Alfred Wielki - Chorografia

OROZJUSZCHOROGRAFIA PRZEZ ALFREDA WIELKIEGO, KRÓLA ANGLII. Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: [email protected] MMV ® 2 FO NTE S ORIG INES P OLO N ORUM ILLUST RANTE S CURA GERARDI LAB UDA FO NTE S SEPT ENTRI ONALE S VOL. I EXCERPTA E F ONTIB US GENTIUM SEPTE NTRIONALIUM ATQ UE ANGLO-S AXONUM e de nd u m c ur ar vit GERARDUS L ABUDA 3 ŹRÓDŁ A OBJAŚNIAJ Ą CE POCZĄ TKI PAŃSTWA POLSK IEGO ŹRÓDŁ A NOR DYCKIE T. I Ź R ÓDŁ A SK ANDY N A W SK I E I A N GLOSA SK I E DO D Z IEJÓW SŁOWI AŃSZC ZYZNY wy dał GERARD LAB UDA 4 CHOROGRAF IA ORO ZJUSZ A W A N GLOSA S K I M PR ZEK Ł A D ZI E KRÓLA ALFRE DA . e. Był nie tylko protektorem wiedzy. słowiańskich i skandynawskich. Ten oryginalny Opis Europy będący dziełem uczonego króla Alfreda stanowi przedmiot zainteresowań historyków niemieckich. czyli tzw. Thorpe'a (1846) i J. 1864 istniały już dwie niezłe edycje B. lecz także zabiegał o przyswojenie mu najwybitniejszych dzieł teologicznych i historycznych kultury rzymskiej przekładaniem ich na język rodzimy. Pierwsze krytyczne wydania i opracowania jego relacji pojawiły się już u schyłku XVIII wieku i dotąd mimo braku krytycznego wydania narastają w sposób lawinowy2. lecz także wychowawcą i nauczycielem swego narodu. Zerwanie tego związku prowadzi analizę na fałszywe tory.e. jest to pierwszy systematyczny opis geograficzny Słowiańszczyzny między Łabą i Wisłą. Obok nieco wcześniejszego katalogu plemion słowiańskich z połowy IX w. Boswortha (1855-1859) — opublikował z niego tylko dwa fragmenty3. Pomijając już to. chorografię ówcześnie znanego świata. mianowicie najpierw Wyimek z Periplu Ohthera norwegskiego i Wulfstana. Bielowski. lecz ponadto rozszerzył go wydatnie obszerną wstawką podającą samodzielny zarys geografii Europy środkowej między Renem a Wisłą. Król Alfred nie tylko przetłumaczył ten opis z pewnymi dość nieznacznymi odchyleniami. a następnie Króla Alfreda opis Germanii. A. piszący na zlecenie biskupa Augustyna z Hippony. nauki i kościoła. Tekst pierwszy jest integralną częścią drugiego. Z twórczością Alfreda nasz zasłużony wydawca Pomników Dziejowych Polski. którzy opublikowali fragmenty ściśle tyczące się Prus4. 416 n. obszedł się po macoszemu. . że przedruk swój oparł na bardzo niekrytycznych wydaniach tekstu — w r. Wśród dzieł przez niego lub za jego zachętą tłumaczonych znajduje się też głośna księga Pawła Orozjusza z V wieku n. znana pod tytułem: Historia adversum paganos. utwierdzającej panowanie anglosaskich wielmożów nad etnicznie różnorodną wiejską i miejską ludnością południowej Anglii. Mimo to historycy słowiańscy najczęściej posługują się tymi dwoma wydaniami.1 Na wstępie swego dzieła Paweł Orozjusz.. znanego pod nazwą Geografa Bawarskiego.5 WSTĘP Król angielski Alfred (872-899) był nie tylko twórcą wczesnofeudalnej monarchii anglosaskiej. umieścił krótki opis geograficzny. Nie lepiej obeszli się z relacjami króla Alfreda wydawcy Scriptores rerum Prussicarum. stanowiąca systematyczny wykład historii ówcześnie znanego świata od czasów bardzo zamierzchłych aż po r. 6 Na usprawiedliwienie polskiej historiografii można podać. co ma tę niedogodność. Za całość niezbędną dla zrozumienia Opisu Europy króla Alfreda należy traktować co najmniej chorograficzny wstęp do Historii Orozjusza. któremu nadał znamienny tytuł Historia adversum paganos. krytyczne wydanie Opisu Europy króla Alfreda. gdyż tylko na tym tle zarysowuje się indywidualność tłumacza i jego sposób rozumienia tekstu wzorcowego. gdzie zetknął się z biskupem Hippony. brak jej również nowoczesnego opracowania historycznego5. Św. lecz w całości. z trudności tej inaczej nie udało się wybrnąć. Historia adversum paganos napisana w VII księgach składa się z dwu części: krótkiego opisu chorograficznego ówcześnie znanego świata oraz z obszernego zarysu historycznego. Z jego zachęty. w Hiszpanii. obejmującego dzieje śródziemnomorskiego kręgu kultural- . przystąpił do napisania traktatu historycznego. a w szczególności wykazać. Niepewna podstawa źródłowa i brak oprawy źródłoznawczej z reguły wpływa hamująco na aktywność badawczą historyków. Niniejsze wydanie również nie może być uznane za pełne. że nauka niemiecka o wiele bardziej od nas zainteresowana Opisem Europy króla Alfreda nie zdobyła się dotąd na krytyczne jego wydanie i skomentowanie. stanowiących bezpośrednią podstawę tłumaczenia6. 414 do Afryki. które zapewniły mu ogromną poczytność w całym wczesnym średniowieczu7. ale nie w wyjątkach. że w przeszłości klęski i cierpienia prześladowały ludzkość jeszcze bardziej niż obecnie w czasach chrześcijańskich. Idąc za przykładem Henryka Sweet'a przeciwstawiono mu łaciński tekst chorografii Orozjusza. ale który we wszystkich edycjach źródłowych zapewnia lepszą przejrzystość treści. już jako kapłan w Bracara uciekł koło r. wypowiedzianych w traktacie De civitate Dei. Hieronima. W tej sytuacji tekst polski musiał zejść na trzecie miejsce poza tekstem anglosaskim i łacińskim. Augustynem. Pewnym ułatwieniem w odnalezieniu odnośnej partii tekstu jest wprowadzenie — za przykładem Józefa Boswortha — podziału na rozdziały. trudniącego się prócz swej działalności teologicznej także polihistorią. Ponieważ tekst łaciński wydaje mi się niezbędny dla zrozumienia techniki chorograficznej samego króla Alfreda. w stosunku do którego stanowi on oryginalne uzupełnienie. Wydanie takie może nastąpić jedynie w ramach edycji obejmującej cały przekład anglosaski dzieła Orozjusza. W dziele tym zamierzał dowieść słuszności koncepcji historiozoficznych Św. Cel ten Orozjusz zdołał w pełni osiągnąć. odwiedziwszy wprzód Św. który nie ma pokrycia rękopiśmiennego. że nie pozwala od razu kontrolować tłumaczenia polskiego przy pomocy tekstu oryginalnego. urodzony w drugiej połowie IV w. Dzieło jego zyskało wnet uznanie i poparcie zainteresowanych czynników kościelnych. W tym sensie wydanie niniejsze spełnia do pewnego stopnia warunki wydania krytycznego. Augustyna. gdyż oparte zostało o dwa zachowane rękopisy. CHOROGRAFIA OROZJUSZA Paulus Orosius. jest ono warunkiem umożliwiającym opracowanie filologiczne tekstu. e. n. oraz Ptolemeusz w połowie II w. n. Ten komentarz Orozjusz tu i ówdzie przekształcał. n. dalej. starając się uwidocznić na nich zmiany zaszłe od czasów cesarza Augusta. mimo że wiele faktów geograficzno-politycznych i etnicznych uległo tymczasem radykalnej zmianie. aż po r. uznawanej dziś za dzieło Kastora z IV w.e. stojący daleko w tyle za tym. tj. Chociaż ambicje pisarskie Orozjusza zmierzały do opisania całego orbis terrarum.e. oparcie się na zdezaktualizowanych materiałach geograficznych i kartograficznych pozwoliło autorowi tylko na opis krajów będących w zasięgu bezpośredniego oddziaływania imperium rzymskiego. że chorografia Orozjusza była dziełem mało samodzielnym i swoje ogromne powodzenie w średniowieczu zawdzięczała bezpośredniemu powiązaniu z traktatem historycznym. Na tablicy peutingeriańskiej pojawiają się np. Natomiast część narracyjną zaczerpnął on głównie z tzw. Krąg ziem poznanych zamykał się na Renie od zachodu. na Dunaju od południa i na Donie od południowego wschodu14. stanowiącej swego rodzaju komentarz do wspomnianej wyżej mapy11. . Wiadomo. 1168 po jego założeniu. Z tego wynika. który wyrażał główne poglądy oficjalnej doktryny kościelnej na dzieje. że głównym źródłem kartograficznym Orozjusza była jakaś rzymska „mapa świata" z II w. Był to więc widnokrąg czasów augustiańskich. Z pisarzy tych korzystał jednak tylko pośrednio.e. natomiast na tym samym terenie zdołał on już zanotować pojawienie się germańskiego ludu Gotów na terenie Dacji i plemienia Hunów na granicy Azji i Europy. że zachodni odłam Gotów osiedlił się w Dacji w II w. Orozjusz rozporządzał jakąś odmienną redakcją zaktualizowanej mapy Agryppy. Wyraźny ślad takiej przerobionej mapy późnorzymskiej znajdujemy w znanej Tabula Peutingeriana. a w szczególności od założenia Rzymu. Mommsen wykazał. ale na ogół streszczał go dość wiernie.e. Nas interesuje tylko chorografia. Wenedzi-Słowianie w okolicy wschodnich Karpat. Już Th. to jest do r. że Orozjusz miał w ręku mapę i komentarz Dimensuratio z tego właśnie czasu. a być może nawet V VI wieku17. Ówcześni kartografowie rzymscy aktualizowali nieco swoje mapy. niektóre były już przestarzałe w momencie pisania chorografii8.e. ŹRÓDŁA CHOROGRAFII OROZJUSZA U podstawy poglądów chorograficznych Orozjusza leżało przekonanie. Z tego powodu kraje położone na północ od Dunaju i na wschód od Renu ledwo zostały w jego dziele zasygnalizowane.n. Hunów zaś na obszarach pontyjskich notuje współcześnie Ptolemeusz16. nawiązująca do mapy Agryppy10.e.15. że świat jest oblany zewsząd oceanem i że Morze Śródziemne znajduje się w centrum ziemi9. 416 n. Z tego wynika. Oparta na schemacie świata obowiązującym w głębi średniowiecza była ona aktualna jeszcze przez wiele stuleci. co o tych ziemiach przekazał Tacyt u schyłku I w. Dimensuratio provinciarum. Takie komentarze wraz z mapą były dość liczne w III i IV w.n.12 Nie jest wykluczone.. gdyż o Słowianach nie ma u niego śladu. W jego opowiadaniu znajdujemy mnóstwo wątków wywodzących się od Pliniusza i Strabona. Europę i Afrykę.7 nego od powstania świata. Chorografia Orozjusza stanowi część zupełnie samoistną. opis wybrzeży morskich13. n. Tabula Peutingeriana podawała stosunki nieco późniejsze z IV. że świat zamieszkały przez ludzi dzieli się na trzy części: Azję. Szczególnie powierzchowną znajomość wykazywał Orozjusz w odniesieniu do Europy środkowej i wschodniej. że ta rzymska chorografia była również zaopatrzona w periplus. Morze Czarne jest bezpośrednią częścią Morza Śródziemnego. Później jednak geografowie i kronikarze frankońscy zrywają z tym schematem i na ogół starają się zobrazować nową rzeczywistość polityczną i etniczną. Z reguły jego chorografii towarzyszyła mapa. W szczególności odnosiło się to do ziem na północ od Dunaju i na wschód od Renu. na której uwidocznione są trzy części świata: Azja. Jedno i drugie urabiało poglądy kosmograficzne ówczesnych ludzi. Do schematu geograficznego Orozjusza nawiązują w VIII wieku Aeticus i Dicuil w środowisku bawarsko-frankońskim20. Ci ostatni wywarli jednak nikły wpływ na chorografię i kartografię zachodnio-europejską. oraz obszernego komentarza chorograficznego stanowiącego aneks do tej mapy. nie było możniejszego dworu książęcego. autor oryginalnej mapy świata podzielonej na sektory oznaczone godzinami dnia i nocy. Afryka i Europa. Najpełniejszy opis nowych . Naczelne miejsce na tej mapie zajmuje Morze Śródziemne. Przeżytkiem terminologicznym z dawniejszej literatury sięgającym do czasów Tacyta jest u tych pisarzy nomenklatura Germanii na oznaczenie krajów między Renem i Wisłą. Model tej mapy jest znany. która z biegiem czasu podjęła problematykę krajoznawczą pisarzy antycznych. niekiedy stanowiąca odrębne bardziej kunsztowne dzieło kartograficzne. Nie było pokaźniejszego klasztoru.8 KONTYNUATORZY OROZJUSZA WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU Przez swe powiązanie z omawianym dziełem Historia adversum paganos chorografia Orozjusza stała się jednym z najbardziej rozpowszechnionych we wczesnym średniowieczu podręczników geografii. która przez całe średniowiecze wykazywała tendencje zachowawcze. najczęściej była nią właśnie mapa orozjańska. 700 anonimowy Geograf Raweński. W swym obrazie Anonim Raweński uwzględniał już Słowian jako mieszkańców Europy środkowej19. Już w VI i VII wieku zanotował je pisarz gocki Jordanes i kilku kronikarzy bizantyńskich. gdzie w ciągu V i VI wieku zachodziły poważne zmiany w stosunkach etnicznych. gdzie by nie posiadano mapy ówcześnie znanego świata18. Przekształcali go późniejsi pisarze w miarę zachodzących zmian etnograficznych lub zwiększonej wiedzy krajoznawczej. Najciekawsze z tego punktu widzenia dzieło stworzył koło r. niekiedy odręcznie skopiowana. które oddziela owe trzy części świata od siebie. w praktyce Germania od kilku wieków przesunęła się już na brzeg Łaby21. opis chorograficzny był bardziej dynamiczny. W przeciwieństwie do mapy. jest to płaska tarcza oblana zewsząd oceanem. Augustyna. Dzieło Orozjusza nie było pierwszym i ostatnim wśród przetłumaczonych na język anglosaski za czasów króla Alfreda. a raczej nawrót do lepszych wzorów chorograficznych oznacza anglosaski przekład dzieła Orozjusza. że powstał on w połowie IX wieku22. stanowiącej dotąd z reguły podstawowy człon opisu geograficznego. niekiedy skracał. ANGLOSASKI PRZEKŁAD OROZJUSZA ZE SCHYŁKU IX WIEKU Znaczny postęp. Ponadto. W zasadzie bowiem dążył do uchwycenia treści.9 stosunków etnicznych przedstawił znany katalog plemion słowiańskich na północ od Dunaju. Poważnie została również skrócona księga VII (księga VI przekładu). filozofii i historii napisanych w języku łacińskim. trudności przedmiotowe (teologia. że król Alfred zbierał do nich przed napisaniem specjalne materiały25. jak Cura Pastoralis. oraz niezwykle rzadko wyznacza położenie opisywanego obiektu etnicznego przy pomocy nazw miejscowych lub fizjograficznych. Tłumacz ani słowem nie wyjaśnia tych uzupełnień. że wiadomości króla Alfreda o Słowianach bałkańskich były szczupłe i niejasne. fragmenty Pisma Św. a trzy ostatnie rozdziały zostały w ogóle pominięte. żadne dzieło geograficzne i kartograficzne będące w użytku. która w wielu partiach z wyżej wymienionych względów była już przestarzała. Nas jednak bardziej interesują uzupełnienia poczynione przez króla Alfreda w rozdziale chorograficznym. Tłumacz opuścił cztery ostatnie rozdziały księgi V. mniej dbał o formalną zgodność. Sasów i Jutów na kontynencie oraz pomijała Półwysep Skandynawski. stosowanej przez uczonych aleksandryjskich. zwany Geografem Bawarskim. Przede wszystkim pozbawiony jest mapy. niedostateczna znajomość języka łacińskiego we wszystkich jego odcieniach. Historia kościoła angielskiego Bedy. a nawet uzupełniał. Wszystko to musiało go skłaniać do wypełnienia białej plamy zalegającej nad tą częścią Europy od czasów antycznych. nie mówiąc już o wykreślaniu ich położenia przy pomocy szerokości i długości geograficznej. jakkolwiek z dokładniejszej analizy przekazu wynika. Wymienić tu należy takie dzieła. Ostatnio ustalono. trzy pierwsze i niektóre dalsze w księdze VI. liturgii. terminologiczna niewydolność języka anglosaskiego. wykonany w ostatnim dziesiątku IX wieku przez króla Alfreda. On sam lub jego bliscy współpracownicy przetłumaczyli sporo wybitnych pomników teologii. nie notowało obecności Słowian nad Łabą i nie uwzględniało ich rozprzestrzenienia się na południe od Dunaju. Alfred postępował niekiedy z królewską swobodą z tłumaczonymi oryginałami. Określenie to nie jest uspra- . przez co księga V i VI dały w przekładzie jedną księgę V. Kraje od nowa przez siebie opisane objął król Alfred jedną nazwą: Germania. filozofia) i idąca w ślad za tym niewystarczająca znajomość przedmiotu u tłumacza itp. Pod względem technicznym stoi on znacznie niżej od chorografii orozjańskiej. jak np. natomiast sporo trafnych informacji zebrał on o Słowianach zachodnich. z którym Anglosasi już w VIII wieku pozostawali w żywym kontakcie. i kilka drobniejszych23. że chorografia Orozjusza kończyła się na Renie. oraz z nowej oryginalnej chorografii Europy środkowej (na północ od Dunaju i na wschód od Renu) opracowanej stylem i techniką orozjańską przez samego Alfreda lub raczej pod jego kierunkiem. Consolationes Boecjusza. Trzeba przyznać. a zatem nie obejmowała nawet dawniejszej ojczyzny Anglów. miała ona rozpościerać się między Renem a Donem. Niektóre z tych braków trzeba policzyć na karb obiektywnych trudności. Składa się on z dwu części: dawnej chorografii Orozjusza.24 Od pewnych dowolności nie jest też wolny przekład dzieła Orozjusza. Tłumaczenia nie zawsze były wierne. Soliloquia Św. Potrzeba uzupełnień nasuwała się choćby stąd. Słowiańszczyznę. Skandynawami i Bałtami oraz „Sarmatami" czyli plemionami ugrofińskimi i turskimi zamieszkującymi wschodnią Europę. byłoby rzeczą najwłaściwszą mówić o Opisie Europy północnej. A więc wartość bezwzględną zachowuje tylko Opis Europy środkowej na północ od Dunaju. obejmującej Niemcy. że przesuwa on położenie obiektu o 45° idąc z kierunkiem zegara. Te dwie relacje zostały częściowo wyzyskane przez króla Alfreda w Opisie chorograficznym przytoczone częściowo in extenso. Zgodnie z tym kierunek . b) relację Wulfstana z podróży na Bałtyku między portem Haede (późniejszym Haedeby. jako termin określający własny wkład chorograficzny króla angielskiego. nie przekraczającej jednak na wschodzie rzeki Wisły. R. b) relację pewnego wielmoży norweskiego imieniem Ohthere z podróży z północnej Norwegii do Morza Białego (zatoka Kandałaksza?) i z północnej Norwegii do portu duńskiego Haede. W tym sensie zamiast mylnego określenia: Germania wprowadzamy w naszej edycji nomenklaturę: Opis Europy środkowej. Ponieważ z reguły posługuje się on ogólnie przyjętymi określeniami: północ i południe. Ekblom osądził. wschód i zachód. W Opisie tym można wyróżnić: a) właściwą chorografię Europy środkowej obejmującą charakterystykę geograficzno-etniczną ludów germańskich. Skandynawię i północną Sarmację (Sermende). Haithabu) na terenie Danii i portem Truso w Prusach. który świadomie oddzielał Europę na północ od Dunaju od Europy śródziemnomorskiej. w opisie tzw. Opis jego w gruncie rzeczy zajmuje się Germanami. Z punktu widzenia geograficznego. że z krajów skandynawskich nieco dokładniej opisana została Norwegia na podstawie relacji tamtejszego wielmoży Ohthera. słowiańskich i bałtyjskich. zauważono. TECHNIKA CHOROGRAFICZNA KRÓLA ALFREDA Komentatorzy chorografii Alfreda stosunkowo wcześnie doszli do wniosku.10 wiedliwione i zapewne w naszym wypadku polega na interpretacyjnym nieporozumieniu samego króla Alfreda26. Sarmacji Alfred nie wyszedł właściwie poza szczegóły znane Orozjuszowi. idąc śladami Orozjusza. że to odchylenie w pewnych wypadkach może sięgać nawet 60° geograficznych. Mimo to łatwo stwierdzić. Słowianami. że w niektórych wypadkach jego oznaczenia geograficzne nie odpowiadają rzeczywistości. jakkolwiek nie musi to być ta sama mapa. Zdaniem R. którą uzupełnił on tylko. że król Alfred miał się posługiwać dwoma systemami wyznaczania położenia geograficznego. Istnieniem tej mapy. co prowadziło ich albo do fałszywej lokalizacji. że taka mapa za jego czasów w Anglii istniała. to wówczas przeważnie znikają trudności lokalizacji31. że w omawianym wypadku istnieje niebezpieczeństwo podniesienia do rzędu zasady tego. Drugą właściwością Opisu chorograficznego króla Alfreda jest to.11 północny ma u Alfreda oznaczać kierunek północno-wschodni (45°) albo nawet prawie wschodni (60°). właśnie odnośnie do krajów słowiańskich i skandynawsko-„sarmackich" posiadała informacje zgoła fantastyczne. Była to niewątpliwie mapa orozjańska. Ekbloma wiąże się to ze zmiennym położeniem punktu wschodzenia słońca w ciągu roku. Trzeba jednak zauważyć. w niektórych zaś wypadkach zachodzi obawa. co może być tylko przypadkowym błędem. a później również u Adama Bremeńskiego i u sagamadrów islandzkich27. Wiadomo. Takiemu złudzeniu ulegało już wielu badaczy. a król Alfred w kilku wypadkach dodał jeszcze swoje własne wskutek niewłaściwego rozumienia tekstu30. że niektóre błędne oznaczenia występowały już u Orozjusza. która. Zauważa się. gdy stopień położenia odchyla się od kierunku geograficznego o 45-60°29. gdy kierunek geograficzny pokrywa się z odpowiadającym mu stopniem położenia geograficznego. Z tego względu cała sprawa wymaga raz jeszcze gruntownego zbadania. Bardziej szczegółowa analiza wykazała. że król Alfred wyznaczał położenie geograficzne dwu obiektów sąsiadujących z sobą. z których pierwszy zwany „klasycznym" występuje wtedy. Jeżeli jednak najpierw wyznaczymy w odnośnej partii tekstu obiekt centralny i w stosunku do niego nadamy kierunek wszystkim pozostałym. że zgodnie z metodą stosowaną już przez Orozjusza wyznacza on położenie rozmaitych obiektów topograficznych i etnicznych wychodząc z jednego punktu centralnego. Podobne omyłki zauważono już dawniej u pisarzy antycznych. a więc niezgodność między kierunkiem świata podanym przez Alfreda a rzekomym miejscem położenia nazwy etnicznej jest całkiem sztuczna. należałoby z kolei tłumaczyć zdarzające się gdzieniegdzie . Zachodzą co prawda jeszcze wypadki szczegółowe. jak wiadomo. którą posługiwał się król Alfred32. ale te wymagają szczegółowej analizy. Odchylenia te stwierdzono głównie przy pomiarach długości i szerokości geograficznej obiektów położonych na terenie Skandynawii i w zasięgu Morza Bałtyckiego. że system przesuwkowy został zastosowany do obiektów poprzednio błędnie zlokalizowanych. albo do formułowania nieuzasadnionych zarzutów pod adresem chorografa. że król Alfred zanim przystąpił do spisania swej chorografii naniósł wszystkie nowo przez siebie wprowadzone obiekty na mapę. wyznaczając kierunek drugiego w stosunku do pierwszego. Rozważenie obu tych osobliwości anglosaskiego Opisu chorograficznego Europy środkowej prowadzi do wniosku dotąd nie dostrzeganego. które daje szczególnie dosadne różnice topograficzne na terenie Skandynawii28. Przy pobieżnym czytaniu można ulec złudzeniu. które nawet i przy takim założeniu pozostawiają nas w niepewności. drugi zaś nazwany „przesuwkowym" (shifted system). Najłatwiej o to w stosunku do dwu ostatnich przekazów. bo w połowie IX w. była relacja Wulfstana35. że w Regensburgu powstała nieco wcześniej. w IX wieku Ratyzbona była stolicą państwa wschodniofrankońskiego. Razem z nimi przybywały też na kontynent księgi i aparaty kościelne37. zwłaszcza południowego. dalej biskupa salzburskiego Wergiliusza (zm. które to terytoria zajęły miejsce punktu ośrodkowego dla Opisu. Wydaje się więc rzeczą bardzo prawdopodobną. Oba przekazy: pośredni Ohthera w formie nadanej mu przez Wulfstana i bezpośredni Wulfstana zostały w dużych fragmentach przytoczone przez króla Alfreda. Nadaje to cechę dużej wiarogodności tej części Opisu Europy. Ostatnie badania dowiodły. 