BNbD 40-01-06

Áàðèëãûí íîðìàòèâ áàðèìò áè÷ãèéí òîãòîëöîîÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÛÍ ÍÎÐÌ ÁÀ įÐÝÌ Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí Ñàéäûí 2006 îíû 03 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí 27 äóãààð òóøààëûí 1 ä¿ãýýð õàâñðàëò ÀÐÈÓÒÃÀÕ ÒÀÒÓÓÐÃÀ. ÃÀÄÍÀ ѯËÆÝÝ ÁÀ ÁÀÉÃÓÓËÀÌÆ ÁÍáÄ 40-01-06 Àëáàí ¸ñíû õýâëýë ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÛÍ ßÀÌ Óëààíáààòàð õîò 2006 îí Áàðèëãûí íîðìàòèâ áàðèìò áè÷ãèéí òîãòîëöîî ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÛÍ ÍÎÐÌ ÁÀ įÐÝÌ ÀÐÈÓÒÃÀÕ ÒÀÒÓÓÐÃÀ. ÃÀÄÍÀ ѯËÆÝÝ ÁÀ ÁÀÉÃÓÓËÀÌÆ ÁÍáÄ 40-01-06 Àëáàí ¸ñíû õýâëýë ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÛÍ ßÀÌ Óëààíáààòàð õîò 2006 îí 1. Барилга, нийтийн аж ахуйн хєгжлийн дэмжих тєвд тєвлєрїїлэн зураг тєслийн “Дулаан трейд” ХХК-д боловсруулав. 2. Барилга, хот байгуулалтын Сайдын 2006 оны 03 дугаар сарын 17-ны єдрийн 27 дугаар тушаалаар батлав. 3. Энэ тушаал гарсантай холбогдуулан “Барилгын норм ба дїрэм мєрдєх тухай” Улсын Барилгын Хорооны 1987 оны 107 дугаар тогтоолоор мєрдєж байсан барилгын норм ба дїрэм “Канализация. Наружные сети и сооружения.” /СНиП 2.04.03-85/-ыг хїчингїй болсонд тооцов. 4. Барилгын норм ба дїрэм “Ариутгах татуурга. Гадна сїлжээ ба байгууламж” /БНбД 40-01-06/-ийг 2006 оны 03 дугаар сарын 20-ны єдрєєс эхлэн мєрдєнє. Боловсруулсан: Т. Ерэнхїї Доктор (Ph.D) Дэд профессор, Монгол Улсын зєвлєх инженер Є. Цэдэндамба Монгол Улсын зєвлєх инженер Г. Намхайжанцан Доктор (Ph.D) Хянан тохиолдуулагч: Р. Нямжав Монгол Улсын зєвлєх инженер Энэхїї нормативын баримт бичгийг Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн їндэсний тєвийн зєвшєєрєлгїйгээр бїрэн болон хэсэгчлэн хувилах, олшруулах, тараахыг хориглоно. БНбД 40-01-06 МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГЫН НОРМ БА ДЇРЭМ АРИУТГАХ ТАТУУРГА. ГАДНА СЇЛЖЭЭ БА БАЙГУУЛАМЖ Wastewater. Outside network and facilities Энэхїї норм ба дїрмийг аж ахуйн нэгж, байгууллага болон хот суурин газрын байнгын зориулалт бїхий ариутгах татуургын гадна сїлжээ, байгууламжийг єргєтгєх, шинэчлэх, шинээр барих зураг тєсєл зохиоход мєрдєнє. Ариутгах татуурга, байгууламжийн зураг тєсєл зохиохдоо “Усны тухай”, “Хот суурин газрын ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай” зэрэг хуулиуд болон тєрийн захиргааны тєв байгууллагаас баталсан буюу зєвшєєрсєн бусад норматив баримт бичгїїдийн заалтуудыг баримталсан байвал зохино. Ариун цэвэр, эрїїл ахуйн шаардлагууд, бохир усны цэвэрлэгээний їзїїлэлт зэрэг нь энэхїї нормд заасан тївшнээс илїї, олон улсын хэмжээнд хїлээн зєвшєєрєгдсєн техник технологийг ариутгах татуургын сїлжээ ба байгууламжид ашиглах тохиолдолд тухайн технологийн холбогдох нормыг баримтлахыг зєвшєєрнє. 1. ЕРЄНХИЙ ЗЇЙЛ 1.1. Ариутгах татуургын гадна сїлжээ ба байгууламжийн зураг тєсєл зохиохдоо усыг зїй зохистой ашиглах, хамгаалах, хєгжлийн хэтийн тєлєв, байршлын болон бїс нутгийн баталсан хєгжлийн ерєнхий тєлєвлєгєє, тїїнд тусгасан їйлдвэрийн газар, хот хєдєєгийн суурин газрын хєгжлийн тєлєвлєгєєг їндэслэл болгоно. Зураг тєсєл зохиохдоо ариутгах татуургын сїлжээ, системїїдийг аль болохоор тєвлєрїїлэн тєлєвлєх оновчтой хувилбарыг авч їзэх шаардлагатай ба ашиглаж байгаа байгууламжийн техник, эдийн засаг, эрїїл ахуй, ариун цэврийн їнэлэмжїїдийг харгалзан тэдгээрийг ашиглах ба ажлыг нь эрчимжїїлэх боломжтойг тусгасан байвал зохино. Барилга, байгууламжийн ариутгах татуургын зураг тєсєлд ус хангамжийн зураг тєслийг хамтад нь боловсруулж усны хэрэглээ, татаж зайлуулах бохир усны тэнцлийг заавал боловсруулна. Энэхїї боловсруулалтын їед тариалангийн усалгаа, їйлдвэрийн ус хангамжид хурын болон цэвэршїїлсэн урсац усыг ашиглах боломжийг зайлшгїй судалж тодорхойлно. 1.2. Борооны ус зайлуулах сїлжээ дэх гадаргын урсацын (бороо, хайлсан цас гэх мэт) хамгийн их бохирдсон хэсгийг єєрєєр хэлбэл суурьшлын бїсийн нутаг дэвсгэрийн жилийн урсацын хэмжээний 70%-иас доошгїй, тэрчлэн их хэмжээний органик бодис ба хортой шинж чанартай тусгай бодисоор бохирдсон байж болох їйлдвэрийн дэвсгэр газрын урсацыг цэвэрлэсэн байх ёстой. 1.3. Зураг тєслийн техникийн їндсэн шийдлїїд, тэдгээрийг хэрэгжїїлэх ээлж, дарааллыг боломжит хувилбаруудыг харьцуулсны їндсэн дээр тогтооно. Зохистой хувилбарыг сонгохдоо хєдєлмєр зарцуулалт, материалын зардал, тїлш цахилгаан эрчим хїч, тїїнчлэн ариун цэвэр, эрїїл ахуй, шилжих зардал, хєрєнгє оруулалтыг тооцсон байна. 1.4. Ариутгах татуургын сїлжээ, байгууламжийн зураг тєсєл зохиохдоо шинэ техник, автоматжуулсан дэвшилтэд технологи, хєдєлмєрийн багтаамж ихтэй хїнд ажлыг механикжуулах, барилга угсралтын ажлыг їйлдвэрийн аргаар гїйцэтгэх нэг загварын бїтээгдэхїїн, стандартын хийц ангийг їйлдвэрлэж єргєн ашиглах боломжтой байвал зохино. -3- БНбД 40-01-06 1.5. Їйлдвэрийн ба хурын усны цэвэрлэх байгууламжийг тухайн їйлдвэрийн газрын дэвсгэр нутагт байрлуулж тєлєвлєнє. 1.6. Їйлдвэрийн бїсээс ариутгах татуургын сїлжээг хорооллын эсвэл хотын ариутгах татуургын сїлжээнд холбоход заавал хяналтын худаг тєлєвлєнє. Їйлдвэр тус бїрийн хаяж байгаа бохир усны зардал хэмжих тєхєєрємжийг зураг тєсєлд зайлшгїй тусгана. 1.7. Цэвэршїїлсэн бохир усыг гадаргын ус болон хїрээлэн буй байгаль орчинд хаяхдаа тєрийн захиргааны тєв байгууллага, мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудаас зєвшєєрєл авсан байна. 1.8. Ус ашиглах хамгаалах хяналт, ариун цэвэр, эрїїл ахуйн шаардлагад нийцїїлэн ариутгах татуургын сїлжээ, барилга байгууламж, биеэ даасан эд анги, зангилгааны найдвартай ажиллагааг тооцсон байна. Ариутгах татуурга, тїїний бие даасан хийц зангилааг тасралтгїй ажиллагаатай байлгахаар техникийн шийдэл гаргасан байна. 1.9. Осол гэмтэл, засварын їед бохир усны цэвэрлэгээний тївшинг бууруулахгїй байхын тулд ижил зориулалт бїхий бусад байгууламжийн ачааллыг 8-17%-иас хэтрїїлэхгїй байна. Їйлдвэрийн цэвэрлэх байгууламж, насосын станц нь їйлдвэрийн нутаг дэвсгэрийн гадна байрласан, ахуйн бохир усыг хамтад нь цэвэрлэвэл хїснэгт 1-д заасан зай хэмжээг мєрдєнє. 1.10. Хїн ам оршин суугаа болон нийтийн зориулалттай байр, хїнсний їйлдвэрийн байршил, цэвэрлэх байгууламж хоорондын зайг хїснэгт 1-д зааснаар тооцож авна. Хїснэгт 1 Байгууламж 0 1 2 3 4 5 6 7 1 Исгэсэн лагийг хуурайшуулах зориулалтын талбай бїхий механик ба биологи цэвэрлэгээний байгууламж болон тусдаа байрласан лагийн талбай Лагийг битїї орчинд дулаан механикийн аргаар боловсруулдаг механик ба биологийн цэвэрлэгээний байгууламж Шїїрїїлэх талбай Таримал ургамлын усалгаатай талбай Биоцєєрєм Эргїїлэн исэлдїїлэх сувагтай байгууламж Насосын станц Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж / мян.м3/хон/ ээс хамаарах ариун цэвэр хамгаалалтын бїсийн зай /м/ 0.2 0.2 -5 50 -280 5 -50 хїртэл хїртэл хїртэл хїртэл 2 3 4 5 150 200 400 500 100 150 300 400 200 150 200 150 15 300 200 200 20 500 400 300 20 300 30 Т ай л б ар : 1. Ариутгах татуургын цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж нь 280 мян.м3/хон -оос их ба бохир усыг цэвэрлэх болон лагийг боловсруулах технологийн єєр шийдэлтэй бол ариун цэвэр хамгаалалтын бїсийн зайн хэмжээг мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас тогтооно. 2. Ариун цэвэр хамгаалалтын бїсийн зайн нэгдїгээр хїснэгтэд заасан хэмжээг доорхи байдлаар єєрчлєхийг зєвшєєрнє. Їїнд: 2.1. Цэвэрлэх байгууламж нь суурьшлын бїсийн салхины дээд талд байрлах тохиолдолд ариун цэвэр хамгаалалтын бїсийн зайн хэмжээг 2 дахин ихэсгэж болно. 2.2. Салхины чиглэл тааламжтай нєхцєлд дээрх зайг 25% бууруулж болно. 3. Цэвэрлэх байгууламжийн дэвсгэр нутагт лагийн талбайгїй бол уг ариун цэвэр эрїїл ахуйн бїсийн зайн хэмжээг 30% бууруулж болно. 4. Ариун цэвэр хамгаалалтын бїсийн зайн хэмжээ нь: 4.1 Шїїрїїлэх талбай 0.5 га хїртэл бол 100 м 4.2 Механик, биологийн аргаар цэвэрлэхдээ биошїїлтїїр ашиглах техникийн шийдэлтэй, бїтээмж 50 м 3/хон бол 100 м 4.3 Бохир ус цэвэрлэх бїтээмж нь 15 м3/хон -оос бага, хєрсєн доор шїїрїїлэхэд 15 м -4- БНбД 40-01-06 4.4 Шїїрїїлэх суваг элс хайрган шїїлтїїртэй 25 м 4.5 Септикт 5 м, шїїрїїлэх худагт 8 м 4.6 Бохир усыг бїрэн исэлдїїлж, лагийг агааржуулж бїлэгнїїлэх бїтээмж нь 700 м3/хон хїртэл, барилга дотор байрладаг бол 50 м 4.7 Бохир усыг сїлжээнд юїлэх станц 300м 4.8 Нутагшлын дэвсгэр газрын гадаргын усны цэвэрлэх байгууламжаас 100 м, насосын станцаас 15 м, їйлдвэрийн газрын цэвэрлэх байгууламжийн зайг мэргэжлийн хяналтын байгууллагын зєвшєєрлєєр тогтооно. 4.9 Їнс, шаарга хуримтлуулан усгїйжїїлэх байгууламжийн зайг тїїний бїтэц, найрлагаас хамааруулан мэргэжлийн хяналтын байгууллага тогтооно. 2. БОХИР УСНЫ ТООЦООНЫ ЦУТГАЛАН /зарцуулалт/ АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН СЇЛЖЭЭНИЙ ГИДРАВЛИК ТООЦОО Хувийн цутгалан, жигд бишийн коэффициент бохир усны тооцооны цутгалан 2.1. Суурин газрын ариутгах татуургын сїлжээний зураг тєслийг зохиохдоо орон сууцны барилгаас татан зайлуулах ахуйн бохир усны тооцооны хоногийн (жилийн) дундаж хувийн цутгаланг БНбД 40-02-06-д заасны дагуу зам талбай, ногоон байгууламжийг усалсан усны зарцуулалтыг тооцохгїйгээр ус хэрэглэгээний хоногийн (жилийн) дундажтай тэнцїї авна. 2.2. Тєвлєрсєн зарцуулалтыг тооцох шаардлагатай їед тусдаа байрласан орон сууц, олон нийтийн барилгуудаас татан зайлуулах бохир усны тооцооны цутгаланг тодорхойлохдоо хувийн цутгаланг БНбД40-05-98-д заасны дагуу тооцно. 2.3. Їйлдвэр, хєдєє аж ахуйн їйлдвэрлэлийн газраас гарах бохир усны хоногийн дундаж тооцооны цутгалан, урсцын жигд бишийн коэффициентыг технологийн єгєгдлийг їндэслэн тогтооно. (Технологийн дамжлагуудад усыг эргїїлж болон давтан ашиглах, зохистой ашиглах техникийн шийдэлтэй байна.) 2.4. Ариутгах татуургын шугам сїлжээгїй дэвсгэр нутагт нэг оршин суугчид ногдох бохир усны хувийн зарцуулалтыг 25 л/хон байхаар тооцно. 2.5. Суурин газрын тооцооны хоногийн дундаж цутгалангийн хэмжээ нь нормын 2.1-2.4 зїйлд тогтоосноор тооцсон нийлбэртэй тэнцїї байна. Хїн амд їйлчилдэг орон нутгийн їйлдвэрийн бохир усны хэмжээ болон тооцогдоогїй цутгалангийн хэмжээг суурин газрын тооцооны хоногийн дундаж цутгалангийн нийлбэрийн 5 % гэж тооцно. 2.6. Бохир усны тооцооны хоногийн дундаж цутгалан нь 2.5 зїйлд тодорхойлсон хэмжээг хоногийн жигд бишийн коэффициент /БНбД 40-02-06-д зааснаар тооцсон/ -оор їржїїлсэнтэй тэнцїї байна. 2.7. Бохир усны тооцооны хамгийн их ба хамгийн бага цутгалан нь 2.5 зїйлд тодорхойлсон хоногийн /жилийн/ дундаж цутгаланг хїснэгт 2-д заасан ерєнхий жигд бишийн коэффициентоор їржїїлсэнтэй тэнцїї байна. Хїснэгт 2 Бохир усны урсацын ерєнхий жигд бишийн 5 10 коэффициент Хамгийн их Kgen.max 2.5 2.1 Хамгийн бага Kgen.min 0.38 0.45 Бохир усны дундаж цутгалан л/сек 20 50 100 300 500 1000 1.9 0.5 1.7 0.55 1.6 0.59 1.55 0.62 1.5 0.66 1.47 0.69 5000 ба тїїнээс их 1.44 0.71 Т ай л бар : 1.Їйлдвэрийн бохир усны хэмжээг нь ерєнхий цутгалангийн 45%-иас хэтрээгїй тохиолдолд ерєнхий жигд бишийн коэффициент хїснэгт 2-оос, харин 45%-иас их бол тухайн їйлдвэрийн ашиглалтын судалгаа, бохир усны бодит урсгалыг судалж тооцно. 2. Бохир усны дундаж цутгалан 5 л/с -ээс бага бол /БНбД 40 -05 -98/-ыг мєрдєнє. 3. Бохир усны дундаж цутгалангийн хэмжээг хїснэгт 2 -т заасан утгын хооронд бол ерєнхий жигд бишийн коэффициентыг интерполяцийн аргаар тодорхойлно. -5- БНбД 40-01-06 2.8. Їйлдвэрийн газрын бохир усны тооцооны цутгаланг дараах байдлаар тодорхойлно. Їїнд: - Їйлдвэрийн газрын бохир усны гадна гол дамжуулах хоолойн голчийг тодорхойлохдоо цех тасгийн цагийн хамгийн их цутгалангаар; - Їйлдвэрийн талбайн гадна гол дамжуулах хоолойн голчийг тодорхойлохдоо цагийн нийцїїлсэн графикийн цутгалангаар; - Хэд хэдэн їйлдвэрийн гадна гол дамжуулах хоолойн голчийг тодорхойлохдоо бїх їйлдвэрїїдийн коллектор /гол хоолойд/-т єгєх усны цагийн нийцїїлсэн графикийн цутгалангаар; 2.9 Энэхїї дїрмийн 1.1 зїйлд єгїїлсэн бїдїївчїїдийг боловсруулах їед хувийн хоногийн дундаж татаж зайлуулах усны хэмжээнд хїснэгт 3-д заасныг мєрдєнє. Їйлдвэр, хєдєє аж ахуйн газрын бохир усны хэмжээг томсгосон норм эсвэл боловсруулсан зураг тєслєєр тодорхойлно. Хїснэгт 3 Ариутгах татуургын сїлжээтэй объект Хотод Хєдєєгийн суурин газарт Суурин газрын нэг оршин суугчаас татаж зайлуулах хоногийн /жилийн/ хувийн дундаж бохир ус 2010 он хїртэл 2020 он хїртэл 220 200 125 130 Т ай л б ар : 1.Хоногийн дундаж бохир ус зайлуулах хэмжээг барилгын тохижилт, байгаль цаг уурын болон орон нутгийн нєхцєл зэргээс хамааруулан 10-20% єєрчилж болно. 2. Їйлдвэрийн хєгжлийн хэтийн чиглэл тодорхойгїй тохиолдолд урьдын єсєлтийн хурдыг жишиг болгон єсгєнє. 2.10 Єєрийн урсгалтай хоолой, гол дамжуулах хоолой, суваг, мєн тїрэлттэй дамжуулах хоолойгоор нэвтрїїлэх 2.7, 2.8 зїйлээр тодорхойлсон їйлдвэрийн бохир ус, ахуйн бохир уснаас гадна нэмэгдэл урсац болох борооны їе дэх гадаргын болон хєрсний ус мєн ариутгах татуургад нэвчин орох хєрсний ус, худгийн амсар тагаар орох бохир усыг нэмж сїлжээний нэвтрїїлэх чадварыг тооцно. Нэмэгдэл урсацын хэмжээ (q, л/сек)-г тусгай хайгуул, ашиглалтын объектын сїлжээнд хийсэн судалгаагаар тогтоох боловч доорхи томъёог ашиглаж болно.  q ad  = 0, 15 L  m d  (1) Энд:  L  - Дамжуулах хоолой /байгууламж хїртэл/-н тооцооны урт, км  m d  - хоногт унах хамгийн их тунадасны хэмжээг /БНбД 2.01.01.-93/ -оос авна. Єєрийн урсгалтай хоолой, сувгийн нэвтрїїлэх чадамжийг шалгасан тооцоонд хєндлєн огтлолын хэлбэрийг їл харгалзан нэмэлт урсацтай їед хоолойн єндрийн 0.95 -ийн дїїргэлттэй байна. Борооны усны тооцооны цутгалан 2.11 Борооны усны цутгалан ( q r , л/с)-г хурын эрчимшлийн хязгаарын аргаар доорхи томъёогоор тодорхойлно.  z A1,2 F  (2) q r  = mid  n - 0,1  t1,2 r  Энд:  z mid  -урсацын сав газраас хамаарах коэффициентын дундаж утга, 2.17 зїйлийн дагуу тодорхойлно.  A ,n -параметрийн утга, 2.12 зїйлийн дагуу тодорхойлно. -6- БНбД 40-01-06 F  -Тооцооны урсацын талбай, га, 2.14 зїйлийн дагуу тодорхойлно.  t r  - Газрын гадаргын эхнээс тооцож буй хэсгийн тєгсгєл хїртэлх урсацын тооцооны їргэлжлэх хугацаа, 2.15 зїйлийн дагуу тодорхойлно. Сїлжээний гидравлик тооцоонд зориулсан борооны усны тооцооны цутгалан (qcal, л/сек)-г доорхи томъёогоор тодорхойлно.  qcal  = bq r  (3) Энд: b -сїлжээний сул эзлэхїїнээс даралтад шилжихийг тодорхойлох коэффициент, хїснэгт 11-ээс тодорхойлно. Т ай л бар : 1. Борооны усны урсацын тооцооны їргэлжлэлийн хэмжээ 10 мин -аас бага байхад залруулгын коэффициент (2) томъёонд хэрэглэхдээ tr=5 мин бол 0.8; tr=7 мин бол 0.9 гэсэн тоон утга хэрэглэнэ. 2. Хурын усны ариутгах татуургын эхний хэсгийг их гїнд тавьснаас хоолой дахь даралт нэмэгдэж хоолойн нэвтрїїлэх чадвар нэмэгдэж худаг дахь усны тївшин хэрхэн дээшлэхийг тооцно. 2.12 Хур тунадасны єєрєє бичигч хэмжїїрийн заалт, олон жилийн ажиглалт судалгааны дїгнэлтийг боловсруулан A, n параметрийг тодорхойлно. Параметрийн єгєгдєл байхгїй бол томъёо (4)-оор тодорхойлно. g lg P  ö n æ ÷÷ A =  q 20  × 20  çç1 + (4) è lg m r  ø Энд: q20 – нэгдїгээр зургаар тодорхойлоход жилд тухайн орон нутагт борооны эрчимтэй їргэлжлэх хугацаа 20 мин байхад борооны нэг га -д орох хэмжээ, л/сек n – 4 дїгээр хїснэгтээс тодорхойлох зэргийн коэффициент mr - 4 дїгээр хїснэгтээс тодорхойлох жилийн дундаж борооны хэмжээ  P – борооны эрчимшлийн хамгийн их 1 удаагийн тохиолдлыг 2.13 зїйлийн дагуу тодорхойлно. g – 4 дїгээр хїснэгтээс тодорхойлох зэргийн коэффициент 50 УЛААНГОМ 30 ЄЛГИЙ 50 МЄРЄН ДАРХАН ЭРДЭНЭТ БУЛГАН ЧОЙБАЛСАН ХОВД УЛИАСТАЙ УЛААНБААТАР 50 ЗУУНМОД ЦЭЦЭРЛЭГ ЄНДЄРХА АН 50 БАРУУН-УРТ АЛТАЙ СЇМБЭР БАЯНХОН ГОР АРВАЙХЭЭР 30 МАНДА ЛГОВЬ САЙНШАНД 50 ДАЛАНЗАДГАД 70 90 50 70 90 Зураг 1. q20 -20 минутад орох хур борооны эрчимшлийн хэмжээ Хїснэгт 4 P  -ээс хамаарах n -ийн утга P ³1  P <1 №  A 1 2 3 1 Баруун бїс нутаг Тєвийн бїс нутаг Зїїн бїс нутагт 2 0.61 0.49 0.48 -7-  3 0.48 0.33 0.35 mr g  4 140 100 130 5 1.33 1.54 1.82 БНбД 40-01-06 2.13 Нэг удаагийн борооны нэмэгдїїлсэн тооцооны эрчимшлийг ариутгах татуургатай объектуудын шинж, коллекторын байршлаас хамааруулан орох борооны тооцооны эрчимшлийн їргэлжлэх хугацааг хїснэгт 5, 6 эсвэл тооцоогоор тодорхойлно. Тусгай объектууд болох тємєр замын буудал, газар доорхи гарам, газар доорхи байгууламж  P £ 1  їед; q20  < 50  л/(сек.га) борооны эрчимтэй хугацаанд хуурай, говирхог нутаг дэвсгэрт орших хот суурин газрын хур борооны Ариутгах татуургын сїлжээг тєлєвлєх, хур борооны тооцооны нэмэгдїїлсэн эрчимшлийг тооцохдоо хїснэгт 7 -г ашиглана. Тооцоогоор тодорхойлсон борооны нэг удаагийн нэмэгдїїлсэн эрчимшлийн хэмжээ хїснэгт 5, 6-д зааснаас бага байж болохгїй. Хурын усны коллектор нь тухайн талбайд унасан хурын усны цутгалангийн тодорхой хэсгийг нэвтрїїлэх ба їлдсэн хэсэг нь гудамж, замын зорчих хэсгээр налуугийн дагуу урсах тул нэмэгдїїлсэн тооцооны урсацыг тооцохдоо барилга, байгууламжийн зоорийн давхар усанд автахгїй байхаар тооцож сэргийлнэ. Хїснэгт 5 q 20  утгад суурин газар дахь борооны нэг удаагийн нэмэгдїїлсэн тооцооны эрчимшил  P  жилд Коллекторын байршлын нєхцєл  Салаа замд Тааламжтай ба дундаж Тааламжгїй Онц тааламжгїй Тєв гудамжны замд 60 хїртэл 61-80 81-120 120 -оос дээш Тааламжтай 0.33-0.5 0.33-1 0.5-1 1-2 Дундаж Тааламжгїй Онцгой тааламжгїй 0.5-1 2-3 3-5 1-1.5 2-3 3-5 1-2 3-5 5-10 2-3 5-10 10-20 Т ай л бар : 1. Коллектрууд тааламжтай нєхцєлд байрласан: - Газрын гадаргын дундаж налуу 0.005 ба тїїнээс бага байхад сав газар 150 га-аас ихгїй. - Коллектор усны хагалбарыг дамжин єнгєрдєг эсвэл усны хагалбараас 400 м -ээс холгїй. 2. Коллектрууд дундаж нєхцєлд байрласан: - Газрын гадаргын дундаж налуу 0.005 м тїїнээс бага байхад сав газар 150 га-аас их. - Коллекторыг газрын нам доогуур хэсгээр тавьсан бол налуу 0.02 м байхад сав газар нь 150 га-аас ихгїй. 3. Коллектрууд тааламжгїй нєхцєлд байрласан: - Коллектор газрын хажуу ба хормойгоор дайран гардаг бол сав газар нь 150 га-аас ихгїй - Газрын гадаргын дундаж налуу 0.02 м -ээс их, огцом хажуу газрыг коллектор дайран гарах. 4. Коллектрууд онц тааламжгїй нєхцєлд байрласан, коллектор газар тогоо мэт хїнхэр газраас усыг татаж зайлуулах. Хїснэгт 6 Їйлдвэрийн дэвсгэр нутаг дахь  q 20  -ийн їед нэг удаагийн хамгийн их борооны тооцооны эрчимшил  P  жилд 70 хїртэл 71 - 100 хїртэл 100 -аас их Сїлжээ богино хугацаанд хэт дїїрсний їр дагавар Їйлдвэрийн технологийн процесс : 0.33-0.5 0.5-1 2 Зєрчигддєггїй Зєрчигддєг 0.5-1 1-2 3-5 Т ай л бар : Хэрэв їйлдвэрийн газрын байршил нь хонхор газар бол нэг удаагийн борооны усны тооцооны эрчимшлийг тооцоогоор тодорхойлох буюу 5 жилийнхээс багагїй байхаар тооцно. Хїснэгт 7 Коллекторын цутгах сав газрын шинж чанар Орон нутгийн чанартай зам, хорооллын дэвсгэр нутгаас Тєв гудамж Коллекторын байршлын нєхцєлєєс хамаарч борооны нэмэгдсэн эрчимшил  P  -ийн жилийн хязгаарын утга Тааламжтай Дундаж Тааламжгїй Онцгой тааламжгїй 11 10 -8- 10 25 50 25 50 100 БНбД 40-01-06 2.14. Урсацын тооцооны талбай нь тооцооны хэсэгт ус нь цутгах нийт талбай буюу хамгийн их урсацын цутгалантай талбайн хэсэг нь байж болно. Барилгажаагїй ус-цугларах талбай 1000 га -аас их, талбай нь суурин газрын дэвсгэр нутагт ороогїй бол зєвхєн авто замын талбайгаас цугларах усыг борооны усны тооцооны цутгалангаар авна. “Автозам тєсєллєх” /БНбД 32-01-00/ нормын дагуу тєлєвлєнє. 2.15. Дамжуулах хоолойгоор, газрын гадаргаар борооны ус їргэлжлэн урсах тооцооны хугацаа ( t r  )-г минутаар, доорхи томъёогоор тодорхойлно.  tr = tcon + tcan + t p  (5) Энд :  t con  – гудамжны суваг, гудамжны коллекторын борооны ус хїлээн авах шїїр хїртэл борооны усны урсац їргэлжлэх хугацаа, мин, 2.16 зїйлийн дагуу тодорхойлно.  t can – гудамжны сувгаас коллекторын борооны ус хїлээн авах цэг хїртэл урсах урсацын їргэлжлэх хугацаа (6 дугаар томъёо)-г тодорхойлно.  t p  - тооцооны хэсгийн хоолойн огтлол єєрчлєгдєх хїртэлх зайд хоолойгоор урсах урсацын їргэлжлэх хугацаа(7 дугаар томъёо)-г тодорхойлно. 2.16. Хурын усны гадаргуугийн цугларах хугацааг тооцоогоор тодорхойлох эсвэл борооны далд сїлжээ нь суурин газрын хорооллын дотор байрладаг бол  t con =5-10 мин, бусад тохиолдолд  t con =3-5 мин Гудамжны сувгаас коллекторын борооны ус хїлээн авах цэг хїртэл урсах урсацын їргэлжлэх хугацаа ( t can  мин)-г доорхи томъёогоор тодорхойлно.  l  t can  = 0.021å can  ,  мин (6) vcan  Энд :  l can  -сувгийн хэсгийн урт, м  v can  - тооцооны хэсэг дахь урсгалын хурд, м/сек. Тооцооны хэсгийн хоолойн огтлол хїртэлх зайд хоолойгоор урсах урсацын їргэлжлэх хугацаа ( t p  мин)-г дараах томъёогоор илэрхийлнэ.  t p  = 0.017 å l p  v p  (7) ,  Энд:  l p  -коллекторын тооцооны хэсгийн урт, м  v p  -тооцооны хэсэг дэх урсацын хурд, м/сек 2.17. Урсацын коэффициент ( Z mid  )-ийн дундаж жигнэсэн утгыг гадаргын шинж чанар, коэффициент Z -ээс хамааруулан хїснэгт 9, 10-аас тодорхойлно. Хїснэгт 9 Гадаргуу Коэффициент Z Барилга байгууламжийн дээвэр, асфальтобетонон хучилттай зам Дэвсмэл модон хучилттай, хар хайрган хучилттай зам Чулуужсан зам Барьцалдуулагчаар боловсруулаагїй сайрган хучилт Цэцэрлэгт хїрээлэнгийн хайрган хучилттай зам Сайжруулсан хайрган гадаргуу Зїлэг Хїснэгт 10 -аас авна 0.224 0.145 0.125 0.09 0.064 0.038 Т ай л бар : Орон нутгийн зохих шинжилгээг їндэслэн коэффициент z -ийн заасан утганд тодотгол хийж болно. -9- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 10 Параметр А Ус даамгай гадаргууд зориулсан коэффициент, z 300 400 500 600 700 800 1000 1200 1500 0.32 0.30 0.29 0.28 0.27 0.26 0.25 0.24 0.23 2.18. Барилгын шинж чанар, олон тєрєл, газрын гадаргуу огцом налуутай, сав газрын талбай 50 га -аас их, їед борооны усны цутгаланд хяналтын тооцоонуудыг хийх бєгєєд хамгийн их цутгалан тооцооны урсац болгон авна. Тооцооны хэсгээр урсах урсац нь урсгалын дээд талын бїх тооцооны хэсгийн урсацын нийлбэр болно. Хїрээлэн, цэцэрлэгийн дэвсгэр нутгийг борооны усны задгай ба битїї сувгаар тоноглоогїй тохиолдолд коэффициент (Z)-г тооцохгїй. Дэвсгэр нутгийн гадаргуугийн налуу 0.008-0.01 ба налуу нь гудамжны хєдєлгєєний урсгал руу бол урсацын тооцооны талбайг замын дагуу 50-100 м-ийн єргєнтэйгєєр тодорхойлно. Хорооллын доторх зїлэгжїїлсэн талбайн зурвас єргєнийг урсацын тооцоот талбайг тодорхойлоход хэрэглэхээс гадна сав газрын гадаргын урсацын коэффициент (Z)-ийг тодорхойлно. 2.19. Коэффициент b -ийн утгыг хїснэгт 11-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 11 Зэрэг илтгэгч n Коэффициент b £ 0.4 0.8 0.5 0.75 0.6 0.7 ³ 0.7 0.65 Тайлбар:1 Дэвсгэр нутгийн налуу 0.01-0.03 байвал коэффициент b - гийн заасан утгыг 10-15% єсгєх налуу 0.03 -аас их бол b =1 байна. 2. Хэрэв борооны ус зайлуулах коллекторын тооцооны хэсгийн тоо 10 -аас бага байхад доорхи залруулга хийнэ. Їїнд: Тооцооны хэсэг 4 -10 бол b -ийн утгыг 10% буруулах, 4 -єєс бага бол 15% буруулах Ариутгах татуургын хагас салангад сїлжээтэй бохир усны тооцооны цутгалан 2.20. Ариутгах татуургын сїлжээ нь хагас салангад коллектортой їед бохир усны тооцооны холимог цутгалан (qmix, л/сек)–г дараах томъёогоор тодорхойлно. (8) q mix  =  q cit  + å q lim  Энд: qcit - жигд бишийн коэффициентыг тооцсон їйлдвэрийн ба ахуйн бохир усны хамгийн их тооцооны цутгалан, л/сек å q lim  -тооцооны хэсгїїдэд байрласан, борооны усыг цэвэрлээд тооцооны хэсэг дэх коллекторт нийлїїлэх борооны усны хязгаарын нийлбэр цутгалан qlim, л/ сек Борооны усны хязгаарын нийлбэр цутгалан qlim-ийг 2.11 зїйлийг їндэслэн борооны нэг удаагийн нэмэгдїїлсэн эрчимшил жилийн дотор Plim=(0.05-0.1) жил гадаргын бохир усны нийт эзлэхїїний 70% -ийг цэвэрлэж коллекторт хаяна. Орон нутгийн нєхцєлд нийцїїлэн Plim –ийн утгыг тодотгох тооцоо хийнэ. 2.21. Зааглах камераас ариутгах татуургын нэгдмэл ба салангад сїлжээнд нийлїїлэх борооны усны цутгалангийн хязгаар qlim нь 2.12 зїйлийн дагуу -10- БНбД 40-01-06 тодорхойлоход ашиглаж буй сїлжээнд b=1, тєсєллєж буй сїлжээний тооцоонд борооны давтамжид байгаль цаг уурын параметрийг ашиглана. Борооны усны хязгаарын цутгаланг доорхи томъёогоор тодорхойлно.  qlim  = K div × qr ,  л/сек (9) Энд: K div  –цэвэрлэхээр татаж зайлуулах борооны усны цутгалангаас хамаарах коэффициент 2.22 зїйлийн дагуу тодорхойлно.  q r  -коэффициент b -ийг тооцохгїйгээр 2.11 зїйлийн дагуу тодорхойлсон зааглах камерт орох борооны усны цутгалан. 2.22. Цэвэрлэхээр татаж зайлуулах борооны усны цутгалангаас хамаарах зааглах коэффициент / K div  / утгыг харьцаанаас хамааруулан хїснэгт 12-д зааснаар тодорхойлно.  lg( m r  p lim )  K ' div  = g lg( m r  p cal )  Энд: m r , g  - параметруудыг 2.12 зїйлийн дагуу тодорхойлно. Хїснэгт 12  K ' div  доорхи утгуудад тэнцїї їед  K div  - ийн утга n lim  зэргийн їзїїлэлт  0.75 0.5 0.3 0.05 0.02 0.025 0.03 0.1 0.04 0.05 0.06 0.15 0.07 0.08 0.09 0.2 0.1 0.12 0.13 0.25 0.15 0.16 0.18 0.3 0.19 0.21 0.22 0.35 0.24 0.26 0.27 0.4 0.3 0.31 0.32 0.45 0.36 0.37 0.38 0.5 0.42 0.43 0.43 Т ай л бар : Урсацын їргэлжлэх хугацаа tr=20 мин 2 -р томъёонд заасан зэрэг илтгэгчийн ялгаа n-nlim =0 байхад хїснэгт 12 дахь  K div  утга нь нийцтэй. Харин зааглах камер хїртэлх урсацын тооцооны їргэлжлэх хугацаа tr ¹ 20 мин, зэрэг илтгэгчийн ялгаа n ¹ 0 бол хїснэгт 12-д тодорхойлсон хуваарьлах kкоэффициентын утгын зэрэг илтгэгч n -ийн ялгавар зааглах камер хїртэлх урсацын їргэлжлэх хугацаанаас хамааруулан залруулагын коэффициентыг хїснэгт 13-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 13 Зэрэг илтгэгчийн ялгавар n -nlim 0.03 -аас бага 0.07 0.15 0.2 0.3 Урсацын їргэлжлэх хугацаа  t r  мин їед зааглах коэффициент  K div  -ийг залруулах kкоэффициентын утга 10 30 60 90 120 1 1 1 1.1 1.1 0.9 0.9 0.8 0.8 1 1.1 1.1 1.2 1.1 1.2 1.4 1.6 1.2 1.3 1.6 1.9 1.2 1.3 1.7 2.1 Хїснэгт 14 Хуурай цаг ууртай нєхцєлд тооцоот цутгалангийн нэгдсэн сїлжээний хоолой дахь усны гїн, см 31 -40 41 -60 61 -100 101 -150 150 -аас их Бохир усны урсацын хамгийн бага хурд, м/сек 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 2.23. Хурын усны анхны нийлїїлэг хїртэлх цутгалан нь жигд бишийн коэффициентыг тооцсон їйлдвэр, ахуйн бохир усны цутгалангийн нийлбэр qcit , Ариутгах татуургын нийлмэл сїлжээтэй їед борооны эрчимшлийг тооцсон хурын бохир ус нь бохир усны тооцооны холимог цутгалан байна. -11- БНбД 40-01-06 2.24. Холимог бохир усны тооцооны цутгалан qgen нь жигд бишийн коэффициентыг тооцсон їйлдвэр, ахуйн бохир ус (qcit ), ємнєх тооцооны хэсгїїдэд байрласан борооны усыг цэвэрлээд коллекторт нийлїїлэх нийлбэр  å qlim  , тооцооны хэсэг дэх эрчимшил тооцсон борооны бохир ус байх учраас доорхи томъёогоор тодорхойлно.  (10) q gen = qcit + å qlim  + qr ,  л/с Энд: qcit - їйлдвэрийн ба ахуйн бохир усны цутгалан, л/сек qr - тооцооны хэсгїїд дэх эрчимшил тооцсон борооны эрчимшил борооны усны цутгалан, л/сек 2.25. Ариутгах татуургын хагас салангад сїлжээтэй нэгдсэн коллекторын нэвтрїїлэх чадварыг бїрэн дїїргэлттэйгээр тооцно. Їйлдвэр, ахуйн бохир ус qcit ³ 10 л/сек ариутгах татуургын хагас салангад системийн коллекторын тооцооны хэсгийн нэвтрїїлэх чадамжийг шалгаж тооцоход дїїргэлтийг 0.3-аар, хамгийн бага хурдыг хїснэгт 14-д зааснаар тодорхойлно. Борооны усны урсацыг тохируулах 2.26. Насосын станц, цэвэрлэх байгууламжид орох цутгалангын хэмжээг жигдрїїлэх, багасгах зорилгоор борооны усны урсацад тохируулга хийнэ. Холын зайд тавих хоолойн голчийг багасгах зорилгоор алсад дамжуулах коллекторын хїлээн авах усанд тохируулга хийнэ. Борооны усны урсацыг тохируулахын тулд цєєрєм сан шинээр хийх тїїнчлэн ус хангамжийн эх булаг, биеийн тамир, спорт, загасны аж ахуйд ашиглахгїй цєєрєм, бэхэлгээтэй ганга жалгыг ашиглаж болно. 2.27. Тохируулах цєєрєм, усан санг зайлшгїй хуваарьлах камертай хийж урсацын цутгалан хэт их болох їед тохируулгад ашиглана. Цасны ус, давтагдсан борооны урсацыг цєєрмийг тойруулан урсгах хуваарьлах камертай байна. Урсац тохируулах цєєрєм нь цэвэрлэх байгууламжийн технологиор ажиллах бол тїїнд цутгахаас ємнє гадаргын бїх усны тунадас, хог, нефть бїтээгдэхїїнийг ялгаж зайлуулах тусгай тєхєєрємжийг суурилуулна. 2.28. Борооны нэг удаагийн нэмэгдїїлсэн тооцооны эрчимшлээс их бороо орох тохиолдолд тїїнийг хїлээн авах чадамжийг орон нутгийн нєхцєл, объектуудаас хамааруулан нэмж тооцно. Ариутгах татуургын сїлжээний гидравлик тооцоо 2.29. Ариутгах татуургын єєрийн урсгалтай хоолойн (ховил, суваг мєн хамаарна) гидравлик тооцоог бохир усны тооцооны хамгийн их секундын зардлаар дараах томъёоны їндсэн дээр зохиосон хїснэгт, графикийг ашиглан тооцно.  v = C Ri,  (11) Энд:  v  -шингэний хєдєлгєєний хурд, м/сек C - гидравлик радиус, суваг, дамжуулах хоолойн гадаргууг норгох, єргєслєєс хамаарах коэффициент R y  С=  (12) n 1  Энд:  y  =  2 . 5  n 1 - 0 . 13 - 0 . 75 R (  n 1  - 0 . 1 );  n1 –єргєсєлийн коэффициент. Дугуй огтлолтой, єєрийн коллекторт n1=0.014, тїрэлттэй дамжуулах хоолойд n1=0.03 R -гидравлик радиус, м  i  - гидравлик налуу -12- урсгалтай БНбД 40-01-06 Гидравлик налуу ( i )-г єєрийн урсгалтай дамжуулах хоолой, ховил, сувагт зориулж доорхи томъёогоор тодорхойлно.  l v 2  i = , (13) 8 Rg Энд:  g  -чєлєєт уналтын хїчний хурдатгал, м/сек2 l -хоолойн уртад їрэлдэх коэффициент, томъёогоор тодорхойлохдоо урсацын турбулент зэрэглэлїїдээс хамааруулан тооцно.  a  1  D = -2 lg(  + 2  );  (14) 13 . 68 R Re  l Энд: D -эквивалент єргєсєл, см R -гидравлик радиус, см a2 -хоолой, сувгийн єргєсєлийг тооцох коэффициент Re – Рейнольдсын тоо D -, a2 -ийн утгыг хїснэгт 15 -аас авна. Хїснэгт15 Хоолой суваг a2 D -,см Хоолой: Бетон, тємєрбетон Керамик / ваар/ Ширэм Ган Асбестоцемент Суваг: Бєєрєнхий, ирмэгт чулуу Тоосго Цул бетон, цул тємєрбетон Їйлдвэрт бэлтгэсэн угсармал Цул бетон тємєрбетон 0.2 0.135 0.1 0.08 0.06 100 90 83 79 73 0.335 0.315 0.3 150 110 120 0.08 50 2.30. Ариутгах татуургын тїрэлтэд хоолойн гидравлик тооцоог БНбД 40-0206-ын дагуу гїйцэтгэнэ. 2.31. Тїїхий ба иссэн тунадас мєн идэвхт лагийг шахаж тээвэрлэх лагийн даралттай хоолойн гидравлик тооцооны хєдєлгєєний горим, физик шинж, тунадасны бїтцийн онцлог зэргийг харгалзан тооцно. Тунадасны чийгшил 99% ба тїїнээс дээш бол шингэний хєдєлгєєний хуулиар тооцно. 2.32. Лаг дамжуулах тїрэлтэд хоолойн тооцооны гидравлик налууг дараах томъёогоор тодорхойлно. 2  1360 (100 - rmud  )  l v 2  i = + ,  D 2.25  2 gD (15) Энд: Pmud тунадасны чийглэг, % l - хоолойн уртад їрэлтийн коэффициентыг дараах томъёогоор тодорхойлно: l = 0.214 Pmud –0.191 ; (16)  v – шахсан лагийн хєдєлгєєний хурд, м/сек D – дамжуулах хоолойн голч, см Лаг дамжуулах хоолойн голч 150 мм –ээс дээш бол l утгыг 0.01 -ээр ихэсгэнэ. -13- БНбД 40-01-06 Хоолойн хамгийн бага голч 2.33. Єєрийн урсгалтай хоолойн хамгийн бага голчийг дараах хэмжээгээр тооцож авна: - гудамжны сїлжээнд 200 мм, хорооллын доторх ахуйн ба їйлдвэрийн ариутгах татуургад 150 мм - борооны ба гудамжны нэгдсэн сїлжээнд 250 мм, хорооллын дотор 200 мм - даралттай лаг дамжуулах хоолойн хамгийн бага голч 150 мм Т ай л бар : 1. Хєдєєгийн суурин газрын бохир усны цутгалан 300 м3/хон хїртэл бол хорооллын дотор болон гудамжны сїлжээний голчийг 150 мм-ээр тооцохыг зєвшєєрнє. 2. Зохих їндэслэлтэй бол їйлдвэрийн ариутгах татуургын хоолойн голчийг 150 мм-ээс багаар тооцохыг зєвшєєрнє. Хоолой, сувгийн тооцооны хурд, дїїргэлт 2.34. Ариутгах татуургын сїлжээг лагжихаас зайлсхийхийн тулд бохир усанд агуулагдах умбуур бодисын бїхэлшил, хоолой, сувгийн дїїргэлтийг зэргээс хамааруулан бохир усны хєдєлгєєний тооцооны хурдыг сонгоно. Ахуйн ба борооны усны ариутгах татуургын сїлжээний хоолойн хамгийн их дїїргэлтийн їед урсгалын хамгийн бага хурдыг Хїснэгт 16-д зааснаар тооцно. Хїснэгт 16 Голч, мм 150 - 250 300 - 400 450 - 500 600 - 800 900 1000 - 1200 1500 1500 -аас дээш 0.6 0.7 - H/D дїїргэлтийг їед байх хурд  v min  , м/сек 0.7 0.75 0.8 0.9 1.0 1.15 - 0.8 1.15 1.3 1.5 Т ай л бар : 1. Ашиглалтын єгєгдєл болон їйлдвэрийн газрыг барих барилгын тєсєлд зааснаар їйлдвэрийн бохир усыг дамжуулах хоолой дахь хурдыг багаар авахыг зєвшєєрнє. 2. Їйлдвэрийн бохир ус нь агуулах умбуур бодисын хэмжээгээр ахуйн бохир устай ойролцоо тохиолдолд бага хурдыг ахуйн бохир усны адилаар тооцно. 3. Борооны ариутгах татуурга дахь Р =0.33 жил давтамжтай їед бага хурдыг 0.6 м/сек -ээр тооцохыг зєвшєєрнє. 2.35. Тунадасжуулсан буюу биологийн аргаар цэвэршїїлсэн бохир усыг ховил, хоолойгоор дамжуулахад тооцооны хєдєлгєєний хамгийн бага хурд 0.4 м/сек байна. 2.36. Бохир усны урсацын хамгийн их хурдыг : - металл хоолойд – 8 м/сек - металл биш хоолойд – 4 м/сек - борооны ариутгах татуургад – 10 ба 7 м/сек байхаар тооцно. 2.37. Тунгалагжуулаагїй бохир усны шургасан хоолой (дюкер) дахь хєдєлгєєний тооцооны хурд 1 м/сек -ээс багагїй байх учир тїїнд цутгах бохир усны хурд шургасан хоолой дахь хурднаас их байж болохгїй. 2.38. Тїїхий ба иссэн тунадас, нягтруулсан идэвхт лагийн лаг дамжуулах хоолой дахь тооцоо хєдєлгєєний хамгийн бага хурдыг хїснэгт 17-д зааснаар авна. -14- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 17 Тунадасны чийг, % 98 97 96 95 94 93 92 91 90 Голчоос хамаарах  v min  , м/сек D=150-200 мм D=250-400 мм 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.7 1.9 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.8 2.1 2.39. Борооны ба усны ил эх булагт нийлїїлж байгаа їйлдвэрийн бохир усны хєдєлгєєний хамгийн их хурдыг хїснэгт 18-д зааснаар авна. Хїснэгт 18 Хєрс буюу бэхэлгээний тєрєл Бетоны хавтан бэхэлгээтэй. Шохойжсон, дагширмал элсэн орчинд Эвдрэмтгий орчинд : хавтгай хажууд хананд Дэвсмэл орчинд : дан дэвсмэл давхар дэвсмэл Урсгалын гїн 0.4 -1 м хїртэл байхад суваг дахь хєдєлгєєний хамгийн их хурд, м/сек 4 4 1.0 1.6 2 3-3.5 Т ай л бар : Урсацын гїн 0.4м –ээс бага їед бохир усны хєдєлгєєний хурдны коэффициент 0.85, гїн 1 м -ээс их їед коэффициент 1.25 гэж авна. 2.40. Хєндлєн огтлол дурын хэлбэртэй байхад дамжуулах хоолой, сувгийн тооцооны дїїргэлт єндрийн 0.7-оос хэтрэхгїй. Хєндлєн огтлол тэгш єнцєгт хэлбэртэй сувгийн тооцооны дїїргэлт єндрийн 0.75 -аас ихгїй байна. Борооны нэгдсэн системээр татаж зайлуулах хоолойн тооцооны дїїргэлт нь дїїрэн байна. Дамжуулах хоолой, суваг, ховилын налуу 2.41. Дамжуулах хоолой, сувгийн хамгийн бага налууг бохир усны хєдєлгєєний зєвшєєрєгдєх хамгийн бага хурднаас хамааруулан тооцно. Ариутгах татуургын бїх системд дамжуулах хоолойн хамгийн бага налууг хоолойн голчоос хамааруулан: 150 мм – 0.008; 200 мм – 0.007 байхаар тооцно. Сїлжээний саланги хэсэгт зохих їндэслэлтэй, орон нутгийн нєхцєл, хоолойн голчоос хамааруулан доорх налуугийн хэмжээг зєвшєєрнє: 150 мм – 0.007; 200 мм – 0.005 байхаар тооцно. Борооны ус хїлээн авах цэгээс холбоход налууг 0.02 байхаар тооцож авна. 2.42. Замын хэсгийн ховил, хажуугийн шуудуу, ус татаж зайлуулах суваг зэрэг борооны задгай сїлжээний налууг хїснэгт 19-д зааснаар авна. Хїснэгт 19 Ховил, шуудуу, суваг Замын хэсгийн ховил : Асфальт бетонон хучилттай дєрвєлжин чулуу, сайрган хучилттай чулуужсан гудамж ( хучилт ) Саланги ховил, замын шуудуу Ус зайлуулах суваг Хамгийн бага налуу 0.003 0.004 0.005 0.005 0.003 -15- БНбД 40-01-06 2.43. Хамгийн бага хэмжээтэй замын шуудуу, сувгийн хєндлєн огтлол трапец хэлбэртэй бол ёроолын єргєн 0.3 м, гїн 0.4 м байна. 3. АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН ТОЙМ БА СИСТЕМ. Суурин газрын ариутгах татуургын тойм ба систем 3.1. Ариутгах татуургын сїлжээтэй суурин газрын сїлжээг урьдчилан тєлєвлєхдєє : 1. Салангад – бїрэн буюу бїрэн бус салангад 2. Хагас салангад 3. Хосолсон гэж ангилна. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын зєвшєєрлєєр гадаргын усыг задгай сувгаар татан зайлуулж болно. 3.2. Ариутгах татуургын системийг сонгохдоо гадаргын бохир усыг татаж зайлуулах, байгаль, цаг уурын нєхцєл, газрын гадаргын єндєршил, бусад хїчин зїйлийг їндэслэж тїїнд тавих шаардлагыг мєрдєнє. Бїс нутгийн борооны эрчимшил 1 га -д  q20  < 90  л/сек бол ариутгах татуургын хагас салангад системийг хэрэглэнэ. Багавтар суурин газар /5000 хїртэл хїн амтай/ ба бие даасан барилгын ариутгах татуургын систем 3.3. Багавтар суурин газрын ариутгах татуургын сїлжээ нь бїрэн биш салангад систем байна. 3.4. Багавтар суурин газарт ариутгах татуургын тєвлєрсєн сїлжээ хийвэл нэг ба хэд хэдэн суурин газар, бие даасан бїлэг барилга, їйлдвэрийн бїсийг холбоно. Ариутгах татуургын тєвлєрсєн бїдїївчээр зураг тєсєл зохиоход малын шивтэр бууцтай бохир усыг татахгїйгээр зєвхєн орон сууцны ба їйлдвэрийн бохир усыг нийлїїлэхдээ 3.18 зїйлийг їндэслэнэ. Техник-эдийн засгийн їндэслэлийн дагуу орон сууц, їйлдвэрийн бїсийн ариутгах татуургын салангад бїдїївчтэй тєвлєрсєн сїлжээний тєсєл хийнэ. 