami. kiedy kierować. 2) uczniów głuchych. w: F. of Health and Human Services 1991. Oakland. San Francisco: Jossey-Bass. Dept. [wykazujące] bardziej prospołeczne nastawienie i większą chęć pomocy innym. Solomon. bardziej „demokratycznie” nastawione o lepszych umiejętnościach rozwiązywania konfliktów. Battistich. MD: Office of Substance Abuse Prevention U. D. J. V. „Promoting Health Development Through School-Based Prevention: New Approaches”. OSAP Prevention Monograph. University of Washington.). Źródła: E. Rezultaty • • • • • • • • • [dzieci] bardziej odpowiedzialne. „Creating a Caring Community: Educational Practices That Promote Children’s Prosocial Development”.-L. A. no. Rockville. Kalifornia. K. Delucci.K. 1992. oparta na porównaniu z grupami kontrolnymi utworzonymi spośród:1) zwykłych uczniów. Schaps. Oser. Patry (red. Ocena przeprowadzona przez niezależnych obserwatorów w klasach szóstych w Północnej Kalifornii. 8: Preventing Adolescent Drug Use: From Theory to Practice. Rezultaty Projekt Rozwoju Dziecka Eric Schaps. bardziej lubiane i otwarte. M. Ocena przeprowadzona przez nauczycieli klas I-V szkół podstawowych w Seattle. bardziej zgodne. oparta na porównaniu z uczniami szkół kontrolnych. Fast Track Project. Effective and Responsible Teaching: The New Synthesis. Dick. Watson. V. 269 .Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Dodatek F Społeczne i emocjonalne uczenie się.S. [stosujące] bardziej prospołeczne sposoby rozwiązywania problemów w stosunkach interpersonalnych. Rezultaty • Poprawa społecznych umiejętności poznawczych. Eric Gopelrud (red. lepiej rozumiejące innych.). 3) uczniów szkół (klas) specjalnych. Battistich. troskliwsze i delikatniejsze. Development Studies Center. bardziej pewne siebie. PATHS* Mark Greenberg. Daniel Goleman • • • • • Inteligencja Emocjonalna Poprawa stanu emocjonalnego. Projekt Społecznego Rozwoju z Seattle J.T. Development and Psychopathology 4 (1992). Uczniowie specjalnej troski Lepsze zachowanie w klasie w zakresie: • • • • • • • • • • • znoszenia frustracji. „Promoting Emotional Competence in School-Aged Children: The Effects of the PATHS Curriculum”. J. Źródła: Conduct Problems Research Group.T. nazywanie emocji. więcej zastanowienia przed przystąpieniem do działania. Quamma.P. asertywnych umiejętności społecznych. Greenberg. Seattle: University of Washington Press. Lepsze zrozumienie emocji rozpoznawanie emocji. skupienia się na zadaniach. Cook. M. C. kontaktów z rówieśnikami partycypacji. Promoting Social and Emotional Development in Deaf Children: The PATHS Project. Social Development Research Group. Kusche. samokontroli. lepsze planowanie przy rozwiązywaniu zadań poznawczych. University of Washington. lepsza samokontrola. „A Developmental and Clinical Model for the Prevention of Conduct Disorder: The Fast Track Program”. 270 .A. mniejszy niepokój i rzadsze zamykanie się w sobie. mniej skarg uczniów na ogarniające ich uczucie smutku i przygnębienia. David Hawkins. porównująca wyniki uczniów z wynikami ich rówieśników w szkołach nie objętych programem.A. Development and Psychopathology 7 (1995). towarzyskości.T. C. 1993 M. zdolności rozpoznawania i rozumienia. Greenberg. korzystniejsza atmosfera w klasie. Ocena przeprowadzona w podstawowych i niższych szkołach średnich w Seattle według niezależnych i obiektywnych kryteriów. E. Kusche. 208-17. OSAP Prevention Monograph. Hawkins. „Promoting Health Development Through School-Based Prevention: New Approaches”. Hawkins. Tremblay (red.. and Delinquency Among Low-Income Children: Effects of a Long-Term Prevention Project in Elementary Schools”. R. American Journal of Orthopsychiatry 65 (1994). mniejsza przestępczość. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 30. większe zaangażowanie w kontaktach z rówieśnikami. Inteligencja Emocjonalna mniejsza agresywność u chłopców. lepsze zachowanie. „Reducing Early Childhood Aggression: Results of a Primary Prevention Program.D. Hawkins i in. mniej zachowań autodestrukcyjnych wśród dziewcząt. Eric Gopelrud (red. Battistich.D. Ocena przeprowadzona przez niezależnych obserwatorów w klasach V-VIII szkół publicznych w New Haven. R. J. no.New Haven Roger Weissberg.S. lepsze wyniki w standardowych testach osiągnięć. McCord. Rockville. R. J. Catalano. Rezultaty • • • • • • • lepsza umiejętność rozwiązywania problemów.F. U. 8 Preventing Adolescent Drug Use: From Theory to Practice. Dept. s. mniej zawieszeń i usunięć ze szkoły w grupie słabych uczniów. 