784). że z tego właśnie środowiska czerpał swe informacje o Niemczech południowych i o Słowiańszczyźnie król Alfred. Słowiańszczyzny zachodniej i Danii oraz sytuację etniczną w basenie Morza Bałtyckiego. Na terenie Niemiec i u Słowian uwagę Alfreda przyciągnęły: wschodnia Frankonia i Morawy. Ratyzbona. Dość wspomnieć tutaj arcybiskupa Winifryda-Bonifacego. Jak wiadomo. że podstawą opisu stosunków etnicznych nad brzegami Bałtyku. znana bardziej pod nazwą Geografa Bawarskiego36. Jak wykazują imiona: Ohthere i Wulfstan. Poza tym imiennie został wymieniony tylko Regensburg. W chorografii tej Alfred opisał dość szczegółowo siatkę plemienną ówczesnych Niemiec. lecz także informacyjnym.12 niedokładności jego elaboratu pisemnego. tj. nie tylko pod względem technicznym. Insularne wpływy intelektualne w klasztorach południowo- . O wiele trudniejsza do ustalenia jest podstawa źródłowa samodzielnej chorografii Alfreda. Stosunki kulturalne między południowymi Niemcami a Anglią i Irlandią były już w VIII wieku dość ożywione. misjonarza wschodnich i północnych połaci ówczesnych Niemiec. trzeba ustalać źródła dla każdego z nich z osobna. Descriptio civitatum. Wszystko wskazuje na to. zapiska pt. która wyprzedza oba powyższe przekazy podróżnicze34. który sam był jednym z najwybitniejszych kosmografów wczesnośredniowiecznych. Tędy przebiegał jeden ze szlaków pątniczych z Wysp Brytyjskich do Rzymu. ŹRÓDŁA OPISU EUROPY ŚRODKOWEJ Ponieważ Opis Europy środkowej składa się z chorografii i relacji Ohthera i Wulfstana. Ośrodkiem kulturalnym były w tym czasie Anglia i Irlandia. skażonego nadto tu i ówdzie przez późniejszych kopistów. ci dwaj uchodzą za źródło relacji. W sumie jednak należy uznać chorografię króla Alfreda za dzieło na swój czas wybitne. Asser. staranną selekcję faktów opartych. jak się wydaje. choć Opis Europy środkowej ustępuje pod względem ob fitości informacji nieco wcześniejszemu Geografowi Bawarskiemu. Nie brakło więc informatorów o stosunkach etnicznych w Niemczech i na Słowiańszczyźnie. pewne jej ślady dadzą się wykryć już u Jordanesa i Izydora z Sewilli41. prawie zupełnym brakiem wiadomości fantastycznych oraz gruntow nym scharakteryzowaniem stosunków etnicznych w zasięgu Morza Bałtyckiego. Jest on więc pod tym względem pierwszym wczesnośredniowiecznym podręcz nikiem geografii tych obszarów. na zupełnie pewnych źródłach. w drugiej różne anegdotyczne szczegóły o życiu samego Ohthera. W tym samym czasie z Niemiec południowych napływają na teren wysp podania i legendy germańskie. Nie był to jednak tylko ruch jednostronny. „PERIPLUS" OHTHERA Nazwa Periplus na określenie relacji Ohthera z podróży odbytej do Morza Białego i do Haedeby została dopisana na marginesie najstarszego kodeksu. chciwie wchłaniane przez miejscowe środowisko. że Alfred miał w ręku mapę tych obszarów bardziej zaktualizowaną od orozjańskiej. Razem z królem tłumaczył on dzieło pt. a później został opatem klasztoru w Athelney40. które było jeszcze świadome swego kontynentalnego pochodzenia39.13 niemieckich obserwujemy jeszcze w połowie IX wieku38. wymienia w otoczeniu króla Alfreda księdza Jana. Nazwa ta całkiem trafnie oddaje treść opowiadania norweskiego wielmoży. W sumie biorąc. w trzeciej opis drogi z Hálogaland do Haede w południowej Danii. który był Eald-Saxonicum genere i pochodził z klasztoru w Nowej Korbei. Nie jest też wykluczone. Biograf Alfreda. zwanego kodeksem Tollemache'a ręką XVII-wiecznego czytelnika42. mimo że pokrewieństwo ze starożytnymi periplusami jest dość dalekie. Na podstawie szczegółów przekazanych przez samego opowiadającego można . to jednak góruje nad nim pod względem technicznym przez zastosowanie techniki chorograficznej. Cura Pastoralis. Periplus składa się z trzech części. W pierwszej jest mowa o podróży Ohthera statkiem z miejsca zwanego Hálogaland w północnej Norwegii do Laponii. wydaje się jego powiedzenie o morzu zagłębiającym się w ląd lub o lądzie wchodzącym w morze49. Domniemanie jednak. choć niezwykła jak na owe czasy wyprawa na Ocean Lodowaty dawała niezłą do tego sposobność. że Ohthere należał do grupy możnowładczej typu przedpaństwowego. Wiele szczegółów jego północnej i południowej podróży nie wzbudza już dziś tyle wątpliwości co dawniej50. Ohthere starannie odgranicza fakty przez siebie widziane od faktów zasłyszanych i osobiście nie sprawdzonych47. w której mogły się wyrażać swoiste zapatrywania średniowieczne na stosunek lądu do morza. Być może. Można tylko przyjąć jako rzecz pewną. tj. których kość i skóry w postaci futer i lin okrętowych wywoził do Danii i Anglii. którzy Ocean Północny uważali za kraniec świata48. że już przedtem nie bywał na dworze angielskim). Nie był on zarażony wywodami ówczesnych kosmografów. gdyż baczny obserwator tego typu co Ohthere. iż mamy tu do czynienia ze skojarzeniem przypadkowym. Ohthere gruntował swoje znaczenie na: a) stadach reniferów. Powszechnie przyjmuje się. Nie spotykamy u niego żadnych przechwałek i opowiadań o morskich dziwach. że Ohthere pozostawał w bliżej nie dającym się ustalić stosunku zależności od króla angielskiego Alfreda. Byłby to więc terminus circa quem należy datować podróże Ohthera. 88745. morsów i fok. wyrosły w krajobrazie norweskich fiordów. Ze względu na toczące się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych IX wieku walki między Duńczykami i Anglosasami. mógł do tego sformułowania dojść drogą czystej empirii. oraz d) na uprawie roli i hodowli bydła rogatego i nierogacizny. Ścisłej daty odbycia obu podróży nie da się ustalić. plemiennego43. Z każdego słowa jego opowiadania przebija uczciwość sprawozdawcza i trzeźwość spojrzenia. że obie podróże do Morza Białego i do Haede wykonał on na polecenie króla Alfreda44. Jedyną osobliwością kosmologiczną. że Ohthere odbywał je przed swym przybyciem do Anglii. które to jednak zajęcia odgrywały nikłą rolę w jego gospodarstwie. królowi Alfredowi). . Aelfrede cyninge — Ohthere opowiadał swemu panu. Należy przypuszczać. podczas którego spisano jego relacje (co nie oznacza bynajmniej. Najczęściej wymienia się okres lat 870-890. Zręby wczesnofeudalnej państwowości norweskiej zaczęły się tworzyć dopiero u schyłku IX wieku za panowania króla Haralda Pięknowłosego (875-945). b) daninach pobieranych od sąsiednich Lapończyków c) na połowach wielorybów. (Wynika to ze słów: Ohthere saede his hlaforde. że wyprawa Ohthera na Ocean Północny i Morze Białe miała na celu ustalenie łowisk wielorybich i zbadanie możliwości handlu wymiennego z Lapończykami. którą Ohthere zamieszkiwał w okolicach Hálogaland (koło dzisiejszego Tromsó) pozostawała jeszcze wówczas w ramach ustroju wspólnoty pierwotnej. idzie za daleko. Próby dalszego uściślenia tej daty podejmowane przez różnych autorów trzeba uznać za nieudane46. jest rzeczą prawdopodobną. Cele handlowe przyświecały prawdopodobnie jego podróży do portu w Haede. Norwegia północna. gdzie morze i ląd ciągle zaplatają się z sobą. w których po stronie Duńczyków brali udział również Norwegowie.14 dojść do wniosku. Należy podkreślić dużą wiarogodność przekazów Ohthera. że Ohthere przybył tam po r. W dotychczasowej literaturze dość ogólnikowo określono ją na drugą połowę IX wieku. że Wulfstan zadowolił się tylko dotarciem do Prus i że nie starał się zbadać dokładniej wschodnich i północnych rejonów Bałtyku57. Wzbudza zdumienie. Dawniejsi badacze uważali Wulfstana za Normana (Duńczyka)51. który wysłał go z Anglii do Haede w Danii. . Należy jednak pamiętać. kiedy powstało tłumaczenie dzieła Orozjusza (ob. wpłynął na to. 887. Fakt ten. Druga część jego relacji zawiera sporo szczegółów etnograficznych. Ponieważ podróż miała charakter czysto eksploratorski. pochodzi z relacji Wulfstana59. co nasuwa myśl. że wszystko to. kiedy doszło do zawarcia pokoju z Duńczykami. Opis podróży z Haede do Truso bardzo przypomina pod względem faktury analogiczny fragment relacji Ohthera o drodze z Hálogaland i Skiringesheal do Haede. Położenie silnego nacisku na elementy chorograficzne nasuwa myśl. Z części chorograficznej Opisu Europy pochodzącej od samego Alfreda wiemy. być może. Silniejsze związanie tej podróży z inicjatywą króla Alfreda pozwala na jej uściślenie. jakkolwiek miał on zupełnie błędne wyobrażenie o położeniu Bałtyku. iż król Alfred określił punkt docelowy wyprawy Wulfstana na terenie Prus. że król orientował się również w stosunkach etnicznych wybrzeża szwedzkiego i fińskiego. że jedna i ta sama osoba redagowała oba przekazy. niżej). b) obszerne opowiadanie o obyczajach zwłaszcza pogrzebowych Prusów. Należy przypuszczać. w jego relacji nie ma ani jednego szczegółu poświadczającego handlowe cele wyprawy Wulfstana55. był po prostu Anglosasem53. że był on wysłannikiem króla Alfreda. Był on niewątpliwie autorem podanej przez króla Alfreda relacji o podróży do Truso54. pozostający w ścisłym związku z zamiarem uzupełnienia chorografii Orozjusza przez króla Alfreda. W takim wypadku jego nordyckie imię brzmiałoby: *Ulfsteinn52. jak na to wskazuje samo imię. z większym naciskiem na ostatnią jego ćwierć. że Wulfstan. starożytnej ludności bałtyjskiej zamieszkującej kraj między dolną Wisłą i dolnym Niemnem. Na mapach orozjańskich Bałtyk łączył się bezpośrednio z Oceanem Sarmackim58. Te same zjawiska wychwytał również pisarz spisujący odpowiadanie Ohthera. co król Alfred podał w swej chorografii o stosunkach etnicznych nad Bałtykiem. że znamy tylko fragmenty relacji. Król Alfred przytoczył z jego relacji a) fragment podróży z portu duńskiego Haede do portu pruskiego Truso w ujściu Wisły. Osobą tą mógł być tylko Wulfstan. należy przesunąć datę podróży na ostatnie dziesięciolecie IX stulecia.15 PODRÓŻ WULFSTANA DO UJŚCIA WISŁY O Wulfstanie nie wiemy nic. które wówczas pozostawały w żywych stosunkach handlowych ze Skandynawią i Danią. celem zbadania i opisania południowych wybrzeży Bałtyku56. i dalej do Truso w Prusiech. Relację Wulfstana cechuje ta sama wiarogodność i bystrość obserwacji. którą dostrzegliśmy wyżej u Ohthera. Obecnie jednak bierze górę przekonanie. warunki polityczne do takiej podróży nastały dopiero po r. Czas podróży Wulfstana do Truso nie da się ustalić z całą dokładnością. Nie ma żadnych danych przemawiających za kupieckim charakterem jego podróży. Istotnie. Dopiero po takiej egzegezie i dokładnym zrozumieniu tekstu łacińskiego oddawał jego treść w języku anglosaskim. który dobitnie wykazuje. Jeżeli mimo tych wątpliwości przypisujemy autorstwo przekładu Orozjusza i Opisu Europy środkowej Alfredowi. Podstawą dla przekładu był łaciński tekst Orozjusza w redakcji. którego był zamiłowanym znawcą i kultywatorem63. Jeżeli nie był on faktycznym. jak już wyżej zwracaliśmy uwagę. Tradycja ta jednak nie może uchodzić za pewną65. jako współautor Opisu wyłania się postać nieznanego nam zupełnie skądinąd Wulfstana. To ostatnie dzieło zaś zostało niewątpliwie przełożone przez Alfreda66. A. Kryteria ustalania kolejności są dość zawodne i nie należy do niej przywiązywać większej wagi. kiedy król nie trudnił się prawdopodobnie przekładami61 897-899 (901?) Grzegorz. która już w XII wieku przysądziła przekład tego dzieła Alfredowi64. Przekład. 887 i z niewielkimi przerwami zajmował się nimi aż do swej śmierci. która według coraz bardziej przyjmującego się zdania przypadła już w r. Technikę dokonywania przekładów opisał szczegółowo biograf króla Alfreda. że król Alfred nie poczuwający się do dostatecznej biegłości w języku łacińskim otaczał się znawcami tego języka spośród najwybitniejszych dostojników kościoła angielskiego i polecał im wyjaśniać i interpretować tekst. 899. Na podkreślenie zasługuje tylko to. Oprócz skrótów występują tu dość . Autorstwo przekładu Historii Orozjusza było dotąd na ogół przypisywane Alfredowi. iż przekładami król Alfred trudnił się dopiero po r. to co najmniej duchowym inspiratorem tłumaczenia chorografii i moralnym autorem Opisu. że tak nie mógł pisać o sobie sam Alfred. następnie dopiero Bedę. Mimo to jest rzeczą niepokojącą. Zdaniem Plummera król Alfred najpierw przetłumaczył Historię Orozjusza. której tekst zachował się dotąd na terenie Anglii68. de Consolatione 888-890 Beda. Podaje on. że brak współczesnych zapisek przypisujących autorstwo Alfredowi. że wszyscy badacze zgadzają się. to w tym poczuciu. Brandl zwrócił uwagę. Badacze idą tutaj za tradycją historyczną. że przekład Orozjusza występuje na ogół razem z tłumaczeniem Cura Pastoralis. Asser. Boecjusza i Cura Pastoralis62. Historia adversum paganos 893-897 okres ucieczki z kraju po bitwie pod Hastings. Cura Pastoralis. Historia kościoła angielskiego 890-893 Orozjusz.16 DATA I OKOLICZNOŚCI DOKONANIA ANGLOSASKIEGO PRZEKŁADU OROZJUSZA W oparciu o biografię króla Alfreda ustalono taką kolejność dokonywania przez niego najważniejszych przekładów60: 887-888 Boecjusz. Należy również zwrócić uwagę na dwukrotnie już tutaj przytaczany tekst: Ohthere saede his hlaforde Aelfrede cyninge67. których autorstwo przypisuje się także innym tłumaczom. że jedna i druga praca wyrosła z warsztatu naukowego i z inspiracji króla Alfreda. dość znacznie odbiega od tekstu łacińskiego. Z tej współpracy wyrosły przekłady rozmaitych dzieł. w której znajduje się chorografia Orozjusza i Opis Europy środkowej króla Alfreda zajmuje strony 8-20. na której pewne szczegóły topograficzne odbiegały od litery pisanej70. L (Lauderdale). Wobec zachowania się oryginału nie przedstawiają one w tej chwili wartości72. z których najstarszy nosił dawniej nazwę: Lauderdale (od nazwiska właściciela). Ballarda z r. Poza tym mamy cztery nowożytne jego kopie z XVIII-XIX wieku: Juniusa z r.5 X 13. wiersz 10 od dołu: Ohthere saede his hlaforde Aelfrede cyninge. Periplus zaś od strony 13. Już w XVII wieku sporządzono odpis zaginionego tekstu. Księga I. Tekst oryginalny L zachował się tylko na stronie 8-14. Wszystkie kopie wywodzą się z rękopisu Cottoniańskiego. wiersz 6 od góry: Nu wille we ymbe Europe landgemaero areccean. około 1658. młodszy: Cottonian. minuskułą wyspiarską z nalotami semiuncjalnymi. Jest to strata niepowetowana. W dużej mierze można te odchylenia wytłumaczyć tym. Na s. obejmuje on właściwą chorografię Alfreda i początek Periplusu Ohthera. Tekst zaczyna się od słów: Ure ieldran ealne pisnę. ale druga z rzędu została w bliżej nie znanym czasie wydarta.5 cm. Additional Ms. gdyż na jej kartach mieściło się zakończenie Periplusu Ohthera i cała relacja Wulfstana. Helmingham Hall 46. a) Rkp.2 x 19 cm. Opis Europy zaczyna się na stronie 12. Z częściej używanych skrótów i ligatur należy wymienić: . tj. zaczynający się od słów: Hu ure ieldran ealne pisne middangeard. prawdopodobnie XIVwieczną. zawiera cna jedną kartę luźną i 7 liczbowanych. 1751 i Hampsona z r. W przeszłości kodeks liczył 11 składek. 47967 pochodzi zdaniem znawców z przełomu IX/X wieku. Pierwsza składka jest uszkodzona. Elstoba z r. Składa się z 10 składek liczących po 8 kart. a nawet faktograficzne69. Załączone fotografie orientują w szacie paleograficznej tekstu. posługując się nie zachowanym do naszych czasów egzemplarzem mapy orozjańskiej. oprawę. że tłumacz nie przekładał swego tekstu biernie. PODSTAWA RĘKOPIŚMIENNA WYDANIA Anglosaski przekład Orozjusza jest przechowany w dwu starożytnych rękopisach. ale że w pewnym sensie go interpretował po swojemu. 2 x 14 stron. Prawdopodobnie kradzieży tej dopuścił się któryś z pierwszych odkrywców relacji Wulfstana. Tekst przekładu obejmuje 171 stron rękopisu. 1698. przechowywany w British Museum.17 daleko idące zmiany terminologiczne i leksykalne. a obecnie Tollemache (również od nazwiska późniejszego posiadacza)71. tzn. powierzchnia zapisana obejmuje płaszczyznę 21. 1841. l mieści się spis treści. o wymiarach 28. a więc zapewne bezpośrednio z pracowni pisarskiej samego króla Alfreda lub jego najbliższego następcy73. Na każdej stronie mieści się 31 linijek. z rękopisu Cottoniańskiego. Kodeks jest zapisany typową dla X w. kopia została wykonana bardzo nieudolnie. Kodeks posiada średniowieczną. C (Cottonian) przechowywany w zbiorach Cottonian Library w British Museum. Od niego przeszedł w posiadanie rodziny Tollemache'ów z Helmingham Hall (Suffolk).I. Bosworth doszedł do przekonania. Ms. Reg. 1948 jest on zdeponowany w British Museum74. Ten stan rzeczy pozwala na ustalenie następującej genealogii rękopisów: Jakkolwiek powyższa genealogia ma za sobą wiele argumentów i w praktyce badawczej należy ją chwilowo przyjąć jako najlepiej uzasadnioną. Lat. Leona Koczego. Ms.5 cm. pod sygn. Przez długi czas uważano tekst C za cenniejszy od L. 95 v. Tib.79 Żaden z tych fragmentów nie obejmuje chorografii. 