3.5. Ариутгах татуургын тєвлєрсєн биш бїдїївчийг дараах нєхцєлд зєвшєєрнє:  ­  ус хангамжид ашигладаг уст давхаргыг бохирдуулах аюулгїй байвал шинэтгэл-єргєтгєл хийж буй суурин газар ариутгах татуургын тєвлєрсєн системгїй нєхцєлд эхний ээлжид эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, ясли, захиргаа, аж ахуйн барилга, салангад орших орон сууц, їйлдвэрийн барилгыг холбож байгаа бол, мєн суурин газрын эхний ээлжийн ариутгах татуурга бїхий барилгуудаас 500 м -ээс бага зайд орших ариутгах татууртай объектуудтай тохиолдолд  ­  хэсэг бїлэг ба салангад орших барилгыг зайлшгїй ариутгах татууртай барих шаардлагатай тохиолдолд 3.6. Ариутгах татуургын тєвлєрсєн схемтэй їед бохир ус цэвэрлэгээнд дараах байгууламжуудыг ашиглана.  ­  байгалийн биологи цэвэрлэгээ (шїїрїїлэх талбай, биоцєєрєм гэх мэт)  ­  зохиомол биологи цэвэрлэгээ (тєрєл бїрийн загварын агааржуулах сав (аэротенк), биошїїлтїїр, эргїїлэн єгєх суваг)  ­  физик -химийн аргаар цэвэрлэх 3.7. Хїїхдийн зуслан, жуулчны бааз зэрэг тїр хугацаагаар ашигладаг ариутгах татуургын тєвлєрсєн биш сїлжээтэй бол бохир ус цэвэрлэгээнд -16- БНбД 40-01-06 шїїрїїлэх худаг, газар доогуур шїїрїїлэх талбай, элс хайрган шїїлтїїр, шїїрїїлэх суваг, бїрэн исэлдїїлэгчтэй агааржуулах сав, физик-химийн цэвэрлэгээтэй байгууламж зэргийг ашиглана. 3.8. Жижиг суурин газрын бохир ус цэвэрлэгээнд їйлдвэрт бэлдсэн ГОСТ 25298-82 /КУ/ маягийн болон тїїнтэй тєстэй цэвэрлэх байгууламж ашиглахыг зєвшєєрнє. 3.9. Бие даасан барилгуудын ахуйн бохир усны цутгалан 1 м3/хон хїртэл бол люфт-клозет, цооног хийхийг зєвшєєрнє. 3.10. Гадаргуугийн идэвхт нийлмэл бодисоор бохирдсон халуун ус, угаалгын газрын бохир усыг ахуйн бохир устай доорхи харьцаагаар хольж саармагжуулсны дараа цэвэрлэнэ. Їїнд:  ­  угаалгын газрын бохир ус: ахуйн бохир ус 1:9  ­  халуун ус -угаалгын газрын бохир ус: ахуйн бохир ус 1:4  ­  халуун усны бохир ус: ахуйн бохир ус 1:1 Дээрх харьцааг бариулахын тулд цутгалан жигдрїїлэх сав ашиглана. Халуун ус, угаалгын газраас их хэмжээний бохир ус гардаг бол гадаргуугийн идэвхт нийлмэл бодисыг уснаас салгах боловсруулалт хийнэ. 3.11. Бохир усыг цэвэрлэх байгууламжид насосоор шахаж єгєх тохиолдолд багавтар суурин газрын цэвэрлэх байгууламжийн тооцоог насосын тєхєєрємжийн бїтээлтэй байхаар тєлєвлєнє. Їйлдвэрийн газрын ариутгах татуурын тойм ба сїлжээ 3.12. Їйлдвэрийн усны хангамжийн сїлжээ нь їйлдвэрийн бие даасан технологийн дамжлага, зарим цехийн хєргєлтийн усны эргэлт, їйлдвэрийн нийт хаягдал усыг хамгийн ихээр эргїїлж буюу давтан ашиглах техникийн шийдэлтэй байвал зохино. Хотын ахуйн, їйлдвэрийн бохир усыг цэвэрлэж, халдваргїйжїїлэх, хоргїйжїїлсний дараа усыг алдагдалгїй, хаягдалгїй ашиглахын тулд гадаргын усны нєєцлєх сан ашиглаж болно. Їйлдвэрийн бохир усыг цэвэршїїлснийг дараа усны ил ба далд эх булаг, объектод шууд хаях бол мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудаас зєвшєєрєл авна. 3.13. Їйлдвэрийн газрын ариутгах татуургын схем ба системийг сонгох їед доорхи шаардлагыг тооцсон байна:  ­  технологийн процессоос бохир ус гаргахгїйн тулд хаягдалгїй технологи, усгїй їйлдвэрлэл нэвтрїїлэх, хуурай процесс ашиглах, ус хангамжийн битїї системтэй байх, агаарын хєргєлтийн аргыг хэрэглэх зэрэг.  ­  тєрєл бїрийн технологийн процесст хэрэглэх усанд тоо чанарын ялгаатай шаардлагатай байх.  ­  Їйлдвэрийн технологийн процессын дамжлага бїрээс їїсэн гарах бохир усны тоо чанарт бохирдуулагч бодисын физик -химийн шинж, ус хангамж, ус зайлуулалтад эрчим хїч, материалын баланс зохиох.  ­  хаягдал уснаас їнэт бодисыг ялгах, усыг давтан ашиглах, їйлдвэрт ус хангамжийн битїї системийг бий болгох зорилгоор бохир ус цэвэрлэх єєрийн байгууламжтай байх боломж  ­  усны чанарын шаардлагад їндэслэн усыг технологийн дамжлагуудад, цех їйлдвэрїїдэд дараалан ашиглах боломж  ­  зайлшгїй цэвэрлэх бохир усны системийг тусад нь барих боломж  ­  ижил шинж чанартай бохир усыг нэгтгэх боломж  ­  Їйлдвэрийн ус хангамжид цэвэршїїлсэн ахуйн ба хотын бохир ус мєн гадаргын бохир усыг ашиглаж ус хангамжийн битїї сїлжээг бий болгох усны объектод бохир ус хаяхгїй байх боломж -17- БНбД 40-01-06 ­  тєрєл бїрийн бохир усыг ариутгах татуургад нийлїїлэх їед хийн ба хатуу тєлєв байдалтай зїйлсийг дамжуулах хоолой дотор химийн бодис болгон урсгах боломж.  ­  Їйлдвэрийн бохир усыг усны объект, суурин газрын ариутгах татуурга, бусад ус ашиглалттай нийлїїлэх нєхцєл 3.14. Їйлдвэрийн газрын ариутгах татуурга бїрэн салангад системтэй хийх дїрмийг мєрдєх. 3.15. Їйлдвэрийн бохир усыг їйлдвэрт эргїїлэн ашиглах зорилгоор тусгаарлан цэвэрлэх, усны объектод нийлїїлэхээс ємнє бэлтгэх, суурин газрын ариутгах татуургад нийлїїлэхээс ємнє цэвэрлэх, бусад зорилгод ашиглах бол бохир усыг тусад нь урсгаж зайлуулна. 3.16. Хамтад нь цэвэрлэх боломжтой, їр ашигтай їед тєрєл бїрийн бохирдуулах бодистой їйлдвэрийн бохир усны урсгалыг нэгтгэнэ. 3.17. Їйлдвэрийн ба хотын бохир усыг алсын цэвэрлэх байгууламжид цэвэрлэх бол тїїнийг давтан ашиглах нєхцєл, найрлагаас нь хамааруулан хамтад нь буюу тусад нь зайлуулна. 3.18. Дараах нєхцєлд їйлдвэрийн бохир усыг ахуйн устай хамтад нь тээвэрлэх, цэвэрлэхийг хориглоно.  ­  сїлжээ байгууламжийн ажиллах чадамжийг бууруулах эвдэх;  ­  ариутгах татуургын сїлжээг бєглєх, хоолойн хананд наалдаж тогтох бохирдуулах бодис агуулсан;  ­  ариутгах татуургын байгууламжийн элемент, хоолойн материалд їйлчилснээс тїїнийг эвдэх;  ­  ариутгах татуургын сїлжээний байгууламж дотор хортой ба тэсрэмтгий хий їїсгэх чадамжтай шатамхай бодисын хольц, уусмал бодис агуулсан;  ­  цэвэршїїлсний дараа усны объектод хаях, техникийн ус хангамжид ашиглах нєхцєлийг хїндрїїлэх эсвэл цэвэрлэх байгууламжийн технологи ажиллагааг алдагдуулах хортой бодис агуулсан бохирдолтой;  ­  Їйлдвэрийн бохир ус нь заасан шаардлага хангаагїй бол урьдчилан цэвэрлэнэ. урьдчилсан цэвэрлэгээний їр дїн нь ариутгах татуургад бохир усны нийлїїлэх норм бусад ус ашиглах шаардлага хангана. 3.19. Їйлдвэрийн їйл явцад бохирдоогїй усыг їйлдвэрийн ус хангамжид болон бусад їйлдвэрийн хэрэгцээ, услалтын системд давтан ашиглана. 3.20. Їйлдвэрийн газраас гарах бохир усны хэмжээг тодорхойлохдоо технологийн єгєгдєл, хэрэглээний тэнцэтгэл, бохир усыг давтан буюу эргїїлж ашиглахыг тооцно. Єгєгдєл байхгїй тохиолдолд нийт бїтээгдэхїїн, тїїхий эд, судалгааны материалд тулгуурлан усны хэрэглээг томсгосон нормоор бодно. Їйлдвэрийн газрын бохир усны ерєнхий хэмжээнээс бусад зорилгоор ашиглах, суурин газрын ариутгах татуурт нийлїїлэх хэсгийг тооцно. Суурин газар ба їйлдвэрийн газрын дэвсгэр нутгаас татан зайлуулах гадаргын бохир усны сувагжуулалтын тойм 3.21. Хотын дэвсгэр нутгийн гадаргын бохир усыг ариутгах татуургын салангад системээр зайлуулж гадаргын усны тєвлєрсєн ба урьдчилан цэвэрлэх байгууламжид цэвэрлэнэ. Цэвэршїїлсэн усанд тавих шаардлагаас хамааран механик цэвэрлэгээний байгууламж болох шїїр, элс баригч, тунгаагуур, шїїлтїїр зэргийг ашиглана. Зарим тохиолдолд гадаргын бохир усыг нєєцлєн хадгалж їйлдвэр, ахуйн бохир устай хамтад нь цэвэрлэхдээ цэвэрлэх байгууламжийн цагийн хамгийн бага цутгалантай їед сэлбэн єгч цэвэрлэнэ. -18-  БНбД 40-01-06 3.22. Хотын бохир ус цэвэрлэх бїрэн схемтэй їед ахуйн, їйлдвэрийн бохир устай хамт гадаргын бохир усыг хольж цэвэрлэж болно. Цэвэрлэх байгууламжийн гидравлик ачааллыг багасгахын тулд гадаргын бохир усны тохируулгын сан ашиглахыг зєвшєєрнє. 3.23. Їйлдвэрийн газрын дэвсгэр нутгаас урсах гадаргын бохир усыг зайлшгїй цэвэршїїлнэ. Їйлдвэрийн эзэмшил талбайд гадаргын бохир ус цэвэрлэх аргыг боловсруулахдаа дэвсгэр нутгийн агаарыг бохирдуулах эх їїсвэр, ус цугларах сав газрын шинж, тухайн дїїрэгт унах агаарын тунадасны мэдээлэл, хашаан дахь талбайг угаах, услах горимыг судалж їндэслэл болгоно. Хэрэв їйлдвэрийн газрын дэвсгэр нутагт їїссэн гадаргын бохир ус нь суурин газрын дэвсгэрт хуримтлагдах борооны устай найрлага, тоо хэмжээгээр тєстэй бол суурин газрын борооны усны ариутгах татуургад нийлїїлэхийг зєвшєєрнє. 3.24. Техникийн боломж, эдийн засгийн їр ашгийн їнэлгээг їндэслэн гадаргын бохир усыг татаж зайлуулах, цэвэрлэх схемийг сонгохдоо:  ­  нормын шаардлагаар гадаргын бохир усыг їйлдвэрийн ус хангамжид ашиглах  ­  гадаргын бохир усыг тусад нь цэвэрлэх 3.25. Гадаргын бохир усыг тодорхойлох нєхцєл болох бохирдлын эх їїсвэр, хэмжээг, ус цуглуулах сав газрын єндєршил, байршил гэх мэтээс хамааруулан тїїнийг татаж зайлуулах, цэвэрлэх схемийг боловсруулна. Їйлдвэрийн дэвсгэр нутагт хуримтлагдсан бохир ус хортой бодисыг агуулах бол тэнд нь урьдчилан цэвэрлэсний дараа їйлдвэрийн болон борооны ариутгах татуургад нийлїїлнэ. Зарим тохиолдолд їйлдвэрийн дэвсгэрт їїссэн борооны бохир усны шинж, бохирдлын тївшин хэт ялгавартай бол зєвхєн тэр усыг цэвэрлэхийг їр ашигтайд тооцно. 3.26. Механик цэвэрлэгээний байгууламж найдвартай ажиллах, ашиглалтын энгийн нєхцєлийг хангах, мєн физик-химийн аргаар цэвэрлэх боломжтой бол гадаргын бохир ус цэвэрлэгээнд тэдгээрийг ашиглаж болно. Аль ч тохиолдолд тунгаах байгууламжийг хэрэглэнэ. Цэвэрлэгээний процессыг идэвхижїїлэх, цэвэрлэгээг єндєр тївшинд хїргэхийн тулд тунгаах байгууламжаар хязгаарлахгїй флотацлах, коагуляцлах, шїїрїїлэх технологийг хэрэглэж болно. Тунгалагжуулсан бохир усны хольц дахь органик бодисын агууламжийг бууруулах зайлшгїй тохиолдолд биологи цэвэрлэгээний байгууламжид заавал цэвэрлэнэ. Ахуйн болон гадаргын бохир усны биологи цэвэрлэгээг идэвхжїїлэхийн тулд аэротенк ашиглахыг зєвшєєрнє. 4. АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН СЇЛЖЭЭ, ТЇЇНИЙ БАЙГУУЛАМЖ Сїлжээг байршуулах нєхцєл, дамжуулах хоолойг угсрах 4.1. Ерєнхий тєлєвлєгєєн дээр сїлжээг байрлуулах, зурагт хамгийн бага зайг сонгох, инженерийн сїлжээ, байгууламжаас хоолойн огтолцсон гадаргуу хїртэлх хэмжээнд СНиП II-89-80*-ийг мєрдєнє. 4.2. Хэд хэдэн тїрэлттэй хоолойг зэрэгцїїлэн тавьсан їед тэдгээрийн ажиллах зарчмаас хамааруулан хоолойн гадна гадаргуу хоорондын зайг, ажил гїйцэтгэх нєхцєл, осол гэмтэл гарахад хамгаалалтыг хангах, хоолойн доторх даралт, материал, геологийн нєхцєл зэргээс хамааруулан БНбД 40-02-06-ийг мєрдєнє. -19- БНбД 40-01-06 4.3. Гїнзгийд тавих коллекторыг хадмал гарамтай эсвэл уулын аргаар тавихаар зураг тєсєл зохиохдоо СНиП 2.09.03-85, ашиглалтад хїлээн авах, ажил гїйцэтгэхдээ СН 322 -74 -ийг мєрдєнє. Зэрэгцїїлэн тавьсан хоёр коллектор хоорондын зайг хамгийн бїдїїн хоолойн голчийг тав дахин ихэсгэсэн хэмжээгээр авах боловч 10 м-ээс багагїй байна. 4.4. Хот суурин газрын нутаг дэвсгэрт ариутгах татуургыг хоолойг газар дээр, дээгїїр угсрахыг хориглоно. Суурин газраас алслагдсан гїн жалга, урсгал ус, цєєрмийг огтолцуулан ариутгах татуургын дамжуулах хоолойг угсрах тохиолдолд газар дээр, дээгїїр угсрахыг зєвшєєрнє. Дамжуулах хоолойн эргэлт, холболт, угсрах гїн 4.5. Холбогдож байгаа болон гаргаж байгаа хоолой хоорондын єнцєг 900 аас багагїй байна. Т ай л бар : Холбогдож байгаа болон гаргаж байгаа бохир усны ба борооны усны хоолойн голч єєрчлєгдєхєд заавал худаг, уналт хийнэ. 4.6. Коллекторын эргэлтийг заавал худагтай хийнэ. Эргэлтийн ховилын радиус хоолойн голчоос багагїй байна. Коллекторын голч 1200 мм ба тїїнээс доош бол муруйлтын радиус голчийг тав дахин авснаас багагїй байхад эргэлтийн эхлэл, тєгсгєлд їзлэгийн худаг тєлєвлєнє. Коллекторын эргэлтийг хадмал гарамтай эсвэл уулын аргаар тоноглоход  СНиП 2.09.03-85-г мєрдєнє. 4.7. Єєр єєр голчтой дамжуулах хоолойг холбохдоо заавал худагт, хоолой хооронд завсартай холбоно. Усны тївшингийн тооцоо хоолойг холбох їндэслэл болно. 4.8. Ариутгах татуургын дамжуулах хоолойг тавих хамгийн бага гїний хэмжээг тухайн дїїрэгт сїлжээг ашиглаж буй туршлагад тулгуурлана. Хамгийн бага гїнд тавьж ашигласан туршлага байхгїй тохиолдолд дамжуулах хоолойн ховилыг хєрсний тэг температураас дээш дараах хэмжээгээр авна.  ­  хоолойн голч 500 мм хїртэл 0.3 м  ­  хоолойн голч 500 мм-ээс дээш 0.5 м  ­  хоолойн голч 500 мм -ээс их бол тэгшлэлтийн эсвэл газрын гадаргаас хоолойн нуруу хїртэл 0.7 м байж болно. Бохир усны цутгалан бага хэлбэлзэлтэй, байнгын урсгалтай тохиолдолд коллекторыг тавих хамгийн бага гїнийг зайлшгїй дулаан техникийн ба статик тооцоогоор тодорхойлно. Хадмал гарамтай їед коллекторын тавих хамгийн бага гїн нь газрын хєрс, тэгшилсэн хєрснєєс доош 3.0 м -ийн тївшинд байна. Газрын хєрснєєс дамжуулах хоолойн нуруу хїртэлх гїн 0.7 м, тїїнээс бага тохиолдолд хоолойг хєлдєх, тээврийн хэрэгслийн їїсгэх даралтад гэмтэхээс сэрэмжлэн хамгаалалт хийнэ. Коллекторыг хадмал гарам, уулын ажлын аргаар тавих їед хоолойн материал, хєрсний нєхцєл, ажил гїйцэтгэх аргаас хамааруулан хоолой тавих хамгийн их гїнийг тооцоогоор тодорхойлно. Хоолой, тулгуур, тоног, хоолой доорхи суурь 4.9. Ариутгах татуургын дамжуулах хоолойд дараах тєрлийн хоолойнуудыг ашиглана: Єєрийн урсгалтайд - даралтгїй тємєр бетонон, бетонон, вааран, ширмэн, асбест цементэн, хуванцар хоолой, тємєрбетон хийц. -20- БНбД 40-01-06 Тїрэлттэйд – тїрэлттэй тємєрбетонон, асбест цементэн, ширмэн, ган, хуванцар хоолойг Т ай л бар : 1. Барилгын хїндрэлтэй нєхцєлтэй, цэвдэгтэй, суумгай хєрстэй, боловсруулах талбайтай, усан саад гатлах, авто ба тємєр зам доогуур, унд ахуйн ус тїгээгїїртэй огтолцсон, тавцан тулгуур дээгїїр дамжуулах хоолойг угсарсан, хоолой механик гэмтэлд єртєх газруудын єєрийн урсгалтай хэсэгт ширмэн, тїрэлттэйд ган хоолой угсарна. 2. Тїрэмгий орчин дотор дамжуулах хоолойг угсрах їед зэврэлтэд тэсвэртэй хоолойг хэрэглэнэ. 3. Ган хоолойн гадна талыг зэврэлтээс хамгаалах тусгаарлагчаар бїрнэ. Цахилгааны нєлєєнєєс зэврэх хэсгийн дамжуулах хоолойд катодон хамгаалалт хийхийг зураг тєсєлд тусгана. 4.10. Хоолой доорхи суурийн хэлбэрийг хєрсний даацын чадамж, ачааллаас хамааруулан сонгоно. Хадархаг, хєдєлгєєнт, намгархаг, суумгай 1 дїгээр зэргээс бусад бїх хєрсєнд хоолойг угсрахдаа шуудууны ёроолыг тэгшилж нягтруулна. Хоолойг хадархаг хєрсєнд угсрахад орон нутгийн элс, хайрган хєрснєєс 10 см -аас багагїй зузаантай дэрийг, лагархаг, намгархаг, бусад сул хєрсєнд хиймэл суурь хийж хоолойг угсарна. 4.11. Тїрэлттэй хоолойн худганд хаалт, вантуз гаргалгаа, компенсаторыг зайлшгїй тохиолдолд ашиглахаар зураг тєсєлд тусгана. 4.12. Тїрэлттэй хоолойг ус гаргалгаа тал руу 0.001-ээс багагїй налуутай угсарна. Гаргалгын голч нь дамжуулах хоолойн хэсгийн эзлэхїїнийг 3 цагаас илїїгїй хугацаанд суллахаар тооцож сонгоно. Сїлжээний хэсгийн усыг усны объектод нийлїїлэхийг хориглох бєгєєд тусгай хоргонд асгаж ариутгах татуургын сїлжээнд шахах, автоцистернээр зєєж хаяхаар тусгана. 4.13. Тїрэлттэй дамжуулах хоолой босоо, хэвтээ чиглэлд эргэвэл БНбД 4002-06-д зааснаар тулгуур хийж хоолойн холболт гэмтэхээс сэрэмжилнэ. Їзлэгийн худгууд 4.14. Ариутгах татуургын сїлжээнд: - холболттой цэгїїдэд - дамжуулах хоолойн голч, чиглэл, налуу єєрчлєгдєх цэгт - хоолойн голчоос хамааруулан шулуун хэсгийн тодорхой зай нь : 150 мм їед 35 м, 200-450 мм їед 50 м, 500-600 мм їед 75 м, 700-900 мм їед 100 м, 1000-1400 мм їед 150 м, 1500-2000 мм їед 200 м, 2000 мм-ээс их їед 250-300 м тутамд їзлэгийн худгуудыг тєлєвлєнє. 4.15. Худгийн дээрээс харсан хэмжээг, ахуйн ба їйлдвэрийн ариутгах татуургын хорго (камер) хоолойн хамгийн их голчоос хамааруулан дараах хэмжээтэй байна: - дамжуулах хоолойн голч 600 мм хїртэл - урт ба єргєн 1000 х 1000 мм - дамжуулах хоолойн голч 700 мм ба тїїнээс дээш бол урт D+400 мм, єргєн D+500 мм Дугуй хэлбэртэй худгийн голч нь дамжуулах хоолойн голчоос хамаарч: - хоолойн голч 600 -т хїртэл 1000 мм, 700мм-т 1250 мм, 800-1000 ммт 1500 мм, 1200 мм-т 2000 мм байна. Т ай л бар : 1. Эргэлт дээрх худгийн дээрээс харсан хэмжээ тїїний доторх ховилын эргэлтийн байршлаас хамаарна. 2. Дамжуулах хоолойн голч 150 мм-ээс ихгїй, угсарсан гїн нь 1.2 м хїртэл бол худгийн голч - 700 мм байхыг зєвшєєрнє. 3. Дамжуулах хоолойг 3.0м-ээс илїї гїнд угсарвал худгийн голч 1500 мм-ээс багагїй байна. -21- БНбД 40-01-06 4.16. Худгийн тавцангаас хучилт хїртэл буюу худгийн ажлын хэсгийн єндєр 1800 мм, ажлын хэсгийн єндєр 1200 мм-ээс бага бол єргєнийг D+300мм авах боловч 1000 мм -ээс багагїй байна. 4.17. Худгийн ажлын хэсгийг дараах зїйлээр тоноглогдсон байна: - їзлэгийн худагт орж, гарахын тулд ган гишгїїр буюу єлгємєл шат; - дамжуулах хоолойн голч 1200 мм-ээс их, ажлын хэсгийн єндєр 1500 мм-ээс дээш бол ажлын талбайн хамгаалалтын хашлаганы єндєр 1000 мм байна. 4.18. Їзлэгийн худаг дахь сувгийн цэвэрлэгээний тавцангийн дээд гадаргуу хамгийн их голчтой хоолойн дээд гадаргуугаас єндєр тївшинд байна. Худаг дахь дамжуулах хоолойн голч 700 мм ба тїїнээс дээш тохиолдолд ховилын нэг талд ажлын талбай нєгєє талд хог цэвэрлэгээний тавцанг 100 мм-ээс багагїй єргєнтэй хийнэ. Дамжуулах хоолойн голч 2000 мм-ээс илїї бол ажлын талбайг хєшїїргэн дээр, ховилын задгай хэсэг 2000 х 2000 мм хэмжээтэй байна. 4.19. Борооны ариутгах татуургын худаг дэвсгэр зурагт дараах хэмжээтэй байна: - дамжуулах хоолойн голч 600 мм хїртэл 1000 мм; - дамжуулах хоолойн голч 700мм -аас их їед худаг дугуй, дєрвєлжин хэлбэртэй байж сувгийн хэсгийн урт 1000мм, єргєн нь хоолойн хамгийн их голчтой тэнцїї байна. Худгийн ажлын хэсгийн єндєр : дамжуулах хоолойн голч 700-1400мм байхад ховлоос дээших єндєр нь хоолойн хамгийн их голчтой тэнцїї, дамжуулах хоолойн голч 1500мм, тїїнээс дээш бол ажлын хэсгийн єндрийг тооцохгїй. Худаг дахь дамжуулах хоолойн голч 900 мм хїртэл бол сувгийн хог цэвэрлэх тавцан хоолойн хамгийн их голчийн хагастай тэнцїї байна. 4.20. Ариутгах татуургын сїлжээний бїх систем дээрх худгийн хїзїїний голч 700 мм, эргэлт ба шулуун хэсэг дэх дамжуулах хоолойн голч 600 мм тїїнээс дээш бол 300-500 м тутамд сїлжээг цэвэрлэх зориулалтаар худгийн хїзїї, ажлын хэсгийн хэмжээг нормоор тусгана. 4.21. Нээлхийг тоноглоход зайлшгїй тусгах єндєр нь : - хатуу хучилттай замын гадаргуутай нэг тївшинд - зїлэгжїїлсэн талбайн тївшингээс 50 -70 мм єндєр - барилгажаагїй талбайн газрын гадаргуугаас дээш 200 мм Зайлшгїй тохиолдолд нээлхийг тїгжих тоногтой хийнэ. 4.22. Хєрсний усны тївшин худгийн ёроолоос дээш байхад ус тусгаарлах тїрхлэгийг худгын хана ба ёроолд хєрсний усны тївшнээс дээш 0.5 м илїї гаргаж тїрхэнэ. 4.23. Коллекторыг хадмал гарамтай эсвэл уулын аргаар тавих їед 0.9 м-ээс багагїй голчтой їзлэгийн цооног буюу гол амыг тусгана. Їзлэгийн цооног буюу гол ам хоорондын зай 500 м-ээс холгїй байна. 4.24. Цооног, гол амын тоноглол нь газар доорхи гидротехник, уул уурхай, ашигт малтмалын уурхайн барилгын хєдєлмєр хамгаалал, аюулгїй ажиллагааны шаардлага хангасан байх ёстой. Їзлэгийн цооногийн 6 м гїн тутамд нээлхий, талбайг заавал тусгаж шат, дєрєєгєєр тоноглоно. Дэвсгэр зурагт нээлхийг 600 х 700 мм-ээс багагїй эсвэл голчийг 700 мм -ээс багагїй тусгана. Усны уналтын худаг 4.25. Уналгаатай худгийг дараах тохиолдолд тусгана : -22- БНбД 40-01-06 - дамжуулах хоолой угсрах гїнийг багасгах - бохир усны хєдєлгєєний хамгийн их зєвшєєрєгдєх хурдыг сааруулах эсвэл тїїнийг огцом багасгах - газар доорхи байгууламжтай огтлолцох - нийлїїлэн хаях усан сангийн ємнєх худаг усанд автах Т ай л бар : Дамжуулах хоолойн голч 600 мм хїртэл, ус унах єндєр 0.5 м-ээс бага їед їзлэгийн худагт ус уналтын худаг болгох тоноглол хийхгїй. 4.26. Ус унагаах єндєр 3.0 м хїртэл, дамжуулах хоолойн голч 600 мм, тїїнээс дээш бол ус юїлэх хэлбэрийн худаг хийнэ. Ус унагаах єндєр 6 м хїртэл, дамжуулах хоолойн голч 500 мм-ээс бага байвал ус тээвэрлэсэн хоолойгоос багагїй голчтой босоо хоолойгоор усыг буулгана. Худаг дахь босоо хоолойд хїлээн авах юїлїїр, усанд цохиулах нїхийг суурьтай тємєрлєг хавтанцартай тусгана. Ус унагах босоо хоолойн голч 300 мм хїртэл бол нїх хїртэл нугаруул хоолойгоор холбоно. 4.27. Борооны ариутгах татуургатай коллекторт : - унагах єндєр 1 м хїртэлд ус юїлэх хэлбэрийн уналт - унагах єндєр 1-3 м-т усанд цохиулах дан шїїртэй - унагах єндєр 3-4 м-т усанд цохиулах хавтан давхар шїїртэй байна. Борооны ус хїлээн авах 4.28. Борооны ус хїлээн авах тоноглолын ГОСТ 26008 -83 байна. Тєсєлд тусгахдаа: - усанд нийлїїлэх хэсэгт - гадаргын усны урсах чиглэл, явган замтай огтлолцох їед - усанд нийлїїлэх хэсэгт газрын тївшин нам хэсэгт - нам газар дахь гудамжны суваг нугалуур хэлбэртэй - хороолол, цэцэрлэгийн нутаг дэвсгэр, гудамж нь гадаргын усны урсацгїй - нам газрын замын хєдєлгєєний хэсэгт борооны ус хїлээн авах тоноглол нїхтэй эсвэл савхан шїїртэй, босоо буюу хэвтээ чиглэлд байрлалтай - сунжирсан урт хэсэгт зохих налуутай бол ус хїлээн авах тєхєєрємж нїхтэй, хэвтээ байрлалтай байна. 4.29. Намдуу газрын дагуугийн зїсэлт хєрєєний ир хэлбэртэй бол сувгийн дээгїїр нїхтэй хэвтээ чиглэлийн борооны ус хїлээн авах тєхєєрємж хийж гаргалгааны сунжирсан дагуугийн хэсэгт 0.005 -аас багагїй налуутай тэгш єнцєгт том шїїр угсарна. 4.30. Борооны усны ховилын дагуугийн налуу, ховил доторх усны гїн, дагуугийн налууны чиглэл єєрчлєгдєх цэг, газрын овон товон (хєрсний ирмэг) -оос хамааран борооны ус хїлээн тоноглолын хоорондын зайг сонгоно. Гудамжны дагуугийн налуу нэгэн чиглэлд борооны ус хїлээн авах шїїртэй цэгїїдийн хоорондын зайг тооцоогоор тогтоож, ховил дахь урсгалын єргєн шїїртэй хїлээн авах тєхєєрємжийн ємнє 2.0 м -ээс илїїгїй байна. 4.31. Борооны ус хїлээн авах цэгээс коллектор дээрх їзлэгийн худаг хїртэлх зай 400 м-ээс ихгїй, энэ хооронд 1-ээс ихгїй завсрын борооны ус хїлээн авах тоноглолыг байрлуулна. Холболтын голчийг усны урсгалаар тооцно. Ус хїлээн авах цэг рїї чиглэсэн налуу 0.02, голч 200 мм-ээс багагїй байна. 4.32. Борооны ус хїлээн авах тоноглолд барилгын дээврийн ус зайлуулах хоолой, шїїрсэн ус дамжуулах хоолой холбохыг зєвшєєрнє. -23- БНбД 40-01-06 4.33. Ариутгах татуургын систем салангад їед ус хїлээн авах тоноглолын тунадасны нїхний гїн 0.5-0.7 м, гидравлик хаалтын єндєр 0.1 м -ээс багагїй байна. 4.34. Ариутгах татуургын сїлжээ салангад їед борооны ус хїлээн авах тоноглолын ёроол тунадасны цооноггїй байна. 4.35. Битїї сїлжээнд сувгийг холбоход тунгаагууртай худгаар дайран урсахыг тєсєлд тусгана. Сувгийн худагт холбох толгойн хэсэгт байрлуулсан шїїрний савх хоорондын зай 50 мм -ээс ихгїй, дамжуулах хоолойн голчийг тооцоогоор сонгосон нь 250 мм -ээс багагїй байна. Шургасан хоолой /Дюкер/ 4.36. Шургасан хоолойн голч 150 мм -ээс багагїй байна. 4.37. Цєєрєм, усны урсгал доогуур гарах шургасан хоолойн материал ган бєгєєд хос байх ба зэврэлтээс хамгаалах хїч нэмэгдїїлсэн тусгаарлагчтай, механик гэмтлээс хамгаалагдсан байна. Шургасан хоолой нэг бїрийн нэвтрїїлэх чадвар нь тооцооны цутгаланг нэвтрїїлэх чадамжтай байна. Бохир усны цутгалангийн тооцооны хурд 2.34 зїйлд заасныг хангахгїй їед хос хоолойн нэгийг нєєцийн зориулалтаар ашиглана. Хїн амын ус хангамж, бусад аж ахуйн зориулалтаар ашигладаг усны объектын доогуур гатлах шургасан хоолойн зураг тєсєл мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас зєвшєєрєл авсан байна. Ганга, гуу жалга гатлах шургасан хоолойг дан хийж болно. 4.38. Шургасан хоолойн тєсєлд доорх зїйлїїдийг зайлшгїй мєрдєнє. Їїнд:  ­  усан доорх дамжуулах хоолойн дээд гадаргуугаас усанд угаагдах ёроолын хєрс хїртэл 0.5 м-ээс багагїй  ­  усан тээврийн онгоцтой гол, мєрєнд 1.0 м-ээс багагїй  ­  шургасан хоолойн дээшлэх хэсгийн єнцгийн налуу хэвтээ чиглэлд 200 ихгїй  ­  шургасан хоолой доторх шингэний даралтаас хамаарч хос хоолой хоорондын зай 0.7-1.5 м байна. 4.39. Шургасан хоолойн орох, гарах хоргонд хаалт суурилуулна. 4.40. Шургасан хоолойн дэвсгэр газар нь 3% давтамжтай їед усны тївшингээс 0.5 м єндєрт хєрсний тэгшилгээний тэмдэгт байна. Зам гатлах гарам 4.41. Тємєр зам, авто зам гатлах дамжуулах хоолойн зураг тєсєл зохиохдоо БНбД 40-02-06-ийг мєрдєнє. Аадар борооны усыг хїлээн авах, татаж зайлуулах, гадагшлуулах 4.42. Усны объектод нийлїїлж байгаа хэсэгт нарийсаж хурд нэмэгдїїлэх, хїчтэй даралттай гарах, босго давж халих зэргээр аль болох нэмэгдїїлсэн хуйлрах урсгалтай байна. Цэвэршїїлсэн бохир усыг усны объектод хаях нєхцєлєєс хамаарч эргийн, гольдорлын, шїрших тєрлийн гаргалгаатай байна. Хиймэл усан сан, далайд цэвэршїїлсэн бохир усыг хаях бол усны гїнд гаргалгаатай байна. 4.43. Гольдрол, усны гїнд дамжуулах хоолойн тєгсгєл-гаргалгааг хїчитгэсэн ус тусгаарлагчтай ган хоолой, сувагт хуванцар хоолойг авна. Гольдрол, эрэг, усны гїний гаргалгааны толгойн хэсгийг гол тєлєв бетонон дотор суулгана. Гаргалгааны -24- БНбД 40-01-06 хийцийг зохиохдоо гольдорлын деформац, геологийн нєхцєл, долгионы їйлчилгээ, усны тївшингийн горим, усан тээврийн шаардлага зэргийг тооцсон байна. 4.44. Аадар борооны усыг татаж зайлуулахад доорхи тєрлийг сонгоно. - эрэг бэхэлгээгїй їед гаргалгааны толгойн хэлбэр ханан байна. - эргийн дэргэд гаргалгаатай їед хананы тулгуур дотор нїхтэй байна. усны объектын тївшин їе їе дээшилж дэвсгэр нутаг усанд автахаас зайлсхийх зорилгоор орон нутгийн нєхцєлєєс хамааруулан тусгай усан хаалт тусгана. 4.45. Усны объектын ус урсацын хэмжээ, аадар борооны усны гаргалага зэргийг уялдуулан усанд нийлїїлэх хийц нь ус халиагуурын тоногтой хорго байна. Ус халиагуурын тоногийн хийц нь орон нутгийн нєхцєл болох гол коллекторын аадрын усыг гаргах байрлал, урсацын хэмжээ, усны объектын усны хамгийн их тївшингээс хамаарна. Їйлдвэрийн ариутгах татуургын сїлжээний зураг тєсєл зохиох онцлог 4.46. Їйлдвэрээс гарах бохир усны найрлага, цутгалан хэмжээ, температур, дахин ашиглах боломж, їйлдвэрийн талбайд урьдчилан цэвэрлэх зайлшгїй шаардлага, бохир ус гаргахгїй систем зэргээс хамааруулан їйлдвэрийн ариутгах татуургын сїлжээний тоог тогтооно. 4.47. Їйлдвэрийн технологиос хаягдах бохир усны найрлагаас хамааруулан їйлдвэрийн талбайд ариутгах татуургын дамжуулах хоолойг хучилттай ба хучилтгїй сувагт, ховилд, газар нїхэнд, тулгууртай тавцанд угсрахаар шийднэ. 4.48. Зайлуулж буй бохир ус дэгдэмхий, хортой, тэсрэх аюултай, тїрэмгий зїйлсийг агуулсан, тїїний агаарын хувийн жинд уур, хийг харьцуулахад 0.8-ийг агуулсан бол дамжуулах хоолойг нїхэн гармын хананаас 3 м-ээс багагїй, барилгын хєрсний давхаргын єрєєнєєс 6 м-ээс багагїй зайтай байрлуулна. Тїрэмгий бохир усыг дамжуулах хоолойгоор тээвэрлэж байгаа бол агаар сэлгэлттэй, бїрэн чєлєєтэй явах эсвэл мєлхєж явах сувагт угсарна. Эдгээр дамжуулах хоолой дээр їзлэгийн худаг хийсэн тохиолдолд энгийн сувагт угсрахыг зєвшєєрнє. 4.49. Бохир ус ууршимтгай, хортой, тэсрэмтгий бодис агуулбал дамжуулах хоолой дээр хаалт, хяналтын нїх, холбох тєхєєрємжийг хїчитгэсэн битїї хийцийг тусгана. 4.50. Їйлдвэрийн бохир усыг тээвэрлэхийн тулд найрлага, бохирдол, температураас нь хамааруулан дамжуулах хоолойг сонгоно. 4.51. Тїрэмгий бохир усыг татаж зайлуулах углуургатай хоолойн чигжээсэнд зориулалтын тэсвэртэй материалыг ашиглана. 4.52. Тїрэмгий бохир усны ариутгах татуургын сїлжээ дээрх байгууламжийг шингэний їйлчилгээ, тїїний чийг, уурын нєлєєнд зэврэхээс хамгаалсан байна. 4.53. Хїчиллэг бохир усанд зориулсан худгийн сувганд хїчилд тэсвэртэй материалыг тусгах бєгєєд шат, дєрєєг тємрєєр хийхийг хориглоно. Дамжуулах хоолойн голч 500 мм хїртэлх їед шулуун сувгийг паалантай вааран хоолойгоор доторлоно. 4.54. Бохир ус нь хялбархан дєл авалцдаг, шатамхай, тэсрэмтгий бодисыг агуулсан бол барилгын доторх бохир усны сїлжээний гаргалгаа дээр гидравлик хаалттай камерыг тусгана. 4.55. Шатах, хялбар дєл авалцах, хортой шингэн, хїчиллэг, шїлтлэг зэрэг агуулахын задгай талбайгаас борооны усыг татаж зайлуулах їйл ажиллагаа нь -25- БНбД 40-01-06 бохир усыг байнга тогтсон хаялтгїй бол агуулахын аж ахуй, технологийн ослын гаргалгаа, агуулахын гоожилтоос бусад тохиолдолд хаалттай хуваарьлах худгаар дамжуулан хэвийн ажилтай борооны ариутгах татуургын сїлжээнд нийлїїлж болно. Сїлжээний агаар сэлгэлт 4.56. Ариутгах татуургын ахуйн ба нэгдсэн сїлжээний агаар сэлгэлтийг барилгын дотор ариутгах татуургын босоо хоолойгоор дамжуулахаар тусгана. 4.57. Шургасан хоолойн оруулгын камер, 400 мм-ээс дээш голчтой хоолойн доторх урсгалын хурд эрс буурсан цэгт барьсан їзлэгийн худаг, 1 м-ээс их єндєр уналттай уналтын худаг, бохир усны цутгалан 50 л/сек-ээс их цэгїїдэд зориулалтын соролттой тєхєєрємжийг суурилуулна. 4.58. Сїлжээний агаарыг зайлшгїй сэлгэх їндэслэлтэй їед зохиомол агаар сэлгэлтийг зураг тєсєлд зєвшєєрнє. 4.59. Татаж зайлуулж байгаа бохир ус хортой дэгдэмтгий, тэсрэх аюултай бодисыг агуулсан бол босоо хоолой нэг бїрт 200 мм-ээс их голчтой агаар сэлгэх хоолойг тусгана. Агаар сэлгэх хоолой барилгын дулаалгатай хэсгээр дамжин, гаднах гидравлик хаалттай харилцахаар холбох, оройн хэсэг нь барилгын дээврээс дээш 0.7 м-ийн єндєрт байрлана. Барилгаас гаргалгаагїй сїлжээний хэсэгт 250 м-ээс багагїй зайд агаар сэлгэх босоо хоолой угсарна. Босоо хоолойн голч 300 мм, єндєр нь 5 м-ээс багагїй байна. 4.60. Ариутгах татуургын коллекторыг хадмал гарам, уулын ажлын аргаар тавьсан бол нїхний амсар дээр агаар сэлгэлтийн бїхээгийг байрлуулна. Їзлэгийн цооног дээр агаар сэлгэлтийн бїхээг тоноглохыг зєвшєєрнє. Юїлэх станц 4.61. Ариутгах татуургын сїлжээгїй суурьшлын бїсийн бохир усыг юїлэх станцаар дамжуулан хїлээн авна. 4.62. Юїлэх станцыг ариутгах татуургын 400 мм-ээс их голчтой коллекторын ойролцоо байгуулах ба юїлэх станцаас ирэх бохир усны хэмжээ нь коллекторын тооцооны ерєнхий цутгалангийн 20% -иас хэтрэхгїй байна. 4.63. Юїлэх станцаас нийлїїлэх бохир ус бїхэл механик хольц, элс агуулаагїй БХХбїрэн – 1000 мг/л-ээс их байна. 4.64. Шингэн хаягдлын хэмжээнд нэмэх усны хэмжээний харьцаа 1:1 байна. Дараах зїйлийг тусгана: тээврийн хэрэгсэл угаасан уснаас – 30%, суваг дахь хїлээн авах юїлїїрээс – 25%, тусгай шїїр, усан хєшигнєєс 45% -ийг тус тус нэмнэ. Ус тїгээгїїрийн сїлжээнээс усыг гожгодох хэлбэрээр єгч тусгаарлана. 5. НАСОСЫН БА АГААР ЇЛЭЭЛГИЙН СТАНЦ Ерєнхий заалт 5.1. Насосын ба агаар їлээлгийн станцыг найдвартай хэлбэрээр 3 зэрэглэл (категори) -д ангилах ангиллыг хїснэгт 20-д їзїїлэв. -26- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 20 Найдвартай їйлчилгээний зэрэглэл Нэгдїгээр Хоёрдугаар Насосын станцын ажлын горимын шинж Бохир усны урсгалыг бууруулах, тасалдуулахыг зєвшєєрєхгїй. Бохир ус шахахыг 6 цагаас ихгїйгээр завсарлахыг зєвшєєрнє. Агаар їлээх станц завсарлаж болно. Гуравдугаар Бохир ус шахахыг нэг хоногоос ихгїйгээр завсарлахыг зєвшєєрнє. Т ай л бар : Насосын станцын хоёр, гуравдугаар зэрэглэл нь 1.8 зїйлийн шаардлага хангасан, 5000 хїртэл хїн амтай, суурин газрын ус хангамжийг нэг хоногоос ихгїйгээр зогсоох боломжтой буюу їйлдвэрийн технологийн аюулгїй тохиолдолд ус шахахыг завсарлаж болно. 5.2. Насосын ба агаар їлээх станцыг иж бїрдїїлэх, машины заалын хэмжээ, єргєх тээвэрлэх тєхєєрємжийг тодорхойлох, насос, тоноглол, дамжуулах хоолойг байрлуулах, тоног тєхєєрємжийн єрєєг усанд автуулахгїй арга хэмжээнд БНбД 40-02-06-ийг мєрдєнє. 5.3. Їйлдвэрийн бохир ус шатамхай, хялбар дєл авалцах, тэсрэмтгий, хортой бодис агуулсан їед насосын станцын тєсєл зохиоход энэхїї нормоос гадна бусад норм, дїрмийг мєрдєнє. Насосын станц 5.4. Бохир усны физик-химийн шинж чанар, тунадас, ус шахах єндрєєс хамааруулан насос, тїрэлттэй дамжуулах хоолойн хїч чадлын тооцоо, ашиглах ээлж дугаараас хамааруулан насос, тоног тєхєєрємж, дамжуулах хоолойг сонгоно. Нєєц насосын тоог хїснэгт 21-д зааснаар тодорхойлно. Т ай л бар : 1.Борооны усыг єртєєлєн шахахын тулд нам доор газрын усанд автуулахгїй байх, сїлжээний нэг удаагийн хэт дїїрэлт, урсац тохируулах зэргийг тооцож насосын бїтээмжийг сонгоно. 2. Ариутгах татуургын лаг, тунадас, элсийг єртєєлєн шахахад гидроэлеватор, эрлифтийн тєхєєрємжийг ашиглана. 3. Їйлдвэрийн бохир усыг єртєєлєн шахах нэгдїгээр зэрэглэлийн насосын станцыг хоёр талын цахилгааны эх їїсвэртэй байх боломжгїй їед дотоод шаталтын, дулааны гэх мэт хєдєлгїїртэй нєєц насосын агрегат суурилуулахыг зєвшєєрнє. 4. Гїнд суулгасан насосын станцын бїтээмжийг дараагийн ээлжид нэмэгдїїлэх шаардлагатай гэж їзвэл илїї их бїтээмжтэй насосоор солих, шинээр суурилуулах зай талбайг тооцож тєлєвлєнє. Хїснэгт 21 Ахуйн ба тїїнтэй тєстэй найрлагатай їйлдвэрийн бохир ус Насосын тоо Насосын станцын найдвартай ажиллагааны зэрэглэлийн їе дэх нєєц Ажлын Ажлын Нэгдїгээр Хоёрдугаар Гуравдугаар Тїрэмгий бохир ус 1 2 1 1 1 2 3 ба тїїнээс дээш 2 1 2 -3 2 2 1 суурилсан -1 агуулахад -1 Насосын станцын найдвартай ажиллагааны бїх ангилалтай їе дэх нєєц суурилсан -1 агуулахад -1 2 4 3 - - - 5 ба тїїнээс дээш Тооны 50% -аас багагїй - Т а йлб а р: 1. Борооны усны ариутгах татуургын сїлжээний станцад нєєц насосыг тусгахгїй. 2. Насосын станцад єргєтгєл шинэтгэл хийж бїтээмжийг дээшлїїлэх їед шахах їйлдвэрийн бохир усыг ахуйн ба тїїнтэй тєстэй найрлагатай, гуравдугаар зэрэглэлд хамаарах бол нєєц насосыг агуулахад хадгалахаар тусгана. 5.5. Ахуйн ба гадаргуугийн бохир усны насосын станцыг тусдаа орших барилга байгууламжид байрлуулна. -27- БНбД 40-01-06 Їйлдвэрийн бохир усны насосын станцыг їйлдвэрийн барилгын тусдаа єрєє, туслах барилгад байрлуулж болно. Шатамхай, хялбар дєл авалцах, тэсрэмтгий, ууршимтгай, хортой бодис агуулснаас бусад найрлагатай бохир усыг шахах бїх тєрлийн зэрэглэлийн насосыг насосын станцын ерєнхий машины тасалгаанд байрлуулахыг зєвшєєрнє. Їйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх єрєєнд ахуйн бохир ус шахах насос суурилуулахыг зєвшєєрнє. 5.6. Насосын станцын ємнє, тєв коллектор дээрх хаах тоноглолыг газрын гадаргуугаас удирдахаар тусгана. 5.7. Дїрэм ёсоор насос нэг бїр биеэ даасан сорох хоолойтой байхаар тусгана. 5.8. Нэгдїгээр зэрэглэлийн насосын станцаас гарах тїрэлттэй хоолой зайлшгїй хос ба тїїнээс дээш тоотой байж єєр хооронд нь сэлгэн залгах тоноглол хийсэн байна. Аль нэг дамжуулах хоолойд осол гэмтэл гарсан їед нєгєє хоолой тооцооны цутгалангийн хэмжээний усыг 100% нэвтрїїлэх чадамжтай байна. Энэ тохиолдолд нєєц насосыг ажиллуулахаар тєсєлд тусгана. Хоёр, гуравдугаар зэрэглэлийн насосын станцын тїрэлтийн хоолой дан байж болно. 5.9. Насосын их бие дотор усан сангийн усны тївшингийн зєрїїгээр ус дїїрэхээр суурилуулна. Насос дээр тївшинд суурилсан тохиолдолд ус дїїргэх тоноглолыг суурилуулна. Лаг, тунадас, єтгєрсєн шингэн, шавхдас шахах зориулалтын насосыг сорох зїйлийн тївшингээс доош байрлуулна. 5.10. Насосын сорох, шахах хоолой дахь шингэний хєдєлгєєний хурд тунадас тогтохооргїй байна. Ахуйн бохир усны хамгийн бага хурд 2.34 зїйлд заасан шаардлагыг хангасан байна. 5.11. Лаг, тунадас, єтгєрсєн тунадас буюу шавхдас дамжуулах хоолойг механик аргаар цэвэрлэх тоноглолыг тусгана. 5.12. Насосын ажлын дугуй, их бие бєглєрєхєєс сэрэмжлэн насосын станцын хїлээх авах санд механик ба гар хамууртай шїїр байрлуулна. Хаягдлын хэмжээ 0.1 м3/хон-оос бага тохиолдолд гар цэвэрлэгээтэй шїїр байрлуулна. Суурилуулсан насосоос хамааруулж шїїрний савх хоорондын зай 1020 мм ба тїїнээс бага байж болно. 5.13. Ахуйн бохир уснаас шїїрэн дээр тогтох хогны хэмжээг хїснэгт 23-д зааснаар тооцно. Хогны дундаж нягт 750кг/ м3, цагийн жигд бишийн коэффициент2 байна. Хїснэгт 23 Шїїрний савх хоорондын єргєн, мм Шїїрнээс авах хогны хэмжээ, 1 хїн., л/жил 16 – 20 25 – 35 40 – 50 60 – 80 90 – 125 8 3 2.3 1.6 1.2 5.14. Хамгийн их урсгалтай їед шїїрний завсар хооронд урсах бохир усны хурд механик ба гар хамууртайд 0.8-0.1 м/сек байна. 5.15. Хуримтлагдах хогны хэмжээ 1 тн/хон-оос их їед нєєц механик хамууртай шїїр тєлєвлєнє. 5.16. Шїїрний їйлчлэх талбайтай, єргєн нь : - механик хамууртайд нїїрэн талд 1.5 м-ээс багагїй бусад хэсэгт 1.2 мээс багагїй -28- БНбД 40-01-06 ­  гар цэвэрлэгээтэйд 0.7 м-ээс багагїй  ­  сувагт шїїр тоноглолтойд 1.0 м-ээс багагїй Гїнд Суурилуулсан насосын станцын шїїрийн суваг, дамжуулах хоолой хананаас 0.25 м-ийн зайтай байна. 5.17. Хїлээн авах сан, шїїр нь тоног тєхєєрємжийн єрєєтэй барилгад байрласан бол бин битїїлэг сайтай хамар ханаар тусгаарлана. Тоног тєхєєрємжийн єрєє, хїлээн авах сан тус бїр гаднаас орох хаалгатай байна. 5.18. Насосын станцын хїлээн авах сангийн эзлэхїїнийг бохир усны урсац, насосын бїтээмж, цахилгаан тєхєєрємжийн зєвшєєрєгдєх їелзлэл зэргээс хамааруулан тодорхойлох боловч нэг насосын 5 минутын хамгийн их бїтээмжээс багагїй байна. Насосын станцын бїтээмж 100000 м3/хон -оос их бол хїлээж авах сангийн ерєнхий эзлэхїїнд багтааж 2 тасалгаатай тєлєвлєнє. Цуваагаар ажиллах насостой їед бїх насосыг нэгэн зэрэг ажиллахаар тооцож хїлээн авах сангийн эзлэхїїнийг тодорхойлно. Онцгой тохиолдолд шахах хоолойг буцааж суллахаар эзлэхїїнийг нэмэгдїїлэн тооцно. 5.19. Бохир ус цэвэрлэх станцаас алсад тунадас шахах їед лагийн станцын сангийн эзлэхїїнийг насос 15 мин туршид завсарлагагїй ажиллахаар тооцно. Энэхїї тохиолдолд насосыг ажиллаж байх їед тунадас цэвэрлэх байгууламжаас тасралтгїй урсац нэмэгдэхээр тооцно. Лагийн насосын станцын хїлээн авах санг лаг дамжуулах хоолойн угаадас хадгалах савны зориулалтаар ашиглахаар тооцно. 5.20. Хїлээн авах сангийн дотор сан угаах, тунадасны булингар хєдєлгєх зориулалтын тоноглолыг тєлєвлєнє. Сангийн ёроол нїх тийш 0.1-оос багагїй налуутай байна. 5.21. Холимог бохир усыг хїлээн авах санд тунадасжих бодисоос хортой хий їїсэж ялгарах, бохир ус тєрєл бїрийн бохирдлыг агуулах нєхцєлд бохир усны урсац бїрд зориулан хїлээн авах санг хэд хэдэн тасалгаа (секц)-тай хийхээр тєлєвлєнє. 