271 . 1992. Schaps.E. E. New York: Guilford.D. lepsze panowanie nad impulsami. R. Źródła: E. J.F.Daniel Goleman Rezultaty • • • • • • bardziej pozytywne przywiązanie do rodziny i szkoły. lepsze rozwiązywanie problemów interpersonalnych.). lepsza umiejętność radzenia sobie. opierająca się również na informacjach uczniów i nauczycieli oraz na porównaniu z grupą kontrolną. Program Podwyższenia Umiejętności Społecznych Yale .D. MD: Office of Substance Abuse Prevention. w: J. 1991. Drug Use. L. większa skuteczność w stosunkach interpersonalnych i większe powodzenie wśród rówieśników. Von Cleve. J. „The Seattle Social Development Project”. Catalano. mniejsza liczba uczniów sięgających po raz pierwszy po narkotyki. of Health and Human Services. „Preventing School Failure. V. 2 (1991). The Prevention of Antisocial Behavior in Children. Day. O Donnell. Abbott. University of Illinois w Chicago.A. 9.). M. na podstawie ocen nauczycieli. The Resolving Conflict Creatively Program: 1988 -1989. Rezultaty • większa wrażliwość na uczucia innych. s.P. większa umiejętność rozwiązywania konfliktów. Jacoby. 1 (1990). Sivo. Caplan. K. J. Rezultaty • • • • • • mniej przemocy w klasach. większa chęć współdziałania. Weissberg. Weissberg. R. New York: Metis Associates.J. porównująca osiągnięcia uczniów z umiejętnościami ich rówieśników nie objętych programem. szacunków uczniów i ocen w dziennikach. Program Twórczego Rozwiązywania Konfliktów Linda Lantieri. Summary of Significant Findings of RCCP New York Site. poprawa umiejętności komunikowania się. C.S. Projekt Poprawy Świadomości Społecznej i Rozwiązywania Problemów Społecznych Maurice Elias. mniej nagannych zachowań i wykroczeń. mniej prób poniżania kolegów. Grober. 56 . „School-Based Social Competence Promotion as a Primary Prevention Strategy: A Tale of Two Projects”. 1(1992). bardziej przyjazna atmosfera. przed i po zrealizowaniu programu. większa empatia. Grady.200. Inteligencja Emocjonalna Źródła: M. Inc. 272 . National Center for Resolving Conflict Creatively Program (inicjatywa Educators for Social Responsibility).P. May 1990. Prevention in Human Services 7. R.. 177 . „Social Competence Promotion with Inner-City and Suburban Young Adolescents: Effects of Social Adjustment and Alcohol Use”. s.J. New York City Ocena przeprowadzona przez nauczycieli w klasach 12 -12 szkół nowojorskich. Journal of Consulting and Clinical Psychology 60.63. P.Daniel Goleman • • • lepsze radzenie sobie z niepokojem. Rutgers University Ocena przeprowadzona w szkołach w New Jersey w klasach K-6. Elias. Źródło: Metis Associates. Źródło: M. American Journal of Orthopsychiatry 61 (1991). Elias. M.J. wskazujące na niedostosowanie społeczne zachowanie.F. Gara.417. „The Promotion of Social Competence: Longitudinal Study of a Preventive School-Based Program”. 409 . J.Daniel Goleman • • • • • • • • Inteligencja Emocjonalna lepsze zrozumienie konsekwencji swoich zachowań. świadomość społeczna i podejmowanie decyzji w sprawach społecznych w klasie i poza nią. M. autodestrukcyjne. większa samokontrola. Clabby. bardziej prospołeczne zachowanie zwracanie się rówieśników z prośbą o pomoc. Mniej antyspołeczne.R.J. Schuyler. wyższa samoocena. 273 . L. Sayette. Branden-Muller. mniej problemów z przejściem do szkoły średniej. 1992. nawet w szkole średniej.A. M. Elias. San Francisco: Jossey-Bass. T.A. Building Social Problem Solving Skills 1990. s. Guidelines From a School-Based Program. lepsza umiejętność uczenia się. zwiększona zdolność oceny sytuacji interpersonalnych i planowania odpowiednich działań. Richarda Davidsona.Fay Goleman. Josepha LeDoux z Centrum Neurologii na Uniwersytecie Nowojorskim. której udzielił mi Instytut Fetzera w Kalamazoo. w Kalifornii oraz Linda Lantieri. prezesowi Instytutu. Marka Greenberga. Peterowi Saloveyowi z Yale zawdzięczam sam pomysł „inteligencji emocjonalnej”. Do osób tych należą: Mark Greenberg i David Hawkins z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. jakim jest wolny czas. Wiele zyskałem też dzięki