2) Bodleian Library. b) Rkp. f. jedna karta pergaminowa (f. 524. . że oba kodeksy pochodzą ze wspólnego archetypu77. Od r.18 W w. Fol. Wydawca korzystał z fotografii sporządzonej staraniem prof. l Ohthera a na fol. 13 v. Eng. znanego stronnika króla Karola II. hist. na każdej stronie mieści się 25 linijek. Tekst zajmuje 111 kart pergaminowych o wymiarach 29 x 19 cm. XVII kodeks był własnością księcia Lauderdale. 497. B. 71). teoretycznie należy się liczyć również ze zmodyfikowanym nieco poglądem Boswortha78. że C jest bezpośrednią kopią L76. 49. Dokładniejsze zbadanie obu rękopisów doprowadziło do ustalenia faktu. relacja Wulfstana. Ms. e. pochodzi z połowy XI wieku75. któremu należałoby nadać taką postać: Szczątki innych rękopisów anglosaskiego przekładu zachowały się w następujących miejscach): 1) Biblioteka Watykańska. 3) Bibliothèque Publique w Rouen. powierzchnia zapisana obejmuje płaszczyznę 22 X 13. By the Rev. The Life of Alfred the Great. London 1855. by Alistair Campbell. C: A description of Europe and the Voyages of Ohthere and Wulfstan. etc. 8v-14v (część) tj. The Anglo-Saxon Version from the Historian Orosius by Aelfred the Great. b) Wydania pełne80 Barrington D.. 12-14. niżej) i J. King Alfred's Anglo-Saxon Version of the compendious History of the World by Orosius. Notes and Various Readings. A facsimile Copy of the whole Anglo-Saxon text from the Cotton. niżej). Bosworth). Facsimile luźnych kart L i C mieszczą się też w wydaniu C. III.. oryginalną chorografię Alfreda i relacje Ohthera i Wulfstana... with a literal English Translation and an Anglo-Saxon Alphabet and Glossary. together with an English Translation from the Anglo-Saxon.D. containing Facsimile Specimens of the Lauderdale and Cotton Mss.19 BIBLIOGRAFIA a) Reprodukcje Rkp. Thorpe. 4. C. the Anglo-Saxon Text. an Introduction on Orosius and his Work. Facsimile objęło C f. Boswortha z r. in 4°. a preface describing these Mss etc. L: Early English Manuscripts in facsimile. (fragment) niżej (J. s. by B. 1859 (ob. Bosworth J. printed Anglosaxon text based upon those Mss. vol. on which the track of Othere and Wulfstans Voyages are marked.. A literal English Translation and Notes.. Copenhaga 1953). A. 13-26. A Map of Europe in the time of Alfred. poza tym fragment L. Tutaj szczegółowy wstęp wydawcy na s. ed. Kopia facsimilowana L — ob. 2. Joseph Bosworth. London 1773. London 1853. written in Anglo-Saxon by king Alfred the Great (§ 11-28). containing: 1. to which is appended Alfred's AngloSaxon Version of Orosius. 3. Pauli R. Ms.. . D. Rafna (ob. Rkp. The Tollemache Orosius (British Museum Additional Manuscript 47967. Ekblom R. Traffiques and Discoueries of the English Nation. 1809). Altona 1822. . Forster J. Lwów 1864.. London 1781. c) Wydania fragmentaryczne (w wyborze) Hakluyt R. London 1786. VI. Porthan H. t. 20-23 (tekst wg E.. 116-120 (przedruk relacji Ohthera i Wulfstana wg H. 451-458. Barrington D. t.. II.. Vitterhets Historie ach Antiquitets Academiens Handlingar. Rafn C. kritiske Anmerkninger og andre Oplysninger. according to Orosius and Alfred. drugie wydanie: Samlede tildels forhen utrykte Afhandlinger. Halle 1838. s. London 1883. Angelsächsisches Lesebuch. Ottårs og Ulfsteens korte Reiseberetninger med dansk oversaettelse. recueillis et commentés. t. s. Altsächsische und Angelsächsische Sprachproben. t. w dziele An Anglo-Saxon Reader in prose and verse. G.. I. t. s. Dahlmann C.. obszerny komentarz). § 11-23 (tekst wg rkp. Försök att uplysa konung Aelfreds geographiska beskrifning öfver den Europeiska Norden. Króla Alfreda opis Germanii [wg H. Forschungen auf dem Gebiete der Geschichte. dodano je dop'iero w 2 wydaniu z r. Langebek J. Essay on king Alfred's Geography and a Map of Europe. s. Förster M. Det skandinaviske Litteraturselskabs Skrifter. s. I. Sweet H. § 13-23 (tekst anglosaski i przekład łaciński). History of the Voyages and Discoveries made in the North. Miscellanies. Otera norwegskiego i Wulfstana (przed 900) Periplus [wg Langebeka]. Asia and Africa. Analecta Saxonica. s. Lipsk 1847. Leipzig 1861 (wg Boswortha 1859. nr 79. König Aelfreds Germania. C). 732-35 przekład niemiecki). Monumenta Poloniae Historica. C. I. 427-430 (tylko przekład niemiecki. Copenhagen 1852. t. Barringtona). The principal Navigations. L i C). Mr Hampson's. s. Part I: Old English Text and Latin Original. obszerny komentarz). London 1859. Antiquités russes d'après les monuments historiques des Islandais et des anciens Scandinaves. 453-468 (przekład angielski podróży Ohthera i Wulfstana). Heidelberg 1921. Early English Text Society's Publications. Leo H. Kongl. 298-329 (przekład duński. Alfred the Great as Geographer. Oxford 1879.. Scriptores rerum Prussicarum. Stockholm 1800. Potocki J. Wulfstans Reisebericht. § 1-38 (tekst wg D. 25-30 (przekład francuski). Periplus Ohtheri Norvegi et Wulfstani. Brunsvic 1796. V. Leo]. translated from the German. 106-123 (łącznie z przekładem łacińskim).. II (Kopenhaga 1773). 81-93. From King Aelfred's Translation of Orosius. la Sarmatie et les Slaves. Hirsch Th. King Alfred's Orosius.. The Voyages of Ohthere and Wulfstan. s.. Raska). F. Bielowski A. II. R. Rask E. Scriptores rerum Danicarum. 17-23 (wg rkp.20 a Literal English Translation with Notes. s. t. 11-14 (przekład polski).. Thorp e B. sive eorum narrationes de suis in septentrionem et in mari Balthico navigationibus. s.. 11 (Kebenhavn 1815).. Angelsäsisches Lesebuch. 42-106 (przekład szwedzki. König Alfreds Beschreibung Deutschlands. London 1846... Voiages. Kobenhavn 1834. Sweet H. Studia Neophilologica. Sweeta i przekład angielski). Fragments historiques et géographiques sur la Scythie. s. 14 (1941/42). London 1598 (w powyższym wydaniu zostały opuszczone relacje Ohthera i Wulfstana.. Ebeling W. I. dobry komentarz). s.. s. Poznań 1889-1892. — Zur Truso-Frage. C.. 59-61 (o królu Alfredzie. (1909). Brewer D.. Bonser W.. Berkeley-Los Angeles 1957. s.. 61-76. Fornvännen. 3 (1923). dieselbe wieder aufzufinden. Der Name Magyar bei König Alfred. Altpr. A. Gdańsk 1924. Verhandlungen d. Prussia 25 (1924). S. s. s. II-III. tamże. Tübingen 1946. Die Bestattung in Litauen in vergangener Zeit... Brandi A. Anglia 71 (1952/53).. s. Alseikaite-Gimbutiene M. poz. 202-211. f. 1882. Monatsschrift. Boer R. Anger S. Beckman N. 100-102. Björnbo A. nordisk Oldkyndighed og Historie 2 R. Aarboger f. seventeenth and eighteenth century references to the Voyage of Othere (Otheriana IV). Berliner Ges.. 73-74. An Anglo-Saxon and Celtic Bibliography (450-1087). 3 (Uppsala 1898). 126-140. Andrews M. II. Kloeppel O. 16 (1879). Adams af Bremens Nordenoppfatelse. Jg. Eranos. s. 56-58. Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens. Hervararsaga) f) Literatura Ahlenius K. 24 B. s.. Lipsk 1912. T.. s. 75 (1926). s. Über die Lage von Truso und über die Möglichkeit. (ob... s. 1196 —1276a). niżej.. — Neue Mitteilungen über Truso. 120-244. Archeologia. La Baume W. Festschrift f. Bertram N. Berlin 1951. 613-622. Bogusławski W. Wulfstans Beschreibung der Weichselmündung. Vilhelm Thomsen. C. 9-113.. Bertuleit H. 33 (1938). Anthropologie. The study and classification of Mediaeval Mappaemundi. Das Religionswesen der alten Preussen mit litauisch-lettischen Parallelen. Ungarische Jahrbücher. 14 (1877). Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej. t. Die älteste geographische Kenntnis von Skandinavien. . Die Geschichte der Kartographie. Nordbornas väderstreck. s.. 252-255. Sixteenth. Bagrow L.. Das Weichsel-Nogat Delta.21 d) Słowniki itp. s. Alt-Wöklitz. Journal of English and Germanic Philology.. Schriften d. Notes on king Alfreds North: Osti. Die Burgen der alten Preussen.. Zeitschrift f.. — Truso. Bratislava 1923. Curs O. 2 (Edinburgh 1836)..G. Fakulty University Komenského. t. Bannatyne Miscellany. Wstęp do historii Słowian. 12 (1917). s. Le système du monde: histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic. 'Iraland' in King Alfreds Orosius. A. Chaloupecky V. — Die Religion der alten Preussen. s. 32 (1957).. F. z. King Alfred's Book. I-V. Craig J. Speculum. Ursprung und Geschichte der Namen des Mittelmeeres und seiner Teilmeere im Altertum. Stare Slovensko.H. 18. Duhem P. Esti. London 1949. 5 (1885). 307-314. Gesch. Die geographischen Anschauungen einiger Chronisten des XI u. Altpreussische Monatsschrift. Modern Language Review.. 14. Carstenn E. Ill. Nostrum Mare. Czekanowski J. Geographie. Zur Geschichte der Trusoforschung.. W. 6 (1931). Craigie W.. Würzburger Studien zur Altertumswissenschaft.. Joannis ducis de Lauderdale. Dvornik Fr. s.. Dietrich K. Deutsche Gaue im 10. 150-158.. — Die Anordnung der geographischen Bücher des Plinius und ihre Quellen. l (1926).22 Browne G. — Die Geographie Afrikas bei Plinius und Mela und ihre Quellen: Die formulae provinciarum eine Hauptquelle des Plinius. The Mappa Mundi of Richard of Haldingham at Hereford. 1-7. Craigie W. von Ost.. Lüneburg 1954. s. London (1920). The Making of Central and Eastern Europe. A. Spisy Filosof. 24 (1925). z. Poznań 1957. IV. Berlin 1912. tamże. Catalogus librorum manuscriptorum e bibliotheca d. 3 (1928/29). Ebert M. Jahrhundert nach den Königsurkunden. tamże. England before the Norman Conquest.. Berlin 1906. Quellen und Forschungen zur alten Geschichte und Geographie.. tamże. Chambers R.. d. Jahrbuch.und Westpreussen.. s.T. 8. t. wissenschaftl. Mitteilungen d. Kl. Vorgeschichtl. . Berlin 1904. s. Burr V. Königsberger Gelehrten Gesellschaft Geisteswiss.. Detlefs en D. The nationality of king Alfreds Wulfstan. Paryż 1913-1917.. 13. Berlin 1926. Dumrese H. 200-201. Speculum. Vereins f. Berlin 1908. z. XII Jahrhunderts.. Einführung in die Betrachtung der Ebstorfer Weltkarte.. Stuttgart 1932. 50-54. 34-41. t. z. Göttingen 1908. 48 (1911). Cross S. III:1. wyd. 296299. Altpreussen. Die Entdeckung des germanischen Nordens im Altertum. Einrichtung und Bedeutung der Erdkarte Agrippas. s. Denholm-Young N. London 1928. 2. Crome H. s. s. 37-63. 4 (1939). — Ursprung. 396-397. Elbinger Jahrbuch. Lipsk 1931. Studien. Alfred der Grosse als Geograph. Beiträge zur Namenforschung. t. Acta et relata.. Geographie. 14/15 (1942/43). Supplementbd. 161-173. Språkvetenskapliga Sällskapets i Uppsala förhandlingar.. — Ohthere's Voyage from Skiringssal to Hedeby. 80-84. 521-685. 5 (1954).. Gerullis G. 1-17. s. class. s. Berlin 1843.. 12 (1917). k. F. t. Friedrich G. Wien 1911. Uppsala Univ. 493-494. Aarsskrift 1942 : 9. — Der preussisch-wikingische Handelsplatz Truso — Ergebnisse neuer Ausgrabungen in Elbing. 209-220. Fischer A. 290-291. Die historische Geographie Böhmens bis zum Beginn der deutschen Kolonisation. Uppsala 1942. Osti und Ostsee. Etnografia dawnych Prusów. Münchener Geograph. 109117. Ekblom R. 2 (1937). — Truso-Eine preussisch-wikingische Siedlung bei Elbing. Gaerte W. Geidel H. s. Der preussisch-wikingische Handelsort Truso. s. Wendische Geschichte. Berlin-Leipzig 1922. 33 (1938). 49-68.. Fornvännen. Die altpreussischen Ortsnamen. IV.. s. s. — Der Name Elbing. Giesebrecht L. Studia Neophilologica. Modern Language Review. 1784. Ehrlich B. Studia Neophilologica. Abhandlungen d. Emerson O. III. Riga 1938. s. 11 (1916). — Ortnamns vittnesbörd om svenskarnas tidiga förbindelser med Slaver ach Balter. 13 (1940/41). 15 (München 1904). in Wien. 36 (1941). s. 115-144. Realencyklopädie d. 58 (1944). Gesellsch. 279-294. Gâter s A. s. . — Der Volksname Osti in Alfreds des Grossen Orosius-Übersetzung. 458.. 139-145. 135-137.23 — Gästrum Weklitze. s. s. Glaube. 9.. Studia Neophilologica. Forster J. s. Gdynia 1937. Arkiv f. s. Gisinger F. Midgard — Überlieferung. Altertumswissenschaft. Erbt W. — Alfred the Great as Geographer. Conventus primus historicorum Balticorum. IX. Elbinger Jahrbuch. — 'Atafter' and 'Iraland'. s.. Truso. 1). G. Wo lag Truso. 14 (1937). s. Frankfurt/O. Tolkemita. s.. 12 (1940). tamże.k.. Altpreussen.k. Germannerbe. Quellen und Forschungen zur Erd. geograph. die älteste Stadt Ostpreussens?. t. Stuttgart 1924. Sitte unser Vorzeit.. 244-248. Den forntida nordiska orienteringen och Wulfstans resa til Truso.und Kulturkunde. Fornvännen. 5/6 (1927). 177-190.. Geschichte der Entdeckungen und der Schiffahrt in Norden. — Väderstrecksuppfatningen i det forntida Danmark. 'Iraland' (Alfreds Orosius I. 2 (1937). 149-178. nordisk filologi. Berlin 1936. Speculum. t.. 15 (1939). 1930. Schleswig 1952.. Das Schiff der hansischen Frühzeit. 12 (Weimar 1956). Quellen und Darstellungen zur hansischen Geschichte. King Alfred's Anglo-Saxon Version. Descriptio civitatum ad septentrionalem plagam Danubii (t. Heinsius P. König Alfred und Osteuropa. Schriften d. Hennig R. Frankfurt/M. s. s.. 1938. London 1859. 60 (1925/26). — Die Namengebung nordeuropäischer Länder bei den mittelalterlichen Arabern. I. 4 (1882). 35-50.. Bosworth. Jankuhn H.. Sozialu. zv. . Jankuhn H. Völker und Stämme Südostschleswigs im frühen Mittelalter. Zeitschrift f. Bavorsky geograf). Horak B. 20-23.. Neumünster in H. 202-224.. Geographie und Statistik. T. Gesellschaft. w dziele J.. Gottorfer Schriften zur Landeskunde Schleswig-Holsteins. Günther S. Hampson R. NF. s. 2 (1861). London 1941. Deutsche Rundschau f. II.. 192-200.. Gutenbrunner etc. Jankuhn H.. Janssen H. 6 (1931). Abhandlungen zur Geschichte der Schiffahrt. s. — England und die Gesittungsgrundlage d. 3757. 193-243.... s. Medieval Libraries of Great Britain. Ker N. Volkskunde und Siedlungsgeschichte Altpreussens. Jena 1928. Altpreussen.. Terrae incognitae — Eine Zusammenstellung und historische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen. Die kosmographische Anschauungen des Mittelalters. Namenforschung. s. 1937. Hensche W. Ortnamnssällskapets i Uppsala ârsskrift. London 1915. Der fränkisch-friesische Handel zur Ostsee im frühen Mittelalter. Travniček D. Vierteljahresschrift f. 4 (1939)..24 Gross Ch. — König Alfreds Geografie. — Haithabu — Eine germanische Stadt der Frühzeit. Bruxelles 1946. Harmjahnz H. L. Ökonom. Einiges zur Kenntniss der Todtenbestattung bei den heidnischen Preussen. 179-183. Bjarmaland. Praha 1956. Hennig R. Neumünster in H. 66 : 2.. The sources and littérature of English History. Völker und Stämme.. s. europäischen Frühgeschichte.. Hübener G. Wirtschaftsgeschichte. 131-138. Jansson V. 9-58.. 135-154. Laur W. 40 (1953). Rozpravy Československe Akademie Ved. s. Prussia. Histoire ancienne de la Mer du Nord. 33 (1939). Phys. Gutenbrunner S. — Die Besiedlungsgeschichte Südostschleswigs im ersten nachchristlichen Jahrtausendt ob. Tod und Begräbnis im Wandel der Zeiten. Janssens E. Leiden 1950. 428-434. — Mittelalterliche Berichte vom Totenbrauch der Balten. Englische Studien. S. Die Wehranlagen der Wikingerzeit zwischen Schlei und Treene... (1936). An Essay on the Geography of King Alfred the Great. R. s. B. s. z. s. King Alfred's System of Geographical Description in this Version of Orosius. Die Tiefe in der Frischen Nehrung. 1-75. Reche zum 60.25 Kimble G. Mittelalter. Vidivarii Jordanesa. t. H. Przegląd Zachodni. 115. — Nochmals „Spuren der Wikinger um Truso". Geburtstag dargebracht. Kształtowanie się pojęć geograficznych o Słowiańszczyźnie w polskich kronikach przeddługoszowych. Gothiskandza. Labuda G.. 1941. u. Über die wikingische Siedlung von Wiskiauten und über die Tiefe in der Kurischen Nehrung. Die physische Erdkunde im christl. 11 (1933). s. s. 4 (1927). 5-19. 181-249. Gesch. Altpreussen. Historische Geographie Deutschlands im Mittelalter. Langenfeldt G. 2-19. Altertumskunde Ermlands. nr 7/8 (1954). . s. Keyser E. Forschungen. f. Elbinger Jahrbuch. 63-81. Kirkman A. 140-151. s. Uppsala 1920. s. Warszawa-Poznań 1960. Wiedeń 1908. IV. Langenheim K. Bałtyk i Pomorze w historii kartografii (VII-XVI w. 19 (1948). Abhandlungen. 19 (1948). z.. Geographical Journal. 334-342. s. Hansische Geschichtsblätter. Kultur und Rasse — O. Toponymies. 12 (1933). Knüll B.). Kötzschke R. sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski. Altpreussisches Zaumzeug. 262-283.. von A. 15 (1938). 4 (1954). s.. 15 (1910). Zeitschr. s. La Baume W. Jahrhundert.. Kohlmann Ph. Abhandlungen. 4 (1939). Leipzig 1908. Kleemann O. Sklawanja Adama bremeńskiego. tamże. Geograph. Poznań 1949. Das Religionswesen der alten Preussen... Krollmann C. Penck. 177-181).. Elbinger Jahrbuch. 1-22. Altpreuss. 4-14. Spuren der Wikinger um Truso. s. Slavia Antiqua. 25 (1930). 252-282. Koczy L. B. 38.. s. Leipziger Histor. 6 (1878).. Breslau 1903. Kürbisówna B. R. s. Die Völkertafel Germaniens in der angelsächsischen Orosius Bearbeitung. s.. — Źródła... Krabbo H. Kowalenko W. Nordeuropa in der Vorstellung Adams von Bremen. 10. l (1939).. — Studia z dziejów Słowiańszczyzny zachodniej. s. — Pierwsze państwo słowiańskie — Państwo Samona. s. Geography in the Middle Ages. München. 353-389. Modern Langauge Review. Wulfstans Seekurs für die Fahrten von Schleswig nach Truso an der warmischen Küste von Preussen im 9. hrsgb. X. München-Berlin 1904. Slavia Occidentalis.. Proper Name in the Old-English 'Orosius'. 16... Ehrlich. Kretschmer K. Laborde E.. Slavia Occidentalis. d. s. W. D. 1939. 97-155. London 1938. Historische Geographie von Mitteleuropa.. Altpreussen.. Kretschmer K. l. Kolberg A. Elbinger Jahrbuch. 52-62 (rec. Adam von Bremen Ein Beitrag zur mittelalterlichen Textkritik und Kosmographie. 42 (1923). 9 (1944). s. 8 (1933). Rheinische Vierteljahresblätter. 49 (1948). Mathesius V. 353-354. Wilno 1931-1932. Gutenbrunner etc. King Alfred's 'Geats'. s. s. s. 73-74. Levison W. Arbeo von Freisingen — Eine Studie zur Religiosität und Bildung im VIII Jahrhundert. — On King Alfred's geographical Treatise. tamże.. 529-531.26 Laur W. 59-85. 20 (1925). s.. England and the Continent in the eight century. Englische Studien. s. 23 (1947). 9-58. Lönborg S. O pochodzeniu Geografa bawarskiego. Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge. Macdonald A. 1-11. 15 (1950/51). Z problematyki dziejów gospodarczych strefy bałtyckiej we wczesnym średniowieczu. — The date of Ohthere's Voyage to Haethum. 336-39. Schiff und Werft. Norwegische und ostdeutsche Schiffe zur Zeit der Wikinger. Logerman W. ob. s.. s. Lienau O.. Wulfstans Voyage and freezing. 20 (1955). 574-579. Łowmiański H. Uppsala 1897. Roczniki Historyczne.. Marquart J. — Skizzen zur historischen Topographie und Geschichte Kaukasien. s. 5 (1930). Studies in Philology. Malone K. — Prusy pogańskie. Adam af Bremen och hans skildring af Nordeuropas länder och folk. 78-81. 25 (1930).. wyd. Völker und Stämme.. Slavia Occidentalis. — On Wulfstans Scandinavia.. 23 (1928). s. Wien 1928. — Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów. tamże. Modern Language Review. S. 28 (1931).. s. 196-198. — Longum mare. 43 (1948). Speculum. Oxford 1946. Przegląd Historyczny. tamże.. 151 in. 44/24 (1943). 