5.22. Їйлдвэрийн бохир ус шатамхай, хялбар дєл авамтгай, тэсрэх аюултай, хортой бодис ууршихаар бол сангуудыг тус тусад нь барилгатай тєлєвлєнє. Энэ сангуудын гадна хананаас алслагдах зай:  ­  насосын станцын барилга хїртэл 10 м  ­  їйлдвэрийн бусад барилга хїртэл 20 м  ­  нийтийн эзэмшлийн барилга хїртэл 100 м 5.23. Їйлдвэрийн тїрэмгий бохир усны сан тусдаа барилгад байна. Харин тїїнийг насосын станцын тоног тєхєєрємж єрєєнд байрлуулахыг зєвшєєрнє. Бохир ус тасралтгїй цутгадаг бол сангийн тоо хоёроос цєєнгїй байна. Бохир ус санд завсарлагатай цутгадаг бол нэг сан байх боловч завсарлагын хугацаа засвар хийх боломжтой байна. 5.24. Їйлдвэр тїрэмгий бохир устай бол насосын станцын барилга, сан хоорон дахь сорох хоолойг нїхэн гарам эсвэл сувагт тєлєвлєнє. 5.25 Бохир усны єртєєлєн шахах станц доторх дамжуулах хоолой, тоноглол зэргийг шалан дээр ил байрлуулна. Тїрэмгий бохир ус тээвэрлэдэг дамжуулах хоолойг сувагт байрлуулахыг хориглоно. Хаах тоноглолын тоог цєєн байхаар авна. 5.26 Насосын станцын дотор угаагууртай ариун цэврийн єрєє, шїршїїр, хувцасны єрєєг БНбД 31-04-03-д тусгаснаар їйлчилгээний ажилтныг тоо, їйлдвэрийн процессын бїлэглэлийг їндэслэн туслах єрєєний хэмжээг хїснэгт 24-д зааснаар тодорхойлно. -29-  БНбД 40-01-06 Хїснэгт24 2 Єрєєний талбай, м албаны засварын агуулахын 5000 хїртэл 4 5001 -15000 хїртэл 8 10 6 15001 -100000 12 15 6 100000 дээш 20 25 10 Т ай лба р: 1. Насосын станц, цэвэрлэх байгууламж їйлдвэрийн талбайд байрлавал ахуйн болон туслах єрєєнїїдийг зэргэлдээ орших барилгад байрлуулж болно. Ариун цэвэр -ахуйн єрєєтэй їйлдвэрийн барилгаас насосын станц 50м -ээс илїї зайд байрлавал насосын станцын барилгад ариун цэврийн зангилгааг тєлєвлєнє. 2. Насосын станцыг ажиллуулах байнгын ажилтан байхгїй нєхцєлд єрєєг тєсєлд хийхгїй. Бїтээмж м3/хон Агаар їлээлгийн станц 5.27. Бохир усыг агааржуулах зориулалтын агаар їлээх станцыг цэвэрлэх байгууламжийн цахилгаан хуваарьлах тєхєєрємж, шахсан агаар хэрэглэх объектын ойролцоо байрлуулна. 5.28. Агааржуулах байгууламж бусад шахсан агаар хэрэглэх технологийн тооцоог їндэслэн агаар їлээх тоног тєхєєрємжийг сонгоно. 5.29. Агааржуулах станцын бїтээмж 1 цагт 5000м3-аас их їед хоёроос доошгїй, харин їїнээс бага бол нэг агрегатыг тєлєвлєнє. Ажлын агрегатын тооноос хамааруулан нєєцийн агрегатын тоог тогтооно. Гурав хїртэл -1, дєрєв ба тїїнээс дээш 3-ыг тєлєвлєнє. 5.30. Агаар їлээх станцын барилга дотор агаар цэвэрлэх тєхєєрємж, їйлдвэрийн ус, идэвхт лаг, агааржуулах сав суллах насосууд, тїїнчлэн тєв диспетчерийн алба, хуваарьлах тєхєєрємж, цахилгааны дэд єртєє, туслах ба ахуйн єрєєнїїд байрлуулж тєлєвлєнє. 5.31. Тоног тєхєєрємжийн єрєєг бусад єрєєнїїдээс тусгаарлаж шууд гадагш гаргах хаалгатай тєлєвлєнє. Дэвсгэр зурагт тоног тєхєєрємжийн єрєєний хэмжээг БНбД 40-02-06-д зааснаар тодорхойлно. 5.32. Агаар мандлаас агаар авах зориулалтын тєхєєрємжийг БНбД 41-0102-д зааснаар тєлєвлєнє. Агаар цэвэрлэгээнд хуйлмал болон бусад шїїлтїїрийг тєлєвлєнє. Шїїлтїїрїїдийн иж бїрдэл нь сэргээх, солих шїїлтїїрийг таслах, тусгаарлах нєхцєлийг хангасан байдаг. Ажлын шїїлтїїрийн тоо гурав хїртэл - 1, гурваас их їед - 2 нєєцийн шїїлтїїр суурилуулна. Агааржуулах саванд сївтэй хоолой ашигласан їед агаарыг цэвэрлэхгїйгээр єгнє. 5.33. Агаарын хєдєлгєєний хурдыг авахдаа :  ­  шїїлтїїрїїдийн хоргонд 4 м/сек хїртэл  ­  дамжуулах сувагт – 6 м/сек хїртэл  ­  дамжуулах хоолой дотор 40 м /сек хїртэл 5.34. Шахсан агаар, тїїний температурын єсєлт, байгууламж бїрийн дэргэд даралтын ялгавар хамгийн бага байхыг бодолцож агаар дамжуулах хоолойн тооцоог хийнэ. Агааржуулах сав дахь даралтын алдагдлын хэмжээг тодорхойлоход ашиглалтын їеийн эсэргїїцлийг тооцож, кПа (усны баганын даралт) -аар хэмжинэ.  ­  жижиг хєєсний аэроторт – 7 (0.7) -оос ихгїй  ­  3 м-ээс их гїнд суулгасан дунд хєєсний агааржуулгад 1.5(0.15)  ­  нам даралтын агааржуулалтанд 0.15-0.5(0.015-0.05) 5.35. Агааржуулах сав 4-єєс илїї секцтэй їед агаар їлээх станцаас агаар дамжуулах хоолой хос буюу тїїнээс дээш байна. -30- БНбД 40-01-06 6. ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ Ерєнхий заалт 6.1. Бохир ус цэвэрлэгээний шаардлагатай тївшнийг тодорхойлохдоо цэвэршїїлсэн бохир усыг эргїїлж буюу давтан ашиглах, гадаргын усыг їйлдвэрт буюу хєдєє аж ахуйн хэрэгцээнд ашиглахаар тооцно. Усны объект, гол мєрний хєндий, хуурай гуу жалга, уулын энгэр зэрэгт шууд хаях, шингээхэд цэвэршїїлсэн бохир усны цэвэрлэгээний тївшнийг тооцохдоо доорхи хууль, стандарт, норм, тушаалын заалт шийдвэрийг мєрдєнє. Їїнд:  ­  Монгол улсын хууль “Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай”  ­  Байгаль орчны сайд, эрїїл мэнд нийгмийн хамгааллын сайдын тушаалаар баталсан “Усны нєєцийг бохирдлоос хамгаалах дїрэм”  ­  Байгаль орчны хяналтын улсын хорооны “Усыг бохирдуулсанд нєхєн тєлбєр ногдуулах журам”  ­  Байгаль орчин, Дэд бїтцийн хєгжлийн, эрїїл мэндийн сайдын тушаалаар баталсан “Хаягдал ус зайлуулах цэг тогтоох журам”  ­  Байгаль орчны сайд, Эрїїл мэндийн сайдын тушаалаар баталсан “Ахуйн бохир усны цооногийг доторлож ашиглах журам” Монгол орны усны ил булгууд хїйтний улиралд хєлддєгєєс холилдох, цэвэрших процесс байхгїйг харгалзан зураг тєсєлд цэвэршїїлсэн бохир усны устай холилдох, саармагжихад тєсєл зохиохыг хориглоно. 6.2. Хот суурин газрын цэвэрлэх байгууламжийн технологийг хэвийн мєрдїїлэхийн тулд:  ­  Дэд бїтцийн хєгжлийн сайд, Байгаль орчны сайд, Эрїїл мэнд, нийгмийн хамгааллын сайдын 1997 оны а/11/05/А/18 дугаар тушаалаар баталсан “Бохир ус зайлуулах тєвлєрсєн сїлжээнд нийлїїлэх їйлдвэрийн бохир усны найрлагын зєвшєєрєгдєх хэмжээ”  ­  Монгол улсын стандарт МNS 4288-95 “Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршил, цэвэрлэгээний технологи, тївшинд тавих їндсэн шаардлага”  ­  Монгол улсын стандарт MNS 4943:2000 “Хаягдал бохир ус. Усны чанар” зэргийг мєрдєнє. Т ай л ба р : 1. Цэвэрлэх байгууламжийн технологийг хэвийн ажиллуулахын тулд шаардлагатай їйлдвэрийн бохир усыг урьдчилан цэвэрлэсний дараа бохир усны тєвлєрсєн сїлжээнд хїлээн авна. 2. Бохир усанд агуулагдах биогений элемент, азот, фосфорын хэмжээ, доорх шаардлагыг заавал хангасан байна.  ­  биохимийн хэрэгцээт хїчилтєрєгчийн БХХбїрэн -ийн 100 мг/л тутамд азот 5мг/л, фосфор 1 мг/л –ээс багагїй байвал зохино. 6.3. Олон нэгдэлтэй бохир усны исэх дундаж хурдыг туршилтын єгєгдлєєр тооцно. Хэрэв туршилтын єгєгдєлгїй тохиолдолд олон нэгдлийн хольцын дундаж исэлдэх хурдыг бодож, тодорхойлсныг ашиглана. 6.4. Хоногт нэг хїний ус бохирдуулах хэмжээг ахуйн бохир усны бохирдол болгон хїснэгт 25-д заасан хэмжээг заавал мєрдєнє. Бохирдуулах бодисын концентрацийг нэг суугчаас хоногт гаргах бохир усны хэмжээгээр тооцно. Хїснэгт 25 Нэг суугчаас гарах бохирдуулах бодисын хэмжээ, г/хон 65 75 40 8 3.3 1.6 Їзїїлэлт Умбуур бодис Тунгалагжуулаагїй усан дахь БХХбїрэн Тунгалагжуулсан усан дахь БХХбїрэн Азот аммоний давс N Фосфат Р2О5 Тїїнээс угаалгын бодисын хэмжээ -31- БНбД 40-01-06 Хлорид Cl Гадаргуугийн идэвхт бодис /ГИБ/ 9 2.5 Т ай л бар : 1. Ариутгах татуургын сїлжээгїй дїїрэгт оршин суугаа хїн амаас гарах бохирдуулах бодисын хэмжээг хїснэгт 25-д зааснаас 33%-иар тооцно. 2. Їйлдвэрийн газарт ажиллагсдаас гарах ахуйн бохир усан дахь бохирдуулах бодисын хэмжээг суурин газрын ариутгах татуургын бохирдолд тооцохгїй. 6.5. Ус тїгээгїїрийн сїлжээнд анх байсан бохирдуулах бодис, мєн тїїнчлэн бохир усны тунадас боловсруулах байгууламж, гїн буюу гуравдагч цэвэрлэгээний байгууламжийн угаадас дахь бохирдуулах бодисыг бохир ус дахь бохирдуулах бодисын найрлага, бохирдлыг тодорхойлохдоо нэмж тооцно. 6.6. Їйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх, тїїний тунадас боловсруулах байгууламжийн тооцоонд энэхїї норм, їйлдвэрийн газрын, тухайн салбарын барилга, байгууламжийн зураг тєсєл зохиох барилгын норм, эрдэм шинжилгээ, ашиглалтын байгууллагын тогтоосон нормыг мєрдєнє. 6.7. Бохир усны тооцооны цутгалангийн хэмжээг цэвэрлэх байгууламжид єєрийн урсгалаар, насосоор шахаж ирж буй усны нэгдсэн графикаар тодорхойлно. 6.8. Бохир усны биологи цэвэрлэгээний байгууламжийн тооцоонд БХХбїрэн гэсэн органик бохирдлын нийлбэрээр буюу БХХбїрэн -ийг БХХ20 -той тэнцїї байхаар тооцно. 6.9. Їйлдвэрийн ба ахуйн бохир усыг биологийн аргаар хамтад нь цэвэрлэх їед механик цэвэрлэгээний байгууламжаар тусад нь мєн хамтад нь цэвэрлэхээр тєлєвлєнє. Тэсрэх аюултай їйлдвэрийн бохир ус, тїїнчлэн хими, физик-химийн аргаар їйлдвэрийн бохир усыг цэвэрлэвэл ахуйн ба їйлдвэрийн бохир усны лагийг боловсруулах олон аргыг хэрэглэхдээ механик цэвэрлэгээг тус тусад нь ашиглана. 6.10. Байгууламжийн бїрдлийг сонгохдоо бохир усны тоо хэмжээ, шинж чанар, тїїний цэвэрлэгээний шаардлагатай тївшин, лаг боловсруулах арга, орон нутгийн нєхцєлийг хамруулан їзнэ. 6.11. Бохир усны цэвэрлэх байгууламжийн байршлын талбайг сонгохдоо жилийн дулааны улирлын зонхилох салхины чиглэл, голын урсгалаар суурин газрын доод талд сонгоно. 6.12. Цэвэрлэх байгууламжийн талбай дээрх иж бїрдэл доорхи шаардлагыг хангана:  ­  цэвэрлэх байгууламжийн алс хэтийн єргєтгєл, барих ээлж дугаарыг тооцож дэвсгэр нутгийг зохистой ашиглах;  ­  талбай дахь инженерийн сїлжээг хамгийн бага урттай, тєрєл бїрийн зориулалтын барилга байгууламжийг нэг дор багтаах;  ­  дэвсгэр нутгийн налууг ашиглах, бїх байгууламжийг дамжин урсах їеийн даралтын алдагдлыг тооцож бохир ус єєрийн урсгалтай байх; 6.13. Цэвэрлэх байгууламжийн бїрдэлд:  ­  байгууламжийн биеэ даасан элемент хооронд тунадас, бохир усыг жигд хуваарьлах зориулалтын тоноглол, тїїнчлэн засвартай буй байгууламж, суваг, дамжуулах хоолой, султгах, угаах їеийн салгах тоноглол  ­  бохир ус, тунадасны цутгалан хэмжих тоноглол  ­  цэвэрлэх ба цэвэршїїлсэн бохир усны чанарыг хянах зориулалттай тоног тєхєєрємж, лабораторийн тоног тєхєєрємж 6.14. Ариутгах татуургын цэвэрлэх байгууламжийн суваг, байгууламжийн ховилын урсацын секундийн хамгийн их цутгаланг тодорхойлохдоо коэффициентыг 1.4 гэж тооцно. -32- БНбД 40-01-06 6.15. Лабораторийн ба туслах єрєєний талбай, бїтцийг сонгохдоо хїснэгт 26-д заасныг їндэслэнэ. Хїснэгт 26 Єрєєний зориулалт Физик -химийн хяналтын лаборатори: Бохир ус Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж м3/хон-оос хамаарах єрєєний талбай, м2 1.4 -10 10<Q<50 50<Q<100 100<Q<250 Q>250 20 25 25 40 (тус бїр 20м2 талбайтай 2 єрєє) 50 (тус бїр 25 м2 талбайтай 2 єрєє) Бохир усны тунадасны - - 15 15 20 Бактерлогийн лаборатори: - 20 22 - 6 10 8 12 6 6 12 - 10 12 - - 6 10 15 10 15 20 25 (10 ба 15 м2 талбайтай 2 єрєє) 8 15 20 25 30 (тус бїр 15 м2 талбайтай 2 єрєє) 25 10 15 20 25 25 15 15 15 20 20 - - 10 20 30 - - 6 8 8 Жингийн єрєє Угаалга, автоклавын Химийн бодис, сав суулга хадгалах байр Лабораторийн эрхлэгчийн єрєє Дээж хадгалах, тавих Диспетчерийн єрєє Цэвэрлэх байгууламжийн удирдлага Техникийн ажилтан нарын Жижїїрийн ажилтан нарын єрєє Жижиг тоног тєхєєрємжийн урсгал засварын газар Хэмжих хэрэгслийн засварын газар Номын сан, архив Аж ахуйн эд хогшил хадгалах єрєє 33 (18 м2 талбайтай 1 35 (20 м2 єрєє, 15м2 талбайтай талбайтай 1, 15м2 1 єрєє нийт 2 єрєє) талбайтай 1 нийт 2 єрєє) 10 15 12 15 15 20 15 20 8 8 Диспетчерийн системээс хамаарна 15 25 25 Т ай л б ар : 1. Туслах єрєєнїїдийг аль болох нэг барилгад байршуулах 2. Барилгын хананд насос, агаар їлээх станцын тоног тєхєєрємжєєс чичирхийлэл нєлєєлєхгїй хамгаалалттай тохиолдолд лабораторийг байршуулна. 3. Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж 1.4 мян.м3/хон бага тохиолдолд орон нутгийн нєхцєлєєс хамааруулан тасалгааны талбай, зориулалтыг шийднэ. БОХИР УСНЫ МЕХАНИК ЦЭВЭРЛЭГЭЭНИЙ БАЙГУУЛАМЖ Шїїр 6.16. Цэвэрлэх байгууламжийн бїрэлдэхїїнд тэгш єнцєгт савхтай, савх хоорондоо 16 мм-ээс ихгїй завсартай шїїрийг тєлєвлєнє. Т ай л бар : Цэвэрлэх байгууламжид бохир усыг тїрэлттэй хоолойгоор єгєх, насосын станцын ємнє тавьсан шїїрийн савх хоорондын зай 16 мм-ээс бага тохиолдолд шїїр тєлєвлєхгїй. Энэ їед:  ­  тїрэлттэй хоолойн урт 500 м-ээс илїїгїй -33- БНбД 40-01-06 ­  насосын станцын шїїр дээр тогтсон хог хаягдлыг зєєж хаяхаар тєлєвлєсєн байна. 6.17. Шїїрийн савх хоорондуур урсах усны хурд, шїїрнээс авах хогны норм, тоног тєхєєрємжєєс шїїр хїртэлх зайн хэмжээ зэргийг 5.12-5.16 зїйлд зааснаар тодорхойлно. 6.18. Шїїрэнд тогтох хогны хэмжээг 0.1м3/хон-оос их їед механизмаар шїїрнээс хогийг хамах, тээвэрлэхээр тєлєвлєнє. Їїнээс бага хог гарах бол шїїрийг гараар цэвэрлэнэ. 6.19. Шїїрнээс цэвэрлэсэн хогийг бин битїї таглаатай контейнероор зєєж ахуйн ба їйлдвэрийн хатуу хог хаягдал боловсруулах газарт зєєнє. 6.20. Буталсан хог хаягдлыг цэвэрлэх байгууламжийн тундастай хамт дахин боловсруулж болно. 6.21. Бутлуурт шїїрийг барилгагїй сувагт угсрахыг зєвшєєрнє. 6.22. Агаар сэлгэлтийн оруулах, гаргах сувгаар дамжин шїїрийн барилгад хїйтэн агаар орохоос сэрэмжилсэн арга хэмжээг авсан байвал зохино. 6.23. Шїїрийн барилгын шал нь суваг дахь бохир усны тооцооны тївшингээс 0.5 м-ээс багагїй єндєр байна. 6.24. Шїїр доторх даралтын алдагдал цэвэр шїїрээр урсах усны даралтаас 3 дахин их байхаар тооцно. 6.25. Шїїр, бутлуур бусад тоног тєхєєрємжийн угсралтад зориулж єргєх, тээвэрлэх тоног тєхєєрємжийг тоноглохдоо БНбД 40-02-06-г мєрдєнє. Контейнер-ачааг шилжїїлэх зориулалттай єргєх, тээвэрлэх тоног тєхєєрємжийг цахилгаанаар ажиллахаар тєлєвлєнє. Элс баригч 6.26. Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж 100 м3/хон-оос их бол элс баригчийг зайлшгїй тєлєвлєнє. Элс баригчийн буюу тїїний тасалгааны тоо хоёроос цєєнгїй байх ба бїгд ажлын байна. Хэвтээ, тангенциаль, агааржуулгатай элс баригч зэргийн аль нэг хэлбэрийг цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмжээс хамааруулан бохир ус цэвэрлэх схем, умбуур бодисын шинж, иж бїрдлийн шийдэл зэргийг тооцож сонгоно. 6.27. Хэвтээ, агааржуулгатай элс баригчийн тооцоонд тїїний урт ( L s , м)-ыг доорх томъёогоор тодорхойлно.  1000 K s H s v s  L s  = ,  (17) u0  Энд Кs – коэффициентыг хїснэгт 27-д зааснаар авна. Hs-элс баригчийн тооцооны гїн, м, харин агааржуулгатай элс баригчтай їед нийт гїний хагастай тэнцїїгээр тооцно.  v s  -бохир усны урсгалын хурд, м/сек, хїснэгт 28-д зааснаар авна.  u o  -элсний гидравлик хамааруулна. бїхэлшил, мм/сек тунгаах элсний голчоос Хїснэгт 27 Тунгаах элсний голч, мм 0.15 0.20 0.25 Элсний гидравлик бїхэлшил, мм/сек 13.2 18.7 24.2 Элс баригчийн тєрєл, агааржуулгатай элс баригчийн єргєн H -ийг гїн В -д харьцуулснаас хамааруулсан Ks -ийн утга Агааржуулгатай Хэвтээ B:H=1 B:H=1.25 B:H=1.5 2.62 2.5 2.39 1.7 2.43 2.25 2.08 1.3 - -34-  БНбД 40-01-06 Хїснэгт 28 Элс баригч Хэвтээ Агааржуулагч тай Тангенциал Элсний гидравлик бїхэлшил, мм/сек 18.7-24.2 Бохир усны урсгалын хурд  v , м/сек Хамгийн Хамгийн бага их 0.15 0.3 Гїн H, м Тунгаах элсний хэмжээ, л/хїн.хон Элсний чийгшил,% 0.5-2 0.02 60 Тунадас дахь элсний агууламж, % 55-60 13.2-18.7 - 0.08-0.12 0.7-3 0.03 - 90-95 18.7-24.2 - - 0.5 0.02 60 70-75 6.28. Элс баригчийг тєлєвлєх їед элс баригчийн тєрєл бїрийн хэлбэр, тооцооны параметрийг хїснэгт 28-д зааснаар: а. хэвтээ элс баригчид бохир усны хамгийн их урсацын їргэлжлэх хугацаа 30 сек -ээс багагїй; б. Агааржуулагчтай элс баригчид: элс цуглуулах сувгийн дээгїїр хананы дагуу нїхтэй хоолойт агааржуулах тоноглолыг 0.7 hs гїнд угсарна. o Агааржуулагчын эрчимшил 3-5 м/(м 2/цаг) ёроолын хєндлєн налуу элс баригчийн суваг тал руу 0.2-0.4 o элс баригч дахь усны эргэлтийн чиглэлд єгєх ус давхцаж, гарах нь усанд автагдмал байна. Элс баригчийн єргєнийг гїнд харьцуулахад b:h=1:1.5 в. тангенциаль элс баригчид: o хамгийн их урсгалын їе дэх ачаалал 110 м3 /(м2.цаг) ус оруулга - нийт тооцооны гїнд шахах чиглэлтэй o гїн нь голчийн хагастай тэнцїї o хоолойн голч 6 м-ээс ихгїй байна. 6.29 Бїх тєрлийн элс баригчид тунасан элсийг зайлуулах зураг тєсєлд: - элсний эзлэхїїн 0.1 м 3/хон хїртэл бол гараар; - элсний эзлэхїїн 0.1 м3/хон-оос их бол элс баригчийн хуримтлуулах нїхэнд механик, гидромеханик аргаар элсийг цуглуулж гидроэлеватор, элсний насос, бусад аргаар зайлуулна. 6.30. Элс баригчаас элсийг зайлуулах гидромеханик арга болох хоолойг элсний ховил руу налуу тавьж усаар шїршиж угааж зайлуулахад зарцуулах усны хэмжээг томъёогоор тодорхойлно.  qh = vh I scbsc ,  (18) Энд:  v h  - ховил дахь угаах усыг хєєрєгдєх хурд 0.0065 м/сек  I sc  -элсний ховилын урт, м; элс цуглуулах нїхийг оролцуулаагїй элс баригчийн урттай тэнцїї  b sc  - элсний ховилын єргєн -0.5м 6.31. Элс баригчид тунасан элсний тоо хэмжээг ахуйн бохир усанд - 0.02 л (хїн.хоног), элсний чийглэг -60 %, эзлэхїїний жин -1.5 тн/м3 гэж тооцно. 6.32. Элс цуглуулах нїхний эзлэхїїн хоёр хоногт тунах элсний эзлэхїїнээс ихгїй, хананы налуугийн єнцєг хэвтээ чиглэлд 600 –аас багагїй байна. 6.33. Элс баригчаас зайлуулсан элсийг 1-2 м єндєртэй шороон далан хашлагатай хатаах талбайд єгнє. Жилийн туршид хатсан элсийг їе їе зєєхєєр тооцвол нэгж талбайн ачаалал жилд 3 м3/м2 байна. Элс хураагуурт жилд 3 м хїртэл їетэй элс хадгалахаар тєлєвлєж болно. Элсний талбайгаас зайлуулах усыг цэвэрлэх байгууламжийн эхний дамжлагад єгєхийг зєвшєєрнє. Элсний талбайд авто тээврийн хэрэгслийн орох, гарах замын налуу 0.12 -0.2 байна. -35- БНбД 40-01-06 6.34. Элсийг угаах, усгїйжїїлэх їед элсийг тээврийн хэрэгсэлд ачих тоноглолыг хамтад нь шийдвэрлэнэ. Элс хадгалах савны эзлэхїїн 1.5-5 хоногийн элс хадгалах багтаамжтай байна. Элсний угаалгын їр ашгийг дээшлїїлэхийн тулд 300 мм голчтой 0.2 МПа (2 кгс/см2) даралттай гидроциклоноор тоноглосон бункер ашиглана. Элсний бункераас шїїрсэн усыг элс баригчийн ємнєх сувагт буцаана. Байгаль, цаг уурын нєхцєлєєс хамааруулан элсний бункерийг халаалттай барилгад эсвэл элсний бункерийг халаагууртай хийнэ. 6.35. Хэвтээ элс баригч дахь бохир усны хєдєлгєєний хурдыг тогтмол бариулахын тулд элс баригчаас гарах усыг єргєн босгоор халиаж давуулна. Жигдрїїлэх сан (Усреднитель) 6.36. Їйлдвэрийн бохир усны цутгалан, найрлагыг дундажлах зайлшгїй шаардлагатай їед жигдрїїлэх сан тєлєвлєнє. 6.37. Жигдрїїлэх саныг усны шїршилтээр, механик хутгуураар, олон сувгаар урсгах зэрэг хэлбэрийг сонгохдоо бохирдуулах бодисын концентрацийн хэлбэлзэл нь усыг мєчлєгєєр, нэгмєсєн асгах шинж, тїїнчлэн умбуур бодисын тоо хэмжээ, тєрлєєс хамаарахыг тооцож тєлєвлєнє. 6.38. Жигдрїїлэх сангийн секцийн тоо зайлшгїй хоёроос дээш, бїгд ажлын байна. Бохир усан дахь умбуур бодис цутгалан жигдрїїлэх, найрлага дундажлах савны ёроолд тунахгїй байвал зохино. 6.39. Жигдрїїлэх сан дахь бохир усанд хялбар дэгдэх хортой бодис, шїршиж буюу механикаар хутгах їед агаар сэлгэх системийг дахин битїїрїїлэхээс урьдчилан сэрэмжилнэ. 6.40. Бохир ус гаргалгаанаас їл хамааруулан бохир усанд агуулагдах умбуур бодис 500 мг/л хїртэл, гидравлик бїхэлшил 10 мм/сек хїртэл байхад усаар шїршиж холих хэлбэртэй жигдрїїлэх санг зайлшгїй сонгоно. 6.41. Бохир ус бєєнєєр (их хэмжээгээр) ирэх їед цутгалан жигдрїїлж, найрлага дундажлах савны эзлэхїїн (wz, м3 )-ийг томъёогоор тодорхойлно:  1.3 qw × t z  w z  = (19)  k av  нь 5 хїртэл їед:  k ln  av  kav  - 1  k av  = 5 ба тїїнээс их їед:  (20) w z  = 1. 3 q w t z k av  3 Энд:  q w  - цэвэрлэх бохир усны цутгалан м /цаг  t z  - цутгалан асгалтын їргэлжлэх хугацаа, цаг  k av  -дундажлах шаардлагатай коэффициент  k av  =  c max  - c mid  c adm  - c mid  (21) Энд: c max  - жигд бус асгалттай усан дахь бохирдуулах бодисын концентраци c mid  - бохир усан дахь бохирдлын дундаж концентраци c adm  - дараагийн байгууламжид єгєх усанд зєвшєєрєгдєх концентраци 6.42. Бохир ус ажлын циклээр хэлбэлзэн гарах їед цутгалан жигдрїїлж, найрлага дундажлах савны эзлэхїїнийг томъёогоор тодорхойлно.  k av  нь 5 хїртэлх їед  2  wcir = 0.21qw × tcir kav  - 1  -36- (22) БНбД 40-01-06 Wcir = 1.3 qw × tcir K av  k av = 5 ба тїїнээс их їед  (23) Энд  t cir  -циклийн хэлбэлзэл хоорондын хугацаа, цаг  k av  -дундажлах шаардлагын коэффициент (21) томъёогоор тодорхойлно. 6.43. Тогтвортой биш хэлбэлзлийн їед цутгалан жигдрїїлж, найрлага дундажлах савны эзлэхїїнийг томъёогоор тодорхойлно. q  (c  - c  ) Dt  wes  = w  en  ex  st  (24) Dc ex  Энд  Dt st  -тооцооны цагийн алхам, 1 цагаас илїїгїй байна.  Dc ex  -нэмэх ба хасах тэмдэгтэй байж болох цутгалан жигдрїїлэх, найрлага дундажлах савнаас гарах бохирдлын концентраци, г/м3 Цагийн цутгалан хэлбэлзлийн графикийн хамгийн тааламжгїй цагаас эхлэн тооцоо хийнэ. Хэрэв тооцооны їр дїнгээр Cex технологийн шаардлага хангахгїй бол (жишээ: Cex хамгийн их їеэр), Wes -г ихэсгэх тооцоог дахин хийнэ. Cex хэлбэлзлийн ерєнхий шинжээс їнэлж анхны хэмжээг Wes зайлшгїй ойролцоо єгєгдлєєр заана. Жигдрїїлэх санд єгєх Cex –ний хэлбэлзлийн графикийг бодит /їйлдвэрийн єгєгдлєєр буюу адилтгаж/ эсвэл технологийн даалгавраар тооцно. 6.44 Ус цацруулах технологитой цутгалан жигдрїїлэх, найрлага дундажлах савны бїх талбайгаар бохир усыг хамгийн ихээр жигд хуваарьлахад суваг, ёроолоос тїгээх хоолойн сувгийн нїх буюу гурвалжин халиагуураар тараах їед усны хурд 0.4 м/с байна. 6.45. Нїхэлсэн хоолойн сївээр усаа цацруулах їед хоолойг хэвтээ чиглэлд угсарна. Сївтэй хоолойг ханаар дагуулж тавих бол хана хоорондын зай 1-1.5 h, сївт цацруул хоорондын зай 2-3h, хананаас сївт цацруул хоорондын зай 1-1.5h, їїнээс h -сївт цацруулыг живїїлэх гїн. Жигдрїїлэх сан дахь усны гїн хэлбэлзэлтэй бол сївт цацруулыг хамгийн их устай їеийн тївшинд суурилуулна. 6.46. Тооцооны їед: o Сївт цацруулын эрчимшил хана дагуулан тавьж /нэг урсгал бий болгодог/ їед 1 у/м-д 6 м3/цаг, хос урсгал бий болгодог їед 1 у/м-д 12 м3/цаг байна. o Савны ёроолд унасан тунадсыг зайлуулахын тулд сївт цацруулын эрчимшил: хана дагуу сївт цацруултайд 1 у/м-д 12 м3/цаг хїртэл, хос сївт цацруултайд 1 у/м-д 24 м3/цаг хїртэл. Сївт цацруулын нїх дэх даралтын алдагдал 1-4 кПа (0.1-0.4 м.ус.ба.да) 6.47. Бохир усны найрлагад агуулагдах умбуур бодис 500 мг/л-ээс их, усны цутгалан аль ч горимтой їед механик холигчтой жигдрїїлэх санг сонгон авна. Сївт цацруулаар савны эргэн тойронд жигд тараана. 6.48. Механик холигчтой жигдрїїлэх сангийн эзлэхїїнийг сївт цацруултай савны эзлэхїїнтэйн адилаар тооцно. 6.49. Олон сувагтай жигдрїїлэх санд бєєнєєр асгарах бохир усны бохирдол 500 мг/л хїртэлд умбуур бодисын гидравлик бїхэлшилийг 5мм/сек-ээр бодож бохир усыг сувгаар жигд тараана. 6.50 Бохирдол ихтэй ус бєєнєєр орж ирэх їед жигдрїїлэх сангийн эзлэхїїнийг томъёогоор тодорхойлно:  q × t × k  Wav  = w z av  (25) 2  Энд:  q w  -бохир усны цутгалан м3/цаг -37-  БНбД 40-01-06 t z  - бєєнєєр асгаралтын їргэлжлэх хугацаа, цаг  k av  -дундажлах коэффициент 6.51. Цэвэрлэх байгууламжид орох бохир усны тооцооны цутгаланг багасгахын тулд тохируулах сан тєхєєрємжлєхийг зєвшєєрнє. 6.52. Тохируулах санг шїїр, элс баригчийн дараа байрлуулж тїїнд шингэн хаягдлыг хуваарилах камераар дамжуулан єгєхєд нэмэгдїїлсэн дундажтай, тусдаа цутгалантай байна. 6.53. Тохируулах сангийн хийц нь анхдагч тунгаагууртай адилавтар дараагийн байгууламжид тунгалагжсан усыг шахах, тунадас зайлуулах тоноглолуудтай байх нь тїїнийг урсацын хамгийн бага цагт цэвэрлэх боломжтой байна. 6.54. Техник эдийн засгийн тооцоогоор тохируулагын тооцооны цутгалангийн хэмжээг тодорхойлж, тохируулсны дараах жигд бишийн коэффициентыг сонгон, тохируулах сангийн эзлэхїїн, бохир ус цэвэрлэх ба насосын станц, агаар їлээх машин зэрэг туслах байгууламжуудын хїч чадал, эзлэхїїнийг тодорхойлно. 6.55 Тохируулсны дараах жигд бишийн коэффициент K gen  -  ийн утгыг сонгож, тохируулах сангийн эзлэхїїнд харьцаануудыг гїйцэтгэнэ:  k reg  y reg  = ;  ( 26)  k gen  Wreg  (27) ,  q mid  Энд K gen  - ирэх бохир усны ерєнхий жигд бишийн коэффициент t reg  = q mid  - бохир усны цагийн дундаж цутгалан g reg , t reg  - ийн хоорондох хамаарлыг хїснэгт 29-д зааснаар авна. Хїснэгт №29  g reg ,  1 0.95 0.9 0.85 0.8 0.75 0.67 0.65  t reg 0 0.24 0.5 0.9 1.5 2.15 3.3 4.4 6.56. Цутгалан жигдрїїлж, найрлага дундажлах їед савны эзлэхїїн дэх бохир усны цутгалан, бохирдлын концентраци зайлшгїй тохиолдолд бохирдуулах бодисын концентрацийг алхмын тооцоогоор тодорхойлно. Усны жин  DW , m 3 , ба концентраци  DC , г/м3 эзлэхїїний єєрчлєлтийг тооцооны алхам тутмын урсгал бїрт дараах томъёогоор тодорхойлно.  DW = ( qen - qex ) Dt ;  (28)  qen (Cen - Cex ) Dt  (29) Wav  Энд q en , q ex , C en , C ex  -  ємнєх тооцоо дахь бохир усны цутгалан, бохирдуулах бодисын концентраци W av  - тооцооны їеийн цутгалан жигдрїїлэх, найрлага дундажлах савны эзлэхїїн м3 Dt - тооцооны алхмын хугацаа, цаг DC  = -38-  БНбД 40-01-06 Тунгаагуур 6.57. Бохир усыг цэвэрлэхээр сонгосон технологи, тїїний тунадсыг боловсруулах схем, цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж, барих їе шат, ашиглах нэгжийн тоо, талбайн хэлбэр ба єндєршил, геологийн нєхцєл, хєрсний усны тївшин зэргээс хамааруулан бохир усны босоо, хэвтээ, цацраг урсгалтай, хоёрташингад зэрэг тунгаагуурын тєрлийг сонгон авна. 6.58. Тунгаагуурын тоог сонгохдоо: Анхдагч - хоёроос цєєнгїй Хоёрдогч - гурваас цєєнгїй, энэ їед бїгд ажлынх байна. Тунгаагуурын тоо хамгийн бага їед тооцооны эзлэхїїнийг 1.2-1.3 дахин єсгєж тооцно. 6.59. Биологи цэвэрлэгээний дараах хоёрдогч тунгаагуураас бусад тунгаагуурын тооцоонд зайлшгїй тунгалагжуулах їр дїнг бодолцож умбуур бодисын кинетик уналтыг тооцсон байна. Хоёр їет тунгаагуурын ховил дахь усны тунах їргэлжлэлийг 1.5 цагаар тооцно. Хоёрдогч тунгаагууруудын тооцоог 6.160-6.163 зїйлд зааснаар тодорхойлно. 6.60. Туршилтаар эсвэл шингэний їеийн єндрийг тунгаагуур дахь урсгал усны гїнтэй тэнцїїлж шилжїїлсэн лабораторийн нєхцєлд тодорхойлсон тунгаалтын кинетик муруй Э=f(t) -ийг зайлшгїй тодорхойлсныг їндэслэн гидравлик бїхэлшил / u 0  мм/сек /-ийг томъёогоор тодорхойлно.  1000 × H set × K set  u o  = (30) n 2  æ K set × H set  ö t set  ç ÷ h1  è ø Энд  H set  -тунгаагуур доторх урсгал хэсгийн гїн, м  K set  -тунгаагуурын урсгал хэсгийн эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент  t set  -тунгаах хугацаа, сек-ийг лабораторийн цилиндр сав дахь усны їеийн зузаан  h 1  байхад гаргаж авсан цэвэрлэгээний їр дїнтэй уялдсан утга. Хотын бохир ус цэвэрлэгээнд зориулсан зєвшєєрєх хэмжээг хїснэгт 30-д зааснаар тооцож авна.  n 2  -тунадасжих явц дахь бодисын концентрациас хамаарах зэргийн їзїїлэлт. Хотын бохир усанд зориулсан утгыг 2 дугаар зургаас тодорхойлно. Т ай л бар : Бохир усанд зориулсан тунгаагуурын тооцоонд усны хєнгєн бодисын агууламж (нефть бїтээгдэхїїн, тос г.м) -ийн хєвєх хэсгийн гидравлик бїхэлшилийг бодолцож гїйцэтгэнэ. 2.Уснаас хєнгєн ба хїнд бодис усанд агуулагдвал тооцоонд гидравлик бїхэлшилийг хамгийн багийг авна. 3.Цэвэрлэх байгууламж дахь бохир усны температур, лабораторийн усны температураас ялгаатай бол тунгаах кинетикийн залруулагчийг тодорхойлно.  uot  = m lab  × u ,  m pr  o  (31) Энд: mlab ,  m pr -їйлдвэрийн цэвэрлэх байгууламж ба лабораторийн усны температураас хамаарах усны зунгааралтын хэмжээ (вязкость).  u o  -Усан дахь єчїїхэн хэсгийн гидравлик бїхэлшил, (30 томъёогоор тодорхойлсон) мм/сек -39- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 30 Тунгалагжилтын їр дїн, % 20 30 40 50 60 70 Умбуур бодисын концентраци, мг/л -тэй їед усны гїн  h 1  = 500 мм байхад туналтын їргэлжлэх хугацаа  t set  , сек 200 600 960 1440 2160 7200 - 300 540 900 1200 1800 3600 - 400 480 840 1080 1500 2700 7200 Зураг 2. 1. Э=50%, 2. Э=60%, 3. Э=70%-ийн тунгалагжилтын їр дїнтэй їед хотын бохир усан дахь умбуур бодисын концентрациас хамаарах зэргийн їзїїлэлт n2 –ын утга 6.61. Тунгаагуурын параметрийн тооцооны їндэслэлийг хїснэгт 31-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 31 Тунгаагуур Эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент  k set  Тунгаах хэсгийн Єргєн  ажлын гїн  B set  , м H set  , м 1.5-4 2 H set  -5 H set  1.5-5 2.7-3.8 0.8-1.2 - Ажлын урсацын хурд  v w  , мм/с 5-10 5-10 - Тунадасны нїхрїї байх ёроолын налуу Хэвтээ 0.5 0.005-0.05 Цацраг (радиаль) 0.45 0.005-0.05 Босоо 0.35 Эргэлдэх цуглуулах 0.85 0.05 хуваарилах тєхєєрємжтэй 2 u 0 -3 u 0  Доороос -дээшээ 0.65 2.7-3.8 урсгалтай Нимгэн їет тунгаагуур - эсрэг (шулуун) ажлын 0.5-0.7 0.025-0.2 2-6 схемтэй огтолцсон ажлын 0.8 0.025-0.2 0.005 1.5 схемтэй Т ай л бар : 1. Коэффициент  k set  , тунгаагуурын гидравлик їр дїнг тодорхойлох ба ус хувиарлах, цуглуулах хийцээс хамаарна; зураг тєслийг боловсруулсан байгууллагаас заана. 2.Турбулент урсгалын хэмжээ  V tb  мм/сек нь ажлын гїний урсацаас хамаарна, хїснэгт 32-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 32  V w мм/сек 5 10 15  V tb  мм/сек 0 0.09 0.1 -40- БНбД 40-01-06 6.62. Нэг тунгаагуурын бїтээмж ( q set  ,м3/цаг). Бохир усыг тунгалагжуулах шаардлагын їр дїн, байгууламжийн геометр хэмжээг анх єгснєєр тодорхойлно. А. Хэвтээ тунгаагуурыг: q set  = 3 . 6 K set L set B set (u o  - v tb ) , (32) Б. Хуваарьлах, цуглуулах эргэлттэй тєхєєрємжтэй, цацраг ба босоо тунгаагуурыг: q set  = 2 . 8 K set (D set  - d en )(u o  - v tb  )  (33) В. Доороос дээшээ урсгалтай тунгаагуур:  2  q set  = 1. 41 K set D set  u o  (34) Г. Огтлолцсон ажлын схемтэй нимгэн їет тунгаагуур:  7.2 K set H bl Lbi u o  (35) q set  = K dis hti  Д. Эсрэг урсгалын схемтэй нимгэн їет тунгаагуур:  qset = 3.6 K set H bl Lbl vw  (36) Энд:  K set  -эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент, хїснэгт 31-д зааснаар авна.  L set  -тунгаагуурын секцийн урт, м  L bl  -нимгэн їет тунгаагуурын тунгаах хэсгийн урт, м  B set  -тунгаагуурын секцийн єргєн, м  B bi  -нимгэн їет тунгаагуурын єргєн, м  D set  -тунгаагуурын голч, м  d en  -ус гаргах тоноглолын голч, м  u o  -тунгаах єчїїхэн хэсгийн гидравлик бїхэлшил мм/сек, томъёо 30–аар тодорхойлно.  v tb  - турбулент хурд, мм/сек. Тунгаагуур дахь урсацын хурд  v w -ээс хамааруулж хїснэгт 32-д зааснаар авна.  H bl  -нимгэн їет тунгаагуурын тунгаах хэсгийн єндєр, м  h ti  -нимгэн їет тунгаагуурын ялтас хоорондын єндєр, м  K dis -єчїїхэн хэсгийг зайлуулах коэффициент. Ялтсан хавтгайгаас 1.2, биржийлгэсэн хавтгайгаас 1–тэй тус тус тэнцїї. 6.63. Їндсэн хийцийн параметрийг сонгохдоо: а. Хэвтээ, цацраг урсгалтай тунгаагуурт: Тунгаагуурын тараах, цуглуулах тоноглолыг анх ус єгєх, тунгалагжсан усыг цуглуулах суваг жигд єргєнтэй; Анхдагч тунгаагуурын саармагжилтын їеийн єндєр тунгаагуураас гарах сувгийн ёроолоос дээш 0.3 м ба хоёрдогч тунгаагуурт 0.3 м, лагийн їеийн гїн 0.30.5 м. Лагийн цуглуулах нїхний хананы налуу єнцєг 500-550 б. Босоо урсгалтай тунгаагуурт. Тєв хоолойн урт нь тунгаах бїсийн гїнтэй тэнцїї. - тєв хоолойгоор урсах урсгалын хурд 30 мм/с -ээс ихгїй. - Тєв хоолойн бурзангийн голч нь хоолойн голчийн 1.35-тай тэнцїї - Цацруулах самбарын голч нь бурзангийн голчийн 1.35-тай тэнцїї - Цацруулах самбарын конус єнцєг 1460 - Бурзан ба цацруулах самбарын хоорондын ажлын урсгалын хурд: - анхдагч тунгаагуурт 20 мм/с-ээс ихгїй - хоёрдогч тунгаагуурт 15 мм/с-ээс ихгїй -41- БНбД 40-01-06 - цацруулах самбар, тунадасны тївшин хоорондох саармагжсан їеийн єндєр 0.3 м - конусын ёроолын налуу 500-600 в . доороос-дээш урсгалтай тунгаагуурт: - доод урсгалын бїсний талбай - дээд урсгалын бїсний талбайтай тэнцїї - бїсийг зааглаж буй хананы єндєр цэгээс дээших єндєр 2/3  H set  -тэй тэнцїї - Хуваарьлах сувгийн хєндлєн огтлол жигд биш дотроо салгах хануудтай байна. - Сувгийн анхны огтлолоор урсах тооцооны цутгалангийн хурд 0.5 м/с-ээс багагїй, тєгсгєлийн огтлол дахь хурд 0.1 м/с-ээс багагїй. - Усны халиах ирмэгээр усыг жигд халиаж хуваарьлахын тулд гурвалжин хэлбэртэй халиагуурыг 0.5 м тутамд хийнэ. г. Нимгэн їет тунгаагуурын ялтастай налуугийн єнцєг 450–аас 600 хїртэл байна. 6.64. Цэвэрлэгээний тєвшинг нэмэгдїїлэх, ашиглалтад байгаа хэвтээ, цацраг, босоо тунгаагуурын бїтээмжийг дээшлїїлэх боломжийг хангахын тулд тэдгээрийг нимгэн їет тунгаагуурын бїлэглэлээр (блок) -ээр нэмж тоноглоно. Энэ їед нимгэн їет тунгаагуурын тоноглолыг тунгаагуурын ус цуглуулах ховилын ємнєх гаргалга дээр байрлуулна. 6.65. Тунгаагуурт орох усан дахь умбуур бодисын концентраци  C en  , тунгалагжсан усан дахь умбуур бодисын концентраци  C ex  -ийн їр дїнгээр тєгсгєлийн тунгаах їед ялгарсан тунадасны хэмжээ ( Q mud  , м3/цаг)-г тодорхойлно. q w (C en  - C ex  ) Qmud  =  (37) (100 - P mun ) g mud  × 10 4  Энд  q w  -бохир усны цутгалан м3/цаг  P mud  -тунадасны чийгшил %  g mud -тунадасны нягт г/см3 6.66. Тунадас їїссэн эзлэхїїн, тунгаагуур доторх тїїнийг цуглуулах багтаамжийн їр дїнгээр тунадас зайлуулах хугацаа хоорондын зайг тодорхойлно. Харин агааржуулах сав (аэротенк) -ны дараах хоёрдогч тунгаагуурт хоёр цагаас илїїгїй хугацаанд тунадсыг байлгана. Механик аргаар тунадас зайлуулах їед анхдагч тунгаагуурт тунадас хуримтлуулах бїсний багтаамж 8 цагаас илїї хадгалахаар байна. 6.67. Лаг цуглуулах нїхэнд механик аргаар цуглуулах буюу єєрєє урсаж унах бол хананы налуу 500 -аас багагїй байна. 6.68. Тунгаагуурын нїхнээс тунадсыг єєрийн урсгалаар гидростатик даралтаар, умбуур бодисыг ихээр агуулсан шингэнийг зориулалтын насосоор, гидроэлеватороор, эрлифтээр, шанагатай элеватороор, хусуураар зайлуулахаар тєлєвлєнє. Тунгаагуураас хотын бохир усны тунадсыг гидростатик даралтаар зайлуулахад: -анхдагч тунгаагуураас -15 (1.5) кПа (мм.ус.ба.да) -биошїїлтїїрийн дараах хоёрдогч тунгаагуураас -12 (1.2)кПа(мм.ус.ба.да) -агааржуулах савны дараах хоёрдогч тунгаагуураас-9(0.9) ка (мм.ус.ба.да) Хоёрдогч тунгаагуураас аль болох гидростатик даралтын єндрєєр зайлуулах боломжийг хангасан байна. Тунадас зайлуулах зориулалттай хоолойн голчийг 200мм-ээс багагїй байна. -42- БНбД 40-01-06 6.69. Ус цуглуулах тєхєєрємжийн ємнє хєвмєл бодисыг тогтоохын тулд усны толион дээрх бодисыг цуглуулж, зайлуулах тєхєєрємж ба хагас хєвмєл хана байрлуулахаар тєлєвлєнє. Хагас суулгасан ханыг усны тївшингээс доош 0.3 м-ээс багагїй гїнд суулгана. Тунгаагуурын ирмэг усны толионоос дээш 0.3 м-ийн єндєртэй байна. 6.70. Ус хїлээн авах сувгийг ус халиах нимгэн ханаар тоноглоно. Сувганд ус халиагуурыг бэхлэхдээ тїїний єндрєєр тохируулах боломжийг хангах ёстой. Халиагуурын ирмэг шулуун буюу гурвалжин хэлбэртэй зїсмэл байна. Ус халиагуурын 1 у/м дахь ачааллыг 10 л/сек -ээс хэтрїїлэх ёсгїй. Хоёр їет тунгаагуур ба тунгалагжуулан ялзруулах байгууламж. 6.71. Хоёр їет тунгаагуурыг ганцаарчлан болон хосолмолоор тєлєвлєж болно. Хосолмол тунгаагуурын тунгаах ховил доторх бохир усны хєдєлгєєний чиглэлийг єєрчлєх боломжийг хангана. 6.72. Хоёр їет тунгаагуурын зураг тєсєл зохиохдоо 6.57-6.59, 6.65-6.70 зїйлийг їндэслэж доорхи заалтыг мєрдєнє. - Усны толионд єрєм тогтох, тунадас їїсгэх зориулалтаар тунгаагуурын байгуулалт дахь талбайн 20%-иас багагїй хэсэг нь сул гадаргуу байна. - зэргэлдээх тунадасжуулах ховилын хана хоорондын зай 0.5 м-ээс багагїй. - тунадасжуулах ховилын хананы налуу хэвтээ чиглэлд 500-аас багагїй, хананы нэг нь нєгєєгєє зєрж хучсан хэмжээ 0.15 м-ээс багагїй - тунадасжуулах ховилын гїн 1.2-2.5 м, ховилын давхарлаж зєрсєний хоорондох зай 0.15 м. - ховилын доод ирмэгээс ялзруулах хоргоны тунадасны тївшин хїртэлх саармагжих їеийн єндєр 0.5 м. - ялзруулах хоргоны конус ёроолын налуу 300 багагїй - зайлуулах тунадасны чийглэг 90 % - тунадасны їнсгїй бодисын задрал 40 % - умбуур бодисыг тунгаах їр дїн 40%-50% 6.73. Хоёр їет тунгаагуурын тунадас ялзруулах хоргоны багтаамжийг хїснэгт 33-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 33 Бохир усны євлийн дундаж температур. “С Ялзруулах хоргоны багтаамж, л/хїн.жилд 6 110 7 95 8.5 80 10 65 12 50 15 30 20 15 Т ай л бар : 1. Хоёр їет тунгаагуурын ялзруулах хоргоны багтаамжийг доор зааснаар нэмэгдїїлнэ. -Биологийн бїрэн цэвэрлэгээтэй агааржуулах сав, єндєр ачаалалтай биошїїлтїїрээс 70% -Биологийн бїрэн биш цэвэрлэгээтэй агааржуулах сав, дуслууртай биошїїлтїїрийн дараах тунгаагуураас лаг єгєх їед 30%. Онгоцны доод камераас 0.5м -ийн гїнд хїртэл лагаар дїїргэнэ. 2. Тунгалагжуулсан усыг шїїх талбайд єгєх їед хоёрташингат тунгаагуурын ялзруулах хоргоны багтаамжийг 20 %-ээс ихгїйгээр багасгана. 6.74. Агаарын жилийн дундаж температур 3.50С хїртэл, хоёр їет тунгаагуурын нэвтрїїлэх чадамж 500 м3/хон хїртэлх їед тїїнийг халаалттай байранд, агаарын жилийн дундаж температур 3.5-аас 60С, нэвтрїїлэх чадвар 100 м3/хон хїртэл бол халаалтгїй байранд байрлуулна. 