pedagogom i realizatorom sztuki prewencji. Chevy Martin i Karen Stone McCown z Ośrodka Kształcenia się Nueva w Hillsborough. David Schaps i Catherine Lewis z Centrum Badań Rozwoju Dziecka w Oakland. w Kolorado. pozwoliła mi skorzystać z owego luksusu. który mogłem poświęcić na pełniejsze zbadanie tego. Naomi Wolf oraz . To właśnie rozmowa z nią zaostrzyła moje zainteresowanie tym tematem i ukształtowała ramy poszukiwań. którzy znajdują się w czołówce rodzącego się ruchu na rzecz wykształcenia emocjonalnego. dyrektora Laboratorium Interakcji Międzyludzkich Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco. dyrektora Wspólnego Przedsięwzięcia w Boulder. dyrektorka Krajowego Centrum Twórczego Rozwiązywania Konfliktów w Nowym Jorku. Szczególny dług mam wobec osób. założycielki i ówczesnej prezeski Instytutu Propagowania Zdrowia. Ich wysiłki w celu polepszenia społecznych i emocjonalnych umiejętności dzieci oraz przekształcenia szkół w środowisko bardziej przyjazne człowiekowi były dla mnie źródłem nieustającej inspiracji. Tim Shriver z Ośrodka Badań Dziecka w Yale. którzy przez te lata dzielili się ze mną swymi odkryciami. w Kolorado. a których wysiłki zostały tu syntetycznie przedstawione. które przejrzały różne części maszynopisu tej pracy i podzieliły się ze mną uwagami na jej temat: Howarda Gardnera z Wydziału Pedagogiki Uniwersytetu Harvarda. których końcowym rezultatem stała się ta książka. której udzielił mi na samym początku. Shelley Kessler z Instytutu Nauczania i Uczenia im. ówczesnego dyrektora programu ochrony zdrowia w Fundacji Johna D. Jestem też wdzięczny Robowi Lehmanowi. Petera Saloveya z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Yale. co może oznaczać „wykształcenie emocjonalne”. a która w istotny sposób wpłynęła na moje postanowienie ukończenia tej pracy. w Kalifornii. 274 . Davida Spiegla z Instytutu Psychiatrii Wydziału Medycznego Uniwersytetu Stanforda. To właśnie Rob Lehman namówił mnie. MacArthurów. Maurice Elias z Uniwersytetu Rutgersa. Mam olbrzymi dług wdzięczności wobec setek badaczy. Pomoc finansowa. dyrektora Wspólnoty w Bolinas. Denisa Pragera. Shoshony Zuboff z Harvardzkiej Szkoły Biznesu. Mary Schwab-Stone z Ośrodka Badań Dziecka przy Wydziale Medycznym Uniwersytetu Yale. Paula Kaufmana z Umysłu i Środków Przekazu w Point Reyes w Kalifornii. i Catherine T. na początku moich poszukiwań. do napisania książki na temat wykształcenia emocjonalnego. dyrektora Laboratorium Psychofizjologii na Uniwersytecie Wisconsin. Przez te lata obserwowałem z przyjemnością jak Eileen uprawia to pole wzdłuż i wszerz. za zachętę. Paula Ekmana.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Podziękowania PO RAZ PIERWSZY usłyszałem zwrot „wykształcenie emocjonalne” od Eileen RockefellerGrowald. dyrektorowi programowemu Instytutu. dyrektora Programu Szybkiej Ścieżki na Uniwersytecie Waszyngtońskim. w stanie Michigan.szczególnie . w Kalifornii. Wyrazy wdzięczności za stałą współpracę należą się również Davidowi Skoyterowi. a którzy wtajemniczyli mnie w arkana swej sztuki. Jessiki Brackman. Roger Weissberg z Uniwersytetu Illinois w Chicago. Goddarda w Boulder. Marka Gerzona. Michaela Lernera. etyk i religioznawca z Uniwersytetu Columbia oraz Steven Rockefeller. Matthew Kapstein. klasycysta specjalizujący się w grece z Uniwersytetu Południowej Karoliny. Moi redaktorzy w „The New York Times” pomagali mi wręcz cudownie w poszukiwaniu nowych odkryć w sferze emocji. natomiast Margaret Howe i Annete Spychalla sporządziły dodatki na temat skutków programów kształcenia emocjonalnego. Przykłady różnych sytuacji emocjonalnych zebrała Joy Nolan. która pozwoliła mi doprowadzić ten zamiar do końca. 275 . Toni Burbank.Daniel Goleman Inteligencja Emocjonalna Pomocnymi konsultacjami służyli mi: Page DuBois. Zasadniczego wyposażenia dostarczyli Sam i Susan Harrisowie. A moja żona. miłości i inteligencji. zapewniła mi otoczkę ciepła. redaktor tej książki w Bantam Books. Tara Bennett-Goleman. biograf Johna Deweya z Middlebury College. pobudzał mnie swoim entuzjazmem i wnikliwymi uwagami do wytrwania zamiarze i do myślenia. których wyniki ukazywały się po raz pierwszy na łamach tego pisma i które stały się podstawą wiele zawartych w tej książce twierdzeń i spostrzeżeń.