5 (1926). Lehr-Spławiński T. I-II. Modern Language Review. s. Małowist M. Toruń 1935. Lorentz F. . Zlata Praha 34 (1917). Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności. S... Tczew-Dirschau-Truso. Północna kraina Amazonek w opisach średniowiecznych geografów arabskich. s. 40 (1909).. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych. Löwe H. — King Alfred's 'Götlands'.. — King Alfred's North: A Study in mediaeval Geography. 81-120. The Maego that Wulfstan found among the Esthonians. 139-167. Plemiona słowiańskie nad Łabą i Odrą w wiekach średnich. — Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego t. 87-110. Lipsk 1903. 155-160. 10(1948). 41 (1950). Katowice-Wrocław 1947. 67-78. s. 152-179. s. Lewicki T. 65-78. Roczniki Historyczne. Dve Kapitoly o Cesich a stare Anglii.. s. 2.. Die wikingerzeitlichen Ortsnamen Südostschleswigs. s. . Napier A.. Neugebauer W.. Leipzig 1911. Miller K. Another lost manuscript of the oe. Modern Language Review. S. K. s. Pùvod a pocåtky Slovanu zåpadnich.und Völkernamen. 19-28. Ueber die Weltkarte und Chorographie des Kaiser Augustus.. . 36 (1955). Kiel 1856. Nebelheim. 1-57. z. Berlin 1921. — Manuel de l'antiquité slave. Petersen N.und nordeuropäischen Völker. 199-203. Miegel Ag. s. 3 (1938). VI : 1. 24 (1948). Wrocław 1875. Nalepa J. 15 (1920). — Das wikingische Gräberfeld vom Elbing-Neustädterfeld und die Lage Trusos. s. Elbinger Jahrbuch. s.och ortnamn. Paris 1923. Lund 1918. 4 (1954). Revue des études slaves.. Handbog i den gammel-nordiske Geografi. s. — Arctic Exploration in Early Times. Neue Preuss. Slavia Antiqua. Truso. 118-122. Altpreussen. s. s. Kobenhavn 1834. Schriften d. — Mitteleuropa — Die Länder und Völker von den Westalpen und dem Balkan bis an den Kanal und das Kurische Haff. English Studies. 169-181. New York 1911. z. s. Gotha 1904. III. Elbinger Jahrbuch. Provinzialblätter.. Über die Lage von Wulfstans Truso. Neumann F. 223-226.27 Matthews W. 6 (1854). Baltic origins. Das Problem des gegenseitigen Verhältnisses von Land und Wasser und seine Behandlung im Mittelalter. I. — Das wikingische Gräberfeld in Elbing.. 12. 5/6 (1927).und Ländernamen. Wislemund und Witland — Die Namen Nehrung... Praha 1919. t. s. XIV : l. Weichsel. Partsch J. Two fragments of Alfreds Orosius. Stuttgart 1895-1898. Universität zu Kiel. 212-295). 126-136. s. 1-55 (przedruk: Deutsche Altertumskunde. Noreen A. Nansen F. s. Angelsächsische Länder. Müllenhoff K. Norlind A.. Orosius?. t. 23-50.. I-VI.. s. Fornvännen. Mezger E. — Altgermanische Zeugnisse zu ost. t. 8 (1949). 59-63. 411-416. Nordens älsta folk. Mossé F.. 385-98. — Medieval Baltic tribes. Ahnenerbe 1939. s. Nogat.. Wyprawa Franków na Wieletów. t. s.. M. Die Darstellung Europas in dem geographischen Werke des Agrippa. III. Ungarische Jahrbücher. The American Slavic and East European Review. 8 (1913). 154-161. s. Die Bedeutung des wikingischen Graeberfeldes in Elbing für die Wikingerbewegung im Ostseegebiet. Niederle L. 47-59. Die ältesten Weltkarten. 2 (1922). Acta Universitatis Lundensis. 14 (1937). 210-231. Slovanské starozitnosti. 290-326.. Leeds Texts and monographs. wyd. z. Rudnički M. Przegląd Zachodni. 19. VII. Warszawa 1789. Recherches sur la Sarmatie.. dz. . Försök (ob. Philipp H. Nomina Germanica. deutsch. s. 1902. Les relations économiques entre l'Angleterre et le Continent au HautMoyenâge. w świetle imiennictwa. 301-314. G. Geschichte der Erdkunde. Commentary on King Alfred's Orosius.. 1951. Gelehrten Estnischen Gesellschaft Jg.. Plezia M. München 1942. Goci i Gepidowie nad dolną Wisłą i ich wędrówka ku Morzu Czarnemu... wyżej). Porthan H. Pelze und Stoffe als Zahlungsmittel in alter Zeit. 1886. die Frische Nehrung und das Haff. 10 (Uppsala 1951). 60-76. Anglia. s. Hist. Landesplanung u. s.. 2. Sitzungsberichte d. Wissenschaften.. 72 (1950). 3/4 (1925). Dorpat 1902. Bayer. Oxford 1920. Schnetz J. 385437. Scheel O. Die historisch-geographischen Quellen in den Etymologiae des Isidorus von Sevilla. Potter S. Hannover 1952. Germanische Himmelskunde. Phil.. niedersächsischen Amtes f. Schlüter W. 324326. Veröffentl.. Scheel O. München 1934. Europa.. 7 (1940). Hela. Sitzungsberichte d. Berlin 1912-1913. — Fragments historiques et géographiques (ob. I. Schlauch M. Strassbourg 1955.. Potocki J. Beiträge z.. Schilling H. Qvigstad J. 56 (1950).. I (do VIII wieku).Pauls en P. 169-194. Cosmographia — Eine Erdbeschreibung um das Jahr 700. s. Slavia Occidentalis. Sedlaček A. 6. Jahrhundert. Ved a Umeni. München 1897.. Schmeidler B. Die Ebstorfer Weltkarte (1230-1250). 1-10. König Aelfreds angelsächsische Bearbeitung der Weltgeschichte des Orosius. nr 5/6 (1951). Schulten A..... Przegląd Zachodni. Zeitschrift f. Quellen zur Frage Schleswig-Haithabu. Die Ostsee und die Ostseeländer in der Hamburgischen Kirchengeschichte Adams von Bremen. The Life and Times of Alfred the Great. wyżej). Kiel 1930. cz. S. I. Jg. 61.28 Peschel O. s. Rosien W. Sonntag P. s. 2. t.. 164-181. Natur- . Rudnički M. Akad. Ruge S. z.. Quellen und Forschungen zur alten Geschichte und Geographie. Stuttgart 1938. Die Wikinger. Untersuchungen über die Quellen der Kosmographie des anonymen Geographen von Ravenna. O starem rozdeleni Čech na kraje. Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian. Sabbe Et. 1942. Praha 1921. R. Schier B.. Wulfstana Truso-Tczew. Piotrowicz L. Halle/S. 25-26. z.. besonders das nördliche nach Ottars und Ulfstens Reiseberichten. A. t. Reuter O. Iberische Landeskunde — Geographie der antiken Spanien. Le Moyen-Age. II t. 63. English Medieval Literature and its Social Foundations.. R. Warszawa 1956. Ross. Håloygenminne 1924. Schriften d.. Abt. Zagadnienie pobytu drużyn germańskich na ziemiach polskich w czasie do VI w. 71 (1952/1953). s. Poznań-Kraków 1952. Erdkunde. Leipzig 1917. s. 3 (1884). Akademie d. d. Sprache und Literatur. Česk. Possart F. Hamburg-Bremen und Nordost-Europa vom 9-11. Statistik.. Geschichte d. Plummer Gh.. Allan SQ The Terminas and Beormas. — Ravenna Anonymus. Hvor bodde Håloygen Ottar?. 1952. Walchs Philologische Bibliothek. Bońkowski. Zur Herkunft und Systematik der mittelalterlichen Weltkarten. Turek R. 3045. — Najstarsza granica zachodnia Polski... Časopis Narodniho Musea. 4 (1955). Geschichte der isländischen Geographie.). 121 (1952) s. Danzig 1941. s. Leipzig 1948. NF. Trautmann R. s. Om Opdagelsen af „Nordkap" og Veien til „det hvide Hav". 32 (1957). t. Soecknick K. nr 3-4. Theanglosaxon Version from the historian Orosius.. 100-120.. Kmenova uzemi w Čechach. 6-11 (tylko przekład niemiecki wg K. Dodatki. Poznań 1952. II. s. Steche Th. 227-266. Die slavischen Völker und Sprachen. Storm G.. Sprengel M. s. Geographische Zeitschrift. przeł. Betrachtungen zur Entwicklungsgeschichte der Frischen Nehrung. Tallgren A. 19 (1952). Thoroddsen Th. 14 (1937). N.29 forschenden Gesellschaft zu Danzig. t... G.. Berlin 1942. 3-46. Stokoe W. s. Przegląd Zachodni. Dahlmanna). nr 5/6. J. 37 (1931). 1952. F... R. Uppsala 1922. Die Wasserläufe Elbings seit der Ordenszeit. 343-483. Syntaktische. Sułowski Z. s.. 299-306. Svenung J. Deutsche Stammeskunde. Elbinger Jahrbuch. Uhl J. Przegląd Zachodni. Det nordiske geografiske Selskabs Aarbog. Stosunki krajów skandynawskich z południowo-wschodnim wybrzeżem Bałtyku od VI do XII wieku. 321-340. s. Leipzig 1897. 213-230. R. H. s. . Roczniki Historyczne. Speculum. Biarmia. Najstarsze dokumenty biskupstwa hobolińskiego. — Belt und Baltisch Ostseeische Namenstudien mit besonderer Rücksicht auf Adam von Bremen. 14 (1915/1916).. Szafarzyk P. Słowiańskie starożytności. s. semasiologische und kritische Studien zu Orosius. Eurasia Septentrionalis Antiqua. Pamiętnik Słowiański.M. Uppsala-Wiesbaden 1953. On Ohthere's Steorbord. 5 (1893/1894). 1-67. Uppsala Universitäts årsskrift 1953: 4. Uhden R. C.. Śląski K. s. — Udział Słowian w życiu gospodarczym Bałtyku na początku epoki feudalnej (VII-XII w. II (1774). 90 in.. 6 (1931). Poznań 1844. Petersbourg 1898... Stockholm 1925. 176-270. Ländern. Wissenschaften. Phil. tamże.. Wissenschaften.. t. Prvnich tisic let.. Berlin 1915. Hist. — Die alten Bevölkerungsverhältnisse Russlands im Lichte der Sprachforschung. 56 (1922). Winter H. 8 (1957) s.. d. WülfingJ. Kraków 1947. IV: Die ehemalige Ausbreitung der Lappen und Permier in Nordrussland. tamże. Widajewicz J. Państwo Wiślan. Kraków 1948. Lapparnas forna utbredning i Finland och Ryssland. Namnet Danmark.. E. Hansische Geschichtsblätter. s. Wiklund K. s. — Norden och Västeuropa i gammal tid. Ibrahims-ibn-Jakub's Reisebericht über die Slawenlande aus dem Jahre 965. Vasmer M. Englische Studien. Beiträge zur historischen Völkerkunde Osteuropas. St. Wrocław-Warszawa 1948. — Germanen und Slaven in Ostdeutschland in alter Zeit. 24-25 (Göteborg 1918-1919)... Cl. Geschichte in Wissenschaft und Unterricht. . Modern Language Review. Phil. Seefahrt. Sitzungsberichte d. Słowiańszczyzna zachodnia. europ. 637-666. 2. wyd.. 169-171. 24 (1932). Praha 1949. s. Westberg Fr. Die Syntax in den Werken Alfreds des Grossen.. Sitzungsberichte d. Scandia. Akademie d. Göteborgs Högskola ärsskrift. Weibull L. 327. B. Le Monde Oriental. 68 (1871). 175-196. 783-808. 26 (1934. — Zum Namen Terfinnas in König Aelfreds Orosius-Übersetzung.und Geschichtsbildes. — Początki Polski. Wulfstan's account of the Esthonians. Preuss. 28 (1936): s. s.. Kl. d.30 Vaneček V. Zöckler O.. Poznań 1950. s. 5 (1911). Vogel W. 292312. 101-136. Akad. Hist. Die Ebstorfer Weltkarte als Denkmal eines mittelalterlichen Welt. Upptäckten av den skandinaviska Norden. Wachowski K. Waterhouse G. 21 (1933). 80129. 7 (1934). II: Die ehemalige Ausbreitung der Westfinnen in den slav. Wolf A. Weibull L. Die Polargegenden Europas nach den Vorstellungen des deutschen Mittelalters. Geschichte der Beziehungen zwischen Theologie und Naturwissenschaft. s. 204-215. s. 25 (1930).. s. 173-184.. s. s.. Geschichte der deutschen Seeschiffahrt. Berlin 1941. Die Nautik der Wikinger und ihre Bedeutung für die Entwicklung d.. Bonn 1894-1901.. De gamla nordbornas väderstrecksbegrepp. 62 (1937). 113-137. 351-440. Wadstein E. Scandia. — Serbowie nadłabscy. Gütersloh 1877. kaiserl. Namn och bygd. 1 (1928).. I.. Weinhold K.. I : Die Ostgrenze der baltischen Stämme. Die Chorographie des Orosius. R. l.. Geograf bawarski. s.. Pomorze a handel bałtycki w okresie wczesnohistorycznym. Ziółkowska H. Lwów 1917. s. 715-738. 139153. Die Wikingerfunde in Ostpreussen. 1951. . Przegląd Zachodni. Berlin 1877. Opis grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju czyli tzw. Ahnenerbe 1939. Zangemeister K. z. s. v.. IX. t. I. dla Popierania Nauki Polskiej. dz.31 Zakrzewski S. nr 1/2.Wydawnictwo Tow. Commentationes philologae in honorem Theodori Mommseni. Archiwum Naukowe . 45-52.. Zur-Mühlen B. Jg. King Alfred's Anglo-Saxon Version. 25). römischen Literatur. Müllenhoff. M. który dla ustalenia właściwości chorograficznych obu autorów. najnowsza w literaturze niemieckiej praca R. s. R. Literature. Kraków 1910 s.32 WSTĘP DO OPISU EUROPY KRÓLA ALFREDA PRZYPISY 1 Kulturalną i ideologiczną działalność Alfreda scharakteryzował dokładnie Ch. Wissenschaften in Leipzig. 101. cit. wyżej przegląd literatury. t. Mon. t. s. s. cit. 1851. Literatura i język Plummer. F.. też J. I (1861). Schanz. 4 5 Scriptores rer. Kötzschkego (1939) nie zawiera ani jednej nowej myśli. 15) pisze na . 4). Prussicarum. s. König Aelfreds angelsächsische Bearbeitung des Orosius (1885). IV i n. English Medieval Ob.. Geidel (1904). 6 Niewłaściwość takiej metody postępowania wykazało studium K. Alfreda i Orozjusza. 405 i n. Berichte d. 10 Ravennantischen Kosmographie. Hist. Schilling. s. s. Dahlmann. K. op. Hirscha w Scriptores rer. że Bielowski nie wy- 3 korzystał wskazówek nieco wcześniejszego wydania Th. s. XVIII. Bosworth. wiele lat później dość gruntowną analizę filologiczną przedstawił H. M. König Aelfreds Germania. I. Pol. Geschichte d. Schlauch. 7 Ob. Jedyną gruntowną na swój czas analizę przekazu Alfreda opracował przed 125 laty C. W swoich poglądach kosmologicznych Orozjusz oparł się przeważnie na Th. Müllenhoff (op. 483 i n. t. 13 i n. 8 9 Wykazał to w swej analizie K. King Alfred's North. Müllenhoff. 52 in. K. The life and times of Alfred the Great. 84 in. 137 i n. Gesellschaft d. 139 i n. IV:2 (München 1920) s.. Malone'a. s. Über die Weltkarte. Dyboski. wreszcie historyczno-geograficzną H. s. 732-735. 2 średniowiecznej Anglii.. Prussicarum (ob. königl. Über die Unteritalien betreffenden Abschnitte der pismach Pliniusa (ob. sächs. Mommsen. s. musiał się odwołać do pełnego tekstu łacińskiego oryginału. s. przyp. jest rzeczą zdumiewającą. Ob... nach der Ansicht die im Zeitalter Herodots (4. Asien hat dann gerade gegen den Osten — ad mediam frontem orientis.9 und ändern. op. Er fliesst dann. Peut.. 14. in drei Welttheile. 108. 11) mit der Insel Taprobane. Strabo p. 25. Detlefsen. der Nil. Am Fluss liegt eine gleichnamige Stadt. 5. wie auch Ptolemaeus die Όττοροκόρραι mit gleichnamiger Stadt und gleichnamigem Gebirge der indischen Sage von den Uttara Kuru (Lassen. Berlin 1906. op. nahe bei dem Lager Alexanders. 511. wo der Caucasus aufhört den Imaus mit dem Vorgebirge Samara. 42. in Oceano Eoo — die Mündung des Ganges. 40. bei Skylax § 105-106.33 ten sam temat: „Unläugbar ist die Erdbeschreibung des Orosius nach einer Karte verfasst. K. Ind.. 1. die auch Ptolemaeus 3. 16-24). . Der Fluss entspringt an den Rhipäen. wie auch Mela. Man sieht. 16 i n. cit. Der Tanais ist die Grenze von Asien und Europa. Strabo p. cit. Altertumsk. auch auf der Tab. wo der Oceanus Indicus anfängt. cit. 2. Sie beginnt mit einer Eintheilung der bewohnten Erde. die politische Grenze Aegyptens zunächst als grenze Asiens angenommen. 20). 15-16).) die Ptolemaeus 6. stat wie sonst seit Hecataeus (Herod. über den See Caleartus (Κλέάρτος λίµνη) Ptolemaeus (4. Plin. statt am Jaxartes-Tanais. 177 Dind. die rings von einem Saum (limbus) das Ocean eingefasst. 45. Ammian 22. Plin 5. 6. 4. Müllenhoff. fr. 70) feststand und der die römische Karte folgte. 5. Müllenhoff. Asiens grenze gegen Africa beginnt jenseits Aegypten bei Paraetonium und läuft von da südlich durch den Katabathmos. op. 11 12 K. 8. vgl.. Ptolemaeus behaupten und die Peutingersche Karte wohl durch das ungenannte Gebirge andeutet. s. Mela 1. 9) vorbei. wohl aber seit dem vierten Jahrh. Dalszy ciąg tekstu Orozjusza należy zestawić paralelnie z Dimensuratio provinciarum i z Pliniusem (ob. Tab. 846) gemäss in ähnlicher Stellung gegen Indien nennt und besonders übereinstimmend Plinius 6. quer durch die Aetiopische Wüste zum südlichen Ozean. im Gebiet der Rhobasken (so die hhs. vorbei an den Altären und Grenzmarken Alexanders. Plinius 5. 20 die Lage der Attocori angibt". VIII B. am oberen Borysthenes ansetzen. 32. Polybius. też D. unter dem Fluss Ottorocorra ins Meer tritt und der Ocean Sericus heisst. Ob. 3. 40. Peut.4. s.37. es ist hier. Ursprung.. 509 fg. 26 neben Altären des Augustus am oberen Don. Plinius. 126. 5. nördlich. 9 an die östlichen Quellen des Rha (der Wolga) setzt. 1. Müllenhoff. 7. Aeschyl. 18. (Skylax § 69. K. Einrichtung und Bedeutung der Erdkarte Aprippas. s. südlich davon das Vorgebirge Caligardamana (Κώρυ άκρον τόκοι Καλλιγικόν Ptol.) noch nicht. 35-37. an den obern Oasen (superiorum fines Auasitarum Ptol. VIII EF. Plezia. 14 15 Por. Ponieważ ma on wiadomość o Limesie między Renem a Dunajem oraz o Norikum K. s. tutaj F. segm. 521 i n. VIII. cit. Venedi. też H. Por. s. Gisinger. s. s. 215. Najczęściej ustala sie datę tej mapy na schyłek IV wieku. też K.. idący poprzez Tabula Peutingeriana. też K. s. Bagrow. 27: „Und gewiss sollten beide werke. L. s. więc taka glossa wydaje się bardzo prawdopodobna. Schnetza. Stuttgart 1916. Die physische Erdkunde. 4) w rejonie wschodnich Karpat (Dniestr. miał sporo wiadomości. mapy Jordanesa i Izydora z Sewilli (ob. Detlefsen. Allein wahrscheinlicher ist. Por. 321. . należy tę datę przesunąć co najmniej o jeden wiek później. Ursprung. kiedy to Dacja została wcielona do imperium rzymskiego. że chorografia. 1. Detlefsen. też M. s. Greckie i łacińskie źródła. o tym ostatnim ob. cit. pochodziła z II wieku. Zachowany do naszych czasów rkp z przełomu XII/XIII w. 31 i n. Müllenhoff. uzupełnionej już nowymi szczegółami. K. jak wynika z jego Historii. 16 K. Ze względu na występowanie Słowian (Venadisarmatae.. der Kartographie. Ursprung. 17 18 19 Ob. Quellen. jest więc przerysem kopii oryginalnej mapy Kastora. Dość znaczne różnice dadzą się zaobserwować tylko na terenie Europy środkowej. Die Peutingersche Tafel oder die Weltkarte des Castorius. Miller. 56 i n. 29-30. Müllenhoff wykazał. Über die Weltkarte. s. Kretschmer. s. sich in dieser weise gegenseitig ergänzen. 15. Müllenhoff. Można ustalić pewien określony ciąg kartograficznych wiadomości o Słowianach. op. 13 i n. Müllenhoff przypuszcza. gennant die Peutingersche Tafel. gdzie Orozjusz powiązał Dację z Germanią i Sarmacją. Weltkarte des Castorius. cit. że Jordanes i Izydor z Sewilli dysponowali takimi przerobionymi mapami (op. s. Ob. tenże. seg. Sprawa wymaga ponownego zbadania. 25.. dass die chorographie überhaupt die form eines periplus hatte und dass die dimensuratio selbst in diesen rahmen hineingehörte". 18 i n. 18 i n. op. Stuttgart 1888. Die historisch-geogr. Müllenhoff. 20 D. Bagrow. ob. Geographie. którą dysponował Orozjusz.. Philipp. s. gruntowne studia J. Już K. Geschichte der Kartographie. VIII. chorographie und karte. L. 29 — 33). przyp. kol. 29 i n..34 13 K. O Gotach Orozjusz. też D. ob. Gesch. W takim razie przygodną wzmiankę o Gotach w Dacji należałoby uznać za własną wstawkę Orozjusza.) aż po Anonima Raweńskiego. Prut). 47-48. . In Alfred's repost of the voyages of Ohthere and Wulfstan. s. a nieco wcześniej Paweł Diakon. s. Beckman. s. Bosworth. cit. Nordbornas väderstreck. 18 in. s. K. 166) tak charakteryzuje technikę chorogranczną Alfreda: „Our examination of the geographical chapter of Alfred's Orosius has brought out the fact that Alfred uses two distinct systems of orientation. tenże. the Balkans and Gaul. 121. później zaś (za Reginonem) czeski kronikarz Kosmas.. but is by not no means confined to these. G. 54. Surowo krytykował Alfreda za przekład J. Źródła. O. 33. s. Weibull. Łowmiański. Commentary on king Alfred's Orosius. por. 49. 279 i n. thus in the descriptions of Asia. 25 26 Ob. The Life and Times. p. 326 i n. 387-437. R. Malone (King Alfred's North. Zeitschrift f. 54. 28 29 R. S. s. S. 23 24 Ob. też W. which may be named the classical and the shifted. K. Den forntida nordiska Orienteringen. Germanische Himmelskunde. thus in descriptions of Scandinavia and of Germany proper. s. s. L. s. Źródła. as well as in description of Germany. Nie jest jednak wykluczone świadome pisarstwo. Labuda. Porthan. por. niestety. 292 i n. 17. pominął on rozdział I.. s.. B. ob. 22 H. s. Reuter. Najbardziej skrajne stanowisko zajął w tej sprawie R. 348. Väderstrecksuppafattningen. Ekblom. H. 27 Ob. Kształtowanie się pojęć geograficznych. 