6.75. Тунгалагжуулах-ялзруулах тєхєєрємжийн хосолмол байгууламж хэлбэрээр тєлєвлєж, тунгалагжуулах байгууламжийг ердийн агааржуулалтай харин ялзруулах хийцийг тїїний дотор угсарна. -43- БНбД 40-01-06 6.76. Тунгалагжуулах байгууламжийг босоо тунгаагуур хэлбэрээр дотроо холигч хорготой, хуваарьлах аяга тунгалагжуулах байгууламж дахь усны тївшингийн зєрїїгээр ердийн агааржуулалтайгаар зураг тєслийг зохионо. Тунгалагжуулах байгууламжийн зураг тєсєл зохиоход дараах зїйлїїдийг зайлшгїй мєрдєнє. Їїнд: -байгууламжийн голч 9 м-ээс ихгїй; -хуваарилах аяга, тунгалагжуулах байгууламж хоёрын усны тївшин 0.6 м байхад ямар нэг тоноглолын даралтын алдагдал тооцохгїй; -холигч хоргоны багтаамж бохир ус тїїний дотор 20 мин-ээс ихгїй тогтохоор; -холигчтой хоргоны гїн 4-5 м; -усны хєдєлгєєний хурд тунгаах бїсэд 0.8-1.5 м/сек, тєв хоолойд 0.50.7м/сек; -холигч хоргоны доод огтлолын голч-тїїнээс гарах усны дундаж хурд 810мм/с; -холигч хоргоны доод ирмэг, лагийн хэсгийн тунадасны толио хооронд дахь зай 6 м-ээс ихгїй; -тунгалагжуулах байгууламжийн ёроолын налуу 500-аас ихгїй; -бохирдуулах бодисын концентраци бууралт: умбуур бодисыг 70% хїртэл, биохимийн хїчилтєрєгчийн бїрэн хэрэгцээгээр 15 % хїртэл; 6.77 Ялзруулах байгууламжийн зураг тєслийг зохиоход: - Ялзруулах байгууламжийн багтаамж нь хоногт ачаалах тунадасны хэмжээ, бохир усны євлийн дундаж температур, тунадасны чийглэгээс хамаарна. - Хоногт ачаалах тунадасны хэмжээг хїснэгт 34-д зааснаар авна. Хїснэгт 34 Бохир ус буюу тунадасны жилийн температур 0С Хоногт ачаалах тунадасны хэмжээ, % дундаж 6 7 8.5 10 12 15 20 0.72 0.85 1.02 1.28 1.7 2.57 5 Т ай л бар : 1. Хоногт ачаалах тунадасны хэмжээ нь тунадасны чийглэгийг 95% байхаар заав. Чийглэг  p mud  нь 95% -аас ялгаатай учир хїснэгт дахь хэмжээг доорх харьцааны утгаар їржїїлж тодотгол хийнэ.  5  100 - pmud  2. Хоногт ачаалах тунадасны хэмжээг ажиллаж байгаа (їйлдвэрийн) цэвэрлэх байгууламжийн бохир усанд туршилтаар тогтооно. -тунгалагжуулах байгууламжийн дотор хананы гадаргууд ялзруулах байгууламжийн гадаа хананы гадаргуу хоорондын зай 0.7м -ёроолын налуу —300 -ээс багагїй -гидромеханик аргаар лагжсан хусмыг хуулахдаа тунадасны гадаргууд 450 єнцгийн налуугаар, сопло дайруулсан тїрэлттэй дамжуулах хоолойгоор тунадас шахах аргаар гїйцэтгэнэ. Септик 6.78. Септикийг бохир усыг механик аргаар цэвэрлэсний дараа газар доогуур шїїрїїлэх талбай, элс-хайрган шїїлтїїр, шїїрїїлэх талбай, шїїрїїлэх худаг зэргээр цэвэрлэх їед ашиглана. 6.79. Септикийн тооцооны бїрэн эзлэхїїнийг сонгохдоо: -бохир усны цутгалан 5 м3/хон хїртэлх їед-хоногын зардлыг 3 дахин авснаас багагїй. -бохир усны цутгалан 5 м3/хон-оос дээш їед-хоногын зардлыг 2.5 дахин авснаас багагїй. Сентикийг жилд нэгээс доошгїй удаа цэвэрлэх нєхцєлтэй їед тооцооны эзлэхїїнийг дээр зааснаар тодорхойлно. Бохир усны євлийн дундаж температур -44- БНбД 40-01-06 100С дээш нэг оршин суугчаас 150 л/хон-оос их бохир ус зайлуулахаар норм мєрдвєл септикийн эзлэхїїнийг 15-20% багасгахыг зєвшєєрнє. 6.80. Бохир усны цутгалангаас хамааруулан септикийг сонгоно: Нэг хорготой септикийг -бохир усны цутгалан 1.0 м3/хон. хїртэл. Хоёр хорготойг -10 м3/хон. хїртэл. Гурван хорготойг -10 м3/хон. дээш. 6.81. Септикийн анхны хоргын эзлэхїїнийг сонгохдоо: - тооцооны эзлэхїїнээс хоёр хорготой септикд 0.75, гурван хорготойд 0.5. Хоёрдугаар, гуравдугаар хоргын тооцоот эзлэхїїн тус бїр 0.25 байна. Септикийг бетонон цагиргаар гїйцэтгэхэд бїх хорго ижилхэн эзлэхїїнтэй байна. Ийм септикийн бїтээмж 5 м3/хон -оос их тул тасалгааг тусгахгїй. 6.82. Септикээс гарах бохир усыг халдваргїйжїїлэх шаардлагатай їед авцалдуулагч хоргыг тєлєвлєнє. Дэвсгэр зураг дээрх тїїний хэмжээ 0.75х1 м-ээс багагїй байна. 6.83. Бохир усыг єгєх хоолойн ховил нь септик доторх шингэний тооцооны тївшингээс 0.05 м-ээс багагїй єндєрт байрлуулсан байх ёстой. Ердийн агаар сэлгэлтийн хоолой, хєвєх бодисыг тогтоох тоноглолыг заавал тєлєвлєнє. 6.84. Барилгын ариутгах татуургын сїлжээг септиктэй холбохдоо дунд нь заавал їзлэгийн худаг зайлшгїй хийнэ. Гидроциклон 6.85. Бохир уснаас умбуур бодисыг механик аргаар цэвэрлэхийн тулд задгай, даралттай гидроциклонийг ашиглана. 6.86. Бохир уснаас бїлэгнїїлсэн тунадас, 0.2 мм/сек-ээс дээш гидравлик бїхэлшилтэй тунах ба хєвєх бодисыг ялгахын тулд задгай гидроциклонийг ашиглана. Бохир уснаас эрдэс гаралтай, бїхэлшил ихтэй бодисыг ялгахын тулд даралттай гидроциклонийг ашиглана. Гидроциклонийг бохир усыг тунгалагжуулах, тунадсыг єтгєрїїлэх, шохойн сїїн уусмалыг баяжуулах, органик бодисоос элсийг угааж ялгах, тїїнчлэн нефть бїтээгдэхїїнийг ангижруулах зэрэгт ашиглана. Бохир усыг тунгалагжуулахад овор багатай тєхєєрємжєєр их їр дїнд хїрнэ. Минериалаг гаралтай тунадсыг єтгєрїїлэхэд 150 мм-ээс дээш голчтой гидроциклонийг хэрэглэнэ. 6.87. Задгай гидроциклоний гидравлик ачаалал (qhc, м3/(м2цаг))-ыг доорхи томъёогоор тодорхойлно.  qhc = 3.6 K hc u0 ,  (38) Энд :  u 0  –шаардлагат їр дїнд хїрэхийн тулд зайлшгїй ангижруулах єчїїхэн хэсгийн гидравлик бїхэлшил, мм/сек К hc - пропорциональ коэффициент, гидроциклоний тєрлєєс хамаарна. -дотоод тєхєєрємжгїй бол 0.61 -конус диафрагмтай ба дотроо цилиндртэй бол 1.98 - тєвийн гаргалагатай олон їетэй бол:  0.75nti ( Dhc2 - d d 2 )  ,  2  Dhc  Энд :  n ti  –хос їеийн тоо Dhc – гидроциклоний голч, м (39) K hc  = -45- БНбД 40-01-06 den – гаргалагын хоолой байрласан дугуй хэсгийн голч, м Тунгалагжсан усыг хажуулдаж гаргах олон давхартай :  1.5nti' ( Dhc2 - d d 2 )  (40) K hc  = ,  2  Dhc  Энд :  n ti '  - хос давхаргын тоо dd – хос їеийн дундаж диафрагмын нїхний голч, м 6.88. Нэг тєхєєрємжийн бїтээмж /Q hc , м3/цаг/-ийг томъёогоор тодорхойлоход :  2  (41) Qhc = 0.785qhc Dhc  ,  6.89. Ялгарсан тунадсыг задгай гидроциклоноос зайлуулахдаа тасралтгїй гидростастик даралтаар, гидроэлеватороор, механик багажаар зайлуулна. Хєвєх хольц, тос, нефть бїтээгдэхїїнийг усан хагас суулгасан ханаар тогтооно. 6.90. Даралттай гидроциклоны тооцоо нь єчїїхэн бїхэлшил d -ийг тогтоож тїїний нягтыг тодорхойлж їр дїнд хїрвэл зохино. Гидроциклоны голч  D ' hc  -ийг хїснэгт 35 -аас авна. Хїснэгт № 35.  D ' hc  мм 25 d , мм 40 60 80 100 129 160 200 0-25 10-30 15-35 18-40 20-50 25-60 30-70 35-85 250 320 400 500 40-110 45-150 50-170 55-200 6.91. Даралттай гидроциклоны їндсэн хэмжээсийг їйлдвэрт бэлтгэсэн єгєгдлєєр сонгож авна. Даралттай гидроциклоны оруулган дээр даралтыг доор зааснаар авбал зохино: - 0.15-0.4 МПА (1.5-4 кгс/см2 ) -нэг шатлалтай схемээр усыг тунгалагжуулж, лагийг єтгєрїїлэхэд таслалттай шїршиж ажилладаг, олон шатлалтай тєхєєрємжтэй. - 0.35-0.6 МПА (3.5-6кгс/см2 ) -таслалтгїй шїршиж олон шатлалтай ажиллана. Нєєц тоног тєхєєрємжийн тоог доорхи байдлаар авбал зохино: - бохир ус цэвэрлэх, нягтарсан тунадасны нь хажуу їе нь гуранзан шинжгїй бол 10 хїртэл ажлын тєхєєрємжид –нэг даралттай гидроциклон, -15 хїртэл тєхєєрємжтэйд хоёр гидроциклон, 15 -аас дээш даралттай гидроциклонд 10 ширхэг тутамд 1 ширхэг нєєц тоног тєхєєрємж - бохир ус цэвэрлэх, тунадас нягтруулахад хатуу їе нь гуранз адил бол ажлын даралттай гидроциклоны тоог 25%-д нэмнэ. 6.92. Даралттай гидроциклоны бїтээмж /Q, м3/цаг/ томъёогоор тооцоход:  Qhc, = 9.58 ×10 3 d en d ex  g Dp , (42) Энд:  g  -чєлєєлт уналтын хурдатгал, м/сек2  Dp -гидроциклон доторх даралтын алдагдал МПа  d en , d ex  - тэжээх, юїлэх богино хоолойн голч, мм заасан хэмжээг 6.93. Бохир ус цэвэрлэгээний шаардлагат їр дїн, тунадсыг єтгєрїїлэх зэргээс хамааруулан даралттай гидроциклон доторх боловсруулалт нэг, хоёр ба гурван шатлалыг цуваагаар холбож завсарлагатай ба завсарлагагїй цацруулгатай байхыг зєвшєєрнє. Зайлуулах тунадасны шавдастай хамт алдах усыг багасгахын тулд гидроциклоний нэгдїгээр шатлалын гаргалын богино хоолойг шавдасны санд битїї холбоно. -46- БНбД 40-01-06 Умбуур бодис, бїхэл зїйлс гидроциклонийг бєглєхєєс сэрэмжилж анхны шатлалд бага хэмжээтэй дараа дараагийн шатлалд их хэмжээстэйг ашиглах нь зїйтэй. Центрифуг 6.94. Тасралтгїй ба їечилсэн ажиллагаатай тунадас ялгах центрифуг нь бохир уснаас умбуур бодисын жижиг бїхэлшилийг ялгах, їїний тулд химийн бодис хэрэглэх, тунадаснаас їнэт зїйлсийг ялган авах, тїїнийг боловсруулах зориулалттай болно. Тасралтгїй ажиллагаатай центрифугийг 100 м3/цаг, хїртэл цутгалантай бохир усыг цэвэрлэх, 0.2 мм/сек хїртэл гидравлик бїхэлшилтэй єчїїхэн хэсгийг эсрэг урсгалаар 0.05 мм/сек хїртэлхийг дагуу урсгалаар цэвэрлэнэ. їечилсэн ажиллагаатай бол бохир усны цутгалан 20 м3/цаг-аас хэтрээгїй, ялгах єчїїхэн хэсгийн гидравлик бїхэлшил 0.05-0.01 мм/сек байна. Механик бохирдуулах бодисын концентраци 2-3 г/л-ээс хэтрэхгїй байвал зохино. 6.95. Тунадас ялгах центрифугийн хэлбэр, оврыг сонгохдоо шаардлагат ангилах хїчин зїйл  F r  –ийн хэмжээг цэвэрлэгээний єндєр тївшин хангасан їед ажиллахаар тооцно. Ангилах хїчин зїйл  F r  , центрифугдах їргэлжлэх хугацаа / t cf  , ceк/-г ашиглалтын єгєгдєл, лабораторийн нєхцєлд гаргаж авсан їр дїнгээр тодорхойлно. 6.96. Центрфугийн тодорхойлно.  Q cf  = эзлэхїїний 3600 Wcf K cf  tcf  бїтээмж /Qcf , м3/цаг/-г томъёогоор (43) Энд: W cf  -центрфугийн эргэлдїїр онгоцны эзлэхїїн, м3  K cf  - центрфугийн эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент  K cf  = 0.4-0.6 Хєвїїлэх /Флотацлах/ тєхєєрємж 6.97. Хєвїїлэх тєхєєрємжийг умбуур бодис, гадаргуугийн идэвхт бодис, нефть бїтээгдэхїїн, амьтан ба ургамлын гаралтай тос, давирхай тунадасжихдаа їр дїн багатай бодисыг бохир уснаас цэвэрлэхэд ашиглавал зохино. 6.98. Хєвїїлэх тєхєєрємжийг дараах тохиолдолд хэрэглэнэ. Їїнд: -биологи цэвэрлэгээний ємнє бохир уснаас бохирдуулах бодисыг зайлуулах, -хоёрдогч тунгаагуурын идэвхт лагийг ялгах, -биологийн аргаар цэвэршїїлсэн усыг дахин цэвэрлэх -физик, химийн аргаар бїлэгнїїлэгч ашигласан їр дїнд -цэвэршїїлсэн усыг дахин ашиглахаар цэвэрлэх технологийн дамжлагад тус тус хэрэглэж болно. 6.99. Даралтат вакум, даралтгїй цахилгаан хєвїїлэх тєхєєрємжийг коагулянт нэмж тунадас хатуурч хэлбэржихийг тооцож цэвэрлэж буй бохир усанд умбуур бодисыг 100-150 мг/л-ээс дээш агуулсан їед ашиглавал зохино. Хєєсєн дэх гадаргуугийн идэвхт бодис, нефть бїтээгдэхїїн, бусад бага хэмжээтэй агуулсан бїлэглэх ба хєєсрїїлж ялгахын тулд импеллерний, хийн шахуургат, сийрэг материал дотуур агаартай сарниулах зэрэг аргаар цэвэрлэхэд дээрх тєрлийн хєвїїлэх тєхєєрємжийг ашиглавал зохино. -47- БНбД 40-01-06 6.100. Фазыг ялган зааглах процессыг хэрэгжїїлэхийн тулд дугариг, босоо урсгал, дєрвєлжин хэлбэртэй, хэвтээ, босоо, дугариг урсгалтай хєєсрїїлэх камер сонгож болно. Хєєсрїїлэх камерийн эзлэхїїн нь 1.0-3.0 м гїнтэй ажлын бїс, 0.51.0 м гїнтэй тунадасны бїс, 0.2-1.0 м гїнтэй хєєс хэлбэржих хуримтлагдах бїсний бїх эзлэхїїнїїдийн нийлбэртэй тэнцэнэ. Гидравлик ачаалал 3-6 м3/(м2цаг). Хєвїїлэх камерийн тоо нь хоёроос багагїй бїх хорго ажлын байна. 6.101. Умбуур бодисыг тунгаах їр дїнг нэмэгдїїлэхийн тулд коагулянт, флокулянт зэрэг бїлэгнїїлэх чадамжтай химийн бодис хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Хими -реагентын тєрєл, тїїний хэмжээ нь боловсруулж буй усны физик-химийн шинж, цэвэрлэх чанарын шаардлагаас хамаарна. 6.102. Хаягдал хєєсны чийглэг, эзлэхїїн нь умбуур бодис, бусад бохирдуулах бодисын анхны концентраци, усны толион дээр хєєсний хуримтлагдах хугацаа, тїїнийг завсарлагатай ба завсарлагагїй хамах зэргээс шалтгаална. Завсарлагатай хамах їед даралттай, даралтгїй цахилгаан хєвїїлэх тєхєєрємжийг ашиглана. Хєєсны тооцооны чийглэгийг: -тасралтгїй хамах 96-98%; -хамж тээвэрлэх буюу єргєх хамууртай 94-95%; -тэргэнцэрт тєрєл бїрийн хамууртай 92-93%; Хєєсний чийглэг 95 -98% байхад тунадасны туналт 7-10%. Хаягдал хєєсний чийглэг 94-95%, тїїний эзлэхїїн / W mud  /-ийг боловсруулах усны эзлэхїїний хувиар бодох томъёогоор тодорхойлно:  (44) Wmud = 1.5 Cen  Энд:  C en  -уусаагїй хольцийн анхны концентраци, г/л 6.103. Импеллерийн, хийн шахуургат сийрэг материал дотуур агаар сарниах тєхєєрємжийн зураг тєсєл зохиох їед: -хєєс ялгаруулах ажлын горимын їед агаарын зардал 3-4 м3/м3 байх нь 1г гадаргуугийн идэвхт бодисыг ялгахад 50-200 л агаар буюу 30-50 м3/(м2цаг) - хєєсрїїлэх хоргон доторх усны гїн 1.5-3 м - импеллерийн тойргийн хурд 10-15 м/сек - импеллерийн хєєсрїїлэх зориулалттай хорго – шоо дєрвєлжин, нэг тал нь 6D буюу импеллерийн голч 200-750 мм - хийн шахуургаар хєєсрїїлэх їед соплоноос гарах агаарын хурд 100-200 м/сек - соплоны голч 1-1.2 мм - сївэрхэг ялтасны нїхний голч 4-20 мкм - ялтасны доорхи агаарын даралт 0.1-0.2 МПа (1 - 2кгс/см2) байхаар тооцно. 6.104. Даралттай хєвїїлэх тєхєєрємжийн зураг тєсєл зохиох їед: - хєєсрїїлэлтийн їргэлжлэх хугацаа 20-30мин - 1 кг бохирдуулах бодисыг ялгахаар єгєх агаарын хэмжээ, л: анхны концентраци Сen < 200 мг/л їед 40л Сen = 500 мг/л їед 28л Сen = 1000 мг/л їед 20л Сen = 3000 -4000 мг/л їед 15л - хэрэв хэрэгцээт агаарыг шулуун урсгалд єгєхєд хєєсрїїлж чадахгїй байвал хєєсрїїлэх схемийг єєрчилнє. - хєєсрїїлэх хоргын бїтээмж усны хєдєлгєєний чиглэлээс хамаарна : § хэвтээ урсгалтай їед – 100 м3/цаг хїртэл § босоо урсгалтай їед – 200 м3/цаг хїртэл § цацраг (дїгрэг) урсгалтай їед - 1000 м3/цаг хїртэл  ­  тэгш єнцєгт ба цацраг -дїгрэг урсгалт хєєсрїїлэх хоргонд хэвтээ чиглэлийн усны хєдєлгєєний хурд 5 м/сек -ээс ихгїй байна. -48- БНбД 40-01-06 ­  насосын сорох хоолойн эжектороор дамжуулан агаар їлээхэд соролтын єндєр 2.0 м хїртэл, хїлээн авах сан дахь усны тївшин 0.5-1.0 м-ийн єндєрт хэлбэлзэнэ. Харин бусад тохиолдолд компрессороор даралтын санд єгнє. Хий зайлуулагч /Дегазатор/ 6.105. Бохир усанд сул байдалтай орших уусмал хийг зайлуулахын тулд тєрєл бїрийн суулгац хушуувчтай ус цацруулах тєхєєрємжийг хэрэглэвэл зохино. 6.106. Атмосфер ба вакуум даралт дор агааргїйжїїлэх тєхєєрємжийг ажиллуулна. Агааргїйжїїлэх процессыг эрчимжїїлэхийн тулд агаар эсвэл сул хийг ашиглана. 6.107. Агааргїйжїїлэх усны нэгж эзлэхїїнд єгєх агаарын хэмжээг вакуум эсвэл атмосферын даралт дор ажиллах тєхєєрємжид зориулж тооцно:  ­  суулгац цацруулууртай 3 ба 5 эзлэхїїнтэй  ­  цацруулах асгалттай 5 ба12 -15 эзлэхїїнтэй  ­  шїрших цацлагатай 10 ба 20 эзлэхїїнтэй 6.108. Ажлын їе буюу цацруулах єндрийг дор зааснаар тооцно:  ­  суулгац – цацруулууртай 2-3 м  ­  цацруулах асгалттай 3 м-ээс  ­  шїрших цацлагатай 5 м Цацруулуур суулгац 25х25х4 мм хэмжээтэй, хїчилд тэсвэртэй вааран жийргэвч эсвэл модон хєвчтэй цацлуур суулгацыг ашиглахыг зєвшєєрнє. 6.109. Баганан агааргїйжїїлэх тєхєєрємжийг ашиглахад дараах харьцаатай байх ёстой:  ­  вакуум даралттай їед ажлын їеийн єндрийг голчтой харьцуулахад 3-аас ихгїй  ­  агаарын даралттай їед єндрийг голчтой харьцуулахад 7-оос ихгїй  ­  цацруулах асгалтай їед уртыг єргєнд харьцуулахад 4-єєс ихгїй 6.110. Суулгац хушуутай тєхєєрємж доорхи нєхцєлд сонговол зохино :  ­  агааргїйжїїлэх усанд агуулагдах умбуур бодис 500 мг/л-ээс ихгїй, цацруулах, шїршихэд - тїїнээс илїї агууламжтайг хориглоно. 6.111. Тоног тєхєєрємж дотор шингэнийг жигд хуваарьлахын тулд 10х20 мм сївтэй тєвєєс зугатаах хїчний суулгац ашиглавал зохино. 6.112. Зайлуулах хийн хэмжээг / W g  , м3 /-ийг томъёогоор тодорхойлно:  (45) Wg = K x F f  Энд:  F f  – авцалдах їеийн нийт гадаргуу, м2  K c – жин дамжуулах коэффициент, авцалдах їеийн нэгж гадаргуу, тєхєєрємжийн хєндлєн огтлолын талбай, эрдэм шинжилгээний байгууллагын єгєгдлєєр бохир усыг урсгаж аваачихыг тооцно. БОХИР УСЫГ БИОЛОГИЙН АРГААР ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ Урьдчилан агааржуулагч ба биокоагулятор 6.113. Урьдчилан агааржуулах ба биокоагуляторийг:  ­  анхдагч тунгаагуурт тунгаах бохир усыг илїї сайн тунгааж бохирдуулах бодисын агууламжийг бууруулах -49-  БНбД 40-01-06 ­  шингээх аргаар хїнд металлуудын ион, бусад бохирдуулах бодисыг бохир уснаас салгаж, биологи цэвэрлэгээний їйл явцад тааламжгїй нєлєєллийг арилгах зорилгоор сонговол зохино. 6.114. Урьдчилан агааржуулах тєхєєрємжийг анхдагч тунгаагуурын ємнє тусдаа хэлбэрээр эсвэл байгууламж дотор барих хэлбэрээр байрлуулна. Биокоагуляторийг босоо урсгалтай тунгаагуурт нэгтгэн тєлєвлєнє. 6.115. Урьдчилан агааржуулах байгууламжийг цэвэрлэх станцад агааржуулах савтай хамт, биокоагуляторыг цэвэрлэх станцад агааржуулах савтай хамт мєн биологийн шїїлтїїртэй тєлєвлєвєл зохино. 6.116. Преаэратор (дахин агааржуулахад) биокоагуляторын зураг тєсєлд:  ­  бохир усыг илїїдэл идэвхт лагтай хольж агааржуулах хугацаа 20мин  ­  илїїдэл лаг єгєх хэмжээг 50-100%, биохальс 100% -иар єгєх  ­  агаарын хувийн зарцуулга 1 м3 бохир усанд 5 м3-ийг єгєх  ­  биохимийн хэрэгцээт хїчилтєрєгч, умбуур бодисын їзїїлэлтээр анхдагч тунгаагуур дахь бохирдуулах бодисын цэвэрлэгээний їр дїнгийн єсєлт 20-25%  ­  био коагуляторын тунгаах бїсний гидравлик ачаалал 3 м3/( м2цаг)-аас ихгїй байхаар тєлєвлєнє. Т а й л бар : 1. Лагийг нєхєн сэргээсний дараа преаэраторт єгвєл зохино. Нєхєн сэргээлтгїй тохиолдолд преаэраторт идэвхт лагийг дахин сэргээх боломжийг тєлєвлєвєл зохино. Нєхєн сэргээх зориулалтын тасалгааны багтаамж нь преаэраторын нийт эзлэхїїний 0.25-0.3-тай тэнцїї байвал зохино. 2. Биокоагуляторт ашиглах биохальсанд зориулж савтай идэвхт лагийг тусгай нєхєн сэргээх тєхєєрємжид 24 цагийн турш агааржуулсаны дараа хэрэглэвэл зохино. БИОШЇЇЛТЇЇР Ерєнхий заалт 6.117. Бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэхийн тулд дуслан ба єндєр ачаалалтай биошїїлтїїрийг сонговол зохино. 6.118. Їйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх зориулалттай биошїїлтїїр нь нэг шатлалтай цэвэрлэгээний схемд - їндсэн, хоёр шатлалтай биологи цэвэрлэгээний їед анхны буюу хоёрдогч шатлалын байгууламж байхаар зураг тєсєлд тусгавал зохино. 6.119. Биошїїлтїїрийг зураг тєсєлд тусгахад усан сан хэлбэртэй битїї ханатай, давхар ёроолтой: доод ёроол битїї, дээд ёроол нь шїїх материалыг тогтоох зориулалтын саман шїїртэй байна. Энэ їед ёроол хоорондох орон зайн єндєр 0.6 м-ээс багагїй, доод ёроолын налуу цуглуулах суваг руу 0.01, цуглуулах сувгийн дагуугийн налуу нийцїїлсэн зохиомжтой - 0.005 багагїй байвал зохино. 6.120. Дуслын биошїїлтїїрийг байгалийн агааржуулалтай, єндєр ачаалалын биошїїлтїїрийг байгалийн мєн зохиомол агааржуулалтай байвал зохино. Биошїїлтїїрийн байгалийн агааржуулалт эргэн тойронд хос ёроолын хоорондох орон зайд цонхоор дамжин агааржуулж, битїї хаагдах боломжтойгоор тоногловол зохино. Цонхны талбай биошїїлтїїрийн талбайн 1-5% байвал зохино. Зохиомол агааржуулгатай биошїїлтїїрт ёроол хоорондын орон зайд агаарыг агаар сэлгэлтээр єгєхєд гаргалгын дэргэдэх зайлшгїй даралт 980 Па (100мм ус.ба.да)-тай байхаар тєлєвлєнє. Аэрошїїлтїїрийн дамжуулах хоолойд 200 мм єндєрт гидравлик хаалтын тоноглолно. -50-  БНбД 40-01-06 6.121. Биошїїлтїїрийн шїїх материалд хайрга, уулын хатуу хайрга, керамзит, хуванцар зэрэг 6-300С -ийн температурт нягтаа алддаггїй материалыг сонгоно. Байгалийн ба зохиомол агааржуулалтай биошїїлтїїрийн хуванцараас бусад бїх тєрлийн шїїх материал доорхи даацтай байх ёстой: - сул асгасан нягт 1000 кг/м3 хїртэл їед даралт 0.1 МПа(1 кгс/см2)-аас багагїй; - хїхэр хїчлийн натрийн ханасан уусмалд 5-аас доошгїй удаа нэвчїїлсэн; - хїйтэн тэсвэрлэлтийг 10-аас багагїй мєчлєгєєр шалгасан; - 5 % -ийн давсны хїчлийн уусмалд 1 цагийн турш буцалгахад єєрийн жингээс 3 дахин нэмэгдсэн; Туршилтын дараа шїїх материал мэдэгдэхїйц гэмтэлд автаагїй, тїїний жин анхны жингээс 10% -иас илїї багасаагїй байх ёстой. Биошїїлтїїрийн хуванцар материалд тавих шаардлагыг 6.138 зїйлд зааснаар авбал зохино. 6.122. Шїїлтїїрийн шїїх материал бїх єндєрт ижил бїхэлшилтэй, доод тулгуур їеийн єндєр 0.2 м, бїхэлшил 70-100 мм байх ёстой. Биошїїлтїїрт зориулсан шїїх материалын бїхэлшилийг хїснэгт 36-д зааснаар авна. Хїснэгт 36 Биошїїлтїїр (Шїїх материал) Єндєр ачаалалтай (хайрга) Дуслын (Хайрга) Дуслын (керамзит) Шїїх материалын бїхэлшил, мм Хяналтын торны голч, мм байхад тогтож їлдсэн материал жингийн, % 70 55 40 30 25 20 40-70 0-5 40-70 95-10 - - - 25-40 - - 0-5 40-70 90-100 - 20-40 - - 0-8 нормчлохгїй - 90-100 Т ай л бар : Шїїх материал доторх ялтас хэлбэрт хэсэгийн агууламж 5% -иас ихгїй байвал зохино. 6.123. Биошїїлтїїрийн гадаргаар бохир усыг жигд тараах тєрєл бїрийн хийцтэй тєхєєрємжєєр тоногловол зохино. Цацруулагчийн зураг тєсєл зохиоход авах: - анхны сул тїрлэг 1.5 м орчим, тєгсгєлийн 0.5 м-ээс багагїй - сївний голч 13-40 мм - цацруулын толгой шїїх материалын гадаргуугаас дээш 0.15-0.2 м - хамгийн их урсгалтай їед дуслын биошїїлтїїрийг їргэлжлэн норгох хугацаа 5-6 мин - тийрэлтэд услуурын зураг тєслийг зохиоход авах: - хуваарилах хоолойн тоо, голчийг хоолойн эхэнд шингэний хєдєлгєєний хурд 0.5-1 м/сек байхаар бодож тодорхойлно. -Хуваарилах хоолой дахь сївний тоо, голч-тооцоогоор, шингэний сївээр урсан гарах хурд 0.5 м/сек-ээс багагїй нєхцєлтэйд, сївний голч 10 мм-ээс багагїй байхаар тооцоолно. -Услуурын дэргэдэх тїрлэгт тооцоогоор 0.5 м-ээс багагїй. -Хуваарьлах хоолойн байрлал -шїїх материалын гадаргаас дээш 0.2 м-т байрлана. 6.124. Биошїїлтїїрийн буюу секцийн тоо хоёроос багагїй наймаас ихгїй, бїгд ажлын байх ёстой. -51- БНбД 40-01-06 6.125. Биошїїлтїїрийн хуваарьлах, зайлуулах сїлжээний тооцооны эргэлтийн усны хэмжээг 6.132 зїйлд зєвшєєрснєєр тодорхойлж хамгийн их цутгалангын хэмжээгээр тодорхойлох ёстой. 6.126. Шїїлтїїрийн тоноглолуудын хийц нь євлийн улиралд бохир усыг богино хугацаанд султгах, мєн биошїїлтїїрийн ёроолыг угаахад нийлэмжтэй байвал зохино. 6.127. Орон нутгийн байгаль, цаг уурын нєхцєл, цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж, бохир усны урсацын горим, биошїїлтїїр доторх усны температураас хамааруулан тїїнийг халаалттай єрєєнд эсвэл гадаа байрлуулахыг зєвшєєрнє. Биошїїлтїїрийг гадаа эсвэл халаалтгїй єрєєнд байрлуулах эсэхийг дулаан техникийн тооцоо, ижил тєстэй нєхцєлд ажиллаж байгаа ашиглалтын туршлагыг зайлшгїй тооцно. Дуслын биошїїлтїїр 6.128. Бохир усанд биохимийн хэрэгцээт хїчилтєрєгч БХХбїрэн  L en  >220 мг/л їед дуслын биошїїлтїїрт цэвэршїїлсэн бохир усыг эргїїлэн єгєхєєр тусгах ёстой. БХХ бїрэн L en  < 220 мг/л, їед зайлшгїй улиран эргэх усыг тооцоогоор тогтооно. 6.129. Дуслын биошїїлтїїрт: -ажлын єндєр  H bf  =1.5-2 м -гидравлик ачаалал  q bf  =1-3 м3/(м2.хон ) -цэвэршїїлсэн усанд БХХбїрэн  L ex =15мг/л гэж тооцно. 6.130. Дуслын биошїїлтїїрийн тооцооны їед  q bf  ,  L en , L ex  , мг/л, усны температур  T w  -г баримталж коэффициент  K bf  = L en  хїснэгт L ex  37-д зааснаар тодорхойлно: Хїснэгт 37 Гидравлик ачаалал  q bf  , Усны температур  T w ,0С, єндєр  H bf  , м-ээр єгєгдсєн їед коэффициент  K bf  -ын утга  T w =8  T w =10  T w =12  T w =14  м3/(м2.хон H bf  =1.5  H bf  =2  H bf  =1.5  H bf  =2  H bf  =1.5  H bf  =2  H bf  =1.5  H bf  =2 1 1.5 2.0 2.5 3 8 5.9 4.9 4.3 3.8 11.6 10.2 8.2 6.9 6 9.8 7 5.7 4.9 4.4 12.6 10.9 10 8.3 7.1 10.7 8.2 6.6 5.6 6 13.8 11.7 10.7 10.1 8.6 11.4 10 8 6.7 5.9 15.1 12.8 11.5 10.7 10.2 Т ай л бар : Хэрэв  K bf  утга хїснэгтийн єгєгдлєєс илїї гарвал зайлшгїй эргїїлэн єгєхєєр тєлєвлєнє. 6.131. Дуслын биошїїлтїїрээс зайлуулах илїїдэл биохальсны хэмжээг хуурай бодисоор 8 г/хїн.хон, биохальсны чийглэгийг 96% гэж авна. Єндєр ачаалалтай биошїїлтїїр (Аэрошїїлтїїр) 6.132. Єндєр ачаалалтай аэрошїїлтїїрт єгєх бохир усанд БХХбїрэн 300 мг/л -ээс дээш байх ёсгїй. Хэрэв их байвал цэвэршїїлсэн бохир усыг эргїїлэн єгєхєєр -52- БНбД 40-01-06 зайлшгїй тєлєвлєнє. тодорхойлно.  Эргїїлэн єгєх коэффициент / K rc  /-ийг томъёогоор L en  - L mix  , (46) L mix  - L ex  Энд:  L mix  -эхлэн ба эргїїлэн єгсєн холимог усан дахь БХХбїрэн, энэ їед  L mix  300 мг/л -ээс ихгїй  L en , L ex  -эхлэн ба эргїїлэн єгсєн цэвэршїїлсэн бохир усанд байгаа БХХбїрэн K rc  = 6.133. Єндєр ачаалалтай аэрошїїлтїїрт: -ажлын єндєр H af  = 2-4 м -гидравлик ачаалал q af  = 10-30 м3/(м2.хон) -агаарын хувийн зарцуулга q a  =  8-12 м3/м3 їед эргїїлэн цутгалан тооцсон байна. 6.134. Єндєр ачаалалттай аэрошїїлтїїрийн тооцооны їед  q af  м3/(м3.хон) L en  -ийг хїснэгт 38-д зааснаар тодорхойлно. L ex  Хїснэгт 38  0 3 2 T w  С,  H af  , м,  q af  м /(м .хон) їед коэффициент K af  утга  хэмжээг  q a ,  H af  баримталж  K af  = q a  ,  м3/м 3  8 10 12 H af  м  2 3 4 2 3 4 2 3 4 T w =8  , T w =10  T w =12  T w =14  q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = q af  = 10  3.02 5.25 9.05 3.69 6.1 10.1 4.32 7.25 12 20  2.32 3.53 5.37 2.89 4.24 6.23 3.88 5.01 7.35 30  2.04 2.89 4.14 2.58 3.56 4.9 3.01 4.18 5.83 10  3.38 6.2 10.4 4.08 7.08 12.3 4.76 8.35 14.8 20  2.5 3.96 6.25 3.11 4.74 7.18 3.72 5.55 8.5 30  2.18 3.22 4.73 2.76 3.94 5.68 3.28 4.78 6.2 10  3.76 7.32 11.2 4.5 8.23 15.1 5.31 9.9 18.4 20  2.74 4.64 7.54 3.36 5.31 8.45 3.98 6.35 10.4 30  2.36 3.62 5.56 2.93 4.36 6.88 3.44 5.14 7.69 10  4.3 8.95 12.1 5.09 9.9 16.4 5.97 11.7 23.1 20  3.02 5.25 9.05 3.67 6.04 10 4.31 7.2 12 30 2.56 4.09 6.54 3.16 4.84 7.42 3.7 5.7 8.83 Т ай л бар :  q a , H af  ,  T w , утга хоорондын тооноос  K af  -г интерполяцийн аргаар тодорхойлно. Бохир усыг эргїїлэн цутгалантай цэвэрлэх їед єндєр ачаалалтай аэрошїїлтїїрийн талбай / F af  , м2/-г томъёогоор тодорхойлно: Q (K rc  + 1)  (47) q af  6.135. Єндєр ачаалалтай биошїїлтїїрээс зайлуулах илїїдэл биохальсны хэмжээг хуурай бодисоор 28 г/(хїн.хон), биохальсны чийглэгийг 96% гэж авна. F af  = 6.136. Їйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэхэд хїснэгт 37, 38 эсвэл туршилтаар тодорхойлсон исэлдїїлэх хїч чадлаар биошїїлтїїрийн тооцоог гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє. Хуванцар шїїх материалтай биошїїлтїїр 6.137. Хуванцар ачаалалтай биошїїлтїїрт єгєх бохир усны БХХбїрэн 250мг/л -ээс ихгїй байна. 6.138. Хуванцар шїїх материалтай биошїїлтїїрийн: -ажлын єндєр  K pf  =3-4 м -53- БНбД 40-01-06 -шїїх материал нь: поливинилхлорид, полистирол, полиэтилен, полипропилен, полиамид, гєлгєр ба шивж нїхэлсэн 50-100 мм голчтой хуванцар хоолой, 50-150 мм голчтой хуванцар хоолойн асгамал, атриатай, шивж нїхэлсэн, гєлгєр ханатай 30-75 мм хоолой. -шїїлтїїр материалын сийрэгжилт 93-96 %, хувийн гадаргуу 90-110 м2/м3 -байгалийн агааржуулгатай байна. Биошїїлтїїрт єгєх бохир усны урсгал татарсан нєхцєлд шїїх материалын гадарга дахь биохальс хатахаас зайлсхийхийн тулд бохир усыг эргїїлэн єгєх шийдлийг зайлшгїй тусгана. 6.139. Хуванцар шїїх материалтай биошїїлтїїрийн тооцоонд дараах зїйлийг тодорхойлно: -гидравлик ачаалал  q pf  м3/(м3.хон) цэвэрлэгээний шаардлагатай тївшин Э, %, бохир усны температур  T w 0С; хїснэгт 39-д заасан єндєр  H pf  , м -шїїх материалын эзлэхїїн, биошїїлтїїрийн талбай, гидравлик ачаалал, бохир усны цутгалан. Хїснэгт 39 3 Шїїх материалын єндєр  H pf  м їед гидравлик ачаалал  q pf  м /(м3.хон)  , H pf  =3  H pf  =4 Цэвэрлэ гээний їр дїн Э,% 90 85 80 Бохир усны температур  T w 0С 8 6.3 8.4 10.2 10 6.8 9.2 11.2 12 7.5 10 12.3 14 8.2 11 13.3 8 8.3 11.2 13.7 10 9.1 12.3 15 12 10 13.5 16.4 14 10.9 14.7 17.9 Агааржуулах сав ( аэротенк) 6.140. Хотын ба їйлдвэрийн бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэх зориулалтаар тєрєл бїрийн хийцийн агааржуулах савыг ашиглана. Хортой бодистой их ус бєєнєєр асгарсан тохиолдол байхгїй їед агааржуулах савыг мєн давхар шатлалтай схемд хоёрдугаар шатны зориулалтаар ажиллуулна. Хосломол агааржуулах сав-тунгаагуур хэлбэрийг (аэроакселератор, окситенки, флототенки, аэротенки-тунгаагч болон бусад) байгууламжийг биологи цэвэрлэгээний аль ч шатанд тєлєвлєж болно. 6.141. Агааржуулах саванд орж буй усанд БХХбїрэн -150 мг/л -эс их, тїїнчлэн їйлдвэрийн хортой хольцтой бохир усанд нєхєн сэргээсэн идэвхт лагийг зайлшгїй єгєхєєр тєлєвлєнє. 6.142. Агааржуулах савны шаардлагатай багтаамжийг тодорхойлохдоо агааржуулах хугацааны цагийн хамгийн их урсацыг цагийн дундаж болгон тооцно. Хоёрдогч тунгаагуур, нєхєн сэргээх цутгалан тооцоогїй нєхцєлєєр агааржуулах савны багтаамжийг тооцох їед эргэлдїлэх идэвхт лагийн цутгаланг оролцуулж тооцно. 6.143. Холигдох зарчмаар ажилах агааржуулах сав дахь агааржуулах їе шатны хугацаа /tatm,цаг/-г томъёогоор тодорхойлно: L - L ex  f atm  = en (48) ai  (1 - s ) r Энд: - L en  - анхдах тунгаалтын їе дэхь БХХ -ийн бууралтыг тооцсоны дараа агааржуулах саванд орох бохир усанд агуулагдах БХХбїрэн мг/л  L ex  -цэвэршїїлсэн усан дахь БХХбїрэн, мг/л -54- БНбД 40-01-06 a i  -хоёрдахь тунгаагуурын ажиллагааг тооцсон техник эдийн засгийн тооцоогоор тодорхойлсон лагийн тун, г/л  s  -лагийн їнсжилт, хїснэгт 40-д зааснаар авна. r - хувийн исэлдэлтийн хурд. 1 г лагийн їнсжилгїй бодисыг 1 цагийн доторх БХХбїрэн исэлдїїлэхийг томъёогоор тодорхойлно:  LexC O  1  r = r max  × ,  (49) Lex CO + K l CO + KO Lex 1 + j ai  Энд:  r max - исэлдэлтийн хамгийн их хурд, мг/(гр.цаг) –ийг хїснэгт 40-д зааснаар авна.  K l  -органик бохирдуулах бодисын шинжээс хамаарах тогтмол тоо, мг БХХбїрэн/л -ийг хїснэгт 40-д зааснаар авна.  K O  -хїчилтєрєгчийн нєлєєллийн шинж чанараас хамаарах тогтмол, мг О2/л -ийг хїснэгт 40-д зааснаар авна. j -идэвхт лагийн задралаас їїсэх бїтээгдхїїний коэффициент л/гр-ийг хїснэгт 40-д зааснаар авна. Т ай л бар : Бохир усны жилийн дундаж температур 15 0С байхад томъёо (48,49) їнэн байна. Бохир усны жилийн дундаж температур  T w  дээрхээс єєр їед агааржуулалтын їргэлжлэх хугацааг томъёо (48) -аар тооцохдоо 15/ T w  харьцаагаар їржїїлэх ёстой. Бусад бїх тохиолдолд агааржуулалтын їргэлжлэх хугацаа 2 цагаас хэтрэхгїй байна. Хїснэгт 40 мг БХХ Хотын: Їйлдвэрийн: а.Нефть боловсруулах їйлдвэр: 1 -р систем 2 -р систем б. Азотын аж їйлдвэрт в.Синтетик каучукийн їйлдвэр: г.Цаасны аж їйлдвэрт: сульфат -целлюлозийн їйлдвэрт сульфит -целлюлозийн їйлдвэрт д.Хиймэл ноос (шилэн хєвєн) -ны їйлдвэр е. Ноосны анхан шатны боловсруулалтын їйлдвэрт: 1 -р шатанд 2 -р шатанд ж. Исгэлтийн хєрєнгийн їйлдвэрт з.Органик синтезийн їйлдвэр Микробиологийн аж їйлдвэрт: лизиний їйлдвэрт амин дэм ба витамин к. Гахай тэжээх комлекс: 1 -р шат 2 -р шат K l  P max  , Бохир ус  бїрэн , /(гр.цаг)  мг БХХбїрэн /л  K O  , j, мг О2/л л/гр  s  85 33 0.625 0.07 0.3 33 59 140 80 3 24 6 30 1.81 1.66 2.4 0.6 0.17 0.158 1.11 0.06 0.15 650 100 1.5 2 0.16 700 90 1.6 2 0.17 90 35 0.7 0.27 - 32 6 232 156 33 90 1.66 0.23 0.2 0.16 0.35 83 200 1.7 0.27 - 280 1720 28 167 1.67 1.5 0.17 0.98 0.15 0.12 454 15 55 72 1.65 1.68 0.176 0.171 0.25 0.3 Т ай л бар : Бусад їйлдвэрїїдэд эрдэм шинжилгээний байгууллагын єгєгдлийг мєрдєнє. -55-  БНбД 40-01-06 6.144. Агааржуулах саванд агааржуулах їе шатны хугацааг томъёогоор тооцно: é 1 + ja i  L en  ù (50) t atv  =  ê(C O  + K O  )(L mix  - L ex  ) + K l C O  ln  ú K p  , r max C O a i ( 1 - s ) ë L ex  û Энд: Кp - тэнхлэг дагуу холилтын нєлєєллийн коэффициент: биологи цэвэрлэгээний їед Lex =15мг/л хїртэл байхад Kp=1.5; Lex>30мг/л їед Kp=1.25  L mix  - эргїїлэн нэмэгдэх цутгалан тооцож тодорхойлсон БХХбїрэн  L en  + L ex R i  , (51) 1 + R i  Энд : Ri – томъёо (52) тодорхойлох идэвхт лагийн эргїїлэн єгєх зэрэглэл ;  ai , Pmax , CO , Len , Lex , K j , KO , j , s -ийг томъёо (49)-гоор тооцно. Lmix  =  Т ай л бар : Хонгилын урт  хангана.  l , єргєн  b -ийн харьцаа 30-аас их їед нягтруулах горимыг l  < 30  їед хонгилыг зайлшгїй 5 -6 тооны секцтэй тєлєвлєнє. b 6.145. Агааржуулах саван дахь идэвхт лагийн эргїїлэн єгєх зэрэглэл / R i  /ийг томъёогоор тооцоолно.  a i  Ri  =  , (52) 1000  - a i  J i  Энд:  a i  -Агааржуулах саван дахь лагийн тун, г/л  J i  -Лагийн индекс, см3/гр Т ай л бар : 1.  J i  <175 см3 /гр,  a i  -5 хїртэлх їед томъёо їнэн. 2.  R i  хэмжээ: тунгаагуур лагийн насостой їед  Ri  á 0.3, хамууртай їед  R i  =0.4, лагийг єєрийн урсгалаар зайлуулахад  R i  =0.6 6.146 Лаганд єгєх ачааллаас хамааруулан лагийн хольцийн нэмэгдэл 1 гр/л хїртэлх їед лагийн индексийн хэмжээг зайлшгїй туршилтаар тодорхойлно. Хотын ба їйлдвэрийн бохир усанд зориулсан  J i  хэмжээг хїснэгт 41-д зааснаар тодорхойлно. Хїснэгт 41 Лаганд єгєх ачаалал  q i  мг/(гр.хон) їед лагийн индекс  Бохир ус J i ,см3/гр Хотын їйлдвэрийн: а. нефть боловсруулах їйлдвэр б. синтетик каучукийн їйлдвэр в. ниймэл ноос (шилэн хєвєн) – ны їйлдвэр г. цаасны їйлдвэр д. изотын їйлдвэрийн хими їйлдвэр 100 130 - 200 100 120 100 300 70 70 40 400 80 80 70 500 95 120 100 600 130 160 130 - 300 200 250 280 400 - 220 150 170 200 220 - 90 60 75 90 120 Т ай л бар : Окситенкид зориулсан  J i  хэмжээг 1.3-1.5 дахин бууруулж авна. -56- БНбД 40-01-06 Хоногт лагийн їнсжихгїй бодисын 1 г-г хэрэглэх лагийн ачаалал / q i  , мг/БХХбїрэн-ийг томъёогоор тодорхойлно. 24 × (L en  - L ex  ) , (53) q i  =  a i (1 - s ) × t at  Энд:  t at  -агааржуулалтын їргэлжлэх хугацаа, цаг 6.147. Нєхєн сэргээлттэй агааржуулах савыг тєлєвлєхдєє їед органик бохирдуулах бодисыг исэлдїїлэх хугацааны їргэлжлэл ( t o ,цаг)-ийг доорхи томъёогоор тодорхойлно. Len - L ex  , (54) t o  = Ri × ar  (1 - s ) r Энд:  R i  -томъёо (52) -оор тодорхойлогдоно.  a r  -Нєхєн сэргээгч доторх лагийн тун, г/л-ийг томъёогоор тодорхойлоход: æ 1  ö (55) a r  = a i  × çç + 1 ÷÷ , è 2 R i  ø r -холигч агааржуулах савны хувийн исэлдїїлэх хурдыг лагийн тун  a r  -ийн їед томъёо (49) -єєр тодорхойлно. Агааржуулах саванд ус боловсруулалтын їргэлжлэх хугацаа (tat, цаг)-г томъёогоор тодорхойлно.  2. 5  L en  t at  = lg  , (56) a i  L ex  Нєхєн сэргээгчийн їргэлжлэл (tr, цаг)-ийг томъёогоор тодорхойлно :  (57) t r  = t O  - t at  , 3 Агааржуулах савны багтаамж (Wat, м )-ийг томъёогоор тодорхойлно :  W at  = t at (1 + R i ) q w , (58) 3 Энд: qw - бохир усны тооцооны цутгалан, м /цаг Нєхєн сэргээгчийн багтаамж (Wr, м3)-ийг томъёогоор тодорхойлно :  Wr  = t r R i q w  , (59) 6.148. Агааржуулах сав доторх идэвхт лагийн єсєлт (Pi,мг/л)-ийг томъёогоор тодорхойлно :  Pi  =  0 . 8 C cdp  + K g L en  , (60) Энд : Ccdp - агааржуулах саванд орж буй бохир усан дахь умбуур бодисын концентраци, мг/л  K g  - єсєлтийн коэффициент, хотын ба найрлагаараа тїїнтэй ойролцоо їйлдвэрийн бохир усанд  K g  =0.3, бохир усыг исэлдїїлэх сав (окситенк)-д цэвэрлэх їед  K g  -ийн хэмжээг 0.25 хїртэл бууруулна. 6.150. Агааржуулах сав, нєхєн сэргээгчид:  ­  секцийн тоо – хоёроос багагїй  ­  ажлын гїн – 3-6 м, їндэслэлтэй їед илїї байна.  ­  хонгилын єргєнийг ажлын гїнд харьцуулахад  b  - 1:1-ээс 2:1 хїртэл h  6.151. Агааржуулах саван дахь агаар їлээгч:  ­  нарийн хєєсрїїлэгтэй-сївт ваар ба хуванцар материал (сївт ялтас, хоолой, нэвчээгїїр) синтетик даавуу;  ­  дунд зэргийн хєєсрїїлэгтэй-цуулмал ба нїхэлмэл хоолой;  ­  бїхэл хєєсрїїлэгтэй-задгай тєгсгєлтэй хоолой; -57- БНбД 40-01-06 ­  механик ба хийт механиктай байна. 6.152. Нєхєн сэргээгчийн дотор агааржуулах савны уртын нэгдїгээр тэн хагасын доторх агаар їлээгїїрийн тоо нь агааржуулах савны бусад уртыг бодвол хоёр дахин илїї байхаар тооцно. 6.153. Агааржуулах савны гїнийг агаар їлээх тєхєєрємжийн гаргах даралт, агаар їлээгч тїїний тїгээх сїлжээ дэх даралтын алдагдлыг тооцож авахад 5.34. зїйлийг харгалзан тооцно. 6.154. Агааржуулах савыг суллах, агаар їлээгчээс усыг асгах тоноглолыг тєлєвлєнє. 6.155. Зайлшгїй тохиолдолд агааржуулах саванд їїссэн хєєсийг усаар шїршиж унтраах, эсвэл хєєсрєхєєс сэргийлэх химийн бодис хэрэглэх боломжийг тусгана. Усаар шїршиж услах эрчимшлийг туршилтаар тогтооно. Хєєсрєхийн эсрэг химийн бодис хэрэглэхийг байгаль хамгаалах, ариун цэврийн зэрэг мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудтай тохиролцоно. 6.156. Идэвхт лагийн нєхєн сэргэлтийг насосоор эсвэл ус хєєрєгдєх цоргоор гїйцэтгэнэ. 6.157. Хийн системтэй їед цэвэршїїлэх усан дахь агаарын хувийн зарцуулга / q air  , м3/м3/-ыг томъёогоор тодорхойлно:  q O ( L en  - L ex )  q air  = , (61) K 1 K 2 K T  K 3 ( C a  - C O )  Энд:  q 0  –1 мг БХХбїрэн арилгахад хэрэглэх агаарын хїчилтєрєгчийн хувийн зарцуулга, мг-ийг - цэвэрлэгээний їед: БХХбїрэн —15-20 мг/л хїртэлд  q 0 =1.1 БХХбїрэн —20 мг/л -ээс их утгад  q 0 =0.9 гэж авна. K1 - агаар їлээчийн тєрлєєс хамаарах коэффициент. жижиг хєєсрєх агааржуулганд агааржуулах бїсний талбай faz, агааржуулах савны талбай fat харьцаанаас хамааруулан (faz/fat ) хїснэгт 42-д зааснаар тодорхойлно; дунд зэргийн хєєсрєх агааржуулалт ба нам даралттай їед K1=0.75 K2 -агаар їлээгчийг байрлуулах гїн ha –аас хамаарах коэффициент, хїснэгт 43-д зааснаар авна. KT -бохир усны температурыг тооцох коэффициент, томъёогоор тодорхойлоход:  K T  = 1 + 0 . 02 ( T w  - 20 ) , (62) Энд : Tw - зуны улирлын сарын дундаж усны температур, оС K3 – усны чанарын коэффициент, хотын бохир усанд K3=0.85, гадаргын идэвхт бодис агуулсан їед faz/fat хэмжээнээс хамааруулан хїснэгт 44-д зааснаар авна; їйлдвэрийн бохир усанд туршилтын їзїїлэлтээр авах бєгєєд байхгїй тохиолдолд K3=0.7 гэж авна. Ca – усанд агаарын хїчилтєрєгчийн уусах хэмжээ, мг/л -ийг томъёогоор тодорхойлно :  h  ö æ C a  = ç1 + a  ÷C T  , (63) è 20 . 6 ø Энд: Ст – агаарын даралт, температураас хамаарч усанд уусах хїчилтєрєгч, лавлахын єгєгдлєєр авна. ha - агаар їлээгчийг суулгах гїн, м Со – агааржуулах саван дахь хїчилтєрєгчийн дундаж концентраци, мг/л; анхны зураг тєслєєр Со =2 мг/л-ээр авч, томъёо (48; 49) -ээр тооцож -58-  БНбД 40-01-06 техник эдийн засгийн тооцоонд тодотгол хийнэ. Агааржуулах бїсний талбайд хийн агаар їлээгчтэй бол тэдгээрийн хоорондох зай 0.3 м хїртэл байна. Агааржуулалтын эрчимшил /J a,м3/(м2цаг)/-ийг томъёогоор тодорхойлно :  q  H  J a  = air  at  , (64) t at  Энд: Hat – агааржуулах савны ажлын гїн, м tat – агааржуулах давтамж, цаг Хэрэв тооцсон агааржуулалтын эрчимшил  J a  нь К1 утгыг авсан Ja,max –аас их бол агааржуулах бїсний талбайг нэмэгдїїлнэ; хэрэв К2 утгыг авсан J a,min –аас бага бол агаарын зарцуулагыг нэмэгдїїлж J a,min -ийг хїснэгт 43-д зааснаар авна. Хїснэгт 42 0.05 1.34 5 faz/fat К1 Ja,мах, м3/(м2цаг) 0.1 1.47 10 0.2 1.68 20 0.3 1.89 30 0.4 1.94 40 0.5 2 50 0.75 2.13 75 1 2.3 100 Хїснэгт 43 0.5 0.4 48 ha , м К2 Ja,min, м 3/(м2цаг) 0.6 0.46 42 0.7 0.6 38 0.8 0.8 32 0.9 0.9 28 1 1 24 3 2.08 4 4 2.52 3.5 5 2.92 3 6 3.3 2.5 Хїснэгт 44 faz/fat K3 0.05 0.59 0.1 0.59 0.2 0.64 0.3 0.66 0.4 0.72 0.5 0.77 0.75 0.88 1 0.99 6.158. Механик, хийн механик шахуургат, цоргилон їлээгчийг сонгохдоо тэдгээрийн хїчилтєрєгчийн бїтээмжийг 20 0С-ийн температуртай їеийн, ус уусмал хїчилтєрєгчгїй, шингэний хїчилтєрєгч хэрэглээний хурд масс солилцооны шинж чанарыг тодорхойлсон коэффициент KT, K3, хїчилтєрєгчийн дутагдал  Ca - Co  (  )  -ыг 6.157 зїйлийн дагуу тодорхойлно. Ca  Агааржуулах сав, биологийн цєєрємд зориулсан агаар їлээгчийн тоог томъёогоор тодорхойлно.  qo ( Len - Lex ) W at  N ma  = ,  (65) Ca - C O  1000 KT K 3 ( ) tat Q ma  Ca  Энд W at  - байгууламжийн эзлэхїїн, м3 Q ma  -  хїчилтєрєгчєєр тодорхойлсон агаар їлээгчийн бїтээмж, кг/цаг, паспортын єгєгдлєєр авна.  t at  - байгууламжид шингэний байх хугацааны їргэлжлэл, цаг; бусад гол шинжийн утгын томъёо (61)-д зааснаар тооцно. Т ай л бар : Механик агаар їлээгїїрийн тоо тодорхойлох їед идэвхт лагийн чийгшлийн шинжээр холилдох чадамжийг заавал шалгана. Агаар їлээгїїрийн їйлчлэх бїсийг тооцоогоор тодорхойлбол зохино, ойролцоогоор ажлын дугуйны голчийг 5 -6 дахин тооцсонтой тэнцїї байна. 6.159. Їйлдвэрийн хїчилтєрєгчийн тєхєєрємжєєс техникийн хїчилтєрєгч єгєх нєхцєлтэй їед исгэх сав ашиглахыг зєвшєєрнє. Цэвэрлэх байгууламжийн бїрэлдэхїїнд хїчилтєрєгчийн станцийг барьсан їед исгэх сав ашиглахыг зєвшєєрнє. Окситенк механик агаар їлээгїїртэй, хєнгєн, бєх бат битїї хучилттай, -59- БНбД 40-01-06 хїчилтєрєгчєєр тэжээх автомат системтэй, хийн тєлвийн їлээгчтэй, хїчилтєрєгчийн ашиглалт 90% їр дїнтэй байх нєхцєлийг хангана. Їйлдвэрийн бохир усыг хотын ахуйн бохир устай хольж цэвэрлэх тохиолдолд исгэх савыг сонговол зохино. Харин лаг тунгаагчийг хамтад нь тєлєвлєнє. Исгэх савны агааржуулах бїсний эзлэхїїнийг томъёо (48), (49)-єєр тооцвол зохино. Исгэх савны лагийн хольц дахь хїчилтєрєгчийн концентрацийг 6 12 мг/л-ийн хязгаарт, лагийн тунг 6-10 г/л-ээр авах ёстой. Хоёрдогч тунгаагуур. Лаг тунгаагч 6.160. Биошїїлтїїрийн дараах бїх загварын хоёрдогч тунгаагуурын талбайн ачаалал /qssb, м3/(м2цаг)/-г томъёогоор тодорхойлно.  q ssb  = 3. 6 K set u o  (66) Энд:  u o  -биохальсны гидравлик бїхэлшил, биологийн бїрэн цэвэрлэгээний їед  u o  =1.4 мм/сек, коэффициент К set -ийн утгыг 6.61 зїйлийг дагуу тооцно. Тунгаагуурын талбайг тодорхойлох їед эргїїлэн єгєх цутгаланг зайлшгїй тооцно. 6.161. Агааржуулах савны дараах бїх загварын хоёрдогч тунгаагуурын гидравлик ачаалал / q ssa , м3/(м2.цаг)/-ыг агааржуулах саван доторх идэвхт лагийн концентраци / a i , гр/л/, тїїний индекс / J i , см3/гр/, тунгалагжуулсан усан дахь лагийн концентраци / a t  мг/л/-ийг оролцуулан томъёогоор тодорхойлно:  0 . 8  4. 5 K ss H set  , (67) ( 0 . 1 J i a i ) 0 . 5 - 0 . 01 a t  Энд:  K ss  -тунгаах бїсний эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент цацраг урсгалтай тунгаагуурт K ss =0.4, босоо урсгалтай тунгаагуурт  K ss =035, захлуулсан гаргалагатай босоо урсгалтай тунгаагуурт  K ss =0.45.  q ssa  = a t  —10 мг/л-ээс багагїйгээр тооцвол зохино  a i  —15 г/л-ээс ихгїйгээр тооцвол зохино. 6.162. Тунгаагуурын гол шинжийн хийцийг 6.61-6.63 зїйлд зааснаар тооцно. 6.163. Тунгалагжуулсан усыг цуглуулах халиагуурын 1 м дээрх ачааллыг 810 л/сек-ээс ихїйгээр тооцвол зохино. 6.164.  a i ,  J i  параметрээс хамааралтай, умбуур тунадасаар дамжуулан тунгалагжуулах ажлын горимтой агааржуулах сав, тунгаагуур, исгэх саванд зориулсан лаг тусгаарлуурын гидравлик ачааллыг хїснэгт 45-д зааснаар авна. Хїснэгт 45  a i  J i  100 200 300 400 500 600  q ms ,  м3/(м2цаг) 5.6 3.3 1.8 1.2 0.8 0.7 6.165. Умбуур бодисын агууламжаар тунгалагжуулах зэргийн шаардлагаас хамааруулан лагийн хольцийг ялгах зориулалттай хєвїїлэх тєхєєрємжийн тооцоог хїснэгт 46-д зааснаар авч болно. -60- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 46 Параметр Хєєсрїїлэлтийн їргэлжлэх хугацаа, мин Лагийн умбуур бодист хэрэглэх хийн хувийн зарцуулга, л/кг Умбуур бодисын агууламж, мг/л 15 10 5 40 50 60 4 6 9 Тїрэлттэй нєєцлєх савны доторх даралт 0.6-0.9 МПа (6-9 км/см2, хяналтын їргэлжлэх хугацааг 3-4 мин-аар тооцвол зохино. Бїрэн исэлдїїлэгчтэй агааржуулах тєхєєрємж (Уртасгасан агааржуулалтай агааржуулах сав) 6.166. Бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэхэд зориулж бїрэн исэлдїїлэх агааржуулалтай тєхєєрємжийг хэрэглэвэл зохино. Тєхєєрємжид бохир усыг єгєхєєс ємнє бїхэл механик хольцыг тогтоож ялгах арга хэмжээг зайлшгїй тусгана. 6.167. Бїрэн исэлдїїлэх агааржуулах саванд агааржуулалтын хугацааны їргэлжлэх хугацааг томъёо (48) -аар тодорхойлохдоо доорхи утгаар тооцвол зохино. r -БХХбїрэн 6 мг/(гр.цаг) -аар дундаж исэлдлийн хурд;  a i  -лагийн тун 6 гр/л; s -лагийн їнсжилт 0.35; Агаарын хувийн зарцуулгыг томъёо (61)-ээр тодорхойлж авбал зохих нь:  q o  - БХХбїрэн-г, мг/мг-ийг бууруулах хїчилтєрєгчийн хувийн зарцуулга -1.25  K 1 , K 2 , K T  , K 3 , C a  - дїрмийн 6.157 зїйлд зааснаар тооцож авна. 6.168. Хамгийн их урсацтай їед тунгаах бїсэд бохир усны байх їргэлжлэх хугацаа 1.5 цагаас ихгїй байна. 6.169. 1 кг БХХбїрэн –д илїїдэл идэвхт лаг 0.35 кг ноогдохоор бодож авна. Идэвхт лагийн тун 5-6 гр/л-д хїрсэн їед илїїдэл идэвхт лагийг тунгаагуураас агааржуулах савны адилаар зайлуулна. Зайлуулж байгаа лагийн чийглэг: тунгаагуураас 98 %, агааржуулах савнаас 99.4 % байна. 6.170. Лагийн талбай дээрх ачааллыг мезофильны горимд боловсруулсан тундасныхаар тооцно. Эргїїлэн исэлдїїлэх суваг 6.171. Євлийн хамгийн хїйтэн їеийн тооцооны температур нь хасах 250С багагїй нутаг дэвсгэрт бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэхийн тулд эргїїлэн исэлдїїлэх сувгийг ашиглавал зохино. 6.172. Агааржуулалтын їргэлжлэх хугацааг томъёо (48)-аар тодорхойлоход r -исэлдэлтийн дундаж хурдыг БХХбїрэн 6 мг/(гр.цаг)-аар тооцвол зохино. 6.173. Эргїїлэх сувагт зориулж: -сувгийн хэлбэр нь дэвсгэр зурагт 0 -хэлбэртэй. -ажлын гїн -ойролцоогоор 1 м -илїїдэл идэвхт лагийн хэмжээ БХХбїрэн -1 кг -д 0.4 кг ногдохоор байна. 6.174. Исэлдїїлэх сувагт бохир усыг агааржуулахад механик агаар їлээгїїр ашиглавал сувгийн шулуун хэсгийн эхэн дээр суурилуулна. Агаар їлээгїїрийн -61- БНбД 40-01-06 хэмжээг тїїний ажлын параметрийг хїчилтєрєгчєєр тооцсон бїтээмж, суваг дахь усны хурдаас хамааруулан паспортын єгєгдлєєр тооцвол зохино. 6.175. Агаар їлээгїїрээр бий болгосон суваг дахь усны хурд / V cc  , м/сек/-ыг томъёогоор тодорхойлно: J air l air  v cc  = (68) 2  æ n 1  ö wcc ç 3 4  l cc  + 0.05 Sx ÷ èR ø Энд  J air  -агаар їлээгїїрийн тїлхэцийн даралт, агаар їлээгчийн шинж чанараар авна.  l air  -агаар їлээгчийн урт, м  w cc -сувгийн бодит огтлолын талбай, м2  n 1  -єргєшилийн коэффициент, бетонон хананд  n 1 =0.014  R  -гидравлик радиус, м  l cc  -сувгийн урт, м Sx -байрын эсэргїїцлїїдийн коэффициентийн нийлбэр, 0 -хэлбэртэй сувагт x =0.5 Агаар їлээгїїрийн єргєн сувгийн ёроолын єргєнєєс багагїй, эсвэл суваг дахь усны толионоос єргєнгїй, тїїний тоо нь хоёроос цєєнгїй байна. 6.176. Бохир ус, идэвхт лагийн холимгийг исэлдїїлэх сувгаас гаргаж, хоёрдогч тунгаагуурт єєрийн урсгалаар нийлїїлж, харин хоёрдогч тунгаагуурт тунгаах хугацааны хамгийн их цутгалангийн їед 1.5 цаг байна. 6.177. Хоёрдогч тунгаагуураас исэлдїїлэх сувагт эргэлтийн идэвхт лагийг зогсолтгїй єгєх, харин лагийн талбайд илїїдэл лагийг їе їе єгнє. 6.178. Лагийн талбайг мезофиниль горимоор боловсруулсан тундасны ачааллаар тооцно. Шїїрїїлэх талбай 6.179. Бохир усыг биологийн аргаар бїрэн цэвэрлэх зориулалтаар шїїрїїлэх талбайг элс, элсэнцэр, хєнгєн шавранцар хєрсєнд тєлєвлєвєл зохино. Шїїрїїлэх талбайд бохир усыг єгєхєєс ємнє 30 минутаас багагїй хугацаангаар тунгаавал зохино. 6.180. Шїїрїїлэх талбайд зориулсан дэвсгэр нутгийг сонгохдоо: - 0.02 хїртэл налуутай, хотгор гїдгэр багатай, уужим -усны тївшингийн бууралтын хїнхийлийн радиусын гадна, газрын доорхи эх булгийн ус олборлох байгууламжаас хєрсний усны урсгалын чиглэлийн доод талд, хєнгєн шавранцар хєрстэй газарт 200 м-ээс, элсэнцэр хєрсєнд 300 м-ээс, элсэн хєрсєнд 500 м-ээс тус тус холын зайтай байна. Шїїрїїлэх талбайг хєрсний усны урсгалын чиглэлийн доод талд байрлуулахаар тєлєвлєсєн тохиолдолд ус олборлох байгууламж хїртэлх зайг гидрогеологийн нєхцєлийн тооцоо, ус хангамжийн эх булгийн ариун цэврийн бїсний шаардлагаар тооцож сонгоно. Усны їеийн хил хязгаар дотор, ан цавтай хєрс, хєндий усны тулгуур їеэр хучигдаагїй давхар зэрэг дэвсгэр нутагт шїїрїїлэх талбай байрлуулахыг хориглоно. 6.181. Шїїрїїлэх талбайн бохир усны ачаалал нь шїїрїїлэх талбайн ашиглалтын туршилтын єгєгдєл, ижил тєстэй байгууламжийн туршлагыг їндэслэхийг зєвшєєрнє. Ахуйн бохир ус тїїнтэй тєстэй найрлагатай їйлдвэрийн бохир усыг шїїх талбайд єгєх ачааллыг хїснэгт 47-д зааснаар тооцож авна. -62- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 47 Хєрс Хєнгєн шавранцар Элсэнцэр Элсэн Жилийн дундаж агаарын температур, 0С 0-3.5 3.5-6 6.0-11 11-ээс дээш 0-3.5 3.5-6 6.0-11 11-ээс дээш 0-3.5 3.5-6 6.0-11 11-ээс дээш Хєрсний усны тївшин, м -ийн їед ачаалал, м3 /га.хон/ 1.5 2 55 70 75 85 80 85 90 100 100 110 120 130 120 140 150 175 160 190 180 210 бохир усаар єгєх 3 60 75 85 100 100 120 130 150 180 225 235 250 Т ай л бар : 1. Заасан ачаалал нь жилийн дундаж агаар мандлын тунадасны хэмжээ 300…500 мм хэмжээтэй нутаг дэвсгэрт хамаарна. 2. Жилийн дундаж агаар мандлын тунадасны хэмжээнээс хамааруулан багасгаж єєрчилнє. 500-700 мм 15-25% 700-аас их мм 25-30%. Энэ хувиас хамгийн их єєрчлєлтийн хувийг хєнгєн шавранцарт, хамгийн бага хувийг элсэн хєрсєнд авна. 6.182. Зайлшгїй тохиолдолд бохир усны хєлдєлтєєр шїїрїїлэх талбайн хэмжээг тооцоогоор шалгана. Хєлдєлтийн їргэлжлэх хугацааг агаарын хоногийн дундаж температур хасах 100С илїї хїйтэн хоногийн тоогоор авна. Хєлдсєн їеийн бохир усны шїїрлийн талбайн багасалтын коэффициентыг хїснэгт 48-д зааснаар авна. Хїснэгт 48 Хєлдєлтийн хугацаанд шїїрлийн багасгах коэффициент 0.3 0.45 0.55 Хєрс Хєнгєн шавранцар Элсэнцэр Элс хэмжээг 6.183. Шїїрїїлэх талбайг технологийн дагуу зєв ашиглахад нєєц талбайг ашигтай талбайгаас 15-20 % бодож тодорхойлно. Нэмэгдїїлэх талбай нь байгаль, цаг уурын нєхцєлєєс хамаарна. 6.184. Шїїрїїлэх талбайн явган ба автозам, дамжуулах сїлжээ, хашлага далан, мод бутны суулгацанд зориулсан туслах талбайг нэмж тооцох бєгєєд їндсэн талбай 1000 га ба тїїнээс бага бол туслах талбайг 35% хїртэл, харин 1000 га-аас их бол 25% хїртэл авахыг зєвшєєрнє. 6.185. Шїїрїїлэх талбайн картын хэмжээ нь газрын єндєржилт, нийт ажлын талбай, хєрсийг боловсруулах аргаас хамаарна. Трактораар боловсруулах їед нэг картын талбай 1.5 га-аас багагїй байх ёстой. Картын єргєнийг уртад харьцуулахад 1:2-1:4 хїртэл їндэслэл гаргасан їед картын уртыг нэмэгдїїлж болно. 6.186. Шїїрїїлэх талбайд хєлдєєсєн бохир уснаас їїссэн халиаг нєєц картанд гаргах тоноглолыг тусгасан байвал зохино. -63- БНбД 40-01-06 6.187. Задгай ба хаалттай шїїрїїлэх тоноглолыг доорхи тохиолдолд заавал хийнэ: -хєрсний шинжээс хамаарахгїйгээр картын ёроолын гадаргаас доош 1.5 м -т хєрсний ус байвал -хєрсний ус гїнд оршивч, хєрс шїїрїїлэх чадвар сайтай -хатаах задгай сувгаар хєрсний усыг шингээж чадахгїй тохиолдолд 6.188. Шїїрїїлэх талбайн дэргэд ажиллагсдын халуун усны шїршїїр, ажлын хувцас хатаах єрєє, амрах, хооллож ундаалах байрыг заавал тусгана. Шїїрїїлэх талбайн 75-100 га талбай бїрт їйлчилгээний ажилтныг дулаацах байрыг тусгавал зохино. 6.188*. Шїїрїїлэх талбайн хэмжээг тодорхойлохдоо Монгол орны байгаль, цаг уурын онцлог, ууршилтын коэффициентыг хэрэглэнэ. (хїснэгт 48*). Хїснэгт 48* д/д Ууршилтын бїс 1 2 3 4 5 I II III IV V 1 га талбайгаас хоногт уурших усны хэмжээ м3/га 47-оос их 38.1-47.6 28.6-38.1 19.0-28.6 19.0-оос бага Зураг 3. Усны гадаргаас уурших ууршилтын тойм зураг Газар доогуур шїїрїїлэх талбай 6.189. Газар доогуур шїїрїїлэх талбайг элс, элсэнцэр хєрсийг сонгож, услах хоолойн байршил хєрсний уснаас дээш 1.0 м шїїрїїлэх талбай газрын хєрснєєс доош 0.5 м-т эхлэж, 1.8 м-ээс хэтрэхгїй гїнтэй байвал зохино. Услах хоолойн дэвсгэрт 20-50 см зузаан їетэй асгасан хайрга, жижигээр бєєгнєрсєн зуухны шаарга, сайрга, бїдїїн ширхэгтэй элсийг ашиглавал зохино. Газар доогуур шїїрїїлэх талбайн ємнє септик болон бохир усыг тунгааж, лагийг ялзруулах байгууламж ашиглавал зохино. 6.190. Услах хоолойн нийт уртыг ачааллаас хамааруулан хїснэгт 49-д зааснаар сонгоно. Биеэ даасан услах хоолойн урт 20 м-ээс хэтрэхгїй байвал зохино. Хїснэгт 49 Хєрс Элс Элсэрцэр Агаарын жилийн дундаж температур, 0С 6 хїртэл 6.1-11 11.1 -ээс их 6 хїртэл 6.1-11 11.1 -ээс дээш Хоолойн ёроолоос хєрсний усны гадарга хїртэлх зай, мээс хамааруулан газар доогуур шїїрїїлэх талбайн 1 у/м услах хоолойн ачаалал, л/хон 1 2 3 16 20 22 20 24 27 22 26 30 8 10 12 10 12 14 11 13 16 Т ай л бар : 1. Агаар мандлын жилийн дундаж тунадас 500 мм хїртэлх нутаг дэвсгэрт мєрдєх ачааллыг заасан болно. 2. Ачааллыг багасгах: Жилийн дундаж тунадас 500-600мм -10%-20%, 600мм -дээш їед 2030%, 3. Бїхэл ширхэгтэй зїйлээр асгалт хийж 20-50 см зузаан їе гаргавал ачааллын коэффициентыг 1.2-1.5 гэж авна. 4. Нэг суугчаас зайлуулах бохир ус 150 л/хон -оос их буюу объект улирлын чанартай ажилладаг бол ачааллын нормыг 20% -иар нэмэгдїїлнэ -64- БНбД 40-01-06 6.191. Услах хоолойн тєгсгєлд агаарын урсгалд зориулсан 100 м голчтой, газрын хєрснєєс дээш 0.5 м єндєр хоолойг хийвэл зохино. Элс -хайрган шїїлтїїр ба шїїрїїлэх суваг 6.192. 15 м3/хон-оос ихгїй бохир ус цэвэрлэхэд элс хайрган шїїлтїїр ба шїїрїїлэх сувгийг тєлєвлєнє. Ус нэвчїїлдэггїй, сул шїїрїїлдэг хєрсєнд ус тараах хоолойн ёроолоос хєрсний усны тївшин хїртэл 1 м байвал зохино. Байгууламжийн ємнє септик суурилуулна. Цэвэршїїлсэн усыг усалгаанд зориулж асгах, хуримтлуулах, задгай хєрс, усны объектод нийлїїлэхдээ ”Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршил, цэвэрлэгээний технологи, тївшинд тавих шаардлага” МNS -ыг мєрдєнє. Шїїрїїлэх сувгийн тооцооны уртыг бохир усны цутгалангийн хэмжээ, услах хоолойн ачааллаас хамааруулан 30 м-ээс илїїгїй, сувгийн ёроолын єргєн 0.5 мээс багагїй байвал зохино. 6.193. Элс-хайрган шїїлтїїрийг нэг ба хоёр шатлалтай тєлєвлєнє. Нэг шатлалтай шїїлтїїрийн шїїх материалд бїхэл, дунд зэргийн ширхэгтэй элс, бусад материалыг ашиглахыг зєвшєєрнє. Хоёр шатлалтай шїїлтїїрийн нэгдїгээр шатлалын шїїх материалд хайрга, сайрга, халаалтын тогооны їнс, бусад материалыг 6.122 зїйлд зааснаар, хоёрдугаар шатлалд нэгдїгээр шатлалын ижил тєстэй материал ашиглавал зохино. 6.194. Элс хайрган шїїлтїїр, шїїрїїлэх сувгийн услах хоолойн ачаалал, шїїх їеийн зузааныг хїснэгт 50-д зааснаар авна. Хїснэгт50 Байгууламж Нэг шатлалтай элс -хайрган шїїлтїїр буюу хоёр шатлалтай шїїлтїїрийн хоёрдугаар їе Хоёр шатлалтай шїїлтїїрийн нэгдїгээр їе Шїїрїїлэх шуудуу Ачааллын їеийн єндєр, м Услах хоолойн ачаалал л/(м.хоног) 1-1.5 30-100 1-1.5 150-200 0.8-1 50-70 Т а й л ба р : 1. Ачаалал багасвал їеийн єндрийг уялдуулан багасгана. 2. Агаарын тєслийн дундаж температур 3 -6 оС -д зориулж ачааллын тоон утгыг заасан болно. 3. Агаарын жилийн дундаж температур 6 оС -аас дээш нєхцєлд ачааллыг 20 -30 % нэмэгдїїлж, 3оС -аас бага нєхцєлд 20 -30 % багасгана. 4. Зайлуулах ус 150 л/(хїн.хон) их їед ачааллыг 20 -30 % нэмэгдїїлнэ. Шїїрїїлэх худаг 6.195. Бохир усны хэмжээ 1 м3/хон-оос ихгїй їед элс, элсэрхэг хєрсєнд шїїрїїлэх худаг хийнэ. Худгийн суурь хєрсний усны тївшнээс дээш 1 м-ээс багагїй зайтай байна. Т ай л бар : 1. Ахуй ундны хэрэгцээний усыг газрын гїнээс олборлодог тохиолдолд шїїрїїлэх худаг ашиглах боломжийг мэргэжлийн хяналтын байгууллагын зєвшєєрлєєр шийдвэрлэнэ. 2. Шїїрїїлэх худгийн ємнє септик ашиглана. 6.196. Шїїрїїлэх худгийг тємєрбетон цагираг, хїчитгэсэн шатаалгатай тоосго, єрлєгийн чулуугаар хийхээр тєлєвлєнє. Дэвсгэр зураг дахь хэмжээ 2х2 м-ээс ихгїй, гїн 2.5 м байх ёстой. Худагт ус хїргэх хоолойн доор тєлєвлєх нь: -65- БНбД 40-01-06 ­  ёроолын шїїрїїлэх материалыг 1 м хїртэл єндєртэй хайрга, сайрга, бїхэлжсэн їнс, бусад материалаар хийнэ.  ­  мєн эдгээр материалаар худгийн эргэн тойронд асгалт хийнэ.  ­  усыг шїїрїїлэн гаргах зориулалтын нїх нь худгийн хананд байна. Худгийн таг 700 мм, агаар сэлгэх хоолой 100 мм -ийн голчтой байна. 6.197. Шїїрїїлэх худгийн тооцооны гадарга нь худгийн ёроол, худгийн шїїх материалтай єндрийн хананы гадаргуугийн нийлбэр байна. Шїїрїїлэх гадаргын 1 м2 талбайн ачаалал элсэн хєрсєнд 80 л/хон, элсэнцэр хєрсєнд 40 л/хон байна. Шїїрїїлэх гадаргын талбайн ачаалал нэмэгдїїлж авах нєхцєлїїд нь:  ­  Шїїрїїлэх худгийг дунд ба том бїхэлшилтэй элсээр дїїргэсэн, худгийн ёроол, хєрсний усны тївшний хоорондох зай 2 м бол 10 -20%,  ­  Бохир усны дундаж температур нэмэх 10 оС –аас их, худгийн ус зайлуулалт 150 л/(хїн.хон) -оос их їед 20%  ­  Улирлын чанартай ажилладаг объектод ачааллыг 20% нэмэгдїїлж болно. Биологийн цєєрєм 6.198. Органик бодис агуулсан хот, їйлдвэр, гадаргуугийн бохир усыг цэвэрлэх, гїн цэвэрлэх їед биологийн цєєрмийг ашиглавал зохино. 6.199. Биологийн цєєрмийг байгалийн, хийн шахуургат, механик-зохиомол агааржуулалтайгаар тєлєвлєж болно. 6.200. Бохир усыг биологийн цєєрмєєр цэвэрлэх їед байгалийн агааржуулгатайд БХХбїрэн - 200 мг/л-ээс ихгїй, зохиомол агааржуулгатайд БХХбїрэн – 500 мг/л-ээс ихгїй агуулах ёстой. Хэрэв БХХбїрэн – 500 мг/л -ээс их їед бохир усыг урьдчилан цэвэрлэсний дараа биологийн цєєрмєєр цэвэрлэвэл зохино. 6.201. Гїн цэвэрлэгээтэй цєєрмєєр бохир ус цэвэрлэх їед биологийн ба физик-химийн аргаар цэвэрлэсний дараа усанд БХХбїрэн – 25 мг/л-ээс ихгїйг байгалийн агааржуулгатай, БХХбїрэн –50 мг/л-ээс ихгїйг зохиомол агааржуулалтайд цэвэрлэнэ. 6.202. Цєєрмийн ємнє бохир усыг цэвэрлэхийн тулд савх хоорондын зай 16 мм-ээс багагїй хэмжээтэй шїїр, бохир усыг 30 мин-аас багагїй хугацаанд тунгаах тунгаагуур байвал зохино. Байгалийн агааржуулалтай цєєрмийн дараа цэвэршїїлсэн бохир усыг 2-2.5 цагийн туршид дахин тунгаавал зохино. 6.203. Биологийн цєєрмийг ус шїїрїїлдэггїй буюу шїїрэлт багатай хєрсєнд тєлєвлєнє. Усыг сайн шїїрїїлэх хєрсєнд биоцєєрмийг барихын тулд хєрсєнд шїїрїїлэхийн эсрэг арга хэмжээ авбал зохино. 6.204. Биологийн цєєрмийг дулааны улирлын салхины ноёрхох чиглэлээр орон сууцны барилгажсан талбайн доод талд байршуулах ёстой. Цєєрєм доторх усны хєдєлгєєний чиглэл салхины чиглэлтэй шулуун огтлолцсон байх ёстой. 6.205. Биологийн цєєрмийг хоёроос багагїй зэрэгцээ секцтэй, тус бїр 3…5 угсраа шатлалтай, секц бїрийг тусгаарлаж хаах боломжтой буюу бусад секцийн ус цэвэрлэгээний технологийн горимыг алдагдуулалгїй засвар, їйлчилгээ хийх нєхцєлийг хангасан байвал зохино. 6.206. Байгалийн агааржуулгатай цєєрмийн уртыг єргєнд харьцуулахад 20 оос багагїй байна. Заасан харьцаанаас бага їед цєєрмийн бїх бодит огтлолоор ус хєдлєн юїлэгдэх, оруулах, гаргах нєхцєлийг хангасан тєхєєрємжєєр тоногловол зохино. -66-  БНбД 40-01-06 6.207. Зохиомол агааржуулгатай цєєрмийн секцийн урт, єргєний харьцаа дурын байх боловч цєєрмийн бїх хэсгїїдэд усны хєдєлгєєн 0.05 м/сек-ээс багагїй хурдтай байвал зохино. Дэвсгэр зураг дээрх цєєрмийн хэлбэр агааржуулалтаас хамаарна:  ­  Хийн шахуургат, механик агаар їлээгїїртэй - тэгш єнцєгт  ­  Усны мандлаар єєрєє хєдєлж їлээдэг - дугуй 6.208. Цєєрмийн нэг шатлалаас нєгєє шатлалд ус гаргах хоолойн ёроолын тэмдэгт цєєрмийн ёроолоос дээш 0.3-0.5 м. Цэвэршїїлсэн усыг цуглуулж дамжуулан гаргах тєхєєрємжийг цєєрмийн усны тївшнээс 0.15-0.2 м-ийн гїнд байрлуулна. 6.209. Биоцєєрмийн дараа усыг хлоржуулбал зохино. Харин хлорын уусмал дамжуулах хоолой 500 м-ээс урт, зайлшгїй хлоржуулах барилга барих шаардлагатай тохиолдолд цєєрмийн ємнє хлоржуулахыг зєвшєєрнє. Авцалдуулсаны дараа усанд агуулагдах їлдэгдэл хлорын концентраци 0.25 -0.5 г/м3-аас хэтрэхгїй байх ёстой. 6.210. Цєєрмийн ажлын эзлэхїїнийг хоногийн дундаж бохир ус цєєрємд байх хугацаагаар тодорхойлно. 6.211. Байгалийн агааржуулалтай цєєрємд усны байх хугацаа (tlag, хон)-г томъёогоор тодорхойлно :  L' en - L fin  1 N -1  L en  1  , (69) t lag  = lg + lg  å ' K lag k 1  Lex K lag k '  L' ex - L fin  Энд: N – цєєрмийн цуваа шатлалын тоо  K lag – шатлал нэг бїрийн эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент  k ’lag – хамгийн сїїлийн шатлалын эзлэхїїн ашиглалтын коэффициент  K lag,  K ’lag -байгалийн агааржуулгатай цєєрємд уртыг єргєнд харьцуулсан харьцаа 20:1 ба 0.8 -0.9 –ээс их, байгалийн унаган тєрхєєрєє байгаа нуур, цєєрєм зэрэгт урт, єргєний харьцаа 1:1-3:1-д 0.35, эдгээрийн завсарын утгийг дундачлан бодох аргаар тодорхойлно.  L en – цєєрмийн тухайн шатлалд орох усны БХХбїрэн  L ’en – цєєрмийн хамгийн сїїлийн шатлалд орох усан дахь БХХбїрэн  L ex – цєєрмийн тухайн шатлалаас гарах усан дахь БХХбїрэн  L ’ex – цєєрмийн хамгийн сїїлийн шатлалаас гарах усан дахь БХХбїрэн  L fin – їлдэгдэл БХХбїрэн, усан доторх процессийн нєхцєлєєр зуны улиралд 2 -3 мг/л, єнгєждєг цєєрємд 5 мг/л хїртэл, євєлд 1-2 мг/л  k  -хїчилтєрєгч хэрэглээний тогтмол хурд, хон; їйлдвэрийн ус хангамжинд зориулж туршилтаар тогтооно; хотын ба тїїнтэй ойролцоо найрлагатай їйлдвэрийн бохир усанд туршилтын єгєгдєл  k  байхгїй їед цэвэрлэх цєєрмийн секц хоорондын  k =0.1 хон -1, хамгийн сїїлийн шатлалд, усны температур +20оС -д  k ’=0.07 хон -1 -ээр тооцно. Гїн цэвэрлэгээний цєєрємд зориулж  k , хон -1 -г авахдаа: нэгдїгээр шатлалд –  k =0.07; хоёрдугаар шатлалд  k =0.06; бусад шатлалд 0.05 -0.04; нэг шатлалтай цєєрємд  k =0.06 хон -1. Цэвэршїїлэх усны температур 20оС зєрїїтэйд  k  утгыг томъёогоор тодотгол хийвэл зохино : Усны температур 5-аас 30 оС байхад ;  (70) kT  = k1.047 T - 20  , о Усны температур 0-5 С ; -0.022  T - 20  kT  = k [1.12 ( T + 1)  ]  , (71) о Энд:  k  –усны температур 20 С байхад лабораторийн нєхцєлд тодорхойлсон коэффициент -67- БНбД 40-01-06 6.212. Байгалийн агааржуулалтай цєєрмийн усны толионы нийт талбай (Flag, м )-г томъёогоор тодорхойлно :  Q  C  ( L  - L ex )  , (72) F lag  = w  a  en  K lag ( C a  - C ex ) r a  Энд: Qw – бохир усны цутгалан, м3 хон  C a - томъёо (63)-оор тодорхойлно.  C ex-цєєрмєєс гарах усанд зайлшгїй агуулагдах хїчилтєрєгчийн концентраци, мг/л ra – хїчилтєрєгч дутагдалтай їед агаар мандлаас агааржуулагдах хэмжээ ra= 3 – 4 г/м2 хон-оор тооцвол зохино. Len, Lex, Klag - томъёо (69)-оор тодорхойлно. 2 6.213. Байгалийн агааржуулалтай цєєрмийн тооцооны гїн (Hlag, м)-ийг томъёогоор тодорхойлно : K Iag  (C a  - C ex  )r a t Iag  H Iag  = , (73) C a ( L en  - L ex  )  Цєєрмийн ажлын гїн, м-ийн байвал зохих нь:  L en  -100 мг/л-ээс доош бол-0.5 м  L en  - 100 мг/л хїртэл бол -1м Гїн цэвэрлэгээний цєєрмийн їед  L en  -20-40 мг/л -2м  L en  -20 мг/л хїртэл 3 м. Євлийн улиралд цєєрєм хєлдєх тохиолдолд гїн Н, м -ийг 0.5 м-ээр єсгєж авна. 6.214. Байгалийн агааржуулалтай гїн цэвэрлэгээний цєєрємд бохир усны байх хугацаа ( t Iag  , хоног)-г томъёогоор тодорхойлно. t Iag  =  ö L en  N  æç - 1 ÷ , N  2 , 3 k d  çè L en  - L fin  ÷ø (74) Энд: k d  -хїчилтєрєгчийн хэрэглээний хурдны динамик тогтмол  k d  = b 1 k , (75) Энд:  b 1 -агааржуулах тєхєєрємжєєр їїсэж буй цєєрєм дэх усны хєдєлгєєний хурд,  v Iag  м/сек -ээс хамаарах коэффициент (мєн лабирант хавтас хэлбэрийн агааржуулагатай коридорт ус холилдохоос мєн хамаарна)  b 1 -ийн хэмжээг томъёогоор тодорхойлно:  (76) b 1 = 1 + 120 v Iag  Хэрэв  v Iag  0.05 м/сек бол  b 1 = 7  6.215. Усны гїн цэвэрлэгээг нэмэгдїїлэх, БХХбїрэн 3 мг/л-т хїргэх, тїїнд агуулагдаж буй азот, фосфорын нэгдлїїдийг бууруулах зорилгоор усны дээд ургамал зэгс, усны зэгс, хулс зэргийг тарьж ургуулж болно. Усны дээд ургамлыг цєєрмийн хамгийн сїїлчийн шатлалд тарих ёстой. Усны дээд ургамлын тарих талбайд 10000 м3/хон ус цэвэрлэх тохиолдолд 1 м2 -д 150-200 ширхэг суулгацаар тооцож ачааллавал зохино. -68- БНбД 40-01-06 Цэвэршїїлсэн бохир усыг хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулах байгууламж 6.216. Цэвэршїїлсэн бохир усыг усны орчинд оруулахаас ємнє хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулах зорилгоор тусгай тєхєєрємжийг зураг тусгавал зохино: -цэвэрлэх байгууламжийн эцсийн дамжлагаас усны орчин єндєржилт, тївшингийн зєрїїгээр цэвэршїїлсэн бохир усыг олон дахин цутгалан їїсгэж урсгал олон шатлалаар ус халиаж агааржуулах -халиаж агааржуулах -усыг боргио, цутган їїсгэж хурдтай урсгах -бусад тохиолдолд ус цацруулах байгууламж тоноглох тїїнийг тєсєлд хїртэлх боргио, 6.217. Ус халиагуур-самрагчийн зураг тєсєл зохиохдоо: -ус халиагуурын нїх-шїд хэлбэрт гурвалжин нїхтэй самбар, оройн єнцєгїїд бие биеийн эсрэг чиглэлтэй байна. -шїдний єндєр 50 мм, оройн єнцєг 900 -хоёр оройн єнцгийн хоорондох єндєр 50 мм -худгийн доод хашлаганы урт 4 м, гїн 0.8 м  ­  ус халиагуурын 1 у/м дахь усны хувийн цутгалан  q w  =120-160 л/сек  ­  дундаж шїдэн нїхний халиагуур дахь тїрлэг / h w  м/-ийг томъёогоор тодорхойлбол:  2  æ q  ö hw  = ç w  ÷ , (77) è 225 ø 6.218. Ус халиагуур самрагчийн шатлалын тоо  N wa , , уналтын тївшний шатлал нэг бїрийн хэмжээ  Z st , м, шатлал нэг бїр дэх хїчилтєрєгчийн концентраци  C ex мг/л -ийн хэрэглээг хангах, усны орчинд гаргах бохир усны цуваа уналтын харьцаа:  Ca - C ex  (78) = j 20 N wa KT K 3  , Ca - Cs  Энд:  C a  -шингэнд хїчилтєрєгчийн уусах хэмжээг 6.157 зїйлийн дагуу тодорхойлно.  C ex  -цэвэршїїлсэн шингэн дахь хїчилтєрєгчийн концентраци, усны орчинд гаргах нєхцєлийг хангасан байх ёстой.  C s  -хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулах зориулалтын байгууламжаас ємнєх бохир усанд агуулагдах хїчилтєрєгчийн концентраци, баяжуулаагїй їед Сs=0  N wa  -ус халиагуурын шатлалын тоо  KT  , K 3  -коэффициент, 6.157 зїйлийн дагуу тооцно.  j20 -уналтын тївшнээс хамааруулан агааржуулалтын їр дїнг тооцох коэффициент, хїснэгт 51-д зааснаар авна. Хїснэгт 51  Z st ,м 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8  j 20 0.71 0.65 0.59 0.55 0.52 6.219. Цацруулах байгууламжийн зураг тєсєл зохиох їед: -агааржуулалтын шатлалын тоо 3-4 -агаар їлээгїїр – жижиг хєєсєнцєр буюу дунд хєєсєнцєр гаргах -69- БНбД 40-01-06 -агаар їлээгїїрийн байрлал -байгууламжийн ёроолоор жигд байрлуулсан. -агааржуулалтын эрчимшил 100 м3/(м2.цаг)-аас ихгїй. 6.220. Цацруулах байгууламж доторх агаарын хувийн зарцуулга ( q b  м3/м3)ийг томъёогоор тодорхойлно.  éæ C  - C  ö1 / N b  ù N b  ex  ÷ êçç a  q b  =  - 1 ú,  (79) K 1 K 2 K 3 K T  êè C a  - C s  ÷ø úû ë Энд:  N b  -агааржуулагын шатлалын тоо  C a  ,  K 1  - г 6.157 зїйлийн дагуу тооцвол зохино.  K 2 , K 3 , K T  , C ex , C s  - г 6.218 зїйлийн дагуу тооцвол зохино. Бохир усыг халдваргїйжїїлэх 6.221. Ахуйн ба ахуй-їйлдвэрийн бохир усны холимогийг тэдгээрийг цэвэрлэгээний дараа халдваргїйжїїлнэ. Ахуйн ба їйлдвэрийн бохир усыг хамтад нь биологи цэвэрлэгээгээр цэвэрлэх їед гэхдээ салангид механик цэвэрлэгээ хийгдэхэд зохих їндэслэлтэй бол ахуйн бохир усыг биологи цэвэрлэгээний байгууламжид єгєхийн ємнє дехлоржуулалтын дараа халдваргїйжїїлж болно. 6.222. Бохир усыг халдваргїйжїїлэхдээ хлор, гипохлорид натрийг гидролизд цэвэрлэх байгууламжийн дэргэд оруулж бохир усыг халдваргїйжїїлнэ. 6.223. Тооцоонд идэвхт хлорын тунг дараахь байдлаар тооцвол зохино: -механик цэвэрлэгээний байгууламжийн дараа 10 г/м3; -тунгаалтын їр дїнг 70% дээш їед механик цэвэрлэгээний дараа ба бїрэн биш биологи цэвэрлэгээний дараа 5 г/м3; -биологийн бїрэн цэвэрлэгээ, физик -химийн, гїн цэвэрлэгээний дараа 3 г/м3; Т ай л бар : 1. Ашиглалтын їед идэвхт хлорын тунг тодотгох ба халдваргїйжїїлсэн усанд авцалдуулсны дараа їлдэгдэл хлорын хэмжээг 1.5 гр/м3 байх ёстой. 2.Цэвэрлэх байгууламжийн хлорын аж ахуй, хлоржуулах тоноглол нь тооцоот тунгийн хэмжээг 1.5 дахин єсгєх агуулахын багтаамж, тоноглолтой байвал зохино. 6.224. Цэвэрлэх байгууламж дээрх хлорын аж ахуй, электролизийн тєхєєрємжийг БНбД 40-02-06-ыг баримтлан тєлєвлєнє. 6.225. Бохир усыг биологийн, физик химийн аргаар цэвэрлэсний дараа шууд электролизийн тєхєєрємж ашиглаж халдваргїйжїїлэхийг зєвшєєрнє. 6.226. Цэвэрлэх байгууламжийн бусад єрєєнїїдтэй иж бїрдїїлэн халаалттай єрєєнд цахилгаан тєхєєрємж, удирдлагын самбарыг байрлуулахыг зєвшєєрнє. 6.227. Бохир усыг хлортой холиход бїх тєрлийн холигчийг ашиглаж болно. 6.228. Хлор, гипохлоридыг бохир устай усан сан, зайлуулах суваг, дамжуулах хоолойд авцалдуулах хугацааг 30 мин байхаар тооцно. 6.229. Авцалдуур сангийн зураг тєсєл боловсруулахад хамуургїй анхдагч тунгаагуур хэлбэртэй хийнэ. Авцалдуур сангийн тоо -хоёроос цєєнгїй; шахсан агаараар уусмал усыг цацруулах эрчимшил 0.5 м3/(м2.цаг) байхыг зєвшєєрнє. 6.230. Биологийн цєєрмийн дараа цэвэршїїлсэн бохир усыг халдваргїйжїїлэх їед хлорыг бохир устай авцалдуулах хэсгийг цєєрмєєс тусгаарласан байна. -70- БНбД 40-01-06 6.231. Авцалдуур санд тунах тунадасны хэмжээг 98 % чийглэгтэй байхад 1 м уснаас 1 литр тунахаар бодно. -механик цэвэрлэгээний дараа-1.5, -агааржуулах саванд, биошїїлтїїр дэх биологийн цэвэрлэгээний дараа-0.5 3 БОХИР УСНЫ ГЇН ЦЭВЭРЛЭГЭЭНИЙ БАЙГУУЛАМЖ Ерєнхий зїйл. 6.232. Байгууламжийн зориулалт нь: -хотын ба їйлдвэрийн бохир усыг єндєр тївшинд, гїн цэвэрлэх; -ахуйн ба їйлдвэрийн бохир усыг хольж, биологи цэвэрлэгээний аргаар цэвэршїїлсний дараа давтан цэвэрлэх; -їйлдвэрийн бохир усыг механик, хими, физик -химийн аргаар цэвэрлэж усны орчинд хаяхаас ємнє давтан цэвэрлэх; -ахуйн ба їйлдвэрийн бохир усыг цэвэрлэсний дараа хєдєє аж ахуй, їйлдвэрийн ус хангамжинд давтан ашиглах; 6.233. Бохир усыг гїн цэвэрлэх байгууламжийн бїрдэлд тєрєл бїрийн зохиомжтой ширхэгт ачаалалтай шїїлтїїр, биологийн цєєрєм, бохир усыг хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулах байгууламж байж болно. Байгууламжийн хийцийг сонгохдоо бохир усны анхны чанар, цэвэрлэгээний шаардлагатай тївшин болон шїїрїїлэх материал зэргийг тооцвол зохино. 6.234. Биологийн цєєрмийн зураг тєслийг 6.198-6.215 зїйлийн дагуу тєлєвлєнє. Ширхэгт ачаалалтай шїїлтїїр 6.235. Ширхэгт ачаалалтай шїїлтїїрт дараах шийдэлтэй хийцїїдийг зєвлєдєг: нэг їетэй, хоёр їетэй, хэлхээ - булаастай (ХБ); Цаг уурын нєхцєл, шийдлээс хамаарч шїїлтїїрийг ил задгайд эсвэл єрєєнд байрлуулна. Шїїлтїїрийг задгайд байрлуулсан їед дамжуулах хоолой, хаалтуур, насос бусад байгуулалтыг явах боломжтой гудам саравчинд байрлуулах ёстой. 6.236. Шїїрїїлэх материалаар болор элс, хайрга, жижиглэсэн сайрга, зуухны бїхэлдїї шаарга, антрацит, керамзит, олон найрлагат бодис, мєн бусад ширхэгт ачааллын бодисуудыг хэрэглэх боловч тэдгээр нь технологид угаагдах, бутрах шинжийг хадгалж чадах химийн тогтвортой найрлагатай, механик бат бэхтэй бодис байвал зохино. 6.237. Шїїлтїїрийг сонгох тооцоог БНбД 40-02-06 ба бусад нормоор тооцно. 6.238. Хотын ба тїїнтэй ойролцоо найрлагатай їйлдвэрийн бохир усыг биологи цэвэрлэгээний дараа гїн цэвэрлэхэд зориулсан шїїлтїїрийн ширхэгт ачааллын гол шинжийг хїснэгт 52-д зааснаар сонговол зохино. Шїїлтїїрийн талбайг тооцохдоо цагийн жигд бишийг 15% -иар бодож хамгийн их цагийн урсгалтай їеийнхээр тооцвол зохино. -71- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 52 Хэвийн Хурдасгана Хїчитгэсэн Угаалгын эрчимшил л/(сек.м2) Угаалгын їргэлжлэх хугацаа, мин 1.2-1.3 6-7 7-8 Агаар (18-20) 2 5 10 20 40 1.51.7 - 0.15-0.2 0.1-0.15 0.1-0.15 0.2-0.25 - - 3 10 5.5 1.2 16 18 Агаар (16) - - - - - - - - - - - - 2 - 0.4-0.5 7-8 9-10 1.6 5 10 20 40 1 - 0.6-0.7 0.15-25 0.1-0.15 0.1-0.15 0.2-0.25 0.9 10 15 40 60 - 1.8 0.5 - - Хамгийн бага Шїїрїїлэх Материал Шїїлтїїр Жижиг ширхэгтэй 1 їетэй доорээс доош шїїдэг Бїхэл ширхэгтэй 1 їетэй дээрээс доош шїїдэг Хоёр їетэй дээрээс доош шїїдэг Ачааллын бутлагдсан шинж d, мм Болор элс 1.2 Баригч їе хайрга 2 5 10 20 Буталсан хайрга Антрацит ба 1.2 керамзит Болор элс 0.7 Тунгаах їе - 2 хайрга 5 10 20 Хэлхээс Болор элс 0.8 — Хэлхээсбулааста хайрга 1 й (К3Ф) 40 Їеийн єндєр Цэвэрлэгээни й їр дїн % Умбуур бодисоор Эквивалент 2 Шїїрїїлэх материалын гол шинж БХХбїрэн -ээр Хамгийн их Горимын їе дэхь шїїрїїлэх хурд, м/цаг 50-60 70-75 - - 3 35-40 45-50 Агаар (16) Ус (10) Ус (15) 4 - - 3 - - Ус (14-16) 10-12 60-70 70-80 Агаар (14-16) Ус (6-8) Ус (14-16) 5-7 70 70-80 3 - - - Агаар (18-20) 10 -12 Ус (3-5) Ус (7) 6 -8 - 6.239. Ширхэгт ачаалалтай шїїлтїїрийн тєсєл зохиохдоо :  ­  биологи цэвэрлэгээний дараах бохир усыг хїрдэн тор (КЗФ бусад) -оор дамжуулах  ­  нэг їетэйг ус +агаараар хольж угаах, хоёр їетэйг усаар, хэлхээс -булаастайг ус +агаараар эсвэл усаар ;  ­  угаалгын ус нь хлоржуулаагїй шїїрїїлсэн ус байна.  ­  угаалгын ус ба угаадас ус нєєцлєх сангийн багтаамж - хоёроос доошгїй удаагийн угаалгын ус хадгалах  ­  зайлаагїй їед шїїрїїлсэн усыг хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулахад 6.126 6.220 зїйлийг мєрдєнє.  ­  их эсэргїїцэлтэй шїїрїїлж хуваарьлах системийг хоолойгоор хийнэ.  ­  дээрээс доошоо шїїрїїлэх шїїлтїїрийн ачааллын дээд їеийг гидравлик ба механик аргаар сийрэгжїїлэх тєхєєрємжєєр тоноглоно. 6.240. Шїїлтїїрийн ширхэгт ачаалалд биологийн єсєлт ургавал шїїрїїлсэн бохир усыг 2 мг/л хїртэл тунтай хлоржуулж, жилд 2-3 удаа шїїх материал – шїїлтїїрт боловсруулалт хийж, 150 мг/л хїртэл хлор агуулсан хлортой усаар 24 цагийн туршид авцалдуулна. 6.241. Їйлдвэрийн бохир усыг гїн цэвэрлэхээр ширхэгт ачаалалтай шїїтїїрийн зураг тєсєл хийх їед технологийн судалгааны єгєгдлийг ашиглавал зохино. -72- БНбД 40-01-06 Олон найрлагат бодисон ачаалалтай шїїлтїїр 6.242. Олон найрлагат бодисон ачаалалтай “Полимер“ шїїлтїїрийг тос, нефть бїтээгдэхїїн, цийдмэг агуулсан їйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэхэд хэрэглэвэл зохино. Шїїлтїїрийг хурын ус цэвэрлэхэд ашиглахыг зєвшєєрнє. 6.243. Єгєх усан дахь зєвшєєрєгдєх концентраци нь масло, нефть бїтээгдэхїїн 150 мг/л хїртэл, умбуур бодис 100 мг/л хїртэл, цэвэршїїлсэн усанд эдгээр бодисын бохирдол 10 мг/л хїртэл байна. 6.244. Ачааллын материалаар 20х20х20 мм-ийн бїхэлшилтэй 46-50 кг/м3 нягттай, 2 м єндєр їетэйгээр пенополиурет материал хэрэглэвэл зохино. 6.245. Шїїлтїїрийг 5оС-аас доошгїй агаарын температуртай барилгад байрлуулбал зохино. Тортой хїрдэн шїїлтїїр 6.246. Тортой хїрдэн шїїлтїїрийг їйлдвэрийн бохир усыг механик аргаар цэвэрлэх, бохир усны гїн цэвэрлэгээнд шїїлтїїрийн ємнє торон хїрд хэлбэрээр тїїнчлэн гїн цэвэрлэгээнд бие даасан байгууламж микрошїїлтїїрийн чанартай ашиглавал зохино. Тортой хїрдэн шїїлтїїрээр цэвэрлэсэн бохир усны цэвэрлэгээний тївшин хїснэгт 53-д заасан шаардлагыг хангасан байна. Хїснэгт 53 Бохирдуулах бодисын агууламжийн бууралт, % Тортой хїрдэн шїїлтїїр Микрошїїлтїїр Торон хїрд Умбуур бодисоор БХХбїрэн -ээр 50-60 20-25 25-30 5-10 6.247. Бохир усыг механик аргаар цэвэрлэсний дараа торон хїрдэнд єгєх усанд хїндрїїлэх, давирхай, єєх, тос, нефть бїтээгдэхїїн, бусад тєстэй бодис агуулаагїй, харин умбуур бодисын агууламж 250 мг/л-ээс хэтрээгїй байвал зохино. Хотын бохир усыг гїн цэвэрлэх зориулалтаар микрошїїлтїїрийг ашиглах їед ирэх усан дахь умбуур бодисын агууламж 40 мг/л-ээс илїїгїй байвал зохино. 6.248. Тортой хїрдэн шїїлтїїрийн нєєцийн тоог хїснэгт 54-д зааснаар авна. Хїснэгт 54 Тоо Хїрдэн шїїлтїїр Микрошїїлтїїр Торон хїрд ажлын Нєєц 4 хїртэл 4 -єєс дээш 6 хїртэл 6 -аас дээш 1 2 1 2 6.249. Тортой хїрдэн шїїлтїїрийг хэрэглэх їед :  ­  їйлдвэрлэн нийлїїлэгчийн паспортийн єгєгдлєєр эсвэл эрдэм шинжилгээний байгууллагын зєвлємжєєр бїтээмж, зохиомж, хийцийг сонгох  ­  тортой хїрдэн шїїлтїїрээр цэвэрлэсэн 0.15МПа (1.5 кгс/см2) даралттай усаар угаалга хийх  ­  тєхєєрємжийн тооцоонд бїтээмжийн 3-..4%-ийн тогтмол цутгалангаар микрошїїлтїїрийг угаана. -73- БНбД 40-01-06 Механик аргаар цэвэрлэсэн бохир усны 1-1.5%-ийг торон хїрдний угаалгад зарцуулна.  ­  Бохир усны гїн цэвэрлэгээний схем дэх торон хїрдийг угаах тоо хоногт 8-12 удаа, угаалгын їргэлжлэл 5 мин, торон хїрдийн тооцоот бїтээмжийг 0.3-0.5% угаалгын усанд зарцуулна. БОХИР УСНЫ ФИЗИК-ХИМИЙН ЦЭВЭРЛЭГЭЭНД ЗОРИУЛСАН БАЙГУУЛАМЖ Бохир усыг саармагжуулах 6.250. Бохир усны найрлага дахь рН -ийн хэмжээ 6.5-аас бага эсвэл 8.5-аас их бол тєв суурин газрын ариутгах татуурга, усны орчинд нийлїїлэхээс ємнє саармагжуулна. Саармагжуулахдаа хїчиллэг, шїлтлэг усыг холих, реагент хийх, саармагжуулах материал дундуур нэвчїїлэх зэргээр гїйцэтгэвэл зохино. 6.251. Бохир усны найрлаганд агуулагдах хїчиллэг ба шїлтлэг бодис зохих урвалын тэгшитгэлээр хїнд металлын нэгдлийг тунадасжуулж ялгах зэрэг бїрэн саармагжуулах нєхцєлийг тооцож реагентын хэмжээг тодорхойлно. Илїїдэл реагент тооцооны хэмжээнээс 10% илїї байх ёстой. Реагентын тун тодорхойлох їед хїчиллэг, шїлтлэг бодисын харилцан саармагжих, тїїнчлэн ахуйн бохир ус болон усны орчинд агуулагдах шїлтлэгийн нєєцийг зайлшгїй тооцвол зохино. 6.252. Хїчиллэг бохир усыг саармагжуулахад кальцийн гидроксид (унтраасан шохой) хэлбэрт 5% -ийн шохойн сїїн уусмалын болон идэмхий натри, идэмхий калийн хїчлийн хаягдлыг реагентэд ашиглана. Шохойн сїїн уусмал бэлтгэх тєхєєрємжийг тєлєвлєхєд БНбД 40-02-06-д зєвшєєрснийг мєрдєнє. 6.253. Бохир усыг хїчилжїїлэх, шїлтийг саармагжуулахад техникийн хїхрийн хїчил хэрэглэхийг зєвлємж болгоно. 6.254. Тунадсыг зайлуулахын тулд тунгаагуур тєлєвлєж тїїнд бохир усыг 2 цагийн туршид тунгаана. 6.255. Сул хїхрийн хїчил ба хїнд металлын давс агуулсан 1 м3 бохир усыг саармагжуулахад їїсэх тунадасны хуурай їлдэгдлийн хэмжээ /М, кг/м3/-г томъёогоор тодорхойлно :  100 - A  (80) M  =  ( A 1 + A 2 ) + A 3  + ( E 1  + E 2  - 2 ) , A  Энд: A – ашиглаж буй шохой дахь идэвхт СаО -ийн агууламж, % A1 – металлыг тунадасжуулахад зориулах идэвхт СаО, кг/м3 A2 – сул хїхрийн хїчлийг саармагжуулахад шаардагдах идэвхт СаО, кг/м3 A3 – металлуудын гидроксидод хэлбэржсэн хэмжээ, кг/м3 E1 – металлуудын тунадасжих їед хэлбэржсэн сульфат кальцийн хэмжээ, кг/ м3 E2 – сул хїчлїїдийг саармагжуулах їед хэлбэржсэн сульфат кальцийн хэмжээ, кг/м3 Т ай л бар : Томъёоны гурав дахь гишїїний утга хасах тэмдэгтэй бол тїїнийг тооцохгїй. 6.256. 1 м3 бохир усыг саармагжуулах їед їїсэх тунадасны эзлэхїїн /Wmud, %/-г томъёогоор тодорхойлно :  10 M  Wmud  =  (81) 100 - p mud  -74- БНбД 40-01-06 Энд:  p mud - тунадасны чийглэг, % Тунадасны чийглэг нь хуурай їлдэгдлийн хэмжээгээр тооцсон ялгавараас 100-аас бага эсвэл тэнцїї байхыг, хувиар (%) илэрхийлнэ. 6.257. Тунгаагуурт ялгарсан тунадсыг хаягдлын талбайд, хоосон шїїлтїїрт эсвэл шїїлтїїр – шахуургад усгїйжїїлвэл зохино. Усгїйжїїлэх байгууламж, тунгаагуурын тєсєл зохиохдоо энэхїї нормын холбогдох бїлгийн шаардлагыг удирдлага болговол зохино. 6.258. Тїрэмгий орчинд єртєх бїх сан, дамжуулах хоолой, тєхєєрємжид зохих хамгаалалтын тусгаарлалтыг хийж байх ёстой. тоног Реагентын тєхєєрємж 6.259. Реагентын боловсруулалтыг физик–химийн аргаар бохир усыг цэвэрлэх процессын їр дїнд їїссэн бїхэл тархац, коллойд, уусмал кальцийг бохир уснаас зайлуулах, тїїнчлэн хром, циан агуулсан бохир усыг хоргїй болгох процессыг эрчимжїїлэхийн тулд зайлшгїй хэрэглэнэ. Биогений элемент болох азот, фосфорын бохир усан дахь агууламжийг биологийн аргаар цэвэрлэхдээ 6.2 зїйлд заасан нормоос доогуур бол эдгээр бодисыг нэмбэл зохино. 6.260. Реагент (урвалын нэгж )-д хєнгєн цагаан буюу тємрийн давснууд, зэрэг бїлэгнїїлсэн шохой (коагулянт) болон, анион, катионы тєрлийн болон усанд уусамтгай органик олон нэгдэлтэй флокулянтаар ашиглах бодисууд хамаарна. Цийдмэг, масло, тос 100 300 500 1000 Реагент -75- Идэвхт полимер катионы флокулянт Хїнсний їйлдвэрт, ноос угаах їйлдвэр металлын боловсруулах їйлдвэр, синтетик волокон (ний- 600 хїртэл Идэвхт полимер анионы флокулянт Масло Анионы флокулянттай хєнгєн цагааны давс буюу зєхєн катионы флокулянт Хєнгєн цагааны давс, эсвэл тємєртэй аниоы флокулянт, тємєргїй катон, флокулянт Хєнгєн цагааны давс, тємєртэй анионы флокулянт, тємєргїй катионы флокулянт Тємрийн давс Автомашин, коксхимийн їйлдвэр 100 - хїртэл 100-200 200-300 Хєнгєн цагааны давс Нефть бїтээг дэхїїн Реагентын тун, мг/л Шохой Нефть боловсруулах їйлдвэр, нефть ачих, буулгах бааз Бохирдуулах бодисын концентраци, мг/л Бохирдуулах бодисын нэр Бохир ус 6.261. Бохир усны бохирдлын зэргийг эрдэм шинжилгээний байгууллагын єгєгдєл, зайлшгїй цэвэрлэх тївшин, орон нутгийн нєхцєл зэрэгтэй уялдуулан реагентын тєрєл тїїний тунгийн хэмжээг мєрдвєл зохино. Зарим аж їйлдвэрийн салбар, хотын бохир ус цэвэрлэгээнд зориулсан реагентийг хїснэгт 55-д зааснаар авна. Хїснэгт 55 - 50-70 - 0.5 2.5-5 - 75-100 100-150 - 1.0 1.5 5-10 10-15 - 50-300 50300 0.5-2 5-20 - 150 300 500 700 150 300 500 700 0.5-3 0.5-3 0.5-3 - БНбД 40-01-06 лэг цуулдас) Целлюзцаасны тєрлийн їйлдвэр Єнгєт бодис 950 1450 2250 Єнгєт бодис Нїїрстэй суспенз 1000 2000 Нїїрс 100 баяжуулах хїртэл їйлдвэрийн 100-500 хаягдал ус, 500-1000 уурхайн ус 1000-2000 Цаас, хатуу Целлюзын 1000 цаасны суспенз хїртэл їйлдвэр Хотын ахуйн ба БХХбїрэн Умбуур бодис 300 хїртэл 350 хїртэл Ижил Шохой СаО Анионы флокулянт Анионы флокулянттай хєнгєн цагааны давс катионы флокулянт Анионы флокулянттай хєнгєн цагааны давс, эсвэл зєвхєн анионы флокулянт Анионы флокулянттай тємрийн давс эсвэл тємрийн давсгїй. катионы флокулянт 1000 2500 - 250 275 400500 - - - - 2-..5 5-10 10-15 15-20 - - 500…300 - 0.5-2 - 2.5 -20 30-40* 40-50* - 0.5-1.0 - - - - 0.5-1.0 0.5-1.0 - - - - 4050** 100150*** 5070*** - - 10-20 - - 250 275 400-500 Т ай л бар : Реагентын тун бїтээгдэхїїнээр, флокулянт –полимерийн идэвхээр, - Al2O2 ; ** - FeSO4, *** - FeCl3 – аар авсан болно - - - - тэмдэглэл : * 6.262. Усыг коагулянтын аргаар боловсруулах їед хїчиллэгжїїлэх эсвэл шїлтжїїлэх рН утгыг зохистой баривал зохино. Хотын бохир усанд рН-7.5 хїртэлх їед хєнгєн цагааны давс, рН-7.5-аас их їед тємрийн давс хэрэглэвэл зохино. 6.263. Бохир усанд реагент нэмэх, бэлтгэх, тунжуулах їед БНбД 40-02-06-д зєвшєєрснийг баримталбал зохино. 6.264. Бохир устай реагентийг холих їед гидравлик холигч эсвэл дамжуулах хоолойгоор усан дотор оруулахыг БНбД 40-02-06 -д зєвшєєрснийг баримтална. Бохир усыг цэвэрлэх байгууламжид єгєхєд реагент хэрэглэх бол механик холигч, эсвэл насосоор холихыг зєвшєєрнє. Реагентэд тємрийн ислийн їрэл хэрэглэх їед агааржуулгатай холигч, агааржуулгатай элс баригч эсвэл урьдчилан агааржуулах сав зэрэг тємрийн ислийг гидрат исэлд шилжїїлэх чадамжтай хийцийг ашиглана. Холигчид байх хугацаа 7 мин. боловсруулах бохир усанд 1 мин -д агаар єгєх эрчимшил 0.7-0.8 м3/м3, холигчын устай гїн 2-2.5 м байвал зохино. 6.265. Тунадсыг хєвєнлєг хэлбэрт оруулах хоргонд механик ба гидравлик холигч ашиглана. Холих эрчимшлийг зугуухан багасгахын тулд хєвєнлєг тунадас їїсгэх хоргыг тасалж, тусгаарласан тасалгаатай ашиглаж болно. ­  ­  ­  ­  6.266. Тунадасны хєвєнлєг хэлбэрийн хоргонд усны байх хугацааг мин:  умбуур бодисыг коагулянтаар тунгаах їед 10-15;  умбуур бодисыг тунадасжуулахад флокулянт хэрэглэвэл 20-30;  бохир усыг хєєсрїїлж цэвэрлэхэд коагулянт хэрэглэвэл 3-5;  бохир усыг хєєсрїїлж цэвэрлэхэд флокулянт хэрэглэвэл 10- 20; -76- БНбД 40-01-06 6.267. Холигч, хєвєнлєг хэлбэрийн хоргод бохир усыг реагенттай холих эрчимшлийг дундаж градент хурд, сек –1 – ны хэмжээгээр їнэлвэл зохино :  ­  коагулянтлаж хольсонд 200; флокулянтаар 300-500;  ­  хєвєнлєг хэлбэршлийн хоргонд : Коагулянтлах, флокулянтлах зориулалтаар тунгаах їед 25-50; Хєєсрїїлэх їед 50-75; 6.268. Уснаас коагулянтжуулж хольцийг тунгаах, хєєсрїїлэх, дїїгїїрдэж машиндах, шїїрїїлэх аргаар ангижруулахаар зураг зохиоход энэхїї нормыг мєрдвєл зохино. Циан агуулсан бохир усыг хоргїйжїїлэх 6.269. Ердийн цианид, синилийн хїчил, цинк – цианидын нэгдэл, зэс, никель, кадми зэрэг хїчтэй хордуулагч цианидыг хоргїй болгохын тулд рН – 1111.5 хэмжээтэй їед идэвхтэй хлорын агууламжтай реагентээр тэдгээрийг исэлдїїлнэ. 6.270. Идэвхтэй хлор агуулсан реагентэд хлорын шохой, гипохлорид кальци ба гипохлорид натри, шингэн хлор багтана. 6.271. Идэвхт хлорын тунг тооцоогоор 1 мг цинк – цианид, никель, кадми, синилын хїчил, энгийн цианидэд 2.73 мг, цианид зэсийн илїїдэл 5 мг/л–ээс багагїйд 3.18 мг/мг байвал зохино. 6.272. Реагентуудыг ажлын уусмалын концентрацитай идэвхт хлороор 510% байх ёстой. 6.273. Циан агуулсан бохир усыг боловсруулахын тулд хоёроос доошгїй урвалын хорготой їе їе ажиллах тєхєєрємжийг тєлєвлєнє. Бохир усыг реагенттай авцалдуулах хугацаа ердийн цианидийг исэлдїїлэх їед 5 мин, цианидын нэгдлийг исэлдїїлэх їед 15 мин байна. 6.274. Идэвхт хлороор бохир усыг боловсруулсны дараа тїїний рН -ийг 8 8.5 хїртэл саармагжуулна. 6.275. Хоёр цагийн тунгаалттай їед боловсруулсан бохир усны эзлэхїїний 5% нь 98% -ийн чийглэгтэй тунадасны эзлэхїїн байна. Тунгаагуурын ємнє полиакриламидийн 0.1 % -ийн уусмалыг 20 мг/л тунгаар хийж хутгахад тунгаах хугацааг 20 мин хїртэл хорогдуулна. Хром агуулсан бохир усыг хоргїйжїїлэх 6.276. Хром агуулсан бохир усыг халдваргїй болгохын тулд рН – 2.5-3 байхад бисульфит эсвэл сульфат натрийг авбал зохино. 6.277. Бохир ус 100 мг/л хїртэл хромын концентрацитай їед 1 мг зургаан валенттай хромд биосульфит натрийн тунг 7.5 мг, харин хром 100 мг/л-ээс илїї концентрацитай їед 5.5 мг/мг байвал зохино. 6.278. Хоргїйжїїлсэн бохир усыг тунгаагуурт єгєхєєс ємнє рН – 8.5-9 хїртэл хлорын сїїн уусмалаар саармагжуулбал зохино. Биогенийн тэжээмж 6.279. Биогенээр тэжээхийн тулд дараах биогенийг нэмэлтээр хэрэглэвэл зохино.  ­  фосфор агуулсан реагентууд – суперфосфат, ортофосфорын хїчил; -77- БНбД 40-01-06 ­  азот агуулсан реагентууд – сульфат аммон болон, аммоны селитр, усны аммиак, карбамид;  ­  азот ба фосфор агуулсан реагентууд – техникийн диаммонийн фосфат аммофос; 6.280. Ажлын уусмалын концентрацийг N –аар 15% хїртэл, Р2О5 -аар 5% хїртэл авбал зохино. Бохир усыг адсорбцын аргаар (шимэгдїїлж) цэвэрлэх зориулалтын байгууламж 6.281. Ууссан органик бохирдуулах бодисоос бохир усыг гїн цэвэрлэхийн тулд идэвхт нїїрсийг сорбентоор хэрэглэн адсорбцийн аргыг хэрэглэвэл зохино. 6.282. Идэвхт нїїрсийг хєдєлгєєнт ба хєдєлгєєнгїй ачааллын їе хэлбэрээр, бусад материалын хагшаамал ивээс эсвэл бохир усанд суспенз хэлбэрээр хэрэглэвэл зохино. Нягт їеэр идэвхт нїїрсийг ачааллаж адсорбераар ашиглах 6.283. Тїрэлтгїй задгай ба тїрэлттэй шїїлтїїрийн хийцийг 0.8-5мм бїхэлшилтэй нунтагласан нїїрсийг нягт їе хэлбэртэйгээр ачаалласаныг адсорбер болгон ашиглана. 6.284. Адсорберт орох бохир усанд агуулагдах умбуур бодис 5мг/л-ээс хэтрэхгїй байвал зохино. 6.285. Адсорбцийн тєхєєрємжийн ачааллын талбай (Fads, м2)-г томъёогоор тодорхойлно :  q  (82) F ads = w  , v  Энд: qw – бохир усны цагийн дундаж цутгалан, м3/цаг  v – урсгалын хурд, 12 м/цаг-аас илїїгїй авна. Нэг адсорберийг зогсоох їед бусдын шїїрїїлэх хурд 20%-иас илїїгїй нэмэгдвэл зохино. 6.286. Цуваагаар тодорхойлно:  ажиллах адсорберийн тоо (Nads)-г томъёогоор H tot  , (83) H ads  Энд:  H ads – нэг шїїлтїїрийн шингээх ачааллын єндєр, м,  H tot – шингээх їеийн ерєнхий єндєр, м, томъёогоор тодорхойлно:  H tot = H 1  + H 2  + H 3  (84) Энд:  H 1 – ажиллах хугацаа (tads)-ны туршид, адсорбцлах сорбентийн багтаамжийн дїїрлийн K зэрэглэл хїртэл ажиллах шингээх їеийн єндєр, м, томъёогоор тодорхойлно:  D min q  t  (85) H1 = sb w  ads  , F ads g sb  Энд:  g sb - идэвхт нїїрсний асгасан жин, г/м3 –ийг лавлахын єгєгдлєєр авна.  N ads  = min  D sb  - дїїрлийн коэффициент  K sb їед адсорбероос асгах идэвхт нїїрсний хамгийн бага хэмжээ, г/л-ийг томъёогоор тодорхойлно : -78-  БНбД 40-01-06 C en  - C ex  , (86) max  K sb a sb  – цэвэрлэгээний ємнє ба дараах шингээх бодисын min  Dsb  = Энд:  C en,  C ex концентраци, мг/л  K sb 0.6-0.8 тэнцїї авна.  max  - идэвхт нїїрсний хамгийн их шингээх багтаамж, мг/л-ийг туршилтаар a sb  тодорхойлно.  H 2 – тєхєєрємжийн tads ажиллах хугацааны туршид  C ex концентраци хїртэл тєхєєрмжийн ажлыг хангах шингээх давхрагийн ачааллын єндєр, м–ийг ашиглалтын нєхцлєєр эсвэл томъёогоор тодорхойлно :  D max q  t  H 2 = sb w  ads  , (87) F ads g sb  max  Энд:  D sb  - идэвхт нїїрсний хамгийн их хэмжээг томъёогоор тодорхойлно :  C  - C  max  Dsb  = en  min  ex  , (88) a sb  min  Энд:  a sb  - идэвхт нїїрсний хамгийн бага шингээх багтаамж, мг/л -ийг туршилтаар тодорхойлно.  H 3 – шингээх їеийн дахин сэргээх єндєр H 1  эсвэл дахин ачааллах хугацааны туршид тєхєєрємжийн їргэлжлэн ажиллах тооцооны сорбентийн нєєц їе, м 6.287. Ачааллын бїхэлшлийн ширхэг 0.8-5 мм байхад нунтагласан нїїрсний 1 м ачааллын давхрага доторх даралтын алдагдал 0.5 м-ээс илїї байна. 6.288. Доороос дээшээ 40-45 м/цаг-ийн хурдтай урсахад ачааллын харьцангуй тэлэлт 20-25% байхад адсорбераас идэвхт нїїрсийг буулгахад насос, гидроэлеватор, эрлифт, шнекийн аль нэгийг ашиглахаар тєлєвлєнє. Даралттай адсорбераас нїїрсийг буулгах даралт 0.3 МПа (3 кгс/см2)-аас багагїй байхаар тєлєвлєнє. 6.289. Чийгтэй нїїрстэй їрэлдэх металлын хийц, дамжуулах хоолой, тоноглол, багтаамжид сав зэргийг зэврэлтээс хамгаалсан байвал зохино. Хуурмаг шингэрсэн давхарга (псевдоожиженным)-д идэвхт нїїрсийг ачаалаж адсорбераар ашиглах 6.290. Гидравлик бїхэлшил 0.3 мм/сек-тэй їед псевдоожиженным давхаргатай адсорберд орох бохир усанд агуулагдах умбуур бодис 1г/л-ээс ихгїй байх ёстой. Адсорбираас гаргах умбуур бодис, нїїрсний єчїїхэн жижиг хэсгийг адсорбцлох тєхєєрємжийн дараа зайлуулбал зохино. 6.291. Адсорбентийн асгасан жин 0.7 тн/м3-с дээш бол нойтон ба хуурай хэлбэрээр, харин 0.7 тн/м3-оос бага бол зєвхєн нойтон хэлбэрээр хэмжинэ. 6.292. Адсорберийн єндрийг 0.5-1.0 м-ийн єндєртэй секцлэхдээ бодит огтлолын талбайн 10-15%-ийг 10-20 мм голчтойгоор дугуй байрлуулж цоолсон шїїрийг ашиглавал зохино. Секцийн зохистой тоо–гурав, дєрєв байна. 6.293. Адсорбер доторх доороос дээш урсгалтай усны хурд идэвхт нїїрсний хэмжээ 1-2.5 мм-д 30-40 м/цаг, нїїрсний хэмжээ 0.25-1 мм-д 10-20 м/цаг байна. 6.294. Ус цэвэрлэхэд зориулсан идэвхт нїїрсний хэмжээг туршилтаар тодорхойлно. -79-  БНбД 40-01-06 БОХИР УСЫГ ИОН СОЛИЛЦООНЫ АРГААР ЦЭВЭРЛЭХЭД ЗОРИУЛСАН БАЙГУУЛАМЖ 6.295. Ионжсон эрдэс ба органик нэгдлїїд, їйлдвэрийн цэвэршїїлсэн бохир усыг давтан ашиглах зорилгоор тїїнийг давсгїйжїїлэх, їнэт нэгдлїїдийн хаягдлаас бохир усыг гїн цэвэрлэхийн тулд ион солилцооны тєхєєрємжийг ашиглавал зохино. 6.296. Тєхєєрємжид єгч буй бохир ус нь доорхи найрлагыг агуулаагїй байх ёстой: давс 3000 мг/л-ээс дээш; умбуур бодис 8 мг/л-ээс дээш; химийн хэрэгцээт хїчилтєрєгч 8 мг/л-ээс илїїгїй. Бохир усан дахь умбуур бодисын агууламж мєн химийн хэрэгцээт хїчилтєрєгч их їед усыг зайлшгїй урьдчилан цэвэрлэхээр тєсєлд тусгана. 6.297. Устєрєгчийн катионитийн шїїлтїїр доторх катионитийн эзлэхїїн ( W kat , м3)-г томъёогоор тодорхойлно. ( )  k  24 q w  å C en  - å C k  ex  Wkat  = ,  k  n reg E wc  (89) Энд:  q w  -боловсруулж буй усны цутгалан, м3/цаг; k  å C en  -боловсруулж буй усны катионуудын концентрацийн нийлбэр, 3 г×экв/м ; k  å C ex  -цэвэршїїлсэн усан доторх катионуудын концентрациудын 3 зєвшєєрєгдєх нийлбэр, г×экв/м ;  n reg  -тодорхой нєхцєлєєс хамааруулан сонгож авах хоёроос илїї байх шїїлтїїр нэг бїрийг сэргээх тоо.  k  E wc  -сорбентлох катионийг хамгийн багаар авсан катионитийн багтаамж солилцоо, г×экв/м3; k  k  E wc  = a × E  - K  q  å C k ,  w  k  gen  ion  k  Энд:  a k (90) -нєхєн сэргээлтийн їр ашгийн коэффициент,  a =0.8-0.9;  k k  E  gen  -катионитийн эзлэхїїний бїрэн солилцоо, г×экв/м3, їйлдвэрийн паспортын єгєгдлєєр, ионитийн каталогоор, туршилтын єгєгдлєєр тодорхойлно.  3 3 q  -сэргээлтийн дараах катионитийг угаах усны хувийн зарцуулга, м ; 1 м k  катионы угаах усны зарцуулга  q  =3-4 м3 гэж авна.  k  K  -ионитийн ion  k  -угаадас å C w  хэлбэрээс хамаарах коэффициент  K  =0.5 гэж авна. ion  усан дахь катионитийн нийлбэр концентраци. (катионыг угаахад ионжсон ус). 6.298. Катионы шїїлтїїрийн талбай ( F k  , м2)-г томъёогоор тодорхойлно:  W  Fk  = k  ; H k  (91) -80- БНбД 40-01-06 Fk  = q w  n f  ; (92) Энд: H k  -катионы шїїлтїїрийн давхрагын єндєр, м. Ион солилцооны шїїлтїїрийн лавлахаар  H k  =2-3 м.  q w  -усны цутгалан, м/цаг. 6.299 зїйлийн дагуу тооцно. Томъёо (91) ба (92) -оор тодорхойлоход талбайн утга хэт зєрїїтэй байвал (89) дугаар томъёоны  n reg  -д залруулга хийвэл зохино. 6.299. Усыг шїїрїїлэх хурд / n f , м/ц/-ыг усны ерєнхий давс агууламжаас хамааруулан даралттай шїїлтїїрийн нэгдїгээр шатлалд зориулж авах ёстой хэмжээ: 5 мг×экв/л хїртэл - 20; 5 -10 мг×экв/л - 15; 15 -20 мг×экв/л - 10; 20 -оос их мг×экв/л - 8. 6.300. Нэгдїгээр шатлалд ажиллах катионит шїїлтїїрийн тоог сонгохдоо: Ажлынх – хоёроос цєєнгїй, нєєцийнх – нэг байна. 6.301. Даралтат катионит шїїлтїїр доторх даралтын алдагдлыг хїснэгт 56д зааснаар авна. Хїснэгт 56 Шїїрїїлэх хурд  n f , м/цаг 5 10 15 20 25 2 5 5.5 6 6.5 9 Ионитэн ширхгийн хэмжээ, мм їед шїїлтїїр доторх даралтын алдагдал, м. 0.3 -0.8 0.5 -1.2 Ачааллын їеийн єндєр, м 2.5 4 5.5 4 6 5 6.5 5.5 7 6 10 7 2.5 4.5 5.5 6 6.5 7.5 6.302. Катионитийн сийрэгжїїлэлтийг усаар угаах эрчимшил 3-4 л/(секŢм2), їргэлжлэх хугацаа 0.25 цаг. Сэргээлтийн ємнєх катионитийн сийрэгжилтэнд зориулан катионит угаасан хамгийн сїїлийн бїлэг усыг ашиглавал зохино. 6.303. Давсны, хїхрийн хїчлийн 7-10%-ийн уусмалаар нэгдїгээр шатны катионит шїїлтїїрийг сэргээвэл зохино. Катионетийн давхрагаар дайран нэвтрэх сэргээлтийн хїчлийн уусмалын урсгалын хурд 2 м/цаг-аас хэтрэхгїй байвал зохино. Катионитийн дараагийн угаалгыг ионжуулсан усаар гїйцэтгэхэд дээрээс доош катионитийн давхрагийг нэвтрэх хурд 6-8 м/цаг байна. Шїлтїїрийн ачааллын 1 м2 талбайг угаах хувийн зарцуулга 2.5-3 м3 байвал зохино. Эхний угаалгын усны тэн хагасыг хїчлийн сэргээлтийн уусмал бэлтгэхэд зориулж саванд, хоёрдугаар хагасыг катионитийг сийрэгжїїлэх зориулалтын усны саванд хаяна. 6.304. Хоёрдугаар шатны устєрєгчийн катионит шїїлтїїрийн угаалгыг 6.297-6.301 зїйлд зааснаар аммони, металлын шїлтлэг катионитийг концентрациас эхлэн угаана. 6.305. Хоёрдугаар шатлалын катионит шїїлтїїрийн сэргээлтийг хїхрийн хїчлийн 7-10% уусмалаар гїйцэтгэвэл зохино. Нэг мгŢэкв ажлын багтаамж солилцооны катионитийг угаах хїчлийн хувийн зарцуулга 2.5 мгŢэкв/1 мгŢэкв байвал зохино. -81-  БНбД 40-01-06 6.306. Аммонит шїїлтїїрийн аммонитийн эзлэхїїн ( W an  , м3)-ийг томъёогоор тодорхойлно: an  an  24 q w  å C en  - å C ex  Wan  = ,  (93) an  n reg E wc  ( )  Энд  q w  -боловсруулах усны цутгалан, м3/цаг. an  en  å C  å C  -боловсруулах усны анионы концентрацийн нийлбэр, мг∙экв/л. an  ex  n reg  -цэвэршїїлсэн усан доторх анионы концентрацийн зєвшєєрєгдєх нийлбэр, мг∙экв/л.  -шїїлтїїр нэг бїрийг хоногт хоёроос доошгїй удаа сэргээх тоо.  an  -анионитын ажлын эзлэхїїн солилцоо, мг∙экв/л. E wc  an  an  E wc  = a an  × E gen  - K ion  × q an  × å C w an ,  (94) Энд:  a an -анионитийг сэргээх їр дїнгийн коэффициент, сул суурьтай анионитод зориулж  a an = 0.9 авна.  an  -анионитийн бїрэн эзлэхїїн солилцоо, мг∙экв/л. Паспортийн єгєгдєл, E gen  ионитын паспортаар эсвэл туршилтын єгєгдлийг їндэслэж тодорхойлно.  K ion  -анионитийн хэлбэрийг тооцсон коэффициент,  K ion =0.8.  q an  -давирхайг сэргээсний дараа анионитийг угаах усны хувийн зарцуулга, 1 м3 давирхайг угаахад  q an  =3-4 м3 зарцуулна. an  w  å C  -угаадас усан доторх анионий концентрацийн нийлбэр, мг∙экв/л. 6.307. Нэгдїгээр шатны анионит шїїлтїїрийн шїїрїїлэх талбай ( F an  , м2)-г томъёогоор тодорхойлно:  24 q w  Fan  = ,  (95) n reg  × t f  × v f  Энд  q w  - боловсруулах усны цутгалан, м3/цаг.  n reg  -анионитон шїїлтїїрийн хоногт сэргээх тоо, хоёроос илїїгїй байна.  t f  -сэргээлт хооронд шїїлтїїр нэг бїрийн їргэлжлэн ажиллах хугацааг томъёогоор тодорхойлно: 24  t f = ,  (96) n reg  - (t 1  + t 2  + t 3 )  Энд:  t 1  -ионитийн сийрэгжилтийн їргэлжлэх хугацаа,  t 1 =0.25 цаг.  t 2  -сэргээх уусмалыг нэвтрїїлэх хугацаа, цаг. Сэргээлтийн уусмалын хэмжээ, тїїнийг 1.5-2 м/цаг -ийн хурдтай нэвтрїїлхээс хамааруулан тодорхойлно.  t 3  -сэргээсний дараа анионитийн угаалгын їргэлжлэх хугацаа, цаг, угаалгын усны хэмжээ 5-6 м/цаг хурдтай угаахаас хамааруулан тохируулна.  v f  -усыг шїїрїїлэх хурд, м/цаг,  v f  =8-20 м/цаг гэж авна. 6.308. Нэгдїгээр шатлалын анионит шїїлтїїрийн сэргээлтийг идэмхий натри, кальцуулсан сод (хужир), эсвэл аммиак 4-6 % уусмалаар гїйцэтгэвэл зохино. Реагентийн хувийн зарцуулгыг 1 мг∙экв шингэлсэн анион, эсвэл 1 мг∙экв анионитийн ажлын багтаамж солилцоонд 2.5-3 мг/экв гэж авна. -82- БНбД 40-01-06 Хоёр шатлалтай анионит тєхєєрємжийн нэгдїгээр шатлалын анионит шїїлтїїрийг сэргээхийн тулд хоёрдугаар шатлалын анионит шїїлтїїрийг сэргээснээс гарсан идэмхий натрийн хэрэглэсэн уусмалыг ашиглавал зохино. 6.309. Хоёрдугаар шатлалын анионит шїїлтїїрийн ачаалалыг хїчтэй суурьтай анионитоор гїйцэтгэхэд анионит ачааллын єндєр 1.5-2 м байвал зохино. Хоёрдугаар шатлалын анионит шїїлтїїрийн тооцоог 3.606-6.307 зїйлийг їндэслэн гїйцэтгэх ёстой. Боловсруулах усны шїїрїїлэх хурдыг 12-20 м/цаг байвал зохино. 6.310. Хоёрдугаар шатлалын анионит шїїлтїїрийн сэргээлтийг идэмхий натрийн 6-8% -ийн уусмалаар гїйцэтгэвэл зохино. Сэргээх уусмалыг нэвтрїїлэх хурд 1-1.5 м/цаг байх ёстой. 1 г∙экв шингээмэл ионид буюу 1 г∙экв анионит солилцооны ажлын багтаамжийг сэргээх идэмхий натрийн хувийн зарцуулгыг 7…8 г∙экв гэж авбал зохино. 6.311. Холимог їйлчилгээтэй шїїлтїїрийг нэг эсвэл хоёр шатлалаар ионжуулсан усны гїн цэвэрлэгээ, ионжуулсан усны рН хэмжээг тохируулахад ашиглахаар тєлєвлєвєл зохино. 6.312. Холимог їйлчилгээтэй шїїлтїїрийн тооцоог 6.297-6.301, 6.306, 6.307 зїйлийн дагуу гїйцэтгэнэ. Шїїрїїлэх хурд 50 м/цаг хїртэл байна. 6.313. Катионитийг хїхрийн хїчлийн 7-10%-ийн уусмал, анионитийг идэмхий натрийн 6-8%-ийн уусмалаар сэргээнэ. Сэргээх уусмалын нэвтрїїлэх хурд 1-1.5 м/цаг байх ёстой. Шїїлтїїр доторх ионитийн угаалгыг давсгїй усаар гїйцэтгэвэл зохино. Ионитийн угаалагын процессыг шахмал агаараар холивол зохино. 6.314. Бохир усны ион солилцооны цэвэрлэгээ, давсгїйжїїлэх тєхєєрємжийн аппарад, дамжуулах хоолой, тоноглолд зэврэлтийн эсрэг арга хэмжээ авсан байвал зохино. 6.315. Ионитийн сэргээлтийг шилмэл бїхэлшилээр ангилж гїйцэтгэнэ. Шилмэл ионитийг 2-3 бїлэглэлд хуваана. Нилээд концентражсан, нэгдэл олонтой шилмэл бїлэглэлийг халдваргїйжїїлэх, дахин боловсруулах, устгахаар ангилж, харин сул концентражсан нэгдэл цєєнтэй бїлэглэлийг сэргээлтийн дараагийн мєчлєгт давтан ашиглахаар ангилна. БОХИР УСЫГ ЦАХИЛГААН ХИМИЙН АРГААР ЦЭВЭРЛЭХЭД ЗОРИУЛСАН БАЙГУУЛАМЖ 6.316. Бохир усыг цахилгаан химийн аргаар цэвэрлэхэд зориулсан тєхєєрємж нь цахилгаангїй (электролиз)-ээр эсвэл цахилгаанжсан уусмалын анод (цахилгаан тєєнїїр)-оор ажилладаг байж болно. Циан агуулсан бохир ус боловсруулах зориулалтын электролизер 6.317. Циан агуулсан бохир усыг боловсруулахын тулд анодон цахилгаан задлууртай цахилгаанжсан уусмалын (металлын оксидоор бїрмэл титан, графит бусад) цахилгаанжсан хавтан ба ган хавтан ашиглавал зохино. 6.318. Бохир усны цутгалан 10 м3/хон хїртэл, цианидын концентраци 100 мг/л-ээс ихгїй їед электролизыг ашиглавал зохино. 6.319. Электролизын их биений дотор талыг хлорын нэгдэл тїїний хїчилтєрєгчийн їйлчилгээнд тэсвэртэй материалаар доторлосон, хийн тєлєвт устєрєгчийн ялгаралыг зайлуулах зорилгоор агааржуулалтын тєхєєрємжєєр тоноглосон байвал зохино. -83- БНбД 40-01-06 6.320. Электролизын завсарлагатай ба їргэлжийн ажиллагаатай їеийн ажлын цахилгаан гїйдлийн хэмжээ ( I cur  , А,)-г томъёогоор тодорхойлно:  2 . 06 × C cn  ×W el  буюу  I cur  = 2 . 06 × C cn  × q w ,  (97) Icur  = h cur  × t el  Энд  C cn  -бохир усан дахь цианидийн анхны концентраци, г/м3.  W el  -электролиз доторх бохир усны эзлэхїїн, м3.  h cur -цахилгаан гїйдлийн гарах хэмжээ, 0.6-0.8А.  t el  -электролиз дотор бохир усны байх хэмжээ, цаг.  q w  -бохир усны цутгалан, м3/цаг. 6.321. Анодын ерєнхий гадаргуу (  f an , м2)-г томъёогоор тодорхойлно:  I  (98) f an  = cur  , i an  Энд  i an  -анодын гїйдлийн нягт, 100-150 А/м2 гэж авна. Ерєнхий анодын тоо ( N an )-г томъёогоор тодорхойлно:  f  N an  = an  ,  (99) /  f an  /  Энд:  f an  -нэг анодын гадаргуу, м2. Хєнгєн цагаан электродтой электрокоагулятор (цахилгаан тєєнїїр) 6.322. Металлыг зїсэж, даралтаар боловсруулах їед їїсэх хэрэглэсэн тослох, хєргєх шингэн бохир усны тосны агууламжаар илэрхийлэгдэж, цэвэрлэгдэх бодисын концентраци 10 гр/л ихгїй концентрацитай техникийн тосыг хєнгєн цагааны хавтан электродтой электрокаогулянт (цахилгаан тєєнїїр)-аар цэвэрлэвэл зохино. Бохир усыг боловсруулах їед тосны агууламж хэт их байвал хїчлийг зайлшгїй нэмнэ. Цэвэрлэсэн бохир усанд маслын їлдэгдэл концентраци 25 мг/л ээс ихгїй байна. 6.323. Цахилгаан тєєнїїр (электрокоагулятор)-ийг тєлєвлєх їед: Электродын талбай (  f ek  , м2)-г томъёогоор тодорхойлно:  q  × q  (100) f ek  = w  cur  ,  i an  Энд:  q w  -тєхєєрємжийн бїтээмж, м3/цаг  q cur  -цахилгаанжилтын хувийн зарцуулга, А∙цаг/м2, хїснэгт 57-д зааснаар авна.  i an  -электродын цахилгаан гїйдлийн нягт, А/м2;  i an  = 80... 120  А/м2. Цахилгаан гїйдлийн ачаалал ( I cur  , А,)-ыг томъёогоор тодорхойлно:  (101) I cur  = q w q cur ;  Багц электродын хажуугын ирмэгийн урт ( l B  , м)-ыг томъёогоор: l B = 0 . 1 3  f ek (d + b ) , (102) Энд: d -ялтсан электродын зузаан, мм. d =4-8 мм  b  -электрод хоорондын зайн хэмжээ, мм.  b =12-15 мм. -84- БНбД 40-01-06 Бохир усыг цэвэрлэх хєнгєн цагааны хувийн зарцуулга / q al  , г/м3/-г хїснэгт 57-д зааснаар авна. Хїснэгт 57 Технологийн параметр q cur  , А∙цаг/м q al  , г/м 3 q H  , л/м 3 3 2000 2500 3000 3500 Тосны агууламж, г/м 3 4000 4500 5000 5500 180 225 270 315 360 405 430 495 540 720 860  60 75 92 106 121 136 151 166 182 242 302  85 95 113 132 151 170 184 208 227 303 368 6000 8000 10000  6.324. Бохир усыг цахилгаан химийн аргаар боловсруулсны дараа 60 минаас багагїй хугацаагаар тунгаана. 6.325. Бохир усыг хїчиллэг болгохын тулд давсны эсвэл хїхрийн хїчлээр рН 4.5-5.5 хїртэл хэмжээтэй болгоно. 6.326. Ялтаст электродуудыг багц хэлбэртэй цуглуулна. Цахилгаан тєєнїїрийг ус хуваарьлах тєхєєрємж, хєєсєнцєр бїтээгдэхїїнийг зайлуулах тоноглол, цэвэршїїлсэн ус ба шаарга гаргах тоноглол, усны тївшнийг хянах, цахилгаан гїйдлийг буцаан єгєх зориулалтын тєхєєрємжийг угсарсан байх ёстой. Т ай л бар : Цахилгаан гїйдлийг буцааж ашиглахын тулд цахилгаан тєєнїїрийг тогтмол гїйдлийн эх їїсвэрээс хангахаар тоноглоно. 6.327. Электродын материалаар хєнгєн цагаан эсвэл тїїний хайлшийг хэрэглэхийг зєвшєєрєх боловч зэс агуулсан болон тїїний хайлш хэрэглэхийг хориглоно. 6.328. Агаар сэлгэлтийн татан зайлуулах системийн бїтээмжийн тооцоог ялгарах устєрєгчийн хэмжээг їндэслэн вентиляторын бїтээмж ( q fan , м3/цаг)-ийг томъёогоор тодорхойлно: (103) q fan  = (40 ... 50 ) × W ek  × q H  , Энд:  q H  -ялгарах устєрєгчийн хувийн эзлэхїїн, л/м3, хїснэгт 57-д зааснаар авна. Ган электродтой цахилгаан тєєнїїр 6.329. Бохир усны цутгалан 50 м3/хон-оос илїїгїй зургаан валенттай хром болон бусад металл агуулсан аль ч салбарын шингэн хаягдлыг цэвэрлэхэд ган электродтой цахилгаан тєєнїїрийг дараах нєхцєлд хэрэглэвэл зохино: - зургаан валенттай хромын концентраци 100 мг/л хїртэл. - єнгєт металлууд цинк, зэс, никель, кадми, гурван валенттай хромын агууламжийн нийлбэр цэвэрлээгїй усанд 100 мг/л -ээс металлын нэг бїрийн ионы концентраци 30 мг/л хїртэл. - бохир усан дахь хамгийн бага давсны агууламж -300 мг/л хїртэл. - умбуур бодисын хэмжээ 50 мг/л хїртэл. 6.330. Бохир усны найрлагад нэгэн зэрэг хэд хэдэн металл агуулагдсан їед рН доорхи хэмжээг хангасан байвал зохино: - зургаан валенттай хром, зэс, циклийн ион: хромын концентраци 50-100 мг/л рН=4-6 хромын концентраци 20-50 мг/л рН=5-6 хромын концентраци 20 мг/л -ээс бага рН=6-7 - зургаан валенттай хромтой никель, кадми: хромын концентраци 50 мг/л -ээс илїї рН=5-6 -85- БНбД 40-01-06 хромын концентраци 50 мг/л -ээс бага рН=6-7 - зургаан валентийн хром агуулаагїй зєвхєн зэс, цинк, кадмийн ион агуулсан рН>6.5 - зургаан валентийн хром агуулаагїй зєвхєн никелийн ион агуулсан рН>7 6.331. Цахилгаан тєєнїїрийн дотор тал хїчиллэг тэсвэрлэх, тусгаарлах хамгаалалттай, агаар сэлгэлтийн тєхєєрємжєєр тоноглосон байна. 6.332. Цахилгаан тєєнїїрийн зураг зохиох, тєлєвлєх їед: - анодын цахилгаан гїйдлийн нягт 150-250 А/м2; - цахилгаан тєєнїїрт бохир ус байх хугацаа 30 мин хїртэл; - зэргэлдээ электродын хоорондын зай 5-10 мм; - бохир усны электрод хоорондуур хєдлєх хурд 0.03 м/сек-ээс багагїй; - бохир уснаас 1 г Cr6+, Zn2+, Ni2+, Cd2+, Cu2+ -г зайлуулахад цахилгаанжилтын хувийн зарцуулга бохир усанд агуулагдаж байгаа нэгдэл нэг бїрт харгалзан зарцуулах нь: 3.1; 2-2.4; 4.5-5; 6-6.5; 3-3.5 А/цаг байна. - бохир уснаас 1 гр зургаан валенттай хром ялгаж зайлуулахад металл тємрийн хувийн зарцуулга 2-2.5 гр; 1 гр никель, цинк, зэс, кадмийг зайлуулахад металл тємрийн хувийн зарцуулга металл нэг бїрт харгалзуулахад. 5.5-6; 2.5-3; 33.5; 4-4.5 гр байна. 6.333. Бохир усанд агуулагдаж буй металл нэг бїрийг ялгаруулах цахилгаан гїйдлийн хэмжээ ( I cur  , А,)-г томъёогоор тодорхойлно:  I cur  = q w  × C en  × q cur ,  Энд:  q w  -аппарадын бїтээмж, м3/цаг.  (104) C en  -бохир уснаас зайлуулж буй анхны концентраци, гр/м3  q cur  -бохир уснаас 1 гр металын ионыг зайлуулах цахилгааны хувийн зарцуулга, А∙цаг/гр. Бохир ус нэгэн зэрэг хэд хэдэн компонент агуулсан їед хїнд металын ионы концентрацийн нийлбэр зургаан валенттай хромын концентрацийн хэмжээний 50%-иас бага бол цахилгаан гїйдлийн хэмжээг (104) дїгээр томъёогоор бодож  C en ,  q cur  утгыг зургаан валенттай хромоор тооцно. Хїнд металлийн ионы нийлбэр концентраци зургаан валенттай хромын концентрацийн 50%-иас их бол цахилгаан гїйдлийн хэмжээг (104) дїгээр томъёогоор бодож  C en ,  q cur -ийн хэмжээг 1.2 дахин єсгєж тооцно. 6.334. Анодын ерєнхий гадаргуу (  f pl  , м2)-г томъёогоор тодорхойлно:  I cur  ,  (105) i an  Энд:  i an  -анодын цахилгаан гїйдлийн нягт, А/м2; Бохир усан дахь зургаан валенттай хром, хїнд металлын ионы нийлбэр: 80 мг/л хїртэл анодын цахилгаан гїйдлийн нягт 150 А/м2; 80-100 мг/л хїртэл анодын цахилгаан гїйдлийн нягт 200 А/м2; 100-150 мг/л хїртэл анодын цахилгаан гїйдлийн нягт 250 А/м2; 150-200 мг/л хїртэл анодын цахилгаан гїйдлийн нягт 300 А/м2; f pl  = - /  6.335. Нэг электродын гадаргуу (  f pe  , м2)-г доорхи томъёогоор тодорхойлно:  f pe/  = b pl  h pl  ,  (106) Энд:  b pl  - ялтсан электродын єргєн, м  h pl  - ялтсан электродын ажлын єндєр буюу шингэнд булхах єндєр, м. -86- БНбД 40-01-06 6.336. Ялтсан электродын байвал зохих тоо ( N pl  )-г томъёогоор тодорхойлно:  2 f pl  N pl  = /  ,  (107) f pl  Ялтсан электродын нэг багц доторх ерєнхий тоо 30-аас илїїгїй байвал зохино. Ялтасны тоо тооцоогоор хэт олон гарвал электродын хэд хэдэн багц хийхийг зєвшєєрнє. 6.337. Цахилгаан тєєнїїр (электрокоагулятор) -ийн ажлын эзлэхїїн ( W ek  ,м3)ийг томъёогоор тодорхойлно:  (108) Wek = f pl  × b,  Энд: b -электрод хоорондын зай, м Ганцхан тєрлийн бодис (компонент) агуулсан боловсруулах бохир усанд зарцуулах металл тємрийн хэмжээ ( Q Fe  )-г томъёогоор тодорхойлно:  Q  × C  × q  QFe  = w  en  Fe  ,  (109) 1000 × K ek  Энд:  q Fe  -1 гр нэг тєрлийн компонентийг бохир уснаас арилгах металлын тємрийн хувийн зарцуулга, гр;  Q w  -бохир усны цутгалан, м3/хон;  K ek  -электродын материалын ашиглалтын коэффициент, ялтсан электродын зузаанаас хамаарна.  K ek  =0.6-0.8. Бохир ус нэгэн зэрэг хэд хэдэн тєрлийн компонент агуулсан їед хїнд металын ионы концентрацийн нийлбэр зургаан валенттай хромын концентрациас 50% бага бол бохир ус боловсруулахын тулд металл тємрийн зарцуулгыг томъёо (109)-оор тодорхойлж  q Fe  , C en  утгыг зургаан валенттай хромоор авна. Бохир ус нэгэн зэрэг хэд хэдэн тєрлийн компонент агуулсан їед хїнд металлын ионы концентрацийн нийлбэр зургаан валенттай хромын концентрациас 50% -иас их бол металл тємрийн зарцуулгыг томъёо (109)-оор тодорхойлж харин аль нэг компонентыг тодорхойлоход  q Fe  , C en  -ийг коэффициент 1.2 -оор їржїїлсэн утга хамгийн их нь болно. БОХИР УСНЫ ТУНАДАС БОЛОВСРУУЛАХАД ЗОРИУЛСАН БАЙГУУЛАМЖ Ерєнхий заалт 6.338. Бохир усыг цэвэрлэх процессд тунадасжиж, хэлбэржиж буй тїїхий, илїїдэл идэвхтэй лагийг заавал боловсруулж тїїнийг устгах, хадгалах боломжийг хангана. Энэ їед лагийг ахуйд ашиглах, метан хий гаргах, устгагдахгїй тунадсыг хадгалах, тунадас боловсруулах їед їїссэн бохир ус цэвэрлэх зэргийг тєсєлд заавал тусгасан байна. 6.339. Тунадсыг тогтонгошуулах, усгїйжїїлэх, хоргїйжїїлэх аргыг сонгохдоо орон нутгийн байгаль цаг уур, гидрогеологи, хот байгуулалт, агротехник бусад нєхцєл, тїїний физик -химийн, дулааны физикийн шинж чанар, уснаас ялгарах чадамжийг заавал тодорхойлно. 6.340. Эрдэм шинжилгээний байгууллагын зєвлємжийг їндэслэн усгїйжїїлсэн тунадас, ахуйн хатуу хог хаягдлыг цэвэрлэх байгууламжийн дэвсгэр нутагт эсвэл хог дахин боловсруулах їйлдвэрт лагийг хогтой хольж боловсруулахыг зєвшєєрнє. -87- БНбД 40-01-06 6.341. Хотын ба тїїнтэй тєстэй найрлагатай їйлдвэрийн бохир уснаас гарсан тунадсыг боловсруулж органик, эрдэс бордооны хэлбэрээр ашиглахыг урьдчилан тєлєвлєвєл зохино. Тунадсыг усгїйжїїлэх эсвэл исгэхээс ємнєх нягтруулах ба єтгєрїїлэх 6.342. Идэвхтэй лагийн концентрацийг нэмэгдїїлэхийн тулд нягтруулж, єтгєрїїлнэ. Лагийн хольцыг агааржуулж єгєхєєс гадна тїїхий тунадас, илїїдэл лагийг хамтад нь нягтруулж болно. Лаг нягтруулахад цагираг, босоо, хэвтээ урсгалтай тунгаагуурт хїндийн хїчний аргаар нягтруулах тєхєєрємж, єтгєрїїлэх, тєвєєс зугатах хїч дээр їндэслэсэн тєхєєрємжїїдийг ашиглавал зохино. Тунадсыг агааржуулан тогтонгижуулж нягтруулах байгууламжийн зураг тєсєл зохиохдоо 6.367 зїйлийг їндэслэвэл зохино. 6.343. Цагираг, хэвтээ урсгалтай лаг нягтруулах байгууламжийн зураг тєсєл зохиоход авбал зохих нь: - нягтруулсан тунадсыг 1 м-ээс багагїй гидростатик даралтаар зайлуулах; - тунадас зайлуулахад лаг соруул, лаг хамуур ашиглах; - нягтруулах тєхєєрємжєєс лагийн усыг агааржуулах саванд єгєх; - лаг нягтруулах тєхєєрємж хоёроос доошгїй, хоёулаа ажлын байх; 6.344. Хїндийн хїчний аргаар лаг нягруулахаар тооцоход хїснэгт 58-д заасан єгєгдлийг ашиглавал зохино. Хїснэгт 58 Илїїдэл чанар идэвхт лагийн шинж, Агааржуулах савнаас гарах лагийн хольцын концентраци 1.5 -3 г/л Хоёрдогч тунгаагуураас гарах идэвхт лагийн концентраци 4 г/л Агааржуулах сав -тунгаагуурын тунгаах бїсээс гарах идэвхт лагийн концентраци 4.5 -6.5 г/л Нягтруулсан Нягтруулалтын идэвхт лагийн їргэлжлэх чийг, % хугацаа, цаг Нягтруулах байгууламж Босоо Дїгрэг Босоо Дїгрэг Босоо урсгалтай лаг нягтлуурын тунгаах бїс доторх шингэний хєдлєгєєний хурд, мм/сек — 97.3 — 5.8 — 98 97.3 10 -12 9 -11 0.1 ээс ихгїй 98 97 16 12 -15 0.1 ээс ихгїй Т ай л бар : Їйлдвэрийн бохир усны идэвхт лагийг нягтруулалтын їргэлжлэх хугацаа тїїний шинж чанараас хамаарах учир тоон утгыг єєрчлєхийг зєвшєєрнє. 6.345. Идэвхт лагийг доргиулан чичирхийлж нягтруулахад даралтат чичирхийлэлийн аргад дугуй, тэгш єнцєгт хэлбэртэй сан ашиглавал зохино. Чичирхийлж нягтруулах їед лагийн эзлэхїїнийг ердийн ханамал агаараар эсвэл тунадасжуулсан усны хэсгээр улируулан хангана. Нягтруулсан идэвхт лагийн чийглэг доргиулан чичирхийлэх тєхєєрємжийн хэлбэрээс хамаарч 94.5-96.5% байвал зохино. 6.346. Доргиулан чичирхийлэх тєхєєрємжийн схем, тооцооны параметрийг эрдэм шинжилгээний байгууламжийн єгєгдлєєр тооцвол зохино. Лаг исгэх сав (метантенк) 6.347. Лаг исгэх савыг хотын бохир усны тунадсыг ялзруулж исгэх, тогтонгожуулах, метан агуулсан хий гарган авах, бэлэн бодис, тунадасны найрлага исэлдэлтийн процессыг саатуулах, шатдаг хий гарган авахад нєлєєлєх хїчин зїйлийг судлахад ашиглана. Лаг исгэх саванд бохир усны тунадаснаас гадна гал -88- БНбД 40-01-06 зуухны хог, шїїрнээс шїїгдсэн хаягдал, їйлдвэрийн органик гаралтай хаягдал зэрэг зїйлсийг буталсны дараа органик бодисуудтай хольж исгэхээр нийлїїлж болно. 6.348. Лаг исгэх саванд лагийг исгэхийн тулд гаднаас нь дулаан єгч t =330С –д эсвэл дотроос нь дулаан ялгаруулж t=530С горимонд ажиллуулахыг зєвшєєрнє. Исэлтийн горимыг сонгохдоо лагийг боловсруулах, тунадасийг устгах аргад ариун цэврийн болон мэргэжлийн хяналтын байгууллагын шаардлагыг тооцсон байвал зохино. 6.349. Исгэлтийн шаардагдах горимыг бариулахын тулд урьдчилан тєлєвлєвєл зохих нь: - лаг исгэх саванд тунадсыг хоногийн турш жигд ачаалах - лаг исгэх савыг халаахад даралт, температур єндєртэй уурыг цацруулж їлээх тєхєєрємжєєр єгєх эсвэл тунадсыг дулаан солилцооны аппаратаар халааж єгєхийг тооцно. Хїрээлэн байгаа орчинд лаг исгэх савнаас алдах дулааны хэмжээг зайлшгїй тооцсон байна. 6.350. Лаг исгэх савны багтаамжийг хоногийн тунгийн ачааллаар тунадасны бодит чийгээс хамааруулан тодорхойлохдоо хотын бохир усны тунадасанд хїснэгт 59, їйлдвэрийн бохир усны тунадасанд туршилтын єгєгдлийг їндэслэл болгоно. Бохир усан дахь гадаргуугын идэвхт бодисын хоногийн хэмжээг 6.351 зїйлийн дагуу тооцож шалгана. Хїснэгт 59 Исгэх горим Гаднаас дулаан єгєхєд (Мезофильный) Дотроосоо дулаан ялгаруулахад (Термофильный) Ачаалах тунадасны чийг, % -аас илїїгїй їед тунадсыг лаг исгэх саванд ачааллах хоногийн тун,  D mt  , % 93 94 95 96 97 7 8 8 9 10 14 16 17 18 19 6.351. Бохир усанд гадаргуугийн идэвхт бодис байгаа їед хоногийн ачааллын хэмжээг ( D mt , %)-г хїснэгт 59-д зааснаар авч томъёогоор шалгавал зохино: 10 D lim  D mt  = , (110) Cdt (100 - pmud  )  Энд:  C dt  -тунадас дахь гадаргуугийн идэвхт бодисын агууламж, мг/гр тунадасны хуурай їлдэгдэл, туршилтын єгєгдєл, эсвэл хїснэгт 60-д зааснаар авна.  p mud  -ачааллаж буй тунадасны чийг, %  D lim  -хоногт исгэх савны эзлэхїїнд ачаалах зєвшєєрєгдєх хэмжээ, гр/м3. - алкилийн шууд гинжин урвал дахь алкилбензолсульфонат 40; - гадаргын идэвхт бодисын завсрын анион ба бусад “зєєлєн” бодис 85; - ахуйн бохир усан дахь гадаргын идэвхт бодисын анион 65; Хэрэв хоногийн хэмжээний утгыг (110) томъёогоор тодорхойлоход хїснэгт 59-д заасан тунадасны чийг бага бол лаг исгэх савны багтаамжид тодотгол тооцоог зайлшгїй гїйцэтгэх ба харин тэнцїї буюу их тохиолдолд тодотгол шаардлагагїй. -89- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 60 Бохир усан дахь гадаргын идэвхт бодис (ГИБ) -ын анхны концентраци, мг/л 5 10 15 20 25 30 тунадасны хуурай бодис дахь ГИБ -ын агууламж, мг/гр, Анхдагч тунгаагуурын Илїїдэл идэвхт лаганд тунадас 5 5 9 5 13 7 17 7 20 12 24 12 6.352. Ачаалах хэмжээнээс хамаарч тунадасны їнсжихгїй бодисын задрал ( R r  , %)-г томъёогоор тодорхойлно:  (111) Rr  = R lim  - K r  × D mt ,  Энд:  R lim  -тунадастай ачаалласан їнсжихгїй бодисын хамгийн их исэлдэх боломж, % -г томъёо (112)-оор тодорхойлно.  K r  -тунадасны чийгээс хамаарах коэффициент, хїснэгт 61-д зааснаар авна.  D mt  -тунадасны ачааллын тун, %, 6.350 зїйлд зааснаар тооцно. Хїснэгт 61 Ачаалах тунадасны чийг, % -ийн їед  K r  коэффициентийн утга Исэлдэх горим Гаднаас дулаан єгєхєд Дотроосоо дулаан ялгаруулахад 93 1.05 94 0.89 95 0.72 96 0.56 97 0.40 0.455 0.385 0.31 0.24 0.17 6.353. Химийн бїтцээс хамааруулан ачааллах тунадасны їнсжихгїй бодисын хамгийн их исэлдэх боломж ( R lim  , %)-ийг томъёогоор тодорхойлно: Rlim  = ( 0.92C fat + 0.62Cgl + 0.34C prt  ) ×100,  (112) Энд:  C fat , C gl , C prt  -1 гр тунадасны їнсжихгїй бодист байх тос, нїїрс хїчил, уургийн харьцангуй агууламж, гр. Тунадасны химийн найрлагын єгєгдєл байхгїй їед  R lim  хэмжээ нь: - анхдагч тунгаагчаас гарах тунадас 53%, - илїїдэл идэвхт лагт 44%, - идэвхт лагтай тунадсыг хольсон їед їнсжихгїй бодисыг хольсон нэгдлїїдийг арифметикийн дундаж харьцаатай байхыг зєвшєєрнє. 6.354. Ачаалласан тунадасны 1 гр їнсжихгїй бодисын задралаас 1 гр хий исэлдэлийн їед ялгаран гарна, хийн эзлэхїїн жин 1 кг/м3, дулаан гаргах чадамж 5000 ккал/м3. 6.355. Лаг исгэх савнаас гаргах тунадасны чийгийг їнсжихгїй бодисын задрал, ачаалласан компонентийн хуурай бодисоос хамааруулан 6.352 зїйлийн дагуу тодорхойлно. 6.356. Лаг исгэх савны зураг тєслийг урьдчилан зохиохдоо доорх зїйлїїдийг анхаарч тєлєвлєвєл зохино.Їїнд: o Тэсрэх, гал тїймрийн аюулгїй ажиллагааны тоног тєхєєрємжєєр тоноглож, ажиллагсад, їйлчлэгчдийн єрєє ГОСТ 12.3.006.75 стандартын шаардлага хангах авах арга хэмжээг тєлєвлєсєн; o лаг исэх савны бин битїї нь хийн илїїдэл даралт 5 кПа (500 мм.ус.ба.да) хїрэх їед ажиллахаар тооцсон; o лаг исэх савны тоо хоёроос цєєнгїй, энэ їед бїх лаг исгэх сав ажлынх байх ёстой; -90- БНбД 40-01-06 o лаг исгэх савны голчийг тїїний єндєр буюу ёроолоос хий цугларах хїзїїний суурь хїртэлх зайн харьцаа 0.8-1 ихгїй; o тунадасны статик тївшингийн байрлал хий цуглуулах хїзїїний сууринаас дээш 0.2-0.3 м, харин тунадасны динамик тївшин хїзїїнээс 1.0-1.5 м-ээр дээр байна; o хий цуглуулах хїзїїний талбай хоногт 1 м2-д 600-800 м3 хий нэвтрїїлэх чадамжтай; o хийн хавхлагаас хий гаргах зориулалтын хоолойн задгай тєгсгєлийн байрлал динамик тївшингээс 2 м-ээс багагїй єндєрт; o лаг исгэх савны дээд бїсэд тунадсыг ачааллаж, доод бїснээс лагийг гаргаж авна; o лаг исгэх савыг юїлэх системийг тунадсын доод бїснээс дээд бїсэнд шахах боломжтойгоор; o дамжуулах бїх хоолойг угаах боломжийг хангахуйц тоноглолтой; o цутгах тєхєєрємж исгэж буй бїх эзлэхїїнийг 5-10 цагийн турш хольж болохоор тооцсон; o орох гарах нээлхий, хяналтын нээлхийг битїї хаах боломжтой; o лаг исгэх савнаас цэвэрлэх байгууламжийн їндсэн барилга, дотоод тээврийн автомашины зам, тємєр зам хїртэл 20 м, єндєр хїчдэлийн шугам хїртэл тулгуурын єндрєєс 1.5 дахинаас багагїй; o лаг исгэх савны дэвсгэр нутгийн эргэн тойронд хашаа хашлагатай; 6.357. Лаг исгэх саванд тунадас иссэний їр дїнд гаргаж авсан хийг цэвэрлэх байгууламжийн ойролцоо байршилтай барилга, байгууламжийн дулаан, цахилгааны эх їїсвэр болохоор ашиглавал зохино. 6.358. Хий цуглуулах пункт, хийн сїлжээ, шатдаг хийн газгольдер, хий хадгалах сав гэх мэт лаг исгэх савны хийн аж ахуйн тєсєлд БНбД 42-01-04, дїрмийг мєрдвєл зохино. 6.359. Хий хадгалах, даралт тохируулах зорилгоор нойтон газгольдерыг тєлєвлєж тїїний багтаамжийг 2-4 цагт ялгарах хий хадгалах, хавхлагын доорх хийн даралт 1.5-2.5 кПа (150-250 мм.ус.ба.да) -аар тооцно. 6.360. Жилийн дундаж агаарын температур 6 ОС -аас багагїй орон нутагт лаг исгэх савыг хоёр шатлалтай хэрэглэхийг зєвшєєрєх бєгєєд тїїнээс бага температуртай нєхцєлд лагийн талбай ашиглахыг зєвшєєрнє. 6.361. Лаг исгэх савны нэгдїгээр шатлалын тєслийг мезофиль исэлтэйгээр 6.347-6.356 зїйлд зааснаар гїйцэтгэнэ. 6.362. Лаг исгэх савны хоёрдугаар шатлалын тєслийг дулаацуулгагїй задгай сав хэлбэртэйгээр тєлєвлєнє. Байгууламжийн олон тївшингээс лагийн усыг гаргах, тунадсыг зайлуулахдаа хуримтлуулах нїхнээс 200 мм-ээс багагїй голчтой лагийн хоолойгоор, 2 м-ээс багагїй гидростатик даралтаар гаргана. Хоёрдугаар шатлалын лаг исгэх савны багтаамж хоногийн ачаалласан анхны хэмжээн 3-4% -тай тэнцїї байна. Хоёрдугаар шатлалын лаг исгэх сав єрємтсєн єнгєрийг зайлуулах зориулалтын механизмыг тоноглоно. 6.363. Хоёрдугаар шатлалын лаг исгэх савнаас зайлуулах иссэн тунадасны чийгийг анхдагч тунгаагчын тунадас 92 %, идэвхт лаг, тунадасны хольц 94 % байхаар тооцно. -91- БНбД 40-01-06 Агаартай орчинд тогтонгошуулах 6.364. Агаартай орчинд тогтонгошуулахаар идэвхт лагийг 5 цагаас илїїгїй нягтруулсан эсвэл нягтруулаагїй, тїїнчлэн идэвхт лагийг тїїхий тунадастай хольж єгч болно. 6.365. Агаартай орчинд тогтонгошуулахын тулд тасалгаат агааржуулах сав хэлбэртэй байгууламжийг тєлєвлєнє. Агааржуулагын їргэлжлэх хугацаа: - нягтруулаагїй идэвхт лаганд 2-5 хон. - анхдагч тунгаагуурын тунадас, нягтруулаагїй идэвхт лагийн хольцыг 6-7 хон. - 20ОС температуртай тунадас, нягтруулсан идэвхт лагийн хольцыг 8-12 хон байна. Тунадасны температур ихэсвэл агаартай орчинд тогтонгошуулах температурыг багасгаж, їргэлжлэх хугацааг нэмэгдїїлнэ. Температур 10ОС-аар нэмэгдэж єєрчлєгдсєн їед тогтонгошуулалтын їргэлжлэх хугацааг 2-2.2 дахин багасгаж єєрчилнє. Тунадсыг агаартай орчинд тогтонгошуулахад температурын хязгаар 8-35 ОС байж болно. Їйлдвэрийн бохир усны тунадсыг агаартай орчинд тогтонгошуулах хугацааг туршилтаар тодорхойлбол зохино. 6.366. Агаартай орчинд тунадсыг тогтонгошуулахад тунадасны 99.5-97.5% чийгтэй їеийн концентрациас хамааруулан 1 м3 тогтонгошуурын багтаамжид 1-2 м3/цаг агаар зарцуулахаар тооцох ёстой. Энэ їед агааржуулалтын эрчимшлийг 6 м3/(м2∙цаг) -аас багагїй авах ёстой. 6.367. Агаартай орчинд тунадсыг тогтонгошуулж нягтруулахад тусдаа орших нягтлуур эсвэл тогтонгошлуур дотор тусгай бїс бий болгож тїїнд 5 цагаас ихгїй нягтруулна. Нягтарсан тунадасны чийг 96.5-98.5 % байх ёстой. Лагын усыг нягтруулах тєхєєрємжєєс агааржуулах саванд єгєх ёстой. Тїїний бохирдол нь: БХХбїрэн -200 мг/л, умбуур бодисоор -100 мг/л хїртэл байвал зохино. Тунадсыг механик аргаар усгїйжїїлэх байгууламж 6.368. Хотын бохир усны тунадсыг механик аргаар усгїйжїїлэх бол нягтруулж, химийн реагентаар коагуляцласан уснаас ялгаж угаасан байна. Їйлдвэрийн бохир усны тунадсыг урьдчилж боловсруулах шаардлагатайг эсэхийг туршилтаар тогтооно. 6.369. Иссэн тунадсыг вакуум-шїїлтїїр, вакуум-шахуургад усгїйжїїлэхээс ємнє тїїнийг цэвэршїїлсэн усаар угаахыг урьдчилж тєлєвлєнє. Угаалгын усны хэмжээг: - иссэн тїїхий тунадасанд 1-1.5 м3/м3. - мезофиль нєхцєлд иссэн тїїхий тунадас ба илїїдэл идэвхт лаганд 2-3 м3/м3. - термофиль нєхцєлд иссэн тїїхий тунадас ба илїїдэл идэвхт лаганд 3-4 м3/м3 байвал зохино. Тунадасны хувийн эсэргїїцлийн бэлэн єгєгдєлтэй їед угаах усны зарцуулга ( q ww , м3/м3)-ыг томъёогоор тодорхойлно: ( )  q ww  = lg  r mud  × 10 - 10 - 1 . 8 ,  (113) Энд:  r mud  -тунадасны хувийн эсэргїїцэл, см/гр. -92- БНбД 40-01-06 6.370. Угаалгын їргэлжлэх хугацаа 15-20 мин, зориулсан сангийн тоо хоёроос доошгїй байвал зохино. бодисыг зайлуулах, хутгаж холих, зарим їед цэвэрлэх тооцвол зохино. Агаараар хутгаж холих їед угаалгын тунадас ба тооцоогоор агаарын хэмжээг тодорхойлно. тунадасны угаалганд Сангийн дотор хєвсєн тоноглолыг урьдчилан усны хольц 0.5 м3/м3 6.371. Угаасан тунадас ба усны хольцыг нягтруулахын тулд нягтлуур дотор тэдгээрийг байлгах хугацаа нь мезофиль горимд исгэснийг 12-18 цаг, термофиль горимд исгэснийг 20-24 цаг байвал зохино. Нягтруулагчын тоо хоёроос доошгїй байх ёстой. Нягтлуураас тунадсыг зайлуулахдаа плунжер насосоор зайлуулахаар тєлєвлєнє. Нягтарсан тунадасны чийг анхны тунадас нэмсэн идэвхт лагийн хэмжээнээс хамаарч 94-96% байвал зохино. Нягтлуураас зайлуулсан лагийн усыг цэвэрлэх байгууламжид бохирдол бодистой нэмэгдэхээр тооцвол зохино. Нягтруулаас гарах лагийн усны бохирдлын хэмжээ нь умбуур бодисоор 1000-1500 мг/л, БХХбїрэн -ээр 600-900 мг/л байвал зохино. Нягтруулаас гаргах умбуур бодисыг багасгах, тунадас нягтарсан чийгийг бууруулахын тулд нягтлуур доторх вакум-шїїлтїїрээс шїїрсэн ус єгєх, тїїнчлэн 0.1%-ийн хлорт тємрийн уусмалаар солих, уусмалыг бэлтгэхдээ хлорт тємрийн ерєнхий хэрэгцээний 50%-ийг ашиглаж угаалгын усыг сольж болно. Нягтлуур дотор хєвєх бодисыг зайлуулах зориулалтын тєхєєрємжийг тєлєвлєвєл зохино. 6.372. Шїїлтїїр-шахуургын хоргонд тунадсыг усгїйжїїлэхээс ємнє анхдагч тунгаагуурын тунадаснаас бїхэл зїйлийг салгахын тулд савх хоорондын зай 10 мм бїхий шїїр, эсвэл 10х10 мм хэмжээтэй торонд шигшиж -єнгєгїйжїїлэх тєхєєрємжид боловсруулах ёстой. 6.373. Хотын бохир усны тунадсыг каогулянтлах їед реагентаар хлорт тємєр эсвэл хїхэр хїчлийн тємрийн исэл, 10% -ийн уусмал хэлбэрээр шохой ашиглавал зохино. Хлорын болон хїхэр хїчлийн тємрийн ислийг нэмсний дараа тундасанд шохой нэмэхээр тєлєвлєвєл зохино. Реагентийн хэмжээг FeCl3, CaO -оор тооцоход вакум-шїїлтїїрийн їед тунадасны хуурай бодисын жин % єгєхєд тїїний хэмжээг дор зааснаар авбал зохино: - Анхдагч тунгаагуурт иссэн тунадасанд: FeCl3 3-4%, CaO 8-10%. - Анхдагч тунгаагуурын тунадас ба илїїдэл идэвхт лагийн иссэн хольцыг угаасанд зориулж: FeCl3 4-6%, CaO 12-20%. - Анхдагч тунгаагуурын тїїхий тундсанд: FeCl3 1.5-3%, CaO 6-10%. - Анхдагч тунгаагуурын тунадас, нягтруулсан илїїдэл идэвхт лагийн холимог: FeCl3 3-5%, CaO 9-13%. - Агааржуулах савнаас гаргасан нягтруулсан илїїдэл идэвхт лаганд: FeCl3 69%, CaO 17-25%. Т а й л ба р : Термофель горимд иссэн тунадасанд зориулсан реагентийн хэмжээг нэмэгдїїлж авбал зохино. 1. Тунадсыг агаартай орчинд усгїйжїїлэх їед мезофиль горимд иссэн хольц єгєх реагентын дозыг 30% багагїй байна. 2. Бїх тохиолдолд Fe(SO4)3 тунгийн хэмжээ FeCl3 -ийн хэмжээтэй харьцуулахад 30-40% нэмэгдїїлж авна. 3. Шїїлтїїр-шахуургын хоргонд тунадсыг усгїйжїїлэх бїх тохиолдолд шохойн хэмжээг 30%-иас илїїгээр авна. 6.374. Реагентийг тунадастай холиход заавал холигч хэрэглэнэ. Тєвєєс зугатах хїчний насосыг каогулянтжуулсан тунадсыг шахахад хэрэглэхийг хориглоно. -93- БНбД 40-01-06 6.375. Вакуум шїїлтїїр ба шїїлтїїр -шахуургын шїїрїїлэх даавууг їйлдвэрийн усаар эсвэл 8-10% давсны хїчилд урвалын шинжийг сааруулсан уусмалаар їе їе сэргээхээр тєлєвлєвєл зохино. 6.376. Урвалын шинжийг сааруулсан давсны хїчлийн хэмжээг 1 м2 шїїрїїлэх гадаргад 20 %-ийн концентрацитай хїчлийн жилийн хэрэгцээнээс тодорхойлж вакум-шїїлтїїрийн талбайг жигд тархалттайгаар 20 л, шїїлтїїрийн бусад тєрєлд 50 л байхаар тооцно. 6.377. Хлор, хїхэр хїчлийн тємєр, давсны хїчилийг хадгалах нєхцєлєєс хамааруулан 20-30 хоногийн шохойг 15 хоногийн нєєцтэй байхаар агуулахын багтаамжийг тооцвол зохино. Хїчил хлорт тємрийн нєєцийн савны тоог хоёроос доошгїй байвал зохино. Реагентуудыг тємєр замаар цистернээр авбал нєєц савны багтаамж цистерний багтаамжаас багагїй байна. 6.378. Хотын бохир усны тунадсыг усгїйжїїлэх їед вакум шїїлтїїр, шїїлтїїр -шахуургын бїтээмж, усгїйжїїлсэн лагийн чийгийг хїснэгт 62-д зааснаар авна. Хїснэгт 62 Боловсруулах лагийн шинж чанар Анхдагч тунгаагуураас гарах иссэн тунадас Мезофиль нєхцєлд иссэн анхдагч тунгаагуурын тунадас, идэвхт лагийн агаартай орчинд тогтонгосон идэвхт лагийн холимогг Термофиль нєхцєлд иссэн анхдагч тунгаагуурын тунадас, идэвхт лаг Анхдагч тунгаагуураас гарсан тїїхий тунадас Анхдагч тунгаагуураас гаргасан тїїхий тунадас ба нягтруулсан идэвхт лагийн холимог Суурин газрын агааржуулах станцын нягтруулсан идэвхт лаг Бїтээмж, (кг) шїїлтїїрийн гадаргын нэг м 2 талбайгаар 1 цагийн хугацаанд шїїгдэх хуурай бодис вакум шахуургат шїїлтїїрт шїїлтїїрт Шахмал лагийн чийглэг, % вакуум шїїлтїїрийн їед шїїлтїїр шахуургат їед 25-35 12-17 75-77 60-65 20-25 10-16 78-80 62-68 17-22 7-13 78-80 62-70 30-40 12-16 72-75 55-60 20-30 5-12 75-80 62-75 8-12 2-7 85-87 80-83 Т ай л б ар : Вакуум шїїлтїїрээр тїїхий тунадсыг идэвхижїїлэхдээ хїрдэн вакумт шїїлтїїрийн ёрг даавууны дотроос гадагш нэвчїїлнэ 6.379. Вакум-шїїлтїїрийг ашиглах їед вакум орчины хэмжээ 40-65 кПа (300 -500 мм мєн.у.ба.да), тунадас їлээж шахсан агаарын даралт 20-30 кПа (0.2 -0.3 кгс/см2)-ын хязгаарт багтаавал зохино. Шїїлтїїрийн 1м2 талбайд 0.5 м3/мин агаар зарцуулах харин 1 м2 талбайд 0.1 м3/мин шахсан агаар зарцуулагдах нєхцєлєєр вакум насосын бїтээмжийг тодорхойлно. Коагуляцжуулсан тунадсыг шїїлтїїр-шахуургад єгєх їед агаарын даралт 0.6 МПа (6 кгс/см2) багагїй байхаар тєлєвлєвєл зохино. Тунадсыг хатаахаар шахсан агаарын зарцуулга 1 м2 шїїрїїлэх талбайд 0.2 м3/мин шахсан агаарын даралт 0.6 МПа (6 кгс/см2) багагїйгээр тооцвол зохино. Угаах усны зарцуулга 1 м2 шїїрїїлэх талбайд 4 л/мин, угаалгын усны даралт 0.3 МПа (3 кгс/см2) багагїй байна. -94- БНбД 40-01-06 6.380. Тунадас усгїйжїїлэхэд хєндлєн хэвтээ байрлалтай цацрагийг тунадасны шнек (эмгэн хумс) гадаргуутай, тасралтгїй ажиллах нєхцєлтэйгээр ашиглахыг зєвшєєрнє. Тунадасны анхны хэмжээгээр центрфугийн бїтээмжийг томъёогоор тодорхойлох нь:  qcf = (15 - 20)lrot d rot ,  (114) Энд:  lrot , d rot  -центрфугийн ажлын хэсгийн урт, єргєн, м Тунадсыг флокулянтлаж боловсруулах їед центрфугийн бїтээмжийг 2 дахин багасгаж тооцвол зохино. Хуурай їлдэгдэлийн тогтоцын їр дїн, шахагдсан хєрзєн лагийн чийгийг хїснэгт 63–д зааснаар авна. Хїснэгт 63 Боловсруулах тунадасны шинж чанар Анхдагч тунгаагуураас гаргасан иссэн ба тїїхий тунадас Анхдагч тунгаагуураас гаргасан тунадас, идэвхт лагийн хольцын агааргїй орчинд (їмхийрїїлсэн) исгэсэн Анхдагч тунгаагуураас гаргасан тунадас, идэвхт лагийн хольцыг агааргїй орчинд тогтонгишуулсан Їнсжилт доорхи хувьтай їед тїїхий идэвхт лаг 28 -35 % 38 -42 % 44 -47 % Хуурай бодисын агууламжын їр дїн, % 45-65 Хєрзєн лагийн чийг, % 25-40 65-75 25-35 70-80 10-15 15-25 25-39 75-85 70-80 60-75 65-75 Т ай л б ар : Идэвхт лагийг центрфугдэх нь тїїнээс илїїдэл хэмжээг зайлуулахад илїї їр дїнтэй байна. 6.381. Центрфугд тунадсыг єгєхєєс ємнє тїїнээс элсийг заавал зайлуулна. Харин центрфугийн роторын голч (ажлын хэсгийн) 0.5 м-ээс бага бол шїїх бутлуурыг тоноглоно. 6.382. Центрфугийн дараах їлдэгдлийг цэвэрлэх байгууламжид єгєх їед фугата-шаарга дотор їлдэгдэл хуурай бодисын 1 мг -д БХХБїрэн -1 мг байхаар тооцож цэвэрлэх байгууламжид єгєх бохир усан дахь ачаалал нэмэгдэхээр тооцвол зохино. 6.383. Цэвэрлэх байгууламжийн ачаалал нэмэгдїїлэхгїйн тулд фугаташааргад нэмэгдэл боловсруулага хийхээр тусгавал зохино. - анхдагч тунгаагуурын тунадсыг 3-5 цагийн турш хїндийн жингээр нягтруулж илїїдэл лагийг хольж агаартай орчинд тогтонгожуулах; Иссэн тунадсыг центрфугдсаны дараа лагийн талбайд гаргахад зохиомол суурьтай, шїїрсэн усны сувагтай талбайн ачааллыг хїснэгт 64-д заасан утгыг 2 гэсэн коэффициенттэй авна. Хїснэгт 64 Лагийн талбай Тунадасны шинж чанар Анхдагч тунгаагуураас гаргасан тунадас, идэвхт лагийн хольцыг мезофиль нєхцєлд исгэсэн Анхдагч тунгаагуураас гаргасан тунадас, идэвхт лагийн Шїїрсэн Байгалийн сувагтай, суурьтай байгалийн суурьтай Байгалийн Шїїрсэн усны суурь хєрсєн сувагтай дээрээс лагийн асфальтталбайт — усыг гадаргуу ба бетонон нягтлуур тулгууртай зохиомол тунгаагуураас суурьтай зайлуулах 1.2 1.5 2.0 1.5 1.5 0.8 1.0 1.5 1.0 1.0 -95- БНбД 40-01-06 хольцыг термофиль нєхцєлд исгэсэн Анхдагч тунгаагуураас гарсан иссэн тунадас, хоёр їет тунгаагуураас гарсан тунадас Идэвхт лаг, анхдагч тунгаагуураас гаргасан тунадас эсвэл тогтонгошуулсан идэвхт лагийн хольцыг агаартай орчинд тогтонгошуулсан 2.0 2.3 2.5 2.0 2.3 1.2 1.5 2.0 1.5 1.5 Т а й л ба р : Зураг 3-д їзїїлснээр лагийн талбайн ачааллыг цаг уурын нєхцєлєєс хамааруулан цаг уурын коэффициентыг тооцон тодорхойлно 6.384. Єндєр молекултай флокуляжилтын катионитын хэлбэрийн тунгийн хуурай хэсгийн жин нь 2-7 кг/тн байна. Идэвхт лагийг центрфугдах їед флокулянтын их тунг, тїїхий тунадаст бага тунг зориулж тооцвол зохино. Усгїйжїїлсэн идэвхт лагийн чийгийг 83 -88%, тїїхий тунадсыг 70 -75% байвал зохино. Їлдэгдэл шааргыг туслах боловсруулалт хийлгїйгээр шууд цэвэрлэх байгууламжид эргїїлж хийнэ. Энэ їед цэвэрлэх байгууламжийн эзлэхїїн нэмэгдэхгїй. Ашиглах центрфугийн эргэлдїїрийн уртын голчтой харьцуулахад 2.54 байна. 6.385. Нєєц тєхєєрємжийн тоог авахдаа вакум шїїлтїїр ба шїїлтїїр шахуургын ажлын нэгжийн тоо гурав хїртэл -1, ажлын нэгж дєрєвєєс арав хїртэл 2, центрфугийн ажлын нэгжийн тоо хоёр хїртэл -1, гурав ба тїїнээс дээш -2 нєєц тєхєєрємж байхаар тус тус тєлєвлєнє. 6.386. Тунадсыг механик аргаар усгїйжїїлэх зураг тєсєл зохиохдоо ослын їед ашиглах тунадасны талбайн тєсєл зохиох бєгєєд жилд гарах тунадасны 20% ийг ачааллах чадамжтай байхаар тєлєвлєвєл зохино. Лагийн талбай - 6.387. Лагийн талбайн зураг тєсєл зохиоход: шїїрсэн усны сувагтай, байгалийн суурьтай ердийн шїїрсэн усны суваггїй, байгалийн суурьтай шїїрсэн усны сувагтай асфальтбетонон суурьтай тунгаагуурт хїрхрээтэй ба лагийн усыг гадаргаар зайлуулдаг. Нягтруулагч-талбай байхаар тєлєвлєнє. 6.388. Лагийн талбай дээрх тунадасны ачааллыг, м3/(м2.жил-ээр авахдаа тухайн дэвсгэр нутгийн жилийн дундаж агаарын температур 3-60С, жилийн дундаж тунадас 500 мм хїртэл байхад харгалзах утгыг хїснэгт 64-д зааснаар авбал зохино. 6.389. Хатсан тунадсыг ачихад бэлдэх, ачих, тээвэрлэх зорилгоор лагийн талбайн дєрвєлж карт бїрт автомашин, механизм орох, гарах зам талбайг тєлєвлєнє. Хатсан лагийг овоолох, зайлуулахад газар шорооны ажлыг механизм ашиглавал зохино. 6.390. Лагийн шїїрсэн ус хєрсєнд шингэдэг тохиолдолд лагийн талбайн ёроолоос хєрсний ус 1.5 м-ээс багагїй гїнд орших тохиолдолд байгалийн хєрсєн суурьтай лагийн талбайн тєсєл гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє. Хєрсний усны орших гїн 1.5 м-ээс бага бол тїїний тївшинг бууруулах эсвэл лагийн шїїрсэн усыг зайлуулах сувагтай асфальтбетон суурьтай талбайг тєлєвлєвєл зохино. -96- БНбД 40-01-06 6.391. Лагийн талбайг: - картын ажлын гїн 0.7-1 м; - шороон хашлаганы єндєр ажлын тївшингээс дээш 0.3 м; - шороон хашлаганы дээд єргєн 0.7 м-ээс багагїй; - шороон хашлагад засвар хийхэд механизм ашиглавал єргєн нь 1.8-2 м; - лаг тїгээх хоолой, сувагийн ёроолын налуу тооцоогоор тодорхойлох боловч 0.01-ээс багагїй; - картын тоо 4-єєс цєєнгїй байхаар тєлєвлєнє. 6.392. Лагийн талбайг тунгаагуур, хїрхрээтэй, лагийн усыг гадаргаар зайлуулахад: - хїрхрээний тоо 4-7; - хїрхрээ нэг бїрт ус цутгах картын тоо 4-8; - карт нэг бїрийн ашигтай талбай 0.25-2 га хїртэл; - дэвсгэр нутгийн налуу 0.004-0.08 їед картын єргєн 30-100 м; - картын ёроолын налуу 0.01-0.4, картын єргєн 50-100 м; - картын ёроолын налуу 0.01 бага їед картын єргєн 60-100 м; - картын ёроолын налуу 0.04 их їед картын урт 80-100 м; - картын ёроолын налуу 0.01 бага їед картын урт 100-250 м; - єргєнийг уртад харьцуулахад 1:2-1:2.5; - шороон хашлаганы єндєр, замд зориулсан асгалттай 2.5 м хїртэл; - картын ажлын гїн хашлаганы єндєрєєс 0.3 м бага; - хїрхрээтэй 4 картын эхний 2 картыг, 7-8 картын эхний 3-4 картанд тунадсыг гаргана, лагийн усны гаргалгыг карт хооронд шатрын хєлєг хэлбэрээр холбоно. - лагийн усны хэмжээ нь усгїйжїїлсэн тундсаар 30-50% байна. 6.393. Лагийн талбай-нягтлуурын ажлын гїн 2 м хїртэл, ус нэвчдэггїй хана, ёроолтой тэгш єнцєгт карт, нєєц сан тєлєвлєхийг зєвшєєрнє. Лагийн усыг зайлуулахын тулд тууш тэнхлэг дагуу нїхтэй, хучилттай хана-сувгийг тєсєлд тусгавал зохино. 6.394. Лагийн талбай-нягтлуурын зураг тєсєлд: - картын єргєн 9-18 м - лагийн гаргалага хоорондын зай 18 м-ээс ихгїй - хуурайшсан тунадсыг бєєгнїїлж овоолох механизмыг боломжоор хангахын тулд ивээс тавцан тоноглох зэрэг нєхцєлїїдийг хангасан байвал зохино. 6.395. Лагийн талбайд хєлдєлтийг тооцож, талбайг шалгавал зохино. Тунадсыг хєлдєєх зориулалтаар талбай 80% ажиллаж, їлдсэн хувь нь хаврын хайлсан тунадасанд зориулагдна. Тунадасны хєлдєлтийн їргэлжлэх хугацааны хоногийн тоо, хоногийн дундаж агаарыг хасах 10 0С-ээс доош (зураг 4.) температурай хоногийн тоотой тэнцїї байна. Хєлдсєн тунадасны хэмжээ лагийн талбайн хєлдсєн байх хугацаанд ачаалсан лагийн 75% хєлдсєн тунадас болно. -97- БНбД 40-01-06 150 150 100 150 УЛААНГОМ 150 ЄЛГИЙ 150 МЄРЄН ДАРХАН ЭР ДЭНЭТ БУЛГАН ХОВД ЧОЙБ АЛСАН УЛИА СТАЙ У ЛААН БААТАР 150 ЗУУ НМОД Ц ЭЦЭР ЛЭГ ЄНД ЄРХААН 100 БАРУУ Н-УРТ АЛТАЙ СЇ МБЭР 100 БАЯНХОНГ ОР АРВАЙХЭЭР МАНД АЛГОВЬ САЙН ШАНД Тэмдэг Хоног К 150..160 (155) 0.8 100..150 (125) 1.0 60..100 (80) 1.2 150 ДАЛАНЗАДГАД зураг 4. Лагийн талбайд ачааллах хэмжээг тодорхойлох цаг уурын коэффициент. Давхаргын єндрийг хашлага далангийн єндєрєєс 0.1 м тунадасны хєлдєх давхаргын єндрийг доор байхаар авна. Тїгээх суваг буюу хоолойн ёроол хєлдєлтийн тївшингээс дээр байвал зохино. 6.396. Лагийн талбайн ус шїїрїїлэх сувагтай зохиомол суурь картын талбай 10% багагїй байх ёстой. Талбайн хэмжээ, шїїрїїлэх сувгийн байршил, тєлєвлєлт нь тунадсыг механизмаар овоолохыг тооцсон байвал зохино. 6.397. Тунадсыг овоолоход ашиглах механизмаас хамаарч лагийн талбайн хатуу хучилтыг хоёр давхрагатай хийвэл асфальт 0.015-0.025 м, элс-хайрган бэлдмэл дэвсгэрийн зузаан 0.1 м, асфальтбетон эсвэл бетон байж болно. 6.398. Лагийн талбайгаас лагийн усыг зайлуулж цэвэрлэх байгууламжийн усанд нийлїїлэх бол бохирдуулах бодис, бохир ус цэвэрлэх хэмжээг нэмж тооцно. Лагийн уснаас нэмэгдэж бохирдуулах бодисын хэмжээг авахдаа: - иссэн тунадсыг хатаасан їед умбуур бодис 1000-2000 мг/л - БХХбїрэн-ээр 1000-2000 мг/л (талбай-нягтруулаас хамаарна); харин тунадсыг агаартай орчинд тогтонгошуулбал 6.367 зїйлийг мєрдєнє. 6.399. Лагийн талбайг асгамал хєрсєн дээр хийхийг зєвшєєрнє. 6.400. Лагийн талбайг цэвэрлэх байгууламжийн талбайн гадна хийвэл їйлчилгээний ажилчдын ахуйн єрєє тєлєвлєнє. Харилцаа холбоо, агуулахыг 5.26 зїйлийн дагуу гїйцэтгэнэ. Лагийг халдваргїйжїїлэх, бордоо болгох, дулаанаар хатаах, шатаахад зориулсан байгууламж 6.401. Тунадсыг шингэн хэлбэртэйд лагийн талбайд эсвэл механик аргаар усгїйжїїлсний дараа заавал ариутгах шаардлагатай. 6.402. Тїїхий тунадас, мезофиль аргаар исгэсэн, агаартай орчинд тогтонгошуулсан тунадсыг халдваргїй, єндгєн эсїїдгїй болгохын тулд 60 0С хїртэл халааж тооцооны температурт 20 мин-аас багагїй хугацаанд байлгавал зохино. Усгїйжїїлсэн тунадсыг халдваргїй болгохын тулд талбайн нєхцєлд биодулааны аргаар (бордоо болгон) боловсруулахыг зєвшєєрнє. 6.403. Тунадсыг шим бордоо болгоход дїїргэгчээр ахуйн хатуу хог хаягдал, хїлэр, модны їртэс, навч, тарианы гуурс зэрийг эсвэл бэлэн шим бордоо хольж ашиглана. Бохир усны усгїйжїїлсан тунадас, ахуйн хог хаягдлыг жингийн 1:2 -98- БНбД 40-01-06 бусад дїїргэх бодистой 1:1 харьцаагаар холих їед чийг 60%-иас ихгїй байвал зохино. 6.404. Тунадсыг бордоожуулах процесст асфальтобетон эсвэл бетон талбайд механизмаар 2.5-3 м хїртэл єндєртэй овоолгыг байгалийн агаар сэлгэлттэй, 5 м хїртэл єндєртэй хураавал зохиомол агааржуулалттай тєлєвлєнє. 6.405. Агааржуулалтай хураалгын зураг тєсєлд: - хураалга нэг бїрийн сууринд 8-10 мм нїхтэй, 100-200 мм голчтой хоолойг суурилуулна. - тунадасны 1 тн органик бодист єгєх агаарын зарцуулга 15-25 м3/цаг байхаар тєлєвлєнє. 6.406. Шим бордоожих їйл явцын їргэлжлэл нь агааржуулах арга, тунадасны бїтэц, дїїргэх процессын тєрєл, байгаль, цаг уурын нєхцєл, суурийн ижил тєстэй нєхцєл дахь ашиглалтын туршлага эсвэл эрдэм шинжилгээний байгууллагын єгєгдлєєс хамаарна. 6.407. Тунадсыг дулааны аргаар хатаахад цаашид устгах, тээвэрлэх нєхцєлийг тодорхойлох ёстой. 6.408. Тунадсыг дулааны аргаар боловсруулахад тєрєл бїрийн хэлбэрийн хатаалгыг ашиглах ёстой. 6.409. Хатаагуурыг сонгохдоо тоног тєхєєрємжийн паспортын єгєгдлийн чийгийн ууршил, бїтээмжээр сонгон авбал зохино. 6.410. Тунадсыг хатаалганд єгєхєєс ємнє цахилгаан багтаамжийг багасгах зорилгоор хамгийн их боломжоор усгїйжїїлэх арга хэмжээг зайлшгїй авна. 6.411. Хатаасан тунадасны чийгийг 30-40% байвал зохино. 6.412. Тунадсыг хатаахдаа тєрєл бїрийн зориулалтын зуух ашиглахыг зєвшєєрч задгай шатааж экологид сєрєг нєлєє їзїїлэн устгахыг хориглоно. 6.413. Тунадсыг шатаах, хатаах тєхєєрємжєєс зайлуулах утааг агаар мандалд СН.245 -71 шаардлагыг хангасан тохиолдолд хаяна. Тунадсыг хадгалах, агуулахад зориулсан байгууламж 6.414. Хатуу хучилттай задгай талбайд мехнаник аргаар усгїйжїїлсэн тунадсыг хадгалахаар тєлєвлєвєл зохино. Талбай дээр хураах тунадасны давхрагын єндєр 1.5-3 м байвал зохино. Байгаль, цаг уурын нєхцєлийг тооцож дулааны аргаар боловсруулсан тунадсыг битїї агуулахад хатуу хучилттай талбайд байрлуулвал зохино. Механик аргаар хуурайшуулсан, дулааны аргаар боловсруулсан тунадсыг хадгалах эзлэхїїн нь 3-4 сарын бїтээгдэхїїн байвал зохино. Ачих, буулгах ажлыг механизмаар гїйцэтгэхээр тєлєвлєнє. 6.415. Устгахгїй тунадасанд єєрчлєлт оруулахгїй зориулалтын байгууламжид хадгалж, хїрээлэн байгаа орчинг бохирдуулахгїй байх нєхцєлийг хангасан байх ёстой. Агуулахын байршил, сонголтыг мэргэжлийн хяналтын байгууллага зєвшєєрсєн байвал зохино. -99- БНбД 40-01-06 7. ЦАХИЛГААН ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ, ТЕХНОЛОГИЙН ХЯНАЛТ, УДИРДЛАГЫН СИСТЕМ БА АВТОМАТЖУУЛАЛТ Ерєнхий заалт 7.1. Ариутгах татуургын сїлжээний цахилгаан хэрэглэх байгууламжуудын цахилгаан хангамжийн найдвартай ажиллагааг Монгол улсад хїчин тєгєлдєр мєрдєгдєж байгаа хууль, БД 43-101-03-д заасныг мєрдлєг болгоно. Насосын станц, агаар їлээх станцын цахилгаан хангамжийн найдвартай ажиллах їйл ажиллагаанд 5.1 зїйлийг мєрдєнє. 7.2. Цахилгаан хєдєлгїїрийн хїчдэлийг сонгохдоо тэдгээрийн хїч чадал, цахилгааны тэжээлийн схем, тєлєвлєж буй объектын хэтийн хєгжил зэргээс хамааруулан авбал зохино. Хїрээ орчин, экологийн нарийвчилсан їнэлгээг їндэслэн цахилгаан хєдєлгїїр, цахилгаан хангамжийн эх їїсвэрийг сонговол зохино. 7.3. Шинээр барих, єргєтгєх байгууламжийн хуваарьлах тєхєєрємж, трансформаторын дэд єртєє, самбарын хэвийн ажиллагаанд зориулж єрєє тасалгааг зохистой сонгох, єргєтгєх, хїч чадлыг нэмэгдїїлэх боломжийг тооцвол зохино. Цэвэрлэх байгууламжийн єндєр хїчдэлийн хуваарьлах тєхєєрємж, тоноглолыг цэвэрлэх байгууламжийн дэргэд барилгад байрлуулна. Насосын станцын хаалттай удирдах самбарыг тоног тєхєєрємжийн єрєєний шалан дээр эсвэл тусдаа єрєєнд норохгїй, ослын їед усанд автахгїй газар байрлуулбал зохино. 7.4. Цэвэрлэх байгууламжийн єрєєнїїдийг тэсрэмтгий бодисын бїс, тэсрэмтгий бодисын холимог бїс гэх мэтээр ангилж БД 43-101-03, ГОСТ 12.1.011 ба СН463 -74 – ийг мєрдвєл зохино. 7.5. Бохир усыг боловсруулах, єртєєлєн шахахад зориулсан байгууламжид ажиллах цахилгаан хєдєлгїїр, залгах – салгах тєхєєрємж, хэмжих хэрэгслийг хялбар дєл авалцах, тэсрэх бодистой эсэхийг БД 43-101-03, ГОСТ 12.2.020 –76 – тай уялдуулж тєлєвлєнє. Дээрх байгууламжид дотоод шаталтын хєдєлгїїр ашиглахыг хориглоно. 7.6. Технологийн хяналтын системд зайлшгїй анхаарах зїйлс :  ­  хэмжих хэрэгслийг тогтмол хянах  ­  байгууламжийн ажлыг шалгах, тохируулгын горимыг хугацаанд хянаж байх. тодорхой 7.7. Лабораторийн шинжилгээ, шинжилгээний багаж, тєхєєрємжєєр бохир усны чанарын параметр технологийн горимыг тодорхой хугацаанд хянаж байна. 7.8. Автоматжуулалт, цахилгаан тєхєєрємжийн тоноглол, зангилгаа, эд анги, байгууламжийн хийцийг шалгаж, цэвэрлэж байх шаардлагатай. 7.9. Ашиглалтын нєхцєл, нийгмийн хїчин зїйлсийг тооцож техник эдийн засгийн їндэслэлээс хамааруулан автоматжуулалт, хангамжийн зэрэглэл, технологийн хяналтын ажлын багтаамжийг зайлшгїй тогтоож, тєлєвлєсєн байна. Технологийн заасан параметрээр автоматжуулалтын ажлыг гїйцэтгэвэл зохино. Анхны ээлжид насосын тєхєєрємжїїдийг заавал автоматжуулна. 7.10. Тєвлєрсєн удирдлага, байгууламжийн технологи ажиллагааг хянахын тулд диспетчерийн удирдлагын системд телемеханикийн хэрэгсэл зайлшгїй ашиглахаар тєлєвлєвєл зохино. -100- БНбД 40-01-06 7.11. Ариутгах татуургын томоохон сїлжээтэй їед харъяа салбаруудаас мэдээлэл авч, мэдээллийг боловсруулж техникийн шийдэл гаргадаг зориулалт бїхий технологийн їйл явцыг удирдах автоматжуулсан системийг тєлєвлєвєл зохино. 7.12. Ариутгах татуургын сїлжээ нь том, алслагдсан салбаруудтай бол диспетчерийн удирдлагыг шаталсан автомат системтэй тєлєвлєж болно. 7.13. Диспетчерийн байрнууд, жижїїрийн ажилтныг ажлын байр, засварын газар, туршилт тохируулга, лабораторь-хяналтын єрєєнїїдийг диспетчерийн єрєєтэй холбоотой байхаар тєлєвлєвєл зохино. Диспетчерийн холбоог ус сувгийн байгууллагатай холбохоос гадна цахилгаан, дулаан, холбооны байгууллагуудын диспетчертэй холбохоор тєсєлд тусгана. 7.14. Диспетчерийн байрнаас хянагдах байгууламж нь дохиоллын систем, хэмжих шалгах багаж, байгууламжийн технологийг хянах багаж, шуурхай удирдлагын хангамж, зохион байгуулалт, гэмтлийг оновчтой илрїїлэх багаж, ослыг яаралтай арилгах техникийн удирдлага, цахилгаан системээр мэдээллийн сангаар дамжин хэрэгжихээр тєлєвлєвєл зохино. 7.15. Цэвэрлэх байгууламжийн диспетчерийн байр дохиолол, хэмжлийн дараах хэрэгслээр тоногловол зохино. Їїнд : Хэмжил :  ­  цэвэрлэх байгууламжид орж буй, цэвэршээд гарч буй усны цутгалан хэмжїїрээр тоноглосон ;  ­  бохир усны рН хэмжих тєхєєрємж ;  ­  бохир усан дахь уусмал хїчилтєрєгчийн концентраци хэмжил ;  ­  бохир усны температур ;  ­  агааржуулах саванд єгч буй агаарын зарцуулга ;  ­  агааржуулах саванд єгч буй идэвхт лагийн зарцуулга ;  ­  илїїдэл идэвхт лагийн зарцуулга ;  ­  боловсруулах байгууламжид єгч буй тїїхий тунадасны зарцуулга ; Дохиолол  ­  тоног тєхєєрємжийг ослын їед цахилгаан сїлжээнээс салгах ;  ­  технологийн процесс зєрчигдсєн;  ­  хадгалах саванд бохир ус, тунадасны тївшин, шїїрийн суваг дахь усны тївшин хязгаарлах хэмжээг зєрчсєн;  ­  їйлдвэрийн барилга доторх тэсрэх аюултай хийн концентраци хязгаарлалтаас хэтэрсэн;  ­  хлорын єрєєнд хлор-хийн концентраци хязгаарлалтыг зєрчсєн ; 7.16. Диспетчерийн єрєє, барилгад багцалж байрлуулахыг зєвшєєрєх технологийн байгууламж :  ­  їйлдвэр, захиргаа аж ахуйн єрєє ;  ­  найдвартай дуу, чимээний тусгаарлалтай їед агаар їлээх станц ; Диспетчерийн барилгад дараах єрєєг тєлєвлєвєл зохино :  ­  диспетчерийн їйл ажиллагааны тоног тєхєєрємжийн цахилгаан самбар, удирдлагын пульт, холбооны тєхєєрємж, жижїїрийн ажилтныг байнгын нєхцлийн эд аж ахуй ;  ­  агуулах, засварын газар, амрах єрєє, ариун цэврийн єрєє зэрэг туслах єрєє; -101- БНбД 40-01-06 НАСОСЫН БА АГААР ЇЛЭЭХ СТАНЦ 7.17. Насосын станц нь алсын удирдлагатай, ажиглалтын ажилтан тогтмол ажиллахгїйгээр тєлєвлєвєл зохино. Иймээс дараах тєрлийн удирдлагатай байна. - насосын станцын хїлээн авах сан доторх бохир усны тївшнээс хамааруулан насосын агрегат автомат удирдлагатай ; - диспетчерийн тєвд дохиоллыг зайлшгїй дамжуулах гар удирдлагаар тоноглосон байна. 7.18. 100квт -аас дээш хїч чадалтай цахилгаан хєдєлгїїртэй агрегатаар тоноглосон насосын станц єєрийн цахилгаан тэжээлийн дэд станцтай, бїх тохируулга хамгаалалтыг насосын станцад байхаар тєлєвлєнє. 7.19. Єндєр хїчдэлийн цахилгаан хєдєлгїїртэй агрегатаар тоноглосон насосын станцад автоматжуулалт, тохируулга, сэлгэн залгах зэрэг зїйлийг зураг тєсєлд тусгасан байна. 7.20. Насосын станцын сїлжээ хэт тєвєгтэй, технологийн тоног тєхєєрємж їйлдвэрээс гарахдаа автоматжуулалтанд зориулагдаагїй їед байнгын ажилтан ажиллуулахаар тєлєвлєнє. Энэ їед удирдлагыг ажилтан тєвийн удирдах самбараас ажиллуулна. 7.21. Автоматжуулсан насосын станц найдвартай ажиллагааны зэрэглэлээс хамааралгїйгээр осол гарсан їед насосыг салгаж, нєєц агрегат автоматаар залгагдахаар тєлєвлєнє. Найдвартай ажиллагааны нэгдїгээр зэрэглэлийн ангид хамаарах насосын станцыг телемеханикжуулах объектод хамааруулна. 7.22. Насосын станц осол гарсан їед насосын їндсэн агрегатуудыг автоматаар таслахаар тєлєвлєнє. 7.23. Насосын станцыг анх ажилд оруулахад хоолой дээрх хаалт онгорхой, буцаахгїй хавхлаг ажиллах боломжтой байна. Насосын агрегатыг ажилд оруулахад хаалтуур хаалттай байснаас гидравлик цохилт їїсэх, цахилгаан хєдєлгїїр гэмтэх бусад сєрєг їр дагавартай учир техникийн шаардлагыг биелїїлвэл зохино. 7.24. Насосын станцад дараах технологийн параметрийг хянаж байвал зохино:  ­  шахаж буй шингэний цутгалан ;  ­  хїлээн авах сан дахь усны тївшин ;  ­  шїїрїїлэх сувгийн нїх дэх усны тївшин ;  ­  дамжуулах хоолойны тїрэлт ;  ­  насосын агрегат бїрийн даралтын єсєлт ;  ­  системд ус тэнцэлзїйн нягтрал їїсгэх усны даралт. 7.25. Насосын станц ослын дохиололтой байна. Байнгын їйлчилгээний ажилтан байдаггїй тохиолдолд доголдлын гэмтлийг тєвийн диспетчер, эсвэл хоногийн турш жижїїртэй цэгт дохиоллохоор тєсєлд тусгана. 7.26. Агаар їлээх станцын удирдлага тоног тєхєєрємжийн єрєєнд байна. Тусгай тохиолдолд алсын зайнаас удирдана. Агаар їлээх агрегатыг ажилд оруулах, зогсоох їйл ажиллагаа, тїїний параметрийн хяналт, автоматжуулсан системийн тєхєєрємжийг бэлтгэгч їйлдвэрийн заавар, ашиглалтын паспортын дагуу хийх ёстой. Бохир усан дахь уусмал хїчилтєрєгчийн хэмжээтэй уялдуулан агаар їлээх тоног тєхєєрємжийн бїтээмжийг їндэслэн бїтээмжийн тохируулгыг хийвэл зохино. Агаар їлээх тїрэлттэй хоолойд даралт, температурыг хянаж байвал зохино. -102- БНбД 40-01-06 ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ 7.27. Механикжсан шїїрийн ажлыг автоматжуулахдаа шїїрний ємнє ба дараах усны тївшингийн уналтыг їндэслэвэл зохино. 7.28. Цэвэрлэх байгууламжийг єндєр тївшинд автоматжуулсан тохиолдолд ашиглалтын їед элс баригчийг автоматжуулна. 7.29. Бїх тєрлийн анхдагч тунгаагуурын технологи їйл ажиллагааг лагийн тївшингээс хамааруулан лаг зайлуулах ажлыг автоматжуулна. 7.30. Цутгалан жигдрїїлэх, найрлага дундажлах (усреднитель)-ээс гарах усны рН хэмжээ, технологийн бусад параметрийг автоматжуулж болно. 7.31. Шахсан агаар ашигладаг усреднитель, агааржуулгатай элс баригч, дахин агааржуулах тєхєєрємж, биокоагуляторын агаарын хэрэглээг хянавал зохино. 7.32. Єндєр тївшинд автоматжуулах їед агааржуулах саван дахь лагийн хольц, идэвхт лаг, секц бїрт єгєх агаар, уусмал хїчилтєрєгчийг хянавал зохино. 7.33. Єндєр ачаалалтай биошїїлтїїрт орох, гарах, эргїїлэн ашиглах усыг хянавал зохино. 7.34. Хоёрдогч тунгаагуурт лагийн тївшин тогтоосон хэмжээнд бариулах, лаг зайлуулах ажлыг хянах ажлыг автоматжуулна. 7.35. Лаг нягтлуурт нягтруулсан лагийн гаргалгын тївшнээр тогтоосон программаар ажиллаж буйг хянана. 7.36. Лаг исгэх савыг автоматжуулах, тїїний доторх тунадасны температурын горим, лагийн ачааллын тївшин, хий, уур, тунадсыг нэмэх зарцуулга, хий, уур, тунадасны даралтыг хянах систем тєлєвлєнє. 7.37. Вакум-шїїлтїїр, шїїлтїїр-шахуургат ачааллах реагентийг тунжуулах, вакум хєєрєг дахь хєрзєн лагийн тївшин сан дахь лагийн сийрэгжил, шахмал агаарын даралт, усны сан дахь тївшнийг автоматаар хянавал зохино. 7.38. Бохир усыг концентрацийг хянана. хлороор авцалдуулсаны 7.39. Їйлдвэрийн бохир усыг боловсруулах автоматжуулах, зайлшгїй эзлэхїїний хяналтыг байгууллагын єгєгдлийг їндэслэвэл зохино. дараа їлдэгдэл хлорын технологийн процессыг эрдэм шинжилгээний 8. БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН БЇТЭЭЦ БА БАРИЛГАЖИЛТАД ТАВИХ ШААРДЛАГА Ерєнхий тєлєвлєгєє, эзлэхїїн тєлєвлєлтийн шийдэл 8.1. Ариутгах татуургын барилгын ажлын тєлєвлєлт, барилгажилт, дэвсгэр нутгийн тохижилтонд зориулан талбайг сонгоход СНиП II-89-80*, БНбД 40-02-06ийн ерєнхий шаардлагыг їндэслэн технологийн шаардлагатай уялдуулбал зохино. Ариутгах татуургын байгууламж, насосын станцын талбай тєлєвлєлтийн тэмдэгт нь усны орчин, урсацын эрэгт байршуулахад салхины ноёлох чиг, їерийн 3% хангамжтай їеийн їерийн усны тївшингээс 0.5м - ээс багагїй єндєр, салхиар усны долгион їїсэх єндєр зэргийг СНиП 2.06.04-82*-д зєвшєєрснєєр тодорхойлно. 8.2. Суурин газрын Ариутгах татуургын цэвэрлэх байгууламж, їйлдвэрийн дэвсгэрээс гадна барих цэвэрлэх байгууламжийн дэвсгэр нутгийг сонгоход “ Бохир -103- БНбД 40-01-06 ус цэвэрлэх байгууламжийн байршил, цэвэрлэгээний технологи, тївшинд тавих їндсэн шаардлага” MNS 4288-95-ийг мєрдєнє. 8.3. Барилгын хийц, эзлэхїїн тєлєвлєлтєд СНиП 31-03-2001, БНбД 40-02-06 мєрдєнє. 8.4. Ариутгах татуургын сїлжээний барилга, байгууламж галд тэсвэртэйн II зэрэглэлд, лагийн талбай шїїрїїлэх талбай, биоцєєрєм, тохируулгын сан, Ариутгах татуургын сїлжээг галд тэсвэртэйн ангилалд хамааруулахгїй. 8.5. Галын аюулгїй байдлын ангиллаар ахуйн бохир усыг цэвэрлэх, єртєєлєн шахах станцын барилга “Д” ангилалд хамаарна. Їйлдвэрийн бохир усны барилга, байгууламж їйлдвэртэй ижил ангилалд хамрагдана. 8.6. Цэвэрлэх байгууламжид ахуйн єрєєг заавал тєлєвлєнє. Цэвэрлэх байгууламжийн технологиос хамааруулан ариун цэврийн зэрэглэлийг тогтоож хїснэгт 65-д заасан ангиллыг мєрдєнє. Хїснэгт 65 Суурин газрын ариутгах татуургын сїлжээний їйлдвэрлэлийн процесс Ажил: -Цэвэрлэх байгууламж, насосын станц, ариутгах татуургын сїлжээ, лаборатори, -Хлорын агуулах, хлоржуулах тєхєєрємж -Агаар їлээх станц, засварын газар, -Удирдлагын тоног тєхєєрємжтэй байр Їйлдвэрлэлийн процессын ариун цэврийн шинжийн ангилал IIIв IIIв Iв Iа Т ай л бар : Цэвэрлэх байгууламжийн инженер техникийн ажилтан тус тусын цех, тасгуудын нєхцєлд хамаарна. 8.7. Їйлдвэрийн бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэх їед хотын бохир ус цэвэрлэгээний ариун цэврийн ангилалтай тэнцэхээр цэвэрлэнэ. Їйлдвэрийн бохир усыг механик, хими, физикийн болон бусад аргаар цэвэрлэх нь бохир усны найрлагаас хамаарах учир ариун цэврийн шаардлагыг тусад нь тогтооно. Цэвэрлэх байгууламж ба бусад байгууламжуудын єрєє тасалгааны гэрэлтїїлгийг БНбД 40-02-06-д зааснаар байгалийн ба зохиомол байх гэрэлтїїлгийг тєлєвлєнє. 8.8. Технологийн їйл ажиллагаа, ариун цэвэр, эрїїл ахуй, гал эсэргїїцэх шаардлагаар єєр хоорондоо харшлах зїйлгїй тохиолдолд тохижилт, техник-эдийн засгийн їндэслэл, байгаль экологийн їнэлгээгээр нэг дор байрлуулж болно. 8.9. Захиргаа аж ахуйн барилга, лаборатори бусад зориулалтын єрєє тасалгааны дотор засал чимэглэлийн ажлыг БНбД 40-02-06-д, ахуйн єрєє тасалгааг БНбД 31-04-03-д зааснаар гїйцэтгэж, їйлдвэрийн єрєє тасалгаанд хїснэгт 66-д зааснаар гїйцэтгэвэл зохино. -104- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 66 Барилга, єрєє тасалгаа 1. Шїїрийн барилга 2. Биошїїлтїїр 3. Лаг исгэх савны удирдлагын камер, хуваарьлах камер, насосын станц 4. Тунадас усгїйжїїлэх цех 5. Агаар їлээх станц: -тоног тєхєєрємжийн єрєє - туслах єрєє 6. Шїїлтїїр 7.Насосын станц: -тоног тєхєєрємжийн єрєє -Хїлээн авах сан дээрх єрєє Засал чимэглэлийн ажил Хана Тоосгон ханыг шавардана. Шалнаас дээш 1.8м хїртэл єндєрт паалантай хавтанцараар єнгєлнє. Єнгєлгєєнєєс дээш чийгэнд тэсвэртэй будгаар будна. хананы заадас чигжих, тоосгон хана шавардах, чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Тоосгон хана шавардах, чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах. Тємєр бетонон ханыг уусмалаар арчих, цавуутай будгаар будах Тааз Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будна Шал Вааран плитагаар єнгєлнє Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах, цавуутай будгаар будах Цементэн шалтай Цементэн шалтай Хавтан хананы заадас чигжих, тоосгон хана шавардах, чийг даамгай будгаар будах Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Цементен шалтай цагаан Тєхєєрємж -ийн суурь цутгаагїй їлдсэн талбайг вааран хавтангаар єнгєлєх Цементэн шалтай Цементэн шалтай Хавтан хананы заадас чигжих, тоосгон хана шавардах, ханыг шалнаас дээш 1.5м хїртэл тосон будгаар будах. Ханын їлдсэн дээд хэсгийг цавуутай будгаар будах Зїсмэл заадастай тоосгон хананы єргийг цэвэрлэх, хавтан хананы заадас чигжих, шохойдох. Тоосгон хана шавардах, чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Цавуутай шохойгоор шохойдох Газрын тївшнээс доошхи хэсгийн тоосгон хана шавардах, суулгасан хэсгийн бетон гадаргууг цементэн зуурмагаар єнгєлєх. Хананы 1.5 м хїртэл єндрийг тосон будгаар будах, їлдсэнийг цавуутай будгаар будах Тоосгон хана шавардах, газрын доорхи ханыг цементэн уусмалаар єнгєлєх. Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Цавуугаар єнгєлєх Вааран хавтанцар Чийгэнд тэсвэртэй будгаар будах Цементэн шалтай Шохойгоор єнгєлєх - 8.10. Ариутгах татуурын багтаамжит байгууламжийн хийцийн тооцоог БНбД 40-02-06-д зааснаар гїйцэтгэвэл зохино. 8.11. Барилга, байгууламжийн хийцийн зэврэлтийн эсрэг хамгаалалтын арга хэмжээг БНбД 40-02-06-д зааснаар гїйцэтгэвэл зохино. Халаалт ба агаар сэлгэлт 8.12. Їйлдвэрлэлийн єрєєнїїдийн зайлшгїй агаар сэлгэлтийг дїрэмд зааснаар тоног тєхєєрємж, арматур, сїлжээнээс ялгарах хортой зїйлсийн тооцоогоор тодорхойлно. Ялгарах хорт зїйлийн хэмжээг технологийн хэсгийн тєсєлд єгснєєр авбал зохино. Єгєгдєл байхгїй тохиолдолд ижил тєстэй байгууламжийг судалж авна. Тєстэй байгууламжгїй бол агаар сэлгэлтийн тїр зуурын хугацаа, агаар сэлгэх хэлбэрийг хїснэгт 67-д зааснаар тооцож болно. -105- БНбД 40-01-06 Хїснэгт 67 Халаалтын системийн тєсєл зохиоход зориулсан агаарын температур, 0 С Барилга, єрєє тасалгаа 1.Ариутгах татуургын насосын станцын машин заал: а. Ахуйн ба тїїнтэй тєстэй найрлагатай їйлдвэрийн бохир ус, тунадас шахаж зайлуулах б. Їйлдвэрийн тїрэмгий ба тэсрэмтгий бохир усыг шахах 2. Бохир усыг єртєєлєн шахах насосын станцын хїлээн авах сан, шїїрийн барилга: а.Ахуйн ба тїїнтэй тєстэй найрлагатай їйлдвэрийн бохир ус, тунадас б. Їйлдвэрийн тїрэмгий буюу тэсрэмтгий бохир ус 5 5 5 5 3.Агаар їлээх станц 5 4. Шїїрийн барилга 5 Тайлбарын 3 -р зїйлийг баримтална Тайлбарын 3 -р зїйлийг баримтална 5. Барилга доторх биошїїлтїїр (аэрошїїлтїїр) 6. Барилга доторх агааржуулах сав 7. Лаг исгэх сав: а. Насосын станц Оруулах агаар Зайлуулах агаар Тооцоогоор илїїдэл дулааныг зайлуулах, гэвч 3 удаагаас цєєнгїй Тайлбарын 2-р зїйлийг баримтална 5 5 Тайлбарын 2-р зїйлийг баримтална Тооцоогоор илїїдэл дулаан зайлуулах 5 5 Тооцоогоор чийг зайлуулна. Тооцоогоор чийг зайлуулна. 5 12 12 Осол гарсан, насос задалсан їед 8 удаа нэмж авна 12 12 16 Тооцоогоор чийг зайлуулна. 5 б. Хийн аж ахуйд 8. Лагийг механик аргаар усгїйжїїлэх єрєє, вакум шїїлтїїр, бункерын єрєє зэрэг лагийг механик аргаар усгїйжїїлэхэд 9. Уусмал бэлтгэх зориулалтын реагентын аж ахуй: а.Хлорт тємєр, сульфат аммони, идэмхий натри, хлорын шохой б.Шохойн сїїн уусмал, суперфоспат, аммиакын селитр, кальцжуулсан сод, полиакриламид 10. Агуулах: а.бисульфит натри б. Шохой, суперфосфат, аммиакын селитр (савалсан) сульфат аммони, кальцжуулсан сод, полиакриламид Тїр хугацаагаар 1 цагт агаар сэлгэх давтамж 16 16 5 5 6 6 3 3 6 3 6 3 Т ай л бар : 1. Їйлдвэрийн байрны їйлчилгээний ажилтан нарын єрєєний агаарын температур 16 0С багагїй байна. 2. Агаар солилцоог тооцоогоор тодорхойлбол зохино. Єрєєний агаарт ялгаруулах хорт бодисын хэмжээ тодорхойгїй їед тухайн бохир усыг гаргаж буй їйлдвэрийн їндсэн дамжлагын агаар сэлгэлтээр сэлгэх агаарын хэмжээг тодорхойлно. 3. Биошїїлтїїр, бусад шїїлтїїр агааржуулах савны доторх агаарын температур нь бохир усны температураас 2 0С-аас доошгїй илїї байна 8.13. Бохир ус хїлээн авах сан, шїїрийн єрєєний бохир агаарыг агаар сэлгэлтийн хоолойн тєгсгєл буюу сорж буй хэсэг нь дээд бїсэд єндрийн 1/3 -аас, доод бїсэд єндрийн 2/3 -аас тус тус зайлуулна. -106- БНбД 40-01-06 9. БАЙГАЛЬ, ЦАГ УУРЫН БА БАЙГАЛИЙН ОНЦГОЙ НЄХЦЄЛД АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН СЇЛЖЭЭНД ТАВИХ НЭМЭЛТ ШААРДЛАГУУД Газар хєдлєлтийн мужид 9.1. Энэхїї бїлгийн шаардлага нь БНбД 40-02-06 нормын шаардлагаар 7-9 баллын газар хєдлєлтийн бїсэд тавих ариутгах татуурын системийн зураг тєсєл боловсруулахад мєрдєнє. 9.2. Газар хєдлєлийн бїсэд орших їйлдвэрийн газар, суурин газрын ариутгах татуургын дамжуулах хоолой, байгууламжид гэмтэл гарсан тохиолдолд дэвсгэр нутаг бохир усанд автагдах, газрын доорхи ус, усны объектыг бохирдуулахаас сэрэмжлэхийн тулд тєсєл зохиоход урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг тєлєвлєвєл зохино. 9.3. Ажлын єртгийг ихэсгэхгїй, технологийг тєвєгтэй болгохоос зайлсхийх зорилгоор ариутгах татуургын сїлжээ, цэвэрлэх байгууламжийг тєвлєрїїлэхгїйгээр шийдэж болно. 9.4. Орон нутгийн тааламжтай цэвэрлэгээний аргыг хэрэглэвэл зохино. нєхцєлд бохир усны байгалийн 9.5. Газарт суулгасан хийцтэй барилгыг бусад барилгаас 10 м-ийн зайтай, дамжуулах хоолойг бусад хоолойгоос 12 Дext (Дext -дамжуулах хоолойн гадна голч) ээс багагїй зайд тєлєвлєнє. 9.6. Насосын станц дотор дамжуулах хоолойг насостой холбох уулзварт уян холбоос хийж босоо, хэвтээ чиглэлд хоолойг шилжих боломжийг хангавал зохино. 9.7. Ариутгах татуургын сїлжээний ослын їед ариутгах татуургатай дэвсгэр нутагт ус халих, газрын доорхи ус, усны ил булаг бохирдох зэргээс урьдчилан сэрэмжилж экологид сєрєг нєлєєгїйгээр ослын їед усыг даралтаар шахаж гарган хадгалах газар сав -хиймэл цєєрмийг тєлєвлєнє. 9.8. Гол дамжуулах хоолой, тїрэлттэй, тїрэлтгїй сїлжээнд бїх дамжуулах хоолойг зориулалтаар нь тавихад шаардлагатай нягт, холбоо чигжээсийн уян хатан чанар, мєн техник эдийн засгийн тооцоо хийсэн нєхцєлд ямарч хєрсєнд бїх тєрлийн хоолой угсрахыг зєвшєєрнє. 9.9. Ариутгах татуурын сїлжээнд тавих шаардлагыг хангахын тулд материал, хоолойн бат бэхийг газар хєдлєлтийн ачаалалд тооцоогоор тодорхойлно. 9.10. Хоолойн чигжээсний материалын ачааллыг замхруулж чадах уян хатан шинжийг тооцоогоор тодорхойлно. 9.11. Тїрэлттэй гїйцэтгэвэл зохино. хоолойн зураг тєслийг БНбД 40-02-06-д зааснаар 9.12. Усаар ханамал хєрс, чийгээс їл хамаарах шороон овоолгонд, газрын царцасын (тектонические) бїтцийн эвдрэлтэй хєрсєнд гол дамжуулах хоолойг угсрахыг хориглоно. Суумтгай хєрс 9.13. Ариутгах татуургын сїлжээг суумтгай, овоомтгой, давсжсан хєрсєнд барихаар тєлєвлєвєл БНбД 2.02.01-94, БНбД 40-02-06-ийг мєрдвєл зохино. 9.14. Хєрсний нєхцєл нь II зэрэгтэй, суумтгай бол суумтгай хєрсний єєрийн жингээс хамааруулан хоолойг угсарна. -107- БНбД 40-01-06 а. 20 см хїртэл зузаантай суумтгай хєрсєнд єєрийн урсгалтай-тємєрбетон, даралтгїй асбестцемент, вааран хоолой, мєн тїрэлттэй дамжуулах хоолойд даралттай тємєрбетон, асбестцемент, хуванцар хоолой. б. 20 см -ээс дээш зузаантай суумтгай хєрсєнд єєрийн урсгалтай – даралттай тємєрбетон, даралттай асбестцемент, вааран хоолой, мєн даралттай дамжуулах хоолойд хуванцар, ширмэн хоолой. Суумтгай хєрс 20 см хїртэл зузаантай, ажлын даралт 0.9 МПа (9 кгс/см2) ээс дээш їед мєн тїїнчлэн 20 см -ээс доош суух боломжтой 0.6 МПа (6 кгс/см2) дээш даралтанд ажиллах дамжуулах хоолой угсрахыг зєвшєєрнє. I, II зэргийн суумтгай хєрсєнд тїрэлтгїй дамжуулах хоолой тавихад хїснэгт 68-д заасан їндсэн шаардлагыг хангасан байвал зохино. Хїснэгт 68 Хєрсний суумтгай хэлбэр I II (20 см хїртэл зузаантай суумтгай хєрсєнд) III 20 -см дээш зузаантай суумтгай хєрсєнд Дэвсгэр нутгийн шинж чанар Дамжуулах хоолой доорхи суурийг тавих шаардлага барилгажсан барилгажаагїй хєрсний суумтгайг тооцохгїй хєрсний суумтгайг тооцохгїй барилгажсан барилгажаагїй хєрсийг нягтруулах, дэвсмэл хєрс хийх хєрсийг нягтруулах барилгажсан барилгажаагїй хєрсийг нягтруулах, дэвсмэл хєрс хийх хєрсийг нягтруулах Т ай л бар : 1. Барилгажаагїй дэвсгэр нутаг -ойрын 15 жилд суурин газар, їйлдвэрийн газар барихаар тєлєвлєєгїй дэвсгэр нутаг багтана. 2. Хєрсийг нягтруулах -суурь хєрсний 0.3 м гїнд дагтаруулахад нягтруулсан давхрагын доод хязгаарт 1.65 тс/м 3 багагїй даацтай нягтарсан хуурай хєрс байна. 3. Суурь -0.1 -0.15 м єндєр хашлагатай ус даамгай хийцтэй, тїїний дээр 0.1 м зузаантай шїїрїїлэх давхарга хийнэ 4. Сууринд тавих шаардлага нь барилга байгууламжийн ач холбогдлын ангилал, ойролцоо тавьсан дамжуулах хоолой зэргээс хамааруулан дамжуулах хоолой доорхи дэвсмэлд тодотгол хийнэ. 5. Хоолойн залгаас бїрийн доор сувгийг гїнзгийрїїлэхийн тулд хєрсний дагшруулалт хийвэл зохино. 9.15. Тємєрбетон, асбестцемент, вааран, ширмэн, хуванцар хоолойн углуургат холболтыг II хэлбэрийн суумтгай хєрсєнд угсрахад чигжээсний уян хатан материал хэрэглэвэл зохино. 9.16. Хєрс 10 см илїї зузаантай єєрийн жингээр суух боломжтой нєхцєлд тїрэлтгїй дамжуулах хоолойн бин битїїг байдлыг хадгалахын тулд хєрс, хоолойн холбоосын хэвтээ тэнхлэгийн огтлолцолыг томъёогоор тодорхойлоход:  (115) D lim  ³ Dk + Ds  , Энд: D lim  - Хоолойн углуурган холболтын тэнхлэгийн зєвшєєрєгдєх хэлбэлзэл, см, Тооцоонд авахдаа углуурганы гїний хагасаар эсвэл углуурган холболтын бугуйвч уртаар авна.  Dk - Углуурган холболтын саармагжуулах чадвар; хєрс єєрийн жингээр суух їед хєрс, хоолойн хэвтээ чиглэлийн тэнхлэгт огтлолцон гарах хэсэгт зайлшгїй їйлчлэл бий болно.  Ds - Сїлжээний угсралтын їед хоолойн шувтан тєгсгєл, углуурганы хана хооронд їлдэх завсрын хэмжээг.  Ds =1 см гэж авна Хєрсний суултын хэвтээ чиглэлийн огтлол дээрх хоолойн углуурган холболтын саармагжуулах чадварыг томъёогоор тодорхойлно. -108- БНбД 40-01-06 Dk = K w  × l sec  × ( e + D ext  ) , R gr  (116) Энд:  K w  -ажлын нєхцлийн коэффициент,  K w =0.6  l sec  -Сїлжээ дэх нэг хоолойн урт, см -Хєрс єєрийн жингээр суух їеийн хэвтээ чиглэлийн огтлолцолын харьцангуй хэмжээ  D ext  -Дамжуулах хоолойн гадна голч, м  e R gr  -Хєрс єєрийн жингээр суух їед газрын гадарга дээр їїсэх хонхорын радиус, м Хэвтээ чиглэлийн огтлолцолын харьцангуй хэмжээ ( e ,м)-г томъёогоор тодорхойлно:  æ S pr  ö e = 0. 66 ç - 0 . 005 ÷,  (117) ç l  ÷ è pr  ø Энд:  S pr  -хувийн жингээс хамаарах хєрсний суулт, м  l pr  -Хувийн жингээс хамаарч хєрсний суултаас їїсэх хотгорын урт, м l pr = H pr  × (0. 5 + K b  × tg b ),  (118) Энд:  H pr  -суусан зузаан буюу хотгорын гїн, м K b  - коэффициент. Хєрсний зузаан нэг тєрєлд K b  =1, Хєрсний зузаан нэг тєрлийн биш бол K b  =1.7 tg b  -Усны норгож буй эх їїсвэрээс тарж буй тал руу хандсан єнцєг. Элсэнцэр ба алтан химорлог /лессов/ -350, шавар, шавранцар -500 арга, Хєрсний єєрийн жингээр суух їед газрын гадарга дээр їїсэх хонхорын радиусыг томъёогоор тооцоход: 2  l pr  (1 + S pr  ),  Rgr  = (119) 2 S  pr  МЄНХ ЦЭВДЭГТЭЙ ХЄРС Ерєнхий заалт 9.17. Ариутгах татуургын сїлжээ, байгууламжийн суурийг тєлєвлєхдєє БНбД 2.01.01-94 нормын дагуу мєнх цэвдэгтэй хєрсийг ашиглах I ба II зарчмыг удирдлага болгон гїйцэтгэнэ. 9.18. Доорхи тохиолдолд I дэх зарчмаар хєрснийг сууринд ашиглана. Хэрэв: - хєрс гэсэх їедээ их хэмжээний суулт єгдєг бол; - хоолойн эргэн тойрны хєрсний гэсэлт нь хєрсний хєлдїї байдлыг хадгалан барьж байгаа ойролцоо орших барилга байгууламжийн тогтворжилтод нєлєєлєх бол 9.19. Доорхи тохиолдолд II дахь зарчмаар хєрсийг сууринд ашиглана. Хэрэв: - хєрс нь гэсэхдээ їл ялиг суулт єгдєг бол; - Хоолойн трассын дагуух барилга, байгууламж нь дулааны нєлєєллєєс гадна зайд байрласан эсвэл мєнх цэвдэг хєрсний гэсэлт зєвшєєрєгддєг бол. -109-  БНбД 40-01-06 9.20. Сїлжээг хєлдєхєєс сэрэмжлэн сул асгалтын тооцооны зарцуулга нь дулаан техникийн тооцоогоор тодорхойлсноор їндсэн цутгалангийн 20%-иас ихгїй байна. Ус дамжуулах хоолой (коллекторууд) ба сїлжээ 9.21. Ахуйн ба їйлдвэрийн бохир усыг хамтад нь хамгийн ихээр зайлуулах боломжийг тусгасан їед хурын бохир усыг газрын гадаргаар зайлуулна гэж тооцож бїрэн биш салангад бохир усны системийг тєлєвлєнє. 9.22. Барилгын эзлэхїїн тєлєвлєлтийн шийдэл, тойм дагуу цэвдэг хєрсний нєхцєл, дамжуулах хоолойн дулааны горим, цэвдэг хєрсийг ашиглах зарчмаас хамааруулан дамжуулах хоолойн угсралт нь: -газар доогуур-шуудуу эсвэл хїн явах, хагас явах, явахгїй сувагт -газар дээгїїр-овоолготой шороо доогуур -газар дээгїїр-тулгуур, тавцан, шурагдасан зэрэг суурь дээр тавьсан, суурин газарт хїн явах газар нам тавих бол явган гарамтай байна. 9.23. Дамжуулах хоолой тавих, суурийг бэлтгэх аргыг тєсєлд тусгах їед БНбД 40-02-06-ийг удирдлага болговол зохино. 9.24. Ариутгах татуургын сїлжээг ус хангамжийн сїлжээтэй хамтад нь угсрах тохиолдолд ариутгах татуургын хоолойг доогуур тусдаа сувагтай, ослын їед бохир усыг татаж зайлуулах нєхцєл хангасан байна. 9.25. Ариутгах татуургын сїлжээний чиглэлийг тогтоож байх їед сїлжээний хэсгийн эхэнд ус тогтмол гаргадаг объектыг холбохоор тєлєвлєвєл зохино. 9.26. Барилгаас гаргах хэсэгт дулаан дамжуулах, дулаан тээвэрлэх хоолойг нэгдсэн дулаан тусгаарлалт хийвэл зохино. 9.27. Їзлэгийн худгийн тєв цэгээс анхны ээлжид барих барилга байгууламж хїртэлх зай 10 м багагїй байвал зохино. 9.28. Ариутгах татуургын тїрэлттэй сїлжээнд зориулсан материал, ус тїгээгїїрийн хоолойн материалтай ижил байна. Ариутгах татуургын єєрийн урсгалтай сїлжээнд зориулан хуванцар, ширмэн хоолойг резинэн нягтруулгатай байх шаардлагатай. 9.29. Хонгил эсвэл сувгийн налуу нь бохир усыг ариутгах татуургын сїлжээнд нийлїїлэх боломжийг хангасан байвал зохино. Дэвсгэр нутгийн єндєршил тэгш бол ослын їед бохир усыг насосын станцаар зайлуулахаар тєлєвлєж болно. 9.30. Хєрсний цэвдэгийг эвдэх нєхцєлтэйд барилгын сууриар ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолой гарах газар доорхи суваг, эсвэл барилгын шалан доогуур агаар сэлгэх боломжтой байна. 9.31. Ариутгах татуургын сїлжээний худагт задгай суваг хийхийг хориглоно. Хоолой цэвэрлэх зориулалттай цэвэрлэгээний нїхийг битїї хяналтын нїхээр хийнэ. 9.32. Ариутгах татуургын дамжуулах хоолойг хєлдєхєєс сэрэмжлэхийн тулд урьдчилан сэргийлэх дараах арга хэмжээг хийвэл зохих нь: -ариутгах татуургын сїлжээнд нэмэгдэл бїлээсгэсэн, ашигласан усыг хаяж байх -дамжуулах хоолойг дагуулан цахилгааны халаах утас эсвэл дулаан дамжуулах зїйл тавьж хоолойг хєлдєх аюулаас сэрэмжлэх. Техник эдийн засгийн тооцоонд хєлдєхєєс сэрэмжлэх арга хэмжээг тусгасан байвал зохино. -110- БНбД 40-01-06 Цэвэрлэх байгууламж 9.33. Барилга, байгууламжийн барилгын хийцийг БНбД 2.02.01-94, БНбД 4002-06-ийн шаардлага хангасан байвал зохино. 9.34. Усны орчин, байгаль орчинд хаях бохир ус нь норм ба дїрэм, стандартын шаардлага хангасан байвал зохино. 9.35. Бохир ус цэвэрлэгээнд биологийн, биологи-хими, физик-химийн аргуудыг хэрэглэж болно. Бохир ус цэвэрлэх аргыг техник-эдийн засгийн їзїїлэлт, усны объектод бохир ус хаях нєхцєл, хїн ам байнга эсвэл тїр оршин суудаг хэлбэр, бэлэн байгаа хими -реагент зэрэг хїчин зїйлїїдээс хамааруулан сонгоно. 9.36. Цэвэрлэх арга, цэвэрлэгээний тївшин тогтоох їед бохир усны температур, ус тїгээгїїрийн сїлжээнээс сул хаях усны хэмжээ, нэмэгдэл уснаас хамааран бохирдуулах бодисын концентрацийн єєрчлєлтийг тооцсон байвал зохино. Ариутгах татуургын сїлжээ газар доор угсрагдсан їед бохир усны сарын дундаж температур (Tw, оС)-ийг томъёогоор тодорхойлно :  T w = T wot  + y 1 , (120) Энд : Twot – їїсэн гарч байгаа бохир усны сарын дундаж температур, оС y1 - суурин газрын тохижилтоос хамаарах тоо. халуун ус хангамжгїй суурин газарт y1 = 4-5 халуун ус хангамжтай хэсэг бїлэг барилгатайд y1 = 7-9 халуун ус хангамжийн тєвлєрсєн системтэй барилгад y 1 = 10-12 ; 9.37. Бохир усны эцсийн гаргалга дээрх бохир усны тооцооны температурыг дулаан техникийн тооцоогоор тодорхойлно. 9.38. Бохир усны биологи цэвэрлэгээг зєвхєн зохиомол байгууламж хэрэглэхэд тєлєвлєнє. 9.39. Тунадас боловсруулалтыг зохиомол байгууламжид гїйцэтгэвэл зохино. 9.40. Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж 3-5 мян.м3/хон хїртэлх їед тунадсыг хєлдєєх дараа нь тїїний гэсэх эзлэхїїнийг тооцож тусгайлан хуримтлуулах газрыг тооцоогоор сонгоно. 9.41. Цэвэрлэх байгууламжийн бїтээмж 3-5 мян.м3/хон хїртэлх їед дїрэм ёсоор дулаалгатай битїї байранд цэвэрлэх байгууламжийг байрлуулахаар тєлєвлєвєл зохино. Єндєр бїтээмжтэй, цэвэрлэх байгууламжийн дулаан техникийн тооцоотой їед явах гудамжтай, дээрээ саравчтай гадна задгай талбайд цэвэрлэх байгууламжийг байршуулж болно. Энэ їед механик зангилгаа, хаах нээх тєхєєрємжїїдийг мєстєхєєс хамгаалсан арга хэмжээг зураг тєсєлд тусгасан байвал зохино. 9.42. Нимгэн їетэй тунгаагуур, олон хоргот агааржуулах сав, чичрїїлж хєєсрїїлэх, лагийн єндєр тунтай агааржуулах сав, доргиулж лаг ялгах, тунадсыг агаартай орчинд тогтонгошуулах зэрэг байгууламжийг їйлдвэрийн аргаар угсрах эсвэл їйлдвэрт бэлтгэсэн, бага зарцуулгатай, энгийн удирдлагатайг хэрэглэвэл зохино. доргиулан чичрїїлэн цэвэрлэх хєдєлмєр 9.43. Их биш хэмжээтэй бохир ус цэвэрлэхийн тулд: - бїрэн исэлдїїлэх аргаар 3 мян.м3/хон. хїртэл цэвэрлэдэг агааржуулах тєхєєрємж. - 0.2-5 мян.м3/хон. цэвэрлэх хїч чадалтай илїїдэл идэвхт лагийг агаартай орчинд тогтворжуулан агааржуулах тєхєєрємж -111- БНбД 40-01-06 - физик -химийн аргаар 0.1-5 мян.м3/хон. хїртэл цэвэрлэх хїч чадалтай байна. 9.44. Физик-химийн цэвэрлэгээний тєхєєрємжийг манаачтай, буюу улирлын чанартай, тїр зуурын оршин суугчидтай, амралт сувиллын, жижиг суурин газар зэрэг бохир усыг хоногийн турш жигд биш гаргадаг, нам температуртай, бохирдуулах бодисын концентраци багатай нєхцєлд ашиглавал зохино. 9.45. Бохир усыг физик-химийн аргаар цэвэрлэх тойм нь: I-цутгалан жигдрїїлж, найрлага дундажлах, коагуляцлах, тунгаах, шїїрїїлэх, халдваргїйжїїлэх. II-цутгалан жигдрїїлэх найрлага дундажлах, коагуляцлах, тунгаах, шїїрїїлэх, озонжуулах. I схем нь БХХбїрэн -г 180-15 мг/л, II схем 335-15 мг/л бууруулж озоноор исэлдїїлэхээс гадна бохир усыг халдваргїйжїїлдэг байхаар тооцно. 9.46. Реагентаар 15 % -иас багагїй идэвхт агууламжтай хєнгєн цагааны хїхэрт исэл, идэвхт цахиурын исэл, кальцижуулсан сод, гипохлорит натри, озон ашиглавал зохино. Харин I схемээр цэвэрлэхэд сод, озон ашиглахыг хориглоно. 9.47. Реагентийн хэмжээг: - хїхрийн хїчлийн усгїй хєнгєн цагаан 110-100 - идэвхт цахиурын хїчил 10-15 - тунгаагуурт єгєх їеийн хлор 5, эсвэл шїїлтїїрээс ємнєхєд 3 - озон 50-55, сод (хужир) 6-7 мг/л хэмжээгээр хэрэглэвэл зохино. УУЛ УУРХАЙН АЖИЛ ХИЙГДЭЖ БАЙГАА ДЭВСГЭР НУТГИЙН ТЄЛЄВЛЄЛТ Ерєнхий заалт 9.48. Уул уурхайн ажил хийгдэж байгаа дэвсгэр нутгийн ариутгах татуургын байгууламж, гадна сїлжээний зураг тєслийг тєлєвлєх їед уулын олборлох їйлдвэрлэлээс газрын гадаргуу хэв гажилтанд орох, гулсаж хєдлєхийг зайлшгїй тооцно. Байгууламж, сїлжээ тєлєвлєж буй нутаг дэвгэрт уулын їйлдвэрийн ажлаас хєрсийг хамгаалах арга хэмжээг тєлєвлєхдєє БНбД II -8 -78, БНбД 40-0206-д заасан нєхцєлийг хангасан байвал зохино. 9.49. Уул уурхайн ажил хийгдэж байгаа дэвсгэр нутагт шїїрїїлэх талбай тєлєвлєхийг хориглоно. 9.50. Хэв гажилттай хєрсний їйлчиллээс ариутгах татуургын тїрэлтгїй дамжуулах хоолойг хамгаалах арга хэмжээнд даралтгїй ажиллах горимыг хангасан, холболтын уулзварын бин битїї, тусгай хэсгїїдийн бат бэхийг хангах арга хэмжээг тєлєвлєнє. 9.51. Хамгаалалтын ажил, тїїний ажлын хэмжээг тодорхойлох тєсєл боловсруулах їе шатанд уул-геологийн экологийн їндэслэлд тодотгол хийж доорхи зїйлийг заасан байх ёстой: - ариутгах татуургын сїлжээ, байгууламж байрлах талбайд эхлэх дуусах хугацаа, мєн талбайгаас гадна гїйцэтгэх ажлууд - дамжуулах хоолойг тєлєвлєсєн сїлжээ ил гадаргууд гарч газрын царцасын бїстэй огтолцох, уурхайн талбарын хил - дэвсгэр нутгийн газрын гадаргуу дээр їїсэж болох томоохон ан цав, гулсалт, нуралт. -112- БНбД 40-01-06 Ус дамжуулах хоолой ба сїлжээ 9.52. Ариутгах татуургын тїрэлтгїй дамжуулах хоолойн хамгаалалтын зураг тєсєл боловсруулахын тулд газрын гадаргуу дээр їїсэж болох хэв гажилтыг заасан байна. - тєсєл боловсруулах їед мэдэгдэж байгаа уулын боловсруулалтын байдал - талбай дээрх цэвэрлэх, боловсруулах їйл ажиллагааны єгєгдєл - дамжуулах хоолойтой уурхайн талбарын хил огтлолцох цэг, бїрэн хамгаалалт, газрын царцасын бїсийн газрын гадаргад гарах шугам ойрын 5 жилээр тэмдэглэж бїтэн їзїїлсэн байх - хамгаалалтын арга хэмжээний эзлэхїїнийг тодорхойлох їед хамгийн их гарч болох хэв гажилт, хэт ачааллын коэффициент тооцож БНбД II-8-78-д зааснаар авах 9.53. Тїрэлтгїй ариутгах татуургын сїлжээнд зориулж вааран, тємєрбетон асбестцемент, хуванцар хоолой, тїїнчлэн тємєрбетон ховил эсвэл суваг сонгож угсарвал зохино. Хоолойн тєрлийг сонгоход бохир усны найрлага, барилгын талбайн уул геологийн нєхцєл, эсвэл дамжуулах хоолойн тоймоос хамааруулан сонговол зохино. 9.54. Газрын гадаргын нєхцєлєєс эхлэн тооцооны жигд биш налууг зайлшгїй тодорхойлох хажуугийн зїсэлтийн зураг тєслийн їед тїрэлтгїй горимыг дамжуулах хоолойн налуу нь доорх нєхцєлийг хангасан байна.  i p  ³ i P min  + i gr  , (121) i  Энд:  p  -тїрэлтгїй горимыг хадгалах дамжуулах хоолойн барилгын ажлаар тавих зайлшгїй налуу  i P min  -тооцооны дїїргэлтэй їеийн дамжуулах хоолойн хамгийн бага зєвшєєрєгдєх налуу  i gr  -дамжуулах хоолой тавих хэсэг дээрх газрын гадаргын тооцооны налууг 9.52 зїйлд зааснаар авна. 9.55. Тїрэлтгїй дамжуулах хоолойн зайлшгїй налууг хангах боломжгїй тохиолдолд, жишээлбэл, газрын єндєршилтээр эсвэл тєлєвлєж буй дамжуулах хоолойн эхний ба эцсийн цэгийн тэмдэгтээр тїїнчлэн уурхайн талбарын хилийн дэргэд, газрын царцасын бїтцийн гэмтлээс хамааруулан: - дамжуулах хоолой тавих трассыг сонгохдоо хэт налуутай эсвэл газрын гадарга бага налуутай. - дамжуулах хоолойн голчийг нэмэгдїїлэх - дамжуулах хоолойн тооцооны дїїргэлтийг багасгах - газрын гадаргын налуу тааламжтай бус нєхцєлд бохир усны єртєєлєн шахах станц тєлєвлєх - бохир усныг єртєєлєн шахах станцын дамжуулах хоолойн барилга угсралтын їед тоноглох, уулын ажлын ойрын 5 жилд, алс хэтэд уулын ажлын тєлєвлєснийг харгалзан байгуулна. 9.56. Дамжуулах хоолойн холболтын зааг уян хатан компенсатор хэлбэрээр агшилт, суналтыг нєхєж чадах, чигжээс уян зєєлєн байхаар тєлєвлєвєл зохино. Тїрэлтгїй дамжуулах хоолойн холболтын заагийн битїїг байдлыг хадгалах нєхцєлийг томъёогоор тодорхойлвол:  D lim  ³ D k + D s , (122) Энд: D lim -Хоолойн холболтын заагийн уян хатан чадамж, хоолой бїрт авах, см вааран хоолойд 4 -113- БНбД 40-01-06 углуургатай тємєрбетон хоолойд бугуйвчтай асбестцемент хоолойд 5 6  Dk -хоолойн холболтын заагийн компенсац хийх чадамж, см,газрын гадаргын хэв гажилт, хоолойн геометрийн хэмжээнээс хамааруулан тооцоогоор тодорхойлно.  D S -уулзвар дотор барилгын ажлын їед хоолойн тєгсгєл хооронд їлдээх завсарын хэмжээг, см  D lim -ын 20 % -иас багагїй хэмжээтэй авна 9.57. Хоолойн хєндлєн огтлолын суналтын їед доорх нєхцєлийг хангана.  Pp ³ PÎ + Pi ,  (123) P Энд:  Î -хєрсний хэвтээ хэв гажилтын їйлчлэлд хоолойн салангад секц буюу нэг хоолойн дагуугын хамгийн их хїчдэл  P i  -газрын гадаргууд мєргєцєг гарсан їед хоолойн салангад секц буюу нэг хоолойн дагуугын хамгийн их хїчдэл 9.58. Томъёо (122) эсвэл (123) нєхцєл биелэгдээгїй нєхцєлд: - хамгийн бага урттай хоолой эсвэл єєр тєрлийн хоолой сонгох - дамжуулах хоолойн трассыг єєрчилж газрын гадаргын хамгийн бага хэв гажилттай бїсийг сонгох - тємєрбетонон суурь дэвсэж тоноглон дамжуулах хоолойн даацыг нэмэгдїїлэх зэрэг арга хэмжээг авна. 9.59. Уулын цэвэрлэгээний ажлын гїйцэтгэлээр, газрын гадаргын жигд биш суултыг тооцож шургасан хоолой (дюкер)-ны орох, гарах хувийн тэмдэгтийн ялгааг тодорхой зааж єгнє. 9.60. Боловсруулах дэвсгэр нутаг дотор орших дамжуулах хоолойн шулуун хэсэг дээр байрлах худаг хоорондын зайд 50 м-ээс ихгїй байвал зохино. 9.61. Ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолой мєргєцєг їїсэлт, хєрсний ан цавтай огтлолцож гарахаар бол тїрэлттэй хоолойг газар дээгїїр угсрахаар тєлєвлєнє. Цэвэрлэх байгууламж 9.62. Ариутгах татуургын байгууламжийг хєшїїн ба уян эсвэл хосолсон хийцтэй схемээр тєлєвлєнє. Дэвсгэр нутаг дээрх хэмжээг нь газрын гадаргын хэв гажилт, практик їйл ажиллагаагаар хийцийг хамгаалах, хэв гажилтын заадас, компенсацлах чадамжийг тооцоогоор тодорхойлсон байх ёстой. 9.63. Ариутгах татуургын байгууламж нь задгай багтаамжит сав хэлбэртэй, байнгын тоног тєхєєрємж байхгїй нєхцєлд уян хатан хийцийн схемийг зєвшєєрнє. 9.64. Ариутгах татуургын байгууламж суурин тоног тєхєєрємжтэй бол хєшїїн хийцийн схемээр тєлєвлєвєл зохино. 9.65. Ариутгах татуургын байгууламжийн биеэ даасан технологийн дамжлагатай хэсгїїдийг нэг дор тєлєвлєвєл тэдгээрийн хооронд хэв гажилтын заадас тєлєвлєж єгнє. 9.66. Бохир уснаас бїхэл зїйлийг тунгаахын тулд налуу єнцгєєр тохируулдаг хєдєлгєєнтэй шїїрийг сонговол зохино. 9.67. Цацруултай биошїїлтїїр цацруулах толгойтой эсвэл хєдєлгєєнт углуургатай сонгохыг зєвлєнє. Усны тийрэлттэй услуурын суурь босоо хоолойг байгууламжийн ус нэвтрїїлэх хэв гажилтын заадсыг дайруулахгїй байхаар тєлєвлєх шаардлагатай. -114- БНбД 40-01-06 9.68. Дамжуулах, хуваарьлах, зайлуулах хоолой зэргийг байгууламжтай хатуу холбоосоор холбохыг хориглоно. Суваг ховилын налууг газрын гадаргын хэв гажилтын тооцоотой уялдуулан сонговол зохино. 10. ГЭР ХОРООЛЛЫН АРИУТГАХ ТАТУУРГА 10.1. Гэр ба тїїнтэй тєстэй орон сууцны хороололд ариутгах татуургын сїлжээ нь тєвлєрсєн ба хэсэгчилсэн ариутгах татуургын сїлжээнд холбогдоогїй тохиолдолд бие даасан ариутгах татуургын сїлжээ, цэвэрлэх байгууламжтай байна. 10.2. Гэр хороолол, амины зуслан, євєлжєєний барилгад ариутгах татуургын сїлжээ, цэвэрлэх байгууламжийг тєлєвлєхдєє байгаль, цаг уурын нєхцєл, бїс нутгийн гидрогеологийн дїгнэлтийг їндэслэж доорхи хийц байгууламжуудыг тєлєвлєнє. Їїнд: - ариутгах татуургын бие даасан ба хэсэгчилсэн сїлжээтэй байх - бохир усыг хадгалахад зориулж цооног, худагтай хийж битїї байдлыг шалгах боломжтой байх - дэргэдээ цэвэрлэх байгууламж хийх тохиолдолд шїїрїїлэх худаг, шїїрїїлэх суваг, улируулан эргїїлж исгэх суваг, бага хїч чадлын цэвэрлэх байгууламж тєлєвлєж мэргэжлийн байгууллагаар зураг тєсєлд дїгнэлт гаргуулсан байх 10.3. Ариутгах татуургын сїлжээ, цэвэрлэх байгууламжийн зураг тєслийг эрх бїхий байгууллага, аж ахуйн нэгж, мэргэжлийн байгууллага гїйцэтгэнэ. -115- БНбД 40-01-06 ХАВСРАЛТ 1. Нэр їгийн Орос-Монгол хадмал толь Аэротенк – Агааржуулах сав Биологические пруды – Биоцєєрєм Биофильтр – Биошїїлтїїр Взвешенное вешество – Умбуур бодис Выгребная яма – Бохир усны цооног, Бохирын нїх Гидроциклон – Ус эргэлдїїр Граница канализования – Ариутгах татуургын зааг Дождеприёмник – Борооны ус хїлээн авуур, борооны тосгуур Доза – Тун Дюкер – Шургасан хоолой Естественная биологическая очистка – Ердийн биологи цэвэрлэгээ Ил активный – Идэвхтэй лаг Канал – Задгай суваг, ил суваг Канализация (водоотведение) – Ариутгах татуурга (Ариутгах татуурга) Канализация дождевая – борооны Ариутгах татуурга Канализация ливневая - Їерийн Ариутгах татуурга Коагулянт – Цэвэршїїлэх бодис Концентрация – Бєєгнєрєл, Концентраци Концентрация сточных вод – Бохир усны бохирдол, бохир усны бєєгнєрєл Коэффициент шероховатости - Єргєслийн коэффициент Люк – Таг, таглаа, нээлхий Мощность – хїч чадал Мощность насоса – насосын чадал Насосная станция канализационная – Ариутгах татуургын насосын станц Оголовок – толгоцор Осадок сброженный – Иссэн тунадас Отстойник – Тунгаагуур Отстойник двухъярусный – Хоёр їет тунгаагуур Очистка сточных вод – Бохир ус цэвэрлэгээ Очистка сточных вод локальная – Бохир усыг мужлаж цэвэрлэх Песколовка – элс тогтоогуур Поверхностно-активные вешества (ПАВ) – Гадаргуугийн идэвхэт бодис Поля фильтрации – Шїїрїїлэх талбай Поля орошения – Таримлын усалгаат талбай Производительность насоса – Насосын бїтээмж Расход – Хэрэгцээ, зардал, цутгалан Расход воды – Усны хэрэгцээ, усны зарцуулга Расход сточных вод – Бохир усны цутгалан Резервуар контактный – Авцалдуур сан Резервуар приемный – Ус хїлээн авах сан Решётка – Шїїр, сараалж -116- БНбД 40-01-06 Септик – Септик Система канализации, общесплавная – Ариутгах татуургын нэгдмэл тогтолцоо Система канализации, полураздельная – Ариутгах татуургын хагас салангид тогтолцоо Система канализации, раздельная – Ариутгах татуургын салангид тогтолцоо Сливные станции – Юїлэх станц Сооружение – Байгууламж Сооружение канализационное – Ариутгах татуургын байгууламж Сооружение канализационное очистное – Ариутгах татуургын цэвэрлэх байгууламж Станция, воздуходувная – Агаар їлээх станц Уклон – налуу Уклон трубопровода – Дамжуулах хоолойн налуу Фильтрация – Ус шїїрэлт Флотация – Хєвїїлж цэвэрлэх -117- БНбД 40-01-06 АГУУЛГА 1. Ерєнхий зїйл 2. Бохир усны тооцооны цутгалан, Ариутгах татуургын сїлжээний гидравлик тооцоо - Хувийн цутгалан, жигд бишийн коэффициент, бохир усны тооцооны цутгалан - Борооны усны тооцооны цутгалан - Ариутгах татуургын хагас салангад сїлжээтэй бохир усны тооцооны цутгалан - Борооны усны урсацын тохируулга - Ариутгах татуургын сїлжээний гидравлик тооцоо - Хоолойн хамгийн бага голч - Хоолой, сувгийн тооцооны хурд, дїїргэлт - Дамжуулах хоолой, суваг, ховилийн налуу 3.Ариутгах татуургын схем ба систем - Суурин газрын ариутгах татуургын тойм ба систем - Багавтар суурин газар (5000 хїртэлх хїн амтай) ба бие даасан барилгын ариутгах татуургын систем - Їйлдвэрийн газрын ариутгах татуургын тойм ба сїлжээ - Суурин газар ба їйлдвэрийн газрын дэвсгэр нутгаастатан зайлуулах гадаргын бохир усны сувагжуулалтын тойм 4. Ариутгах татуургын сїлжээ, тїїний байгууламж - Сїлжээг байршуулах нєхцєл, дамжуулах хоолой тавих - Дамжуулах хоолойн эргэлэг, холболт, тавих гїн - Хоолой, тулгуур, тоног, хоолой доорхи суурь - Їзлэгийн худгууд - Усны уналтын худаг - Борооны ус хїлээн авах - Шургасан хоолой /дюкер/ - Зам гатлах гарам - Аадар борооны усыг хїлээн авах, татаж зайлуулах, гадагшлуулах - Їйлдвэрийн ариутгах татуургын сїлжээний зураг тєсєл зохиох онцлог - Сїлжээний агаар сэлгэлт - Юїлэх станц 5. Насосын ба агаар їлээлгийн станц - Ерєнхий заалт - Насосын станц - Агаар їлээх станц 6. Цэвэрлэх байгууламж - Ерєнхий заалт - Бохир усны механик цэвэрлэгээнд зориулсан байгууламж: - Шїїр - Элс баригч - Жигдрїїлэх сан (Усреднитель) - Тунгаагуур - Хоёр їет тунгаагуур ба тунгалагжуулан ялзруулах байгууламж - Септик - Гидроциклон - Центрифуг - Хєвїїлэх тєхєєрємж (Флотацлах) - Хий зайлуулагч (Дегазатор) - Бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэх байгууламж - Урьдчилан агааржуулагч ба биокоагулятор - Биошїїлтїїр - Агааржуулах сав (Аэротенк) - Хоёрдогч тунгаагуур, лаг тунгаагч - Бїрэн исэлдїїлэгчтэй агааржуулах тєхєєрємж (Уртасгасан агааржуулгатай агааржуулах сав) - Эргїїлэн исэлдїїлэх суваг - Шїїрїїлэх талбай - Газар доогуур шїїрїїлэх талбай - Элс хайрган шїїлтїїр ба шїїрїїлэх суваг - Шїїрїїлэх худаг - Биологийн цєєрєм -118- 3 5 5 6 10 12 12 14 14 15 16 16 16 17 18 19 19 20 20 21 22 23 24 24 24 25 26 26 26 26 27 30 30 30 33 33 34 36 39 43 44 45 47 47 49 49 49 50 54 60 61 61 62 64 64 65 66 БНбД 40-01-06 - Цэвэршїїлсэн бохир усыг хїчилтєрєгчєєр ханамалжуулах байгууламж - Бохир усыг халдваргїйжїїлэх - Бохир усны гїн цэвэрлэгээний байгууламж: - Ерєнхий заалт - Ширхэгт ачаалалтай шїїлтїїр - Олон найрлагат бодисон ачаалалтай шїїлтїїр - Тортой хїрдэн шїїлтїїр - Бохир усны физик – химийн цэвэрлэгээнд зориулсан байгууламж: - Бохир усыг саармагжуулах - Реагентын тєхєєрємж - Циан агуулсан бохир усыг хоргїйжїїлэх - Хром агуулсан бохир усыг хоргїйжїїлэх - Биогенийн тэжээмж - Бохир усыг адсорбцын аргаар (шимэгдїїлж) цэвэрлэх зориулалтын байгууламж: - Нягт їеэр идэвхт нїїрсийг ачааллаж адсорбераар ашиглах - Хуурмаг шингэрсэн давхарга (псевдоожиженным)-д идэвхт нїїрсийг ачааллаж адсорбероор ашиглах - Бохир усыг ион солилцооны аргаар цэвэрлэхэд зориулсан байгууламж: - Бохир усыг цахилгаан химийн аргаар цэвэрлэхэд зориулсан байгууламж: - Циан агуулсан бохир ус боловсруулах зориулалтын электролизер - Хєнгєн цагаан электродтой электрокоагулятор (цахилгаан тєєнїїр) - Ган электродтой цахилгаан тєєнїїр - Бохир усны тунадас боловсруулахад зориулсан байгууламж: - Ерєнхий заалт - Тунадсыг усгїйжїїлэх эсвэл исгэхээс ємнє нягтруулал ба єтгєрїїлэх - Лаг исгэх сав (метатенк) - Агаартай орчинд тогтонгожуулах - Тунадсыг механикаар усгїйжїїлэхэд зориулсан байгууламж 92 - Лагийн талбай - Лагийг халдваргїйжїїлэх, бордоо болгох, дулаанаар хатаах, шатаахад зориулсан байгууламж - Тунадсыг хадгалах, агуулахад зориулсан байгууламж 7. Цахилгаан тоног тєхєєрємж, технологийн хяналт, удирдлагын систем ба автоматжуулалт - Ерєнхий заалт - Насосын ба агаар їлээх станц - Цэвэрлэх байгууламж 8. Барилга, байгууламжийн бїтээц ба барилгажилтад тавих шаардлага - Ерєнхий тєлєвлєгєє, эзлэхїїн тєлєвлєлтийн шийдэл - Халаалт ба агаар сэлгэлт 9. Байгаль цаг уурын ба байгалийн онцгой нєхцєлд ариутгах татуургын сїлжээнд тавих нэмэлт шаардлагууд - Газар хєдлєлтийн мужид - Суумтгай хєрс - Мєнх цэвдэгтэй хєрс - Ерєнхий заалт - Ус дамжуулах хоолой (коллекторууд) ба сїлжээ - Цэвэрлэх байгууламж - Уул уурхайн ажил хийгдэж байгаа дэвсгэр нутгийн тєлєвлєлт - Ерєнхий заалт - Ус дамжуулах хоолой ба сїлжээ - Цэвэрлэх байгууламж 10. Гэр хорооллын ариутгах татуурга Хавсралт 1. Нэр їгийн Орос-Монгол хадмал толь -119- 68 70 70 70 71 72 72 73 73 74 76 77 77 77 77 79 79 83 83 83 85 87 87 87 88 91 96 98 98 99 99 101 102 103 103 104 106 106 106 108 108 109 110 111 111 112 113 114 115