261 i n. Kürbisówna. we find . De gamie nordbornas väderstrecksbegrepp. s. Kształtowanie się pojęć geograficznych. Försök. cit. 6 i n. s. s. Kürbisówna. slavische Philologie. Examples of shifted orientation appear in all parts of the geographical chapter. Potter. s. s. 21 (1952). O pochodzeniu Geografa Bawarskiego. Plummet. 6-12 i N. Ottars og Ulfstens. G. Moreover. sagi i legendy. Fritze. Die Datierung des Geographus Bawarus. 139 i n. tenże. chorograficzny. Labuda. the islands of the Mediterranean. op.35 21 Obszerniej na ten temat B. Gruntowną analizę wierności przekładu przeprowadził ostatnio S. 252 i n. 267. Stanowisko N. Alfred the Great as Geographer. Ch. X i n. G. Ekblom. Ireland. sagi i legendy s. op. skoro podobne poglądy głosili współcześnie Regino z Prüm. Rask. Beckmana wydaje się słuszne. Zastrzeżenia przeciw zbyt daleko idącym korektom zgłosili O. przyp. Reuter. the classical orientation is frequent in the interpolated parts. Africa. s. The shifted system is most prominent in his interpolations. s. s. 9 i n. King Alfred's. Eine solche ist die der Ostfranken. bei denen der südöstliche Ansatz der Bayern so sinnvoller ist. 429). auch nach dieser Rückbezüglichkeit bei den Ostfranken. Die Lagebezeichnungen stimmen dann überall. die Malone hervorzuheben nicht für nötig befunden hat. Hübenera (op.und Mittelpunkt für seine Aufzählung benutzt. sondern auf jene Völkerschaften beziehen. Wenn wir diese Interpretation benutzen. Norddänen. und zwar innerhalb .36 Wulfstan. the Englishman. Wie ein Blick auf die Karte zeigt und wie Malone aufgefallen ist. 429-30). Altsachsen. brauchen wir nicht mit Malone eine Verschiebung der Nordrichtung anzunehmen.. Süddänen. s. że podobnie jak G. W praktyce jednak dość często odstępował od tej zasady. W swej odpowiedzi K. he changes to the shifted orientation. s. uses both systems. die Friesen nordwestlich der Altsachsen anzusetzen und die Obotriten nördlich der Dänen. Es ergeben sich dann strikte Nachbarbeziehungen. Mährer. W polemice z K. So tut es Malone. Bornholmer (Burgunden) und Schweden. Hübener interpretuje znaczenie zaimka: him. Diese Schwierigkeit kann aber gelöst werden. który stwierdza: „Es gibt jedoch eine Reihe von Ausnahme-Fällen nach unserer Deutung. Das persönliche Pronomen him (= ihnen) kann als rückbezüglich auf die letzterwähnte Völkerschaft nach moderner Sprachlogik aufgefasst werden. consistently using the shifted orientation. odnosząc go z reguły do plemienia ośrodkowego. Hübener (König Alfreds Geographie. though he shows a preference for the shifted orientation. B. Esten. 30 31 Przykłady w komentarzu rzeczowym. als wenn wir diese Richtung mit Malone für die Nachbarschaft zu den Schwaben als bestimmend ansehen". sind diese jedoch sehr häufig völlig unsinnig. while Ohthere. the Norwegian. 77-78) wyjaśnił. In the description of West Germany Alfred consistently uses the classical orientation. die Alfred als Ausgangs. cit. Es ist aber in der Interpretation eine entscheidende Unklarheit vorhanden. though he is not wholly consistent in its use. wenn wir. His description of Scandinavia gives us a striking mixture of the two systems. was nach angelsächsischer Syntax durchaus möglich ist. stwierdza on: „Die Grundlage sind die Nachbarschaftsbeziehungen. die Personalpronomina (him) nicht auf das letztgenannte Volk. and from this point of view is the most interesting part of the geographical chapter". Malonem uzasadnił ten sposób interpretacji tekstu Alfreda G. Er bildet Nachbarschaftsgruppen um eine ihm besonders wichtige Völkerschaft. like Alfred himself. Malone (On King Alfreds geografical treatise. s. Po przytoczeniu fragmentu chorografii poświęconego wschodnim Frankom (Eastfrancari). but when he comes to Lower Germany and Central Europe. To samo dotyczy G. Bei einer solchen Auffassung wären nämlich z. wie auf das Mittelpunktvolk dienen". W sprawie tej kontrowersji ob. 26: „Die in der Germania niederlegten Nachrichten empfing der König jedenfalls aus dem Munde der Ausländer". 431 i n. 373 została ona sporządzona koło r. Labuda. Kretschmer. 29-34. 24-26. Źródła. 166. s. Hauck. Źródła. England and the Continent. Tib. sagi i legendy. Levison. Die physische Erdkunde. szerzej G. Labuda. co pozwala na generalne rozróżnienie źródeł informacji Alfreda. Bagrowa. G. Alfred der Grosse. Kirchengeschichte Deutschlands. V. t. 148 (reprodukcja): Egzemplarz tej mapy odbiega dość znacznie od pojęć geograficznych wyrażonych w chorografii Alfreda. G.. Geschichte d. Ustalenia dotychczasowej literatury w tej sprawie są bardzo skromne. B. aber er greift dann auf den Aussgangspunkt. Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Ob. s. Mappaemundi. 179 i n. H. könnte natürlich auch im Einzelfall das him ebensogut als rückbezüglich auf das Nachbarvolk. s. ob. The Life and Times of Alfred the Great. i legendy. sagi i legendy. 38 B. 28 i n. t. G. Bischoff. ogólnie W. Ob. światło na tę postać rzuciły badania Heinza Löwego. The Tollemache Orosius. s. O pochodzeniu Geografa Bawarskiego. s. 5-6). 42-44. 9 i n.37 des Einzelsystems der Mährer. też. s. Alfred d. Kartographie. Miller. s. Grosse. 137. 1000. III. 38. Leipzig 1940. niżej Karolingerzeit. 58. niżej Wstęp do Herwararsagi i Widsidh. Labuda. Ueber die Weltkarte. nie znać też na nim śladów zużytkowania relacji Ohthera i Wulfstana. G. s. s. s. auf die Mährer zurück. Alfred der Grosse. K. Die ältesten Weltkarten. Źródła. 29 — 37 ze zbiorów: Ms Cott. K. 109 (1912). z. Malone'm). 56-58. Łowmiański. Źródła sagi. I. s. natomiast relacje Ohthera i Wulfstana w brzmieniu anglosaskim. 13 (co do nazwy rkp. Geidel. s. 26-27 (za K. por. Zdaniem L. 32 Egzemplarz tej mapy reprodukuje K. Ch. też K. Plummer. o biskupie salzburskim Wergilim ob. Nie zwrócono dotąd uwagi. Historische Zeitschrift. I (1904) s. 39 40 41 42 . s. Campbell. H. s. 23 H. s. Cottoniana sięga więc wzorów przed-Alfredowych (ob. ob. Ob. Hübener. s. s. Wie man an den Ostfrankensystem sehen kann. Die Iren und die fränkische Kirche. ob. f. tenże. że chorografia przytacza nazwy plemienne z reguły w brzmieniu niemieckim. Malone. s. Geidel. King Alfred's North. wo Alfred die Lage durch strikte Nachbarbeziehungen von der Erwähnung des Kärntner Landes bis Griechenland bestimmt. A. sagi i legendy. 35 36 37 Ob. 1-22: K. 33 34 Ob. Müllenhoff. Labuda. s. że byli oni Duńczykami. Noack. t. przyp. Punktem wyjścia jest dla niego wiadomość Ohthera. że nie ma żadnych podstaw sądzić. s. słusznie polemizuje z tym zdaniem R. też G. Snorre Sturlason podaje. Saga Halfdanar svarta. Hübener. Jego obliczenia opierają się na bardzo wątpliwych podstawach źródłowych i niejasnych przesłankach interpretacji. Hennig. 874. że chronologia tych wydarzeń jest niepewna. Porthan. por. gdyż ostatnio J. Nie ma żadnego powodu przypuszczać. s. Malone. Jonsson. op. Halland i Skonię. 875. 6 wyraził się. t. 207 i n. iż zjednoczenie Norwegii dokonało się kosztem Duńczyków. 71). 105) przesunął początek rządów Haralda Pięknowłosego z r. Snorre Sturlason podaje. które pozostawały pod panowaniem duńskim. 172. . 93. Il. A. Hübener. że „Other var säledes dästadd i K. Por. do Duńczyków. Bardziej prawdopodobne jest. s.. że podczas swej podróży z Skiringshealu do Haede przez cały czas miał po lewej stronie brzegi Danii. ob. ed. Bugge. że walki o południową Norwegię toczyły się przez kilka lat (ob. że należałoby konsekwentnie przenieść datę podboju południowych wybrzeży Norwegii na r. Norskisländska dopnamn och fingerade namn frän medeltiden. Oslo 1931. (Harald Schönhaar. Późniejsi autorzy z reguły przypisywali inicjatywę wyprawy Alfredowi. H. G. s. The date. że stało się to w pierwszych latach rządów Halfdana. s. s. 36-38). że Halfdan zdobył Ranrike na tamtejszym królu Gandolfie i synu jego Haku. Ważniejsze jest to. por. 78 i n. 61. Aelfreds tjänst". 872 na r. München-Berlin 1941. Terrae incognitae. U. że dzielnice norweskie Ranrike i Vestfold należały w IX w. 171: „Ohthere = Schrecken des Heeres. Norges Historie. cit. cit. k. 44 Już H. Hennig. z czego wynika. Abstrahujemy od tego. de Vries. Z osobną próbą ustalenia daty podróży do Anglii i do Haede wystąpił K. 1-4. Historycy bardzo krytycznie oceniają przekaz Snorre Sturlasona. Forsök. s. też G. s. 41 Ohthere jest anglosaską wersją tego imienia. s. 655. przypuszczają oni. Nordische Frühgeschichte und Wikingerzeit. po norwesku brzmiałoby ono: Óttar. 2.. nie ma żadnych podstaw przypuszczać. że Ohthere mówiąc o państwie duńskim miał na myśli ich dawno utracone ziemie w południowej Norwegii. w bliżej nie znanych okolicznościach zostały one zdobyte przez króla norweskiego Halfdane. op. I. s. 871 (Heimskringla. II. 206.38 przyp. że chodziło o tzw. 45 Różne próby ustalenia chronologii podróży Ohthera podaje R. Tym samym wszystkie obliczenia Malone'a tracą grunt. 116). E. s. Lind. ist die genaue angelsächsische Entsprechung für altwestnordisch Óttar (*Ahtharia)". czyli jak się przypuszcza w r. England. Otóż wiadomo. s. s. Hübener. tekst). Terrae incognitae. Lind. s. 28. Das Problem des gegenseitigen Verhältnisses von Land und (ob. kol. A. 64. Ob. Labuda.. Seeschiffahrt.. t. 56 57 Ob. Hübener. G. R. Norsk-isländska dopnamn. Craigie. 53 W. Źródła. 171. 217 (tutaj też dawniejsze poglądy na ten temat). Nordische Personennamen in England. 360 i n. 396: „Wulfstan was an Angle by birth and upbringing". wręcz przeciwnie. które Skandynawię traktowały jako wyspę. t. s. cit. obszerniej G. jakie stąd wyciągnął. s. który bywa bezkrytycznie powtarzany (tak G. I. . König Alfred und Osteuropa. Kretschmer. Hennig. On Wulfstan's Scandinavia. sagi i legendy. 207. Björkmann. też K. Nazywanie Wulfstana kupcem jest jednym z pospolitych stereotypów. 180 i G. s. także u Alfreda Bałtyk łączył się bezpośrednio z Oceanem Sarmackim (Sarmondisc). England. Źródła. 50 51 Ob. 23. 48 49 Wasser (ob. E. R. J. A. 218. England. Hennig. Die physische Erdkunde. t. sagi i legendy. przyp. Halle/S 1910. Vogel. t. R. 99 komentarza rzeczowego). cit. II. England. sagi i legendy. 149 uważa go za Sasa. 171. Że podróżował on między dwoma portami nie przesądza jeszcze charakteru jego podróży. Belt und Baltisch. tenże. 52 Ob. s. 574 i n. s. H. IX i n. Hübener. 45-46. komentarz rzeczowy. s. s. 54 55 Ob. 171-172 i 181) bez sprawdzenia podstaw sądu. King Alfred's Anglo-Saxon Version. Źródła. nie są przekonywające. Labuda. K. na wygnaniu król Alfred mógł mieć więcej czasu na tłumaczenie niż w . s. 58 i n J. s. s. 795-804 notuje różne złożenia z Ulfr-brak wśród nich *Ulfr-steinn. por. Geschichte d. s. Hennig. deutsch. op. Labuda. ob. s. II. konkluzje. Jako charakterystyczną można wskazać na jego wypowiedź o Biarmijczykach Ob. W. II. 58 60 61 G. s. Hennig. The nationality of king Alfred's Wulfstan. 58 Pogląd ten wywodził się z map antycznych. Malone. Por. t. Takie przypuszczenie nie wydaje się całkiem przekonywające. Np. Norlind. II.39 46 47 Ob. Terae incognitae. Zwrócił na to uwagę R. ImięWulfstan jest natomiast popularne w Anglii. G. Svenung. Z kartografii i geografii usunięto ten błędny pogląd dopiero w XV wieku. Bosworth. op. J. s. s. 155 i n.. Two of the Saxon Chronicles. quandocunque licentiam haberet. 67 J. 64 Wilhelmi Malmesburgensis. ob. Studies in the History of Old English Literature. Hübenera. King Alfred's Anglo-Saxon Version. ob. 63 Asseri. scilicet Wigernensis ecclesiae episcopum. Gęsta regum Anglorum. tutaj obszerniejsze uwagi G. 62: „At tunc Deus quaedam solatia regiae benevolentiae. libros ante se recitare talibus imperabat — non enim unquam sine aliquo eorum se esse pateretur — quapropter pene omnium librorum notitiam habebat. Nam diu noctuque. eruditos. transmisit Werfrithum. Non enim adhuc aliquid legere inceperat". s. quamvis per se ipsum aliquid adhuc de libris intelligere non posset. tam benevolam et iustissimam querelam illius diutius non ferens. s. CVI-CVIII: ob. veluti quaedam luminaria. Rerum Wilhelm z Malmesbury. deinde Plegmundum.40 latach bezpośredniego sprawowania rządów. Plummer. c. . Aethelstan quoque et Werwulfum. Korzystali z niego przed tym Aldelhem i Beda. elucubratim et elegantissime interpretatus est. c. XI sądził. 167-170. też K. England. De rebus gestis Aelfredi. lib. s. ed. 123. był dodatkowo Brittanicarum scriptores. 132. Mercium genere. t. 65 zdecydowanym na wszystko gloryfikatorem króla Alfreda. sapientia praeditum. The life. Sisam. D. de Latinitate primus in Saxonicam linguam aliquando sensum ex sensu ponens. też Ch. qui imperio regis. II.. A. Por.. 77. I. Stevenson. 62 Ch. Quorum omnium doctrina et sapientia regis indesinenter desiderium crescebat et implebatur. Bosworth. s. znany z swych amplifikacji. sacerdotes et capellanos. Mercios genere. Dorobernensis ecclesiae archiepiscopum. in divina scilicet scriptura bene eruditum. że to zdanie jest Egzemplarz kroniki świata znajdował się według Alkuina w bibliotece najważniejszym argumentem przemawiającym za autorstwem Alfreda! 68 kapitulnej w York. libros Dialogorum Gregorii papae et Petri sui discipuli. venerabilem scilicet virum. Plummer. Oxford 1953. as that from which it was copied. szczegóły u J. King Alfreds Anglo-Saxon Version. in the table of contents. Ewentualny archetyp mógł wykazywać te wspólne dla L i C opuszczenia. Campbell. s.. Malone. 75 Jeszcze J. Bosworth (op.. Cambridge Mass. Ob. Dawniejsze dzieje rękopisu kreśli J. Boswortha. The Tollemache Orosius. Obszerną charakterystyką rękopisu poprzedził swój wstęp do wydania fototypicznego A. the scribe of L neglected to write the title of Book V: Ch. 387 i n.41 Ogilvy. Ob. would naturally have the same omissions. Sweet. Jeszcze w połowie XIX wieku nie umiano ocenić prawidłowo starszeństwa kodeksów i dlatego C uchodził za starszy i lepszy rękopis od L. s. for the omissions of L are omitted by C. s. cit. XIX tak uzasadniał swoją opinię „The L. was copied from the other". XII i XIX) datował go na schyłek X w. którą jako już utartą w literaturze należy utrzymać. II. op. s. Potter w recenzji wydawnictwa Campbella w English Studies. A. A. VIII. Books known to Anglo-Latin writers from Aldhelm to Alcuin (670-804). op. cit... 1936. and some of the errors of L seem to be copied by C. 284. XII. s. and some evidence may be adduced to make it apear probable that C did copy from L. XII i n. 69 70 71 S. 36 (1955). Tak też sądzi S. 67. Bosworth. 65. or that they both copied from one and the same old MS. obecnie przyjmuje się połowę XI w. s. cit. t. Potter. It is therefore probable that one of these MSS. s.. Campbell. 32. że C jest co najmniej o półtora wieku młodszy od L. Załączone próbki pisma nie pozostawiają żadnej wątpliwości. This is j ust'the relation that subsists between C and L. for. if the latter copied from L. Campbell.. Some of the omissions of C are just such as would be made by a copier of L. s. Bezsporne starszeństwo i znaczenie kodeksu utrwalił dopiero swoją edycją H. must be older than C. Niepotrzebnie wprowadził do literatury nową nazwę rękopisu: The Tollemache Orosius zamiast dawniejszej: Lauderdale. Studies and Documents. Commentary on King Alfred's Orosius. wyżej tekst do przyp. 14 i n. s. and this title is omitted by C. Bosworth. The Tollemache Orosius. The former is more probable. Większość tych wniosków na pierwszy rzut oka nie wydaje się konieczna. The copy of a MS. K. Z innych . On king Alfreds geographical Treatise. 21 i n. 76 J. The Medieval Academy of Amer. 72 73 74 Ob. s. King Alfred's. 16. 42 obserwacji jedyną wagę ma tylko argument następujący: „At the end of skeet IIII and of the bottom of p. 62 of the Lauderdale MSS, the scribe had only room to write Laecede; and in taking another skeet and in beginning the next page, he omitted monia, the concluding part of Laecede- monia, and began p. 63 with the next complete word: ealdor-man; instead, therefore, of writing Laecedemonia ealdorman, be only wrote Laecede ealdor-man. This was a very possible and natural omission of L, at the conclusion of a page... The scribe of C copied the incomplete word Laecede, just as L left it, with out the same reason for leaving it incomplete, as it does not conclude a skeet, nor come at the end of a line in C". Jest to bystra uwaga. Lecz wobec możliwości istnienia wspólnego archetypu, również taki błąd można wyjaśnić w sposób naturalny. Bardziej decydujące znaczenie ma jednak to, czego J. Bosworth nie uwzględnił dostatecznie, a mianowicie że poczynając już od tytułu rkp. C ma czasami więcej, czasami mniej wyrazów, ma także niejednokrotnie lepsze lekcje. Wszystko to uwidacznia komentarz filologiczny, do którego odsyłamy. 77 Jest to teza A. Campbella, The Tollemache Orosius, s. 23, przyp. 2, który podaje te niezwykle ważne dla krytyki historycznej tekstu obserwacje: „Bosworth... endeavours to show, that the Cotton MSS. is a copy of the Tollemache MSS. His argument is not conclusive, as it rests only on common errors in the two MSS. These, might, however, have been present in a common source. The most striking is Laecede for Laecedemonie, which, since it occurs at the turn of a page (p. 62) in the Tollemache MSS., may very probably have originated in this MS., and hence suggest, that the Cotton MS. is derived from the Tollemache one. This is, however, not sufficient evidence to prove the point, and my own impression is that to assume the MSS. descent Tollemache-Cotton would involve giving the Cottonian scribe credit for a rather too large number of intelligent corrections. It is wiser to assume that there was a common exemplar before both scribes, and that is already had the common errors of the two extant MSS. Then the presence of some errors in Tollemache not shared by Cotton occasions no difficulty". Z opinią Campbella zgadza się też S. Potter w swej recenzji wydawnictwa (English Studies, 36, 1955, s. 283), dodając: „That is further supported by evidence that he does not mention, namely, by the numerous words, phrases, clauses and even whole sentences, deliberately omitted by the Lauderdale scribe from folio 99 to the end, but duly retained in the Cotton manuscript. These prove conclusively that in the last three books at least the Cotton scribes had access to sources of information other than the Lauderdale manuscript itself, and there is yet further evidence pointing in the same 43 direction". Powyższe obserwacje, jak się wydaje, upoważniają do odrzucenia poglądu Boswortha. 78 Odpisów staroang. tekstu Orozjusza było sporo (ob. przyp. 79). Za węzłem pośrednim między archetypem a C przemawia to, że jak wykazał K. Ma lone, On Wulfstan's Scandinavia, s. 574 i n., C notuje z reguły nowsze formy nazw miejscowych niż L; nie jest więc bezpośrednią kopią tego samego rękopisu, który służył za podstawę L; ob. obszerniej A. Kirkman, Proper Names, s. 1-22, 140-151. 79 Fragment watykański zawierający poza tym legendy świętych ogłosił Steinmeyer, Angelsachsisches aus Rom, Zeitschrift f. deutsches Altertum, 24 (1880), s. 192. Fragmenty Orozjusza z biblioteki bodlejańskiej ogłosił A. S. Napier, Two fragments of Alfred's Orosius, Modern Language Review, 8 (1913), s. 59-63. Fragment z Rouen opublikował F. Mosse, Another lost manuscript of the oe. Orosius?, English Studies 36 (1955), s. 199-203; tutaj również wzmianka o dwu dalszych dziś już zaginionych kodeksach z anglosaskim tekstem Orozjusza. Campbell (op. cit., s. 21) przypuszcza, że co najmniej jeden z nich był kopią C. 80 Prawie pełną bibliografię wydań anglosaskiego Orozjusza podaje J. Bosworth (1859); pełną bibliografię i literaturę może podać tylko wydanie krytyczne całego tekstu, którego dotąd ciągle brak. 44 PAULI OROSII, HISTORIARUM ADVERSUM PAGANOS LIBER PRIMUS* — — Maiores nostri orbem totius terrae, oceani limbo circumsaeptum, triquetrum statuere eiusque tres partes ASIAM EVROPAM et AFRICAM uocauerunt, quamuis aliqui duas hoc est Asiam ac deinde Africam in Europam accipiendam putarint. ASIA tribus partibus oceano circumcincta per totam transuersi plagam orientis extenditur. haec occasum uersus a dextra sui sub axe septentrionis incipientem contigit Europam, a sinistra autem Africam dimittit, sub Aegypto uero et Syria mare nostrum quod Magnum generaliter dicimus habet. EVROPA incipit ut dixi sub plaga septentrionis, a flumine Tanai, qua Riphaei montes Sarmatico auersi oceano Tanaim fluuium fundunt, qui praeteriens aras ac terminos Alexandri Magni in Rhobascorum finibus sitos Maeotidas auget paludes, quarum immensa exundatio iuxta Theodosiam urbem Euxinum Pontum late ingreditur. inde iuxta Constantinopolim longae mittuntur angustiae, donec eas mare hoc quod dicimus Nostrum accipiat. Europae in Hispania occidentalis oceanus termino est, maxime ubi apud Gades insulas Herculis columnae uisuntur et Tyrrheni maris faucibus oceani aestus inmittitur. *) Na podstawie edycji krytycznej: Pauli Orosii Historiarum adversum paganos libri VII, accedit eiusdem Liber Apologeticus, ex recensione C. Zangenmeisteri. Corpus Scriptorum Ecclesiasticoum Latinorum vol. V, Vindobonae 1882, s. 9—40. unde per loca quae accolae Catabathmon uocant haud procul a castris Alexandri Magni et super lacum Chalearzum. In his finibus INDIA est.45 AFRICAE principium est a finibus Aeygpti urbisque Alexandriae ubi Parethonio ciuitas sita est. a sinistra promimturium Caligardamana. in his sunt gentes XXXII. a dextra habet Imaui montis — ubi Caucasus deficit — promunturium Samarae. usque ad flumen Tigrim. ipsarum quoque partium regiones. quae habet ab occidente flumen Indum. significare curabo. deinde Chaldaea. ASIA ad mediam frontem orientis habet in oceano Eoo ostia fluminis Gangis. a septentrione montem Caucasum. ex quo oceanus Sericus appellatur. regiones sunt istae: ARACHOSIA PARTHIA ASSYRIA PERSIDA ET MEDIA. quae habet decem ciuitates. quod est ad occasum. haec habet gentes XLIIII. quod est ab oriente. hae a septentrione habent montem Caucasum. cui ad meridiem succedit Babylonia. cui subiacet ad Eurum insula Taprobane. quod Rubro mari accipitur. situ terrarum montuoso et aspero. in medio autem sui flumina praecipua Hydaspem et Arbim. A flumine Tigri usque ad flumen Euphraten MESOPOTAMIA est. a meridie mare Rubrum et sinum Persicum. Et quia breuiter generales tripertiti orbis diuisiones dedi. ultimus autem finis eius est mons Athlans et insulae quas Fortunatas uocant. reliqua ut dixi Eoo et Indico oceano terminatur. termini Africae ad occidentem idem sunt qui et Europae. incipiens a septentrione inter montem Taurum et Caucasum. sicut pollicitus sum. absque insula Taprobane. et absque reliquis insulis habitabilibus plurimis. super mare hoc Magnum. deinde iuxta superiorum fines Auasitarum missa in transuersum per Aethiopica deserta meridianum contigit oceanum. quod omnes plagas terrasque medias interluit. nouissime Arabia Eudaemon. A flumine Indo. quamuis Scripturae Sanctae uniuersam saepe Mediam uocent. quae inter si- . id est fauces Gaditani freti. sed generaliter Parthia dicitur. cui ad aquilonem subiacent ostia fluminis Ottorogorrae. ex qua oceanus Indicus uocari incipit. qui dicitur Mossylon emporium. inde interiecto breui spatio uastissimo lacu exundare atque hinc oceano tenus orientem uersus per Aethiopica deserta prolabi rursusque inflexum ad sinistram ad Aegyptum descendere. A flumine Euphrate. haud procul ab illo fluuio. ASIA REGIO uel. qui ab oriente descendit. qui de litore incipientis maris Rubri uidetur emergere in loco. faciens insulam nomine Meroen in medio sui. tempestiuis auctus incrementis plana Aegypti rigat. quorum gentes sunt XII. cui est a septentrione sinus Arabicus. a meridie oceanus. quod quidem uerum est esse huiusmodi fluuiura magnum. inmenso lacu acceptus absumitur. AEGYPTVS SVPERIOR in orientem per longum extenditur. ab occasu Asiam. habens maximas prouincias Commagenam Phoeniciam et Palaestinam. usque ad mare Nostrum. ab occasu Libyam. ibi est mons Olympus. a meridie Taurum montem. . qui ad meridiem longo angustoque sulco saxis insulisque creberrimo a Rubro mari id est ab oceano occasum uersus extenditur. In capite Syriae CAPPADOCIA est. AEGYPTVS inferior ab oriente habet Syriam Palaestinam. qui appellatur Climax. a septentrione mare Nostrum. Asia minor absque orientali parte qua ad Cappadociam Syriamque progreditur undique circumdata est mari: a septentrione Ponto Euxino. quod est ab oriente. quod est ab occasu. nisi forte occulto meatu in alueum eius. quae Libyoaegyptiae uocantur. qui spectat contra insulam Cyprum. usque ad Aegyptum et extremum sinum Arabicum. ceteri uero accolae Nuhul uocant. ad orientem Rubro mari terminatur. quae in confinio Cappadociae et Armeniae sita est haud procul a loco ubi Euphrates nascitur. deinde diu ad occasum profluens. in his sunt gentes XXVIII. nouissime ad septentrionem inflexus. nam ab occasu ex inferiore Aegypto incipit. hunc aliqui auctores ferunt haud procul ab Athlante habere fontem et continuo harenis mergi. sed hic in regione gentium. ad meridiem mari Nostro. quae habet ab oriente Armeniam. ibi sunt gentes XXIIII. ab occasu Propondite atque Hellesponto. ut proprie dicam. deinde a septentrione id est a ciuitate Dagusa. superest ut ab oriente ad septentrionem pars quae restat expediatur. a meridie montem. SYRIA generaliter nominatur. et Aeygptum superiorem fluuiumque Nilum. cui subiacet Cilicia et Isauria usque ad Cilicium sinum. eructat. quem utique prope fontem barbari Dara nominant. Et quoniam meridianam partem uniuersae Asiae descripsimus. ab aquilone Themiscyrios campos et mare Cimmericum. qui tali ortu talique cursu sit et re uera omnia Nili monstra gignat. absque Saracenis et Nabathaeis.46 num Persicum et Arabicum angusto terrae tractu orientem uersus extenditur. quem a litore maris Rubri prorumpere diximus. cuius quidem usque in ultimum orientem unum uidetur iugum. donec per magna spatia dilatatum Caucasi montis radicibus terminetur. et multi hoc ipsum iugum Tauri montis credi uolunt. per litus septentrionalis oceani usque ad Galliam Belgicam et flumen Rhenum quod est ab occasu descendens. a fontibus Ottorogorrae usque ad ciuitatem Ottorogorram inter Chunos Scythas et Gandaridas mons Caucasus. ab oriente Alania est. igitur a monte Imauo hoc est ab imo Caucaso et dextra orientis parte qua oceanus Sericus tenditur. ipsum ad sinistram.47 MONS CAVCASVS inter Colchos. sed generaliter regio proxima Albania. quorum omnium sunt gentes LIIII*. a Carris ciuitate usque ad oppidum Cathippi inter Hyrcanos et Bactrianos mons Memarmali. Expliciti sunt quam breuissime fines Asiae. sed multa sunt nomina. mons Caucasus dicitur. tendens in meridiem. ubi Ganges fluuius oritur et laser nascitur. ubi flumen Chrysorhoas et promunturium Samara orientali excipiuntur oceano. MARE CASPIVM sub Aquilonis plaga ab oceano oritur. qui. a fonte fluminis Gangis usque ad fontes fluminis Ottorogorrae qui sunt a septentrione. itaque a mari Caspio quod est ad orientem. qui sunt ad mare Caspium. a portis Caspiis usque ad Armenias pylas uel usque ad fontem Tigridis fluminis inter Armeniarn et Iberiam montes Acrocerauni dicuntur. usque ad promunturium Boreum et flumen Boreum. a quo proximum iugum mons Parthau dicitur. quia re uera Parcohatras mons Armeniae inter Taurum et Caucasum medius continuare Taurum cum Caucaso putatur. per oram oceani septentrionalis usque ad Tanaim fluuium et Maeotidas paludes quae sunt ad occasum. Incipit a montibus Riphaeis ac flumine Tanai Maeotidisque paludibus quae sunt ad orientem. mons Taurus. a fonte Tigridis usque ad Carras ciuitatem inter Massagetas et Parthos mons Ariobarzanes. deinde usque ad Danuuium quem et Histrum uocant. nunc EUROPAM in quantum cognitioni hominis conceditur stilo peruagabor. per litus Cimmerici maris quod est ab Africo. ab oppido Cathippi usque ad uicum Safrim inter Dahas Sacaraucas et Parthyenas mons Oscobares. ubi amomum nascitur. ubi sunt montani Paropanisadae. primum attolitur. Chorografię własną wstawką chorograficzną do rozdz. inde meridiem uersus per longas angustias tenditur. uzupełniając jego . 23 włącznie. propter terrarum infecundam diffusionem late oberrantes. Hyrcanorum et Scytharum gentes sunt XLII. itaque ipse Caucasus inter Colchos et Albanos. qui sunt super Cimmericum mare. Taurum excludit ad dextram. ultimus autem inter Eoas et Passyadras mons Imauus. ubi et portas habet. gentes sunt XXXIIII. ulterior sub mari et monte Caspio Amazonum nominatur. in medio Dacia ubi et Gothia. qui est a meridie et ad orientem directus Ponto accipitur. usque ad mare Caspium quod est ab occasu. *) W tym miejscu Alfred zaprzestał przekładać Orozjusza. sed hoc ita non esse discernit fluuius Euphrates. radice Parcohatrae montis effusus. et inter Albanos. deinde Germania est ubi plurimam partem Suebi tenent. cuius utraque circa oceanum litora et loca deserta incultaque habentur. usque ad caput et portas Caucasi quae sunt ad meridiem. et usque ad extentum Caucasi iugum quod est ad meridiem. inde tenus Scythico mari quod est a septentrione. a septentrione partem Dalmatiae et sinum Euxini ponti. ab occasu Histriam. a meridie Macedoniam. MOESIA ab oriente habet ostia fluminis Danuuii. . a meridie Aegaeum mare. ab Africo Dalmatiam. ab euro Thraciam.48 Nunc quidquid Danuuius a barbarico ad mare Nostrum secludit expediam. a circio Pannoniam. THRACIA habet ab oriente Proponditis sinum et ciuitatem Constantinopolim quae Byzantium prius dicta est. a septentrione Danuuium. ab occasu et Africo Macedoniam. huius angulus prior. a meridie prouinciam Narbonensem. Narbonensium finibus inseritur. a meridie mare Gallicum quod est inter Sardiniam et insulas Baleares. a meridie Hadriaticum sinum.49 MACEDONIA habet ab oriente Aegaeum mare. a dextris Aquitanica prouincia. a septentrione Moesiam3 ab occasu Histriam et sinum Liburnicum et insulas Liburnicas. deinde Galliam Raetiamque secludent. PANNONIA NORICVS ET RAETIA habent ab oriente Moesiam. secundus angulus circium intendit. ab occasu prouinciam Lugdunensem. a meridie Achaiam. quo Macedoniae coniungitur uel Atticae. a septentrione Lugdunensem. a sinistris Balearico mari coartatus. ab euro et meridie Narbonensem prouinciam contigit. habens in Attica ad boream non longe Athenas ciuitatem. a septentrione Moesiam. ab occasu Dalmatiam. cuius ea pars qua continenti terrae communis et contigua est. ITALIAE SITVS a circio in eurum tenditur. AQVITANICA PROVINCIA obliquo cursu Ligeris fluminis. a borea Thraciam. Haec ab oriente habet Belgicam. habet ab oriente Alpes Cottias. ab Africo et occasu Cephaleniam et Cassiopam insulas. HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione oceani Tyrrhenique pelagi paene insula efficitur. donec in sinu Liburnico defigantur. a septentrione sinum Corinthium. GALLIA BELGICA habet ob oriente limitem fluminis Rheni et Germaniam. spectans ad orientem. Alpium obicibus obstruitur. a septentrione Britanniam insulam. ab euro mare Creticum. ab occasu Hispanias habet. quae a Gallico mari super Ligusticum sinum exsurgentes. a circio Dardaniam. a septentrione Danuuium et Germaniam. ab occasu Galliam Belgicam. ab euro Euboeam et Macedonicum sinum. NARBONENSIS PROVINCIA. ab aquilone Belgicam Galliam. nam ab oriente habet Myrtoum mare. Aquitanicam prouinciam semicingit. qui montes sunt contra Apuliam atque Brundisium. ab Africo Alpes Poenirias. primum Narbonensium fines. qua Arelas ciuitas sita est et mari Gallico Rhodani flumen accipitur. habens in fronte. in orbem agitur. a meridie lonium mare. GALLIA LVGDVNENSIS. ubi est Corinthus. haec a circio oceanum qui Aquitanicus sinus dicitur. a meridie Histriam. qua Rhodanus fluuius in mare exit. a septentrione et oriente Lugdunensem. ab aquilone angustum terrae dorsum. ab occidente Hispaniam. habens ab Africo Tyrrhenum mare. a circio oceanum Britannicum. ab aquilone Dardaniam. a circio Aquitanicam. ab euro Alpes Poeninas. ducta per longum et per angustum inflexa. a circio Danuuii fontem et limitem qui Germaniam a Gallia inter Danuuium Galliamque secernit. qui ex plurima parte terminus eius est. DALMATIA habet ab oriente Macedoniam. insulas Stoechadas. a meridie partem prouinciae Narbonensis. ACHAIA undique propemodum cincta est mari. a borea Hadriaticum sinum. ubi Brigantia Gallaeciae ciuitas sita altissimam pharum et inter pauca memorandi operis . a fauonio montes Acrocerauniae in angustiis Hadriatici sinus. pars GALLIARVM. qui locus Isthmos uocatur. huius partes priores intentae Cantabrico oceano Brigantiam Gallaeciae ciuitatem ab Africo sibi in circium occurrentem spatioso interuallo procul spectant. inuerecundum arbitrati tertiam uocare partem sed potius in Europam Africam deputantes. aeque a Scottorum gentibus habitatur. inmittitur. qua Gades insulae. tertius angulus eius est. ubi Scenae fluminis ostium est et Velabri Lucenique consistunt. cuius decsriptio per prouincias et gentes haec est: LIBYA CYRENAICA ET PENTAPOLIS post Aegyptum in parte Africae prima est. Africam per omnia situ et populis minorem uideri: quia et natura sui minus habeat spatii et caeli inclementia plus deserti. BRITANNIA oceani insula per longum in boream extenditur. spatio terrarum angustior. A tergo autem unde oceano infinito patet Orcadas insulas habet quarum XX desertae sunt. Deinde insula Thyle. solo commoda. praeterea cum multo amplius terrae in Africa ardore solis quam in Europa rigore frigoris incultum atque incognitum sit — quippe cum omnia paene animantia uel germinantia patientius et tolerabilius ad summum frigoris quam ad summum caloris accedant — ea scilicet causa est. quas Britanniam et Hiberniam uocant. intentae in Africum. mare hoc siquidem Magnum. quod Tyrrhenum uocatur. quae dicitur Rutupi portus. Celtiberos et Oretanos. haec propior Britanniae. uix paucis nota habetur. a Scottorum gentibus colitur. atque inde per Vaccaeos et Oretanos. non spatiorum mensuras sed diuisionum rationes secuti sunt. Athlantem montem interiecto sinu oceani prospiciunt. AFRICAM ut dixi cum tertiam orbis partem maiores nostri accipiendam descripserint. unde mare Nostrum. quae in auersa Galliarum parte ad prospectum Hispaniae sitae sunt. quos ab occasu habet. HIBERNIA insula inter Britanniam et Hispaniam sita longiore ab Africo in boream spatio porrigitur. posita in Nostri maris litore Carthago determinat. Huic etiam Meuania insula proxima est et ipsa spatio non parua. haec incipit a ciuitate Parethonio et montibus Catabathmon.50 ad speculam Britanniae erigit. a meridie Gaditanum oceani fretum. Hispaniam citeriorem ab oriente incipientem Pyrenaei saltus a parte septentrionis usque ad Cantabros Asturesque deducit. breuiter explicabuntur. sed caeli solique temperie magnis utilis. ab occasu oceanum. a meridie Gallias habet. circium uersus medio sita oceani. ab eo praecipue promunturio. haec insula habet in longo milia passuum DCCC. unde haud procul a Morinis in austro positos Menapos Batauosque prospectat. hoc est secundae portionem appellare maluerunt. in meridiem magis uergens angustiorem inter se et oceanum coartatae Africae limitem fecit. unde etiam aliqui quamuis eam longitudine parem tamen multo angustiorem intellegentes. quae per infinitum a ceteris separata. Hi sunt fines totius Europae. inde . a septentrione oceanum. XIII coluntur. quod ab occasu ex oceano oritur. in lato milia CC. Hispania ulterior habet ab oriente Vaccaeos. Et quoniam oceanus habet insulas. cuius proximum litus transmeantibus ciuitas aperit. Hic est uniuersae terminus Africae. in lato milia passuum CXXV. ab occasu et septentrione mari Cretico. ab occasu Syrtes maiores et Trogodytae — contra quos insula Calypso est — a meridie Aethiopicus oceanus. a septentrione mare Nostrum usque ad fretum Gaditanum. ab occidente mari Icario. post se habet usque ad oceanum meridianum gentes Libyoaethiopum et Garamantum. habent ab oriente Syrtes minores et lacum Salinarum. tertium quod . quamuis Arzuges per longum Africae limitem generaliter uocentur. usque ad oceanum Hesperium contigentes. a septentrione Tenedos. a meridie Carpathos. ab occasu Byzacium usque ad lacum Salinarum. haec habet ab oriente flumen Maluam. quas nunc Galaules uocant. cui Messana ciuitas proxima est. sub Africo Hesperium montem. Zeugis autem prius non unius conuentus. INSVLAE CYCLADES. INSVLA CRETA finitur ab oriente Carpathio mari. Byzacium ergo ubi Hadrumetus ciuitas. quem Issicum sinum uocant. cuius spatium in longo tenet milia passuum CLXXV. a septentrione mare Nostrum. a meridie barbaros Gaetulos Nathabres et Garamantas usque ad oceanum Aethiopicum pertingentes. ab oriente in occasum milia CC. hae tenent a septentrione in meridiem milia passuum D. a meridie montem Astrixim. sub quo ciuitas Syracusana. a septentrione mare Libycum. habet in longo milia passuum CLXXII. a septentrione Aulone Cilicio. TINGITANA MAVRETANIA ultima est Africae. a septentrione mari Aegaeo. SICILIA insula tria habet promunturia. quod et Hadriaticum uocant. ab occidente Athlantem montem et oceanum Athlanticum. a meridie montes Vzarae et post eos Aethiopum gentes peruagantes usque ad oceanum Aethiopicum. INSVLA CYPROS ab oriente mari Syrio. ab occasu flumen Maluam. sunt autem omnes Cyclades numero LIIII. a meridie mari Libyco. a septentrione mare Nostrum quod spectat ad Siciliam et Sardiniam insulas. a meridie mari Carpathio. ab occidente mari Pamphylico. quarum est ab oriente prima Rhodos. a meridie Syriae et Phoenices pelago cingitur. ab occasu Cythera. in lato L. qui diuidit inter uiuam terram et harenas iacentes usque oceanum. respicit ad euronotum. habet ab oriente aras Philaenorum inter Syrtes maiores et Trogodytas. quod inter Auenae et Calpes duo contraria sibi promuntaria coartatur. quae in Nostro mari sunt. Numidia ubi Hippos regius et Rusiccada ciuitates sunt. Nunc insularum. ab occasu Mauretaniam Sitifensem. SITIFENSIS ET CAESARIENSIS MAVRETANIAE habent ab oriente Numidiam. secundum quod dicitur Pachynum. quae et Subuentana uel regio Arzugum dicitur. TRIPOLITANA prouincia. ubi Leptis magna ciuitas est. sed totius prouinciae generale nomen fuisse inuenimus. ab oriente finiuntur litoribus Asiae. a septentrione mare Siculum uel potius Hadriaticum et Syrtes minores. huic est ab oriente Aegyptus. BYZACIVM ZEVGIS ET NVMIDIA.51 secundo mari usque ad aras Philenorum extenditur. Zeugis ubi Carthago magna. in quibus oberrant Gangines Aethiopes. unum quod dicitur Pelorum et aspicit ad aquilonem. loca nomina et spatia dimetiar. a meridie gentes Autololum. a borea usque subsolanum fretum Hadriaticum quod diuidit Tauromenitanos Siciliae et Bruttios Italiae. in lato milia LXXX. contra Corsicam insulam hoc est septentrionem uersus habet Vlbienses. quibus insunt bina oppida. maiori subiacet insula Ebusos. in lato milia XXVI. a meridie mari Africo quod est contra Subuentanos et Syrtes minores. quae et cultu et memoria magis celebres habentur. ubi et ciuitas eiusdem nominis sita est. deinde ab oriente Sardiniam. haec habet a Peloro in Pachynum milia passuum CLVIIII. dirigitur in occasum. minor Barcilonam septentrionem uersus contra se habent. maior Tarraconam Hispaniae ciuitatem. Hae sunt insulae ab Hellesponto usque ad oceanum per totum Magnum pelagus constitutae. a circio et septentrione Ligusticum sinum. ab occidente et septentrione habet mare Tyrrhenum. haec habet ab oriente Tyrrhenicum mare et portum Vrbis. maior et minor.52 appellatur Lilybaeum. — — . a meridie et Africo Mauretanicum pelagus. a septentrione ut dixi Corsicam. a meridie Sardiniam. INSVLAE BALEARES duae sunt. ex quibus Sardinia habet a meridie contra Numidiam Caralitanos. a meridie Numidicum sinum. haec habet ab oriente et borea Tyrrhenicum mare quod spectat ad portum urbis Romae. SARDINIA ET CORSICA insulae paruo fretu hoc est milium XX diuiduntur. ab Africo insulas Baleares longe positas. ab occasu mare Sardum. cuius in longo spatium tenet miiia passuum CCXXX. haec ab oriente cingitur mari Hadriatico. ab occasu Hibericum pelagus spectant. a Pachyno in Lilybaeum CLXXXVII. CORSICA INSVLA multis promunturiis angulosa est. ab occasu insulas Baleares. ab aquilone mare Gallicum. tenet autem in longo milia passuum CLX . I oni nazywali trzy te części potrójnie: Azją. wpadając do morza. oblanego zewsząd oceanem. leżących blisko oceanu. od północy i od wschodu. Zachodni wierzchołek Afryki znajduje się przy górze Atlas13 i przy wyspach zwanych Szczęśliwymi14. Jak nasi przodkowie dzielili całe międzyziemie na trzy części Księga I.53 TU ROZPOCZYNA SIĘ KSIĘGA. że od wschodniej strony zajmuje ona połowę międzyziemia. które się nazywa Euxinus. tworząc tam bagna. idąc na zachód. A stąd na zachód jest Szkocja12. tam schodzą się granice Azji i Afryki. po prawej zaś strome. Rozdział I. gdzie od wschodu leży greckie miasto Konstantynopol. jak poprzednio obiecałem. gdzie jest rzeka Don. A południowo-zachodnie granice Europy znajdują się w zachodniej Hiszpanii nad oceanem. . od południa. Europą. i Afryką. obmywając od zachodu Ołtarze Aleksandra w ziemi Rhohobasków8. które nazywają się Meotydzkie. KTÓRA ZWIE SIĘ OROSIUS I. które wylewa się do oceanu. tutaj też stoją Słupy Herkulesa11 wśród samego morza. gdzie jest miasto Aleksandria. zwanego Sarmackim7. A od tejże samej rzeki Donu na południe ku Morzu Śródziemnemu5. [5] Pokrótce opowiedziałem o trzech częściach tego oto międzyziemia. Tutaj Morze Śródziemne przelewa się do oceanu. A oto w północnej części jest Azja. Ta zaś rzeka Don spływa na południe. dzielili cały obszar „międzyziemia"1. który my nazywamy garsecg2. [1] Nasi przodkowie powiada Orozjusz. gdzie stoją Słupy Herkulesa. od wschodu. mianowicie przy wyspie. że są tylko dwie części: Azja i Europa3. [2] Azja jest otoczona oceanem. chociaż niektórzy powiadają. a dalej spływa ogromnymi wodami w pobliże miasta zwanego Teodozją. i to tak. na trzy części. która wypływa z północnych stoków Gór Ryfejskich6. [3] Europa. opiszę granice owych trzech części idąc biegiem wód. [4] Granice Afryki i Azji zaczynają się koło miasta egipskiego Aleksandria i biegną ku południowi wzdłuż wód Nilu. i tak aż do pustkowi etiopskich nad południowym oceanem. A teraz. a następnie9 długimi cieśninami bieży w kierunku południowym. Północną granicę Afryki stanowi Morze Śródziemne. i tak dalej aż do Morza Śródziemnego. mianowicie garsecgiem. zaczyna się na rzece Donie. która nazywa się Gades10. które je oddzielają. jak już powiedziałem. tam schodzą się granice Azji i Europy4. Na zachód od rzeki Eufratu w kierunku Morza Śródziemnego i w kierunku północnym aż w pobliże gór zwanych Taurus i kraju zwanego Armenią. na północ zaś od ujścia Gandesu. A na północ od Kapadocji są równiny. i oprócz wielu innych zamieszkałych wysp. i Coelle29 i Moab. Tamten ocean nosi nazwę Seryjskiego20. zwana Klimaks37.54 [6] W Azji środkowej od wschodu leży ujście rzeki wpadającej do oceanu. otóż pisarze często nazywają cały ten kraj Media i Asyrią. od południa Morze Czerwone. Ten ocean nosi nazwę Oceanu Indyjskiego. Granicę północną tego kraju stanowi Kaukaz. W samej Azji najwyższym szczytem jest Olimp36. [8] Na zachód od rzeki Tygrysu aż do rzeki Eufratu. mianowicie między rzeką Indusem a tym co jest na zachód. jak Komagena28 i Fenicja. A one niewiele biegnąc ku wschodowi wpadają w piaski — i chociaż giną w piasku38 w pobliżu Nilu znowu wypływają na powierzchnię i tworzą w tym miejscu wielkie jezioro. i Amon. Źródła rzeki Nilu znajdują się blisko wybrzeży Morza Czerwonego. który nosi nazwę Kaligardamana16. W tym zaś kraju są same góry o szczególnie ostrych i kamienistych drogach. i Palestyna. A na północ od tych gór są kraje: Kapadocja i Armenia. i Eudomana27. mającej 10 miast. Na północ od tego portu jest ujście rzeki. Azylia23. a od wschodu ocean. południową zaś wody Morza Czerwonego. [9] Na północ od Egiptu najbliżej położona jest Palestyna. Ich północną granicę stanowią góry Taurus i Kaukaz. chociaż niektórzy zapewniają. gdzie jest rzeka. i Damaszek. a od południa Morze Śródziemne. Parcja. Obecnie wszystko to zwie się Parcja25. Na południe od tego ujścia rzeki do oceanu znajduje się port. Mianowicie od północy jest Morze Czarne. gdzie przy oceanie kończą się Góry Kaukazu jest port Samera18. że źródła te znajdują się w Afryce zachodniej w pobliżu góry Atlas. wyjąwszy od wschodu. Między Kapadocja i Małą Azją są kraje: Cylia32 i Izauria33. a Armenia jest na wschód od Kapadocji. A tam gdzie wypływają na wierzch krajowcy nazywają je Nuchul. która się nazywa Tygrys — obie zaś spływają na południe do Morza Czerwonego — takie są między tymi dwiema rzekami kraje21: Arokazja22. tam. które nazywają się Temesera31. w takich mianowicie krajach. i Idumea. Od rzeki Indus. mianowicie mieczy tymi dwiema rzekami. od zachodu rzeka Indus. I mieszkają tu 32 ludy. która znajduje się na zachód od tych wszystkich krajów. która nosi nazwę Małej Azji. na północnym brzegu leżą kraje: Arabia i Saba. inni . [7] Takie oto są granice Indii: mianowicie od północy są Góry Kaukazu. Persja i Media. a wszystko to zwie się Syrią. Na północ zaś od Syrii są góry Taurus. oprócz wyspy Deprobany. Mała ta Azja jest otoczona z każdej strony morzami. Wzdłuż Morza Czerwonego. a na południowy wschód od portu jest wyspa Deprobana17. na południe góra. są kraje: Babilonia i Chaldea i Mezopotamia26. i Judea. W tym kraju mieszka 28 ludów. która zwie się Gandes15. która zwie się Ottorogorre19. W tym kraju są dwie wielkie rzeki: Idaspes i Arbis24. oraz dalej na południe ku Egiptowi mieszka wiele ludów. na zachód zaś od Kapadocji jest ziemia. na wschód zaś od niego Saracenia a na zachód Libia. a ich granice południowe opierają się o Morze Czerwone. od zachodu morza nazywane Proponditis34 i Hellespont35. i Saracenia30. Na obszarze Indii mieszkają 44 ludy. Obecnie przejdziemy do jej północnej części. I to wszystko nazywa się Germanią51. płynąc wzdłuż oceanu w kierunku północno-wschodnim międzyziemia. w zachodniej swej połaci dotyka on Egiptu. gdzie wyszły one na wierzch. od gór zaś Parkoadros ciągną się góry Taurus w kierunku zachodnim do kraju Cylia42. Ten zaś wylew sprawia bardzo obfite urodzaje w ziemi egipskiej. Obecnie powiemy o granicach Europy. W Egipcie mieszkają 24 ludy. A z pomocnego stoku tych gór. spływając odtąd na zachód rozgałęziają się koło wyspy. Otóż od tego miejsca wody te noszą nazwę rzeki Nilu39. Na północ zaś od owego oceanu wszędzie wewnątrz jest Scytią. tworząc tam wielkie jezioro. w tych granicach jest wiele ludów. o których już przedtem wspominaliśmy.55 zaś ludzie Dara. I nazywa się je Jon tak długo. [12] A na północ od źródeł Dunaju i na wschód od Renu są wschodni Frankowie52. [10] Dotąd opisaliśmy południową część Azji. o czym poprzednio wspominałem. na południe zaś od nich po drugiej strome Dunaju są Swebowie53. W porze zimowej wiatry północne gnają wody z ujścia rzeki do tego stopnia. który nazywa się Anglią i Sillende . a stąd skręcają ku północy wpadając do Morza Śródziemnego. a które mieszczą się na północ od Indii. W kierunku zaś wschodnim są Czesi55. W dalszym ciągu Egipt ciągnie się na wschód wzdłuż południowego brzegu Morza Czerwonego. że rozlewają się one po całym Egipcie. który nazywa się Kwen50. na północny wschód Turyngowie. jak biegną na wschód. którą zwie się Regensburg. A ziemie położone zaraz na wschód od rzeki Donu nazywają się po łacinie Albanią46. gdzie wystrzelają w wysokie szczyty Gór Kaukaskich. wpada do oceanu rzeka Bora43. Ta rozciąga się od gór zwanych Kaukazem. W tym zaś kraju mieszkają 43 ludy zajmując szerokie siedziby wskutek golizny tego obszaru. płyną wody na wschód poprzez pustynie etiopskie. Od rzeki Donu na zachód aż do rzeki Renu. następnie zaś ciągną się dalej na zachód wzdłuż oceanu aż do Morza Kaspijskiego. mimo że wyodrębniło się tam do 32 plemion. Ten kraj zowie się Starą Scytią44 i Hirkanią45. Rozpoczynają się one najpierw na wschodzie nad oceanem. i dalej na południe aż do Morza Śródziemnego i do gór Taurus. my zaś nazywamy je Liubene47. tyle. która wypływa z gór zwanych Alpami i stąd biegnie dalej w kierunku północnym do ramienia oceanu oblewającego kraj Brytanię. mianowicie w tej części. która nosi nazwę Meroe40. a na południe i na wschód od nich54 są Bawarzy. na północ zaś od nich przy ujściu rzeki Łaby są Starzy Sasi56 i Fryzowie57. ile my sami się dowiedzieliśmy48. Na wschód i na południe od tego kraju rozciąga się ocean. i na południu od rzeki Dunaju. która wypływa w pobliżu Renu i następnie biegnie północnym krańcem Grecji do Morza Śródziemnego49. A oto z południowego stoku tych gór wypływa rzeka Eufrates. aż na północ do oceanu. I tak od tego jeziora. które krajowcy nazywają Parkoadros41. [11] Dotąd pokrótce opowiedzieliśmy o granicach Azji. I dalej na zachód od tego Morza Kaspijskiego aż do rzeki Donu i do bagien zwanych Meotydą. a następnie ciągną się ku zachodowi do Gór Armeńskich. A dalej na północny zachód jest kraj. Tutaj znowu zapadają się w ziemię i ponownie wypływają na wierzch w pobliżu wybrzeży Morza Czerwonego. Opowiadał on takie rzeczy: ten kraj ciągnie się bardzo daleko na północ. a na północ od nich jest ramię oceanu. zwanych Susułami63. jak daleko sięga ten kraj ku północy lub czy ktokolwiek mieszka na tym pustkowiu ku północy. . A na wschód od Moraw jest kraj Wisła68. tu i tam. Twierdził. Na zachód od Południowych Danów jest ramię oceanu. Do tych samych gór dotykają granice Bawarów i Szwabów. na północny zachód są Skrid-Finowie92. które się nazywa Morzem Ostów [Estów]. Północni Danowie mają na północ od siebie to samo ramię morskie. gdzie siedzą Finowie98 polujący w zimie i łowiący w morzu ryby latem. na północ zaś od Dalemińców są Serbowie74 i na zachód od nich Susuły. na wschód zaś od nich są ludy Ostów83. na południe od gór Alp. gdzie przedtem byli Goci70. A na południe od nich [lub: od niego] są Haefeldowie87. że oczekiwał tutaj na wiatr zachodni i [lub] nieco-północny. [13] Ohthere94 opowiadał swemu panu95. a na wschód od Dalemińców są Chorwaci73. a także Słowianie85 i Burgundowie86. Stąd pożeglował ku południowi wzdłuż lądu tyle. Na północ od Chorwatów jest kraj Maegda75. Estów]77. A na wschód od Karyntii. jak i na wyspach79. a na północ od nich poprzez pustkowia znajduje się kraj Kwen91. a na wschód od nich są Obodrzycy80. Tam skręcił w tę rzekę. Na południe zaś od nich z drugiej strony rzeki Dunaju jest kraj Karyntia65. ponieważ ląd zakręcał ku południowi lub też morze w ląd. z drugiej strony pustkowi66 jest Bułgaria67. królowi Alfredowi. a na południe od nich Serbowie. że mieszka na północy przy Morzu Zachodnim97. Tam z głębi lądu wypływała wielka rzeka. on nie wiedział co. a na północny wschód Wilcy. On opowiadał i to: pewnego razu chciał się dowiedzieć. jak najdalej zwykli jeździć poławiacze wielorybów. Ale to wiedział. A te Morawy mają na zachód od siebie Turyngów i Czechów i część Bawarów. ale wszystko tam jest pustkowiem. na północ zaś od kraju Maegda są Sarmaci76 aż do Gór Ryfejskich. Tam musiał czekać na wiatr północny. na północ zaś od nich59 są Obodrzycy60. Burgundowie mają to samo ramię morskie od siebie na zachód. Wtedy pożeglował on na wschód wzdłuż lądu tyle. na wschód zaś i na północ od nich78 są Pomocni Dano wie zarówno na stałym lądzie. Sweowie mają na południe od siebie toż ostyjskie [estyjskie] ramię morskie90. ile mógł uźeglować w ciągu trzech dni. on nie wiedział co99. które nazywa się Morzem Ostów [tj.56 i pewna część Danii58. a na zachodzie zaś Norwegowie93. na południowy zaś wschód w pewnej odległości są Morawy64. Ostowie [tj. na wschód zaś od niej Grecja. na wschód zaś od nich są Sarmaci. które otacza kraj Brytanię. Zajechał on tak daleko. a Obodrzycy ku południowi84. Na wschód zaś od nich62 jest kraina Słowian. na wschód zaś od nich jest Dacja69. Pojechał on jeszcze dalej tyle. na południu zaś ujście rzeki Łaby81 i pewna część Starych Sasów82. na wschód zaś od nich89 są Sarmaci. od północy zaś Sweów88. Tam zaś ląd skręcił ku wschodowi lub morze zagłębiło się w ląd. że mieszka najbardziej na północ z wszystkich Norwegów96. Wobec tego pojechał on na północ wzdłuż lądu i miał przez całą tę drogę trzy dni pustkowia po prawej. Estowie] mają to samo ramię morskie na północy. ile mógł ujechać w ciągu pięciu dni. wyjąwszy nieliczne miejsca. ile mógł ujechać w ciągu czterech dni. Na północny zachód71 od Moraw są Dalemińcy72. których zwie się Haefeldami61. a otwartego morza po lewej stronie. Ciągnące się następnie góry są w pewnych miejscach tak szerokie. a im bardziej ku północy. Lecz na majątek ich składają się głównie daniny. w środku na trzydzieści lub szerzej. już to o ziemiach. oraz skrawek uprawnej roli. z ptasich piór i z kłów wielorybich i z lin. które wyrabia się ze skór morsów i fok. [15] Był to człowiek bardzo zasobny w takie dobra. który obrabiał końmi.57 Jednak w obawie przed napadami nie mieli oni odwagi żeglować dalej poza tę rzekę. [16] On opowiadał. wśród nich było sześć chwytnych renów. Biarmijczycy101 zajmowali tam swe gęsto zaludnione siedziby. A w tych górach przebywają Finowie. Każdy płaci stosownie do swej zamożności. a ku pomocy. Po lewej ręce miał on otwarte morze. ponieważ nimi chwytają oni dzikie reny. albo na uprawę roli leży nad morzem. Na wschodzie może on być szeroki na sześćdziesiąt mil lub jeszcze szerszy. . Od chwili swego wyjazdu z domu nie napotkał on żadnego zamieszkałego kraju. dwadzieścia owiec i dwadzieścia świń. głównie dla wielorybów. które dają im Finowie. że przechodzi się przez nie dwa tygodnie. na których polega ich zamożność. Pojechał on w tamte strony mając ochotę przyjrzenia się tym ziemiom. Zamieszkały na wschodzie kraj jest [najpierw] bardzo szeroki. są one czterdzieści osiem łokci długie i szerokie na piętnaście łokci. co w tym było prawdy. pięć renich i jedną niedźwiedzią oraz dziesięć miar piór. to jest w dzikie zwierzęta107. A oto kilka ich przywiózł królowi. wyjąwszy myśliwych i rybaków i ptaszników. ponieważ mają one doskonałą kość w swych kłach. Wówczas gdy odwiedzał króla. Jemu samemu się wydawało. nie przekracza długości siedmiu łokci104. w pewnych zaś miejscach sześć dni. a do tego jest tam w wielu miejscach bardzo kamienisto. niekupnych zwierząt. Te ostatnie są u Finów w wielkiej cenie. ponieważ sam tego nie widział. Na wschodzie zaś ciągną się dzikie góry. Natomiast zupełnym pustkowiem był kraj Ter-Finów102. Ten rodzaj wieloryba jest znacznie mniejszy od innych wielorybów. Te zwierzęta nazywają oni „reny". Najzamożniejszy musi uiścić piętnaście kunich skór. ptaszników i myśliwych. Ale on nie wiedział. lecz on nie mógł się tam dostać. tym węższy109. jest on najwęższy i może być szeroki u końca na trzy mile110. Skóra ich jest szczególnie zdatna do lin okrętowych. Przez całą drogę miał po prawej ręce pustkowia z wyjątkiem rybaków. że pewnego razu takich wielorybów zabili oni w sześć harpunów sześćdziesiąt w ciągu dwu dni106. chociaż nie posiadał więcej niż dwadzieścia krów. [14] Biarmijczycy opowiadali mu rozmaite rzeczy. jak zapewniał. Opowiadał. posiadał on sześćset obłaskawionych. które były na około nich. A byli to wszystko Finowie. już to o swym własnym kraju. W jego ojczyźnie są jednak najlepsze połowy wielorybów105. ponieważ po drugiej stronie rzeki kraj był całkowicie zamieszkały100. On sam zaliczał się do możnych tego kraju. co nadaje się albo na pastwisko. ponad i wzdłuż zamieszkałego terenu. jedną wiązkę skór niedźwiedzich lub wydrzych i dwie liny okrętowe o długości sześćdziesięciu łokci wykręcone z skóry morsa lub foki108. że ziemia Norwegów jest bardzo długa i bardzo wąska. że Finowie i Biarmijczycy mówili prawie tym samym narzeczem103. Danina ta składa się z futer zwierzęcych. Wszystko. Słowiańszczyznę miał po prawej ręce134. Tutaj zaś Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego zalewu do morza w kierunku północno-zachodnim [lub: na zachodzie i na północy]153. Norwegowie niekiedy na nich. Dalej mieliśmy za ziemią Burgundów takie ziemie. Wisła ta jest wielką rzeką i przez to dzieli Witland [kraj Wit?]145 i kraj Słowian146. W tym kraju128 mieszkali Anglowie. jak powiadał. że przybył do Truso132 w siedem dni i nocy133. jak się one idąc z lewej kolejno nazywają: Blekinge139. mają oni łodzie bardzo małe i bardzo lekkie. I dlatego nazywa się to Wisłoujściem154. jeżeli się nocą przystaje i co dzień ma się pomyślny wiatr i cały czas żegluje się wzdłuż lądu. w której on mieszka. Cała ta ziemia należała do Danii136. [19] A z Skiringes-heal. A jest tam bardzo dużo miodu i rybitwy. Powiadał. można dopłynąć w ciągu miesiąca116. Oland141 i Gotland142. a przynależał do Danów125. [18] Ohthere opowiadał. Port ten znajdował się na pograniczu Słowian i Sasów. cała ta ziemia należy do Sweów143. że okręt szedł przez całą drogę pod żaglami. Meore140. A Słowiańszczyznę mieliśmy aż do ujścia Wisły144 przez cały czas po prawej stronie. miał on z lewej strony Danię126. [20] Wulfstan131 opowiadał. Na południu tego kraju jest tam pewien port. żeglował on przez pięć dni do portu. i Anglów124. A tam z drugiej strony gór są bardzo duże otwarte jeziora113. zanim przybyli tu do tego kraju129. a ten Zalew Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Laeland. Do niego. I z drugiego brzegu jest Gotlandia120. następnie zaś wyspy. I schodzą się tutaj w Zalewie Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing z kraju Estów i od południa Wisła z kraju Słowian152. z prawej zaś otwarte morze127 przez trzy dni. A po prawej ręce jest wpierw Irlandia117. podczas całej drogi ma się po lewej ręce Norwegię. A Witland należy do Estów147. Kwenowie niekiedy napadają na Norwegów poprzez góry. A król i najmożniejsi piją kobyle . A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i spływa do Zalewu Estyjskiego148. Kwenowie zaś spuszczają na nie swoje łodzie z lądu i w ten sposób napadają na Norwegów.58 [17] Z drugiej zaś strony gór po przeciwnej stronie tego kraju od południa jest kraj Szwedów111. Lecz w dwa dni przed przybyciem do Haede miał po prawej stronie Gotlandię i Sillende i wiele wysp. że żaden człowiek nie mieszka bardziej na północ od niego. a ta posiada własnego króla. po lewej zaś Langland. Falster i Skonie135. dalej zaś Sillende121. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing149 — z tego jeziora150. które miał przez dwa dni po lewej stronie należały do Danii130. które znajdują się między Irlandią a tymże krajem118. Morze to122 ciągnie się w głąb owego lądu kilkaset mil. Kraj Estów jest bardzo duży i jest tam dużo miast. jest ono szersze niż człowiek może okiem zajrzeć. nad którego brzegiem stoi Truso151. Koło Skiringes-healu od południa wdziera się wielkie morze w głąb lądu119. Następnie [żegluje się] wzdłuż tego samego kraju aż się dojedzie do Skiringes-heal. Następnie mieliśmy137 po lewej stronie ziemię Burgundów138. ciągnący się ku północy: a naprzeciw tego kraju od północy — kraj Kwenów112. który nazywa się Skiringes-heal115. Wyspy zaś. a w każdym mieście jest król. że ziemia. Żeglując w tym kierunku. który nazywa się Haede123. nazywa się Hálogaland114. powiadał on. że jechał z Haede. który ma dobrego konia przyjeżdża do pierwszego i najlepszego działu. że każdy człowiek. królowie zaś i inni wysoko postawieni ludzie o tyle dłużej. ponieważ działają na niego zimnem. ile więcej mają bogactw. A na zachód od Achai wzdłuż Morza Śródziemnego po północnej stronie morza jest ziemia dalmatyńska. A na północ od Dalmacji są Bułgaria164 i Istria165. jest morze Proponditis161. potem trzecią aż to wszystko jest rozłożone na przestrzeni owej mili. [21] Estowie mają taki zwyczaj: gdy umrze tam jakiś człowiek. lecz miodu jest tam dużo. czy zima160. A od południa i od zachodu tegoż ujścia mieszkają Mezyjczycy. aż wszystko zostanie zabrane. w którym leży nieboszczyk. [23] A jest u Estów zwyczaj. A najmniejszy dział dostaje się temu. A jeżeli postawi się dwa naczynia pełne piwa lub wody. potrafią oba zamrozić obojętnie czy jest lato. Jeżeli zaś znajdzie się jakiś członek nie spalony. Wszystko to rozkładają na przestrzeni jednej mili. a jeździec. A na południowy zachód od Koryntu jest ziemia achajska przy samym Morzu Śródziemnym163. kiedy nieboszczyk jest w domu. który musiał pojechać po swą część najbliżej domu158. greccy poddani. w którym go spalą157. Cały zaś jego majątek przeważnie ulega roztrwonieniu wskutek długiego przetrzymywania nieboszczyka w domu i przez rozkładanie na drodze ruchomości. A u Estów nie warzy się żadnego piwa156. I dlatego dobre konie są tutaj niezmiernie drogie. A przez cały ten czas. najlepszą część najdalej od domu. [22] A w tym dniu. A na północny zachód od tego miasta jest ujście Dunaju. ubodzy zaś i niewolni piją miód155. co mają najlepsze konie w tej ziemi o pięć lub sześć mil z dala od ruchomości. a na północ od greckiego miasta Konstantynopol rozlewa się w kierunku zachodnim ramię morskie. [24] Obecnie opowiemy o krajach na południe od Dunaju. na wschód [zachód?] zaś miasta Macedończycy162.59 mleko. którego wody wylewają się na południowy wschód do Morza Euxinus. A na południe od tego miasta na południowym brzegu ramienia morskiego. Jest tam między nimi dużo wojen. mieście greckim. niespalony leży on w swym domu u rodziny i przyjaciół jeden miesiąc lub niekiedy dwa. zwanego Egejskim. A Estowie posiadają taką umiejętność. które potem obcy zabierają w wyścigach. A gdy ruchomości jego są w całości rozdane. i tak jeden za drugim. jego pozostałe jeszcze po pijatykach i zabawach ruchomości dzielą na pięć lub sześć działów. niekiedy przez pół roku nie są oni spaleni i leżą na wierzchu w swoich domach. W tym kraju mieszkają Grecy. a na zachód od tego miasta są Trakowie. Na . Potem wszyscy oni pędzą do owych ruchomości. Od wschodu przy Konstantynopolu. w którym mają go zanieść na stos. które nazywa się Euxinus. są ziemie: ateńska i koryncka. w zależności od tego. piją tam i bawią się aż do dnia. ile tych ruchomości jest. a najmniejsza część winna się znajdować najbliżej domu. obojętnie jakiego jest stanu. Potem zbierają się wszyscy ludzie. wtedy muszą o to zanosić wielkie przebłagania159. niekiedy na więcej. I dlatego nieboszczyk leży tam tak długo i nie rozkłada się. Potem każdy jedzie z tymi ruchomościami i może je w całości zatrzymać. zostaje spalony. wtedy wynoszą go i spalają razem z bronią i szatami. potem drugą. że potrafią wytwarzać zimno. która to rzeka oblewa ziemie Grecji. Ta od nas Dalsza Hiszpania178 ma ocean od zachodniej i od północnej strony. które nazywają się Alpami. na północ zaś i na wschód od niej są Burgundowie173. ile w niej zawiera się lądu. które nazywa się Adriatyckim. żeby tego lądu było tak dużo. które znajduje się między Karyntią i Bułgarią. na południowym zachodzie jest ocean. drugi zaś ku wschodowi naprzeciw Narbony i trzeci znajduje się ku północnemu zachodowi naprzeciw Brygancji175. a na południowy zachód Hiszpania. miasta galijskiego. Jeden z kątów leży ku południowemu zachodowi naprzeciw wyspy zwanej Gades. A na wschód od niej jest Prowansja171. przy końcu zaś jest określony górami. Obecnie opowiedzieliśmy o granicach całej Europy tak. Zna go mało ludzi z powodu jego dużego oddalenia. A ponieważ jest ona bliżej zachodu słońca niż inne kraje. który nazywa się Thule184. Ta rozciąga się od północy ku wschodowi180. Na południe od niej po drugiej stronie ramienia morskiego jest Gallia Belgica. na południu zaś góry. na południe zaś od Akwitanii jest część ziemi narbońskiej. to jest naprzeciw Szkocji176 poprzez ramię oceanu. jak są one położone. a jeszcze na północ Waskonia172. już to Morza Śródziemnego. I ponieważ każde . ma ona łagodniejszą pogodę niż Brytania. Bliższa Hiszpania179 ma Morze Śródziemne od południa i od wschodu. Nasi przodkowie opowiadają. Tam od wschodu jest rzeka zwana Ren. które zwraca się bardziej ku południowi niż ku północy186. którą my nazywamy Szkocją183. [25] Potem jest kraj Italia. mianowicie wprost naprzeciwko ujścia rzeki zwanej Skene177. A gorąco trzyma się tam na południu w większym stopniu niż zima na północy. Z drugiej strony ramienia tego oceanu na północy jest Brytania. [27] Hiszpania jest kształtu trójkąta174 i cała. Te zaś rozpoczynają się na zachodzie od Morza Śródziemnego w okolicy Narbony167 i kończą się potem na wschodzie w Dalmacji przy morzu. a na południe Morze Śródziemne. oblana jest falami już to oceanu. a na północ stąd pustkowie166. A na południe od Narbony jest część Morza Śródziemnego. na zachód zaś ocean. Prowansja ma na północ od siebie góry zwane Alpami. Jest ona osiemset mil długa i dwieście mil szeroka. ciągnący się na północny zachód i na południowy wschód i cały jest otoczony Morzem Śródziemnym. a na zachód od niej i na północ Akwitania. [28] O wyspie Brytanii.60 południe od Istrii jest Morze Śródziemne. jak jej granice są położone. jest z każdej strony oblana oceanem. że zajmuje ona trzecią część naszego międzyziemia185 nie dlatego. Na północ od niej jest Akwitania. na wschód zaś Narbona i na południe Morze Śródziemne. [26] O kraju. do którego wylewa się rzeka Rodan. który nazywa się Gallia Belgica168. Waskończycy zaś na zachodzie. na zachód zaś góry zwane Alpami. lecz że oddziela go Morze Śródziemne. które nazywają się Alpy. na zachód zaś od Prowansji bliżej nas poprzez pustkowia jest Hiszpania. na zachodzie zaś z drugiej strony tegoż samego ramienia jest wyspa Hibernia181 a od północy wyspy Orkady182. zwany Brytyjskim169. Hibernia. [29] Teraz zaś opowiemy o Afryce. na zachód zaś od Ligury170 jest Akwitania. Na północny zachód od Hibernii jest najbardziej na skraju położony ląd. a na północny wschód są lasy pirenejskie. wyjąwszy północny zachód. a sto siedemdziesiąt siedem mil od trzeciego rogu z zachodu na wschód. który się zwie Małe Syrty. zwanego Mezikos208. na południe zaś od niej jest kraj Aulolów aż do oceanu205. od północy zaś Morze Śródziemne [a od południa kraj]188. Ziemia Trypolitania. ku wschodowi. i kraj Numidia. a na zachód od niej jest góra Atlas aż po ocean. dlatego Afryka jest mniej bogata od Europy zarówno w ludzi. [31] Na zachodzie189 Libia Etiopska sąsiaduje z Egiptem.61 stworzenie lepiej znosi zimę niż gorąco. zwanym Etiopskim. Obecnie opowiedzieliśmy o granicach Afryki. jest ono sto siedemdziesiąt mil długie i pięćdziesiąt szerokie. gdzie stoją Słupy Herkulesa. tutaj kończy się ona na oceanie między tymi dwiema górami. na północy Morze Śródziemne. w pobliżu niego jest miasto Syrakuzy. Na wschód od nich jest Morze Ikaryjskie. na południu zaś góra zwana Esperos. Jest ich trzydzieści pięć. a od zachodu Sycylijskie. Na wschód od niej jest morze. a od północy Morze Śródziemne zwane Adriatyckim i kraj. ma od siebie na wschód Syrty Wielkie i kraj Rogathitów. [33] Teraz opowiemy o wyspach. Wyspa Cypr leży naprzeciwko Cylicji206 i Izaurii207. a od południa morze zwane Afrykańskim. od południa zaś z morzem. [35] Wyspa Sycylia jest trójkątna. Geotulów194. w pobliżu niego jest miasto Messyna. a na południu góry Uzera198. od północy Morze Śródziemne. Róg zachodni nazywa się Libeum213. które oddzielają urodzajne ziemie od bezpłodnego piasku. Róg południowy nosi nazwę Bachynum212. na południe zaś od tych gór aż do Oceanu są Etiopowie. które inaczej nazywamy Adriatyckim. a od północy Egejskie. które zwą się Cyklady210. jak już wyżej powiedzieliśmy [opiera się] wschodnią ścianą na zachód od Egiptu na rzece zwanej Nilem. a od południa ma Natabrów193. Wyspa Kreta. od zachodu zaś Syrty Wielkie. A na zachód i na północ jest Morze Kreteńskie. który nazywa się Libia Etiopska. Na każdym jej rogu są góry. Od wschodu jest Morze Śródziemne zwane Adriatyckim. które jest zarówno ciasne. a od północy w stronę Italii znajduje się morze. Mauretania. ciągnącego się ku południowi aż do oceanu. w której są miasta Adrumetus196 i Seudes197 i wielki gród Kartagina. na zachodzie z Rogathitami190. Mają one na wschód od siebie obszar Małych Syrt i słone jeziora. [32] O ziemi Byzacjum. Mauretania ma od wschodu Numidię. która nosi drugą nazwę Arzuges191. które są na Morzu Śródziemnym. Od zachodu zaś ku słonym jeziorom Byzacjum192. Garamantów195 i ocean. a od zachodu rzekę Malwę200 i na południu góry Astryks201. i ramienia morskiego. na zachód zaś Mauretanię. najbardziej zaś na wschód położonym krajem jest Libia Cyrenejska187. jak i gwałtowne214. będący w wędrówce199. od zachodu zaś Adriatyckie. [30] Afryka. Wyspa jest sto pięćdziesiąt siedem mil długa z północy na południe. na południe zaś Kreteńskie. [34] Wyspy. od zachodu zaś morze zwane Tyrreńskim. która nosi drugą nazwę Tingetana202 ma od wschodu rzekę Malwę. . Tutaj od wschodu bliżej nas jest Egipt. jest ono sto siedemdziesiąt pięć mil długie i sto dwadzieścia mil szerokie. które zwie się Arfatyjskie209. od północy zaś góry Abeny203 i drugą górę Kalpis204. Róg północny nosi nazwę Pelory211. jak i w zwierzęta. które są na Morzu Śródziemnym. a na zachód są dwie wyspy zwane Baleary.62 [36] Wyspy Sardynia i Korsyka są rozdzielone małym ramieniem morskim. . na południe zaś Sardynia. które ciągnie się w kierunku Numidii. [38] Dwie wyspy Baleary. Sardynia jest trzydzieści trzy mile długa i dwadzieścia dwie mile szeroka. na północy zaś wyspa Korsyka. Na wschód od niej jest miasto Rzym. Jest ona szesnaście mil długa i dziewięć mil szeroka. Od południa jest morze. a Gades od zachodu i Hiszpania od północy. [37] Korsyka. Na północ216 od nich jest Afryka. szerokim na dwadzieścia dwie mile. Tyle pokrótce opowiedzieliśmy o zamieszkałych wyspach. a na zachód wyspy Baleary i na północ ziemia Tuskania215. Na wschód od niej jest Morze Śródziemne zwane Tyrreńskim. w które wpada rzeka Tybr. Die Geographie Afrikas bei Plinius u. s. 74 ocean nosi nazwę Garsecg: „wegen der Wellenspitzen. 4 Analizę całej tej partii tekstu Orozjusza omówił na tle całej tradycji antycznej K. Altengl. s. przyp. Mela und ihre Quellen. Boswortha. Ob. Angelsächs. Sprachschatz d. angelsächsischen Dichter. 7 Król Alfred używa nazwy: Sarmondisc Garsecg resp. Malone. Engl. etymologisches Wörterbuch. jeszcze H. przykłady H. s. Za 2 . 72. s. Detlefsen. Lehrbuch d. 1876. Nostrum Mare. H. III. t. Geidel. 1).63 KOMENTARZ RZECZOWY DO PRZEKŁADU OROZJUSZA KRÓLA ALFREDA Germańska nazwa oceanu otaczającego ziemię (ob. naturalis. 314-316 zestawia tę nazwę z oboczną formą: gasric 'szumiący. Müllenhoff. H. Alfred nazywa Morze Śródziemne konsekwentnie: Wendelsäe. t. Na takie znaczenie ob. 338. Old english etymologies. 29. Grein. Kiepert. s. Sermendisc Garsecg. 656. Klaeber. v. IV. s. nieudane. Holthausen. 151. Schade. kol. M. ein Ried von Speeren" (niby: gar 'oszczep'. Sprachschatz. Altdeutsches Wörterbuch. por. 15-16 (tekst cytowany we Wstępie). Niektórzy geografowie antyczni uznawali jednak Afrykę za część Azji. 6 Mityczne góry na krańcu Azji i Europy. s. u J. Por. 773 tłumaczą tę nazwę po prostu jako 'Weltmeer'. według ówczesnych wyobrażeń kartograficznych oblewał on północno-wschodnią tarczę ziemi. 2 (1879). Ursprung und Geschichte der Namen des Mittelmeeres und seiner Teilmeere im Altertum. s.— secg 'trzcina'). 3. wn. później zidentyfikowane z Uralem. Deutsche Altertumskunde.J. Sweet. Über die Weltkarte. kol. Zdaniem H. zestawiając z st. H. Köhler. Africam". s. The students dictionary. D.. Studien. wyżej przyp. Glossar. Geidel. Beowulf. 5 Orozjusz zgodnie z ówczesnymi poglądami geograficznymi traktował Morze Czarne jako część Morza Śródziemnego (ob. Leo. W. Stuttgart 1932). 145. K. K. ukrywa się pod nią sarmackie plemię Roxolanów.. 3 i Fr. Dawniejsze próby wyjaśnienia tej nazwy.. Alfred der Grosse. The students dic-tionary. 20. Burr. Sweet. Müllenhoff. 1121. co niektórzy tłumaczą jako Morze Wandalskie (ob. Hist. Halle/S. 7. s. s. 1: „Terrarum orbis universus in tres dividitur partes: Europam. H. s. s. 1878. 245. Teksty do tej osobliwej nomenklatury zestawia C. Berlin 1908. Stosownie do tego Garsecg oznaczałby „szalejące. szumiące morze". s. Alfred der Grosse. Asiam. H. szalejący'. gruntowniej V. 8 Nazwa zniekształcona. 389). II: Gársecg. alten Geographie. 225. v. L. als ein Röhricht. s. 3 Pogląd o podziale świata na trzy części zaczerpnął Orozjusz z Pliniusza. Sweet. King Alfred's North. 203) Grein-Köhler. King Alfred's. 'wentil-seo' (podobnie F. s. op. 11. 6.. Ptolemeusz. 6. por. adv. Ancient Russia. cit. 81). Odgrywał on rolę punktu orientacyjnego u geografów antycznych jako najbardziej na zachód położony punkt ziemi. przyp. grec. Hist. e. Don i Morze Czarne są tutaj potraktowane jako jeden ciąg wód. Tutaj w znaczeniu Irlandii (ob. 19 U Pliniusa (Hist. Geidla. 4-7). 54. 22 Arokazja. Hist. 21 Tłumaczenie Alfreda jest tu wyjątkowo niezdarne. Coliacum?). 7. Geogr. s. n. prawie na przejściu Oceanu Atlantyckiego do Morza Śródziemnego. Obszerną tradycję starożytną o tych górach omawia A. Hist. 28 Kraj w Małej Azji. 140. 16 Orozjusz wymienia w swoim tekście: promunturium Caligardamana. s. King Alfred's North. nazwa wywodzi się z irań. 20 Ocean Chiński. 399 i n.64 czasów Ptolemeusza mieszkali oni między Donem i Dnieprem. dzisiejszy Gibraltar. 11 Słupami Herkulesa określano dwie przeciwległe góry. 20): Attocori. Ptolemeusz. dzisiejsze Cadiz. 201-205). 4. Niektórzy identyfikowali ją z pasmem górskim Syrty lub ogólnie z Górami Mauretańskimi w północnej Afryce. łac. położenie tej miejscowości niepewne. Malone'a. 6. 17 Taprobane. 1. 4. I. Iberische Landeskunde. czyli Cejlon na Oceanie Indyjskim (Ptolemeusz. 1 (Colligicium.. op. 26 Alfred nieudolnie przetłumaczył tu tekst Orozjusza. który w czasach antycznych nosił nazwę Kalpe. G. uors 'biały'. Geogr. naturalis.. Schulten. antyczna Abila. Należy przypuszczać. 15 Rzeka Ganges w Indiach. Alfred w oparciu o mapę(?) wprowadził na to miejsce nazwy trzech odrębnych krajów. 14 Wyspy Kanaryjskie (Plinius. Fenicki Gadir. 25 Kraj zamieszkały przez irańskich Partów. za czasów Orozjusza określenie anachroniczne dla kraju na wschodnim brzegu dolnego Eufratu. rozciągał się w II w. 2. zamykające przejście między Oceanem Atlantyckim a Morzem Śródziemnym. cit. Dwie rzeki wpadające do Zatoki Perskiej. § 46) ma tu znowu: promunturium Samarae. 27 Orozjusz podaje: Arabia Eudaemon jako jedno określenie. Gadeira. od Morza Kaspijskiego aż po granice tzw. Asyrii. 10. dzisiejszy Kandahar. H.. 6. 1. 88. Vernadsky. naturalis. uwagi K. 13 Także Atlans. 18 Orozjusz (Hist. że określenie Irlandii jako położonej na zachód od Słupów Herkulesa jest wynikiem studiowania mapy nie zaś doświadczenia. wpadających bezpośrednio do Morza Śródziemnego.. 88. 183). zdaniem H. niżej przyp. naturalis. ob. ciągnący się na północny wschód od Aleksandrii aż po 24 12 10 9 .. 11 Idaspes był prawym dopływem rzeki Indus. pagan. s. kraj na zachód od środkowego biegu rzeki Indus i na południowschód od Kabulu w Afganistanie. który wymienia każdy z tych krajów jako nazwę państwa następującego kolejno po sobie. Plinius. s. 7. Geidel. leżący według wyobrażeń starożytnych na północ i na wschód od Indii (Plinius. Gades. na przeciwległym brzegu znajdowała się góra Dżebel Musa. Była to kolonia handlowa założona przez Fenicjan na południowo-zachodnim brzegu Hiszpanii.: ors. celem zrozumienia treści trzeba sięgnąć do tekstu łacińskiego. por. Geogr. s. naturalis. 23 Asyria. miejscowość w kraju Pontus na południowym brzegu Morza Czarnego. 32). O ich północnym odłamie wspomina Adam Bremeński. na południe od rzeki Atrek. 12-13. która wyodrębniła się z niej w ciągu III/IV wieku n. 40 Mityczna wyspa w górnym biegu Nilu. sądzi. naturalis. s. s. w dalszym ciągu dyskusji dochodzi jednak do przekonania. nadmorska część Cylicji. 41 Orozjusz (Hist. Adam af Bremen. adv. qui lingua eorum Wizzi dicuntur"). 23 i przyp. s. Alfred der Grosse. 37 Mityczna góra na zachód od Nilu. s. op. Svenung. The Students Dictionary. s. 31 Themiscyra. I. tj. K. Geidel. qui dicuntur Alani vel Albani. cit. 2. c. przyp. Gesta Hammaburg. według niego była to góra położona między pasmem gór Taurus i Kaukazem. 13 tłumaczy: arreccean jako 'stretsch out. s. 43 Nie wiadomo. Sweet. na wschodnich stokach Kaukazu (dzisiejsze Sirwan i Dagestan) i na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego. King Alfreds Anglo-Saxon Version. czyli Morze Marmara. Geidel. 50 J. 14 i lib. w bezpośrednim sąsiedztwie Partów. ob. 151. że Morze Kwen nie może oznaczać Bałtyku. a także J. o kraj Massagetów. nie mógł mieć na myśli ani Zatoki Botnickiej na 30 29 . Hist. 5.. 19 („Ibi sunt etiam. pagan. średniowieczne mapy starały się graficznie pokazać ginięcie domniemanego „górnego" biegu Nilu. 38 Tekst w myślnikach opuszczony przez C. 45 Starożytna Hyrkania leżała na południowo-wschodnim brzegu Morza Kaspijskiego. 39 Tutaj na południe od Sudanu rozpoczynały się właściwe źródła rzeki Nilu (por.. rzecz prosta. King Alfred's North. 135. przyp. 2 oraz R. Ekblom.. H. 46 Kraj nad dolnym biegiem rzeki Kyrus. cit. § 37) nazywa: Parcohatras. 28-29 najpierw stwierdza. Geidel. s. c. Alfred the Great. e. położona na północ od Aleksandrii naprzeciwko wyspy Cypru. IV. 33 Zachodnia. Belt und Baltisch. s. s. 34. lib. o jaką rzekę konkretnie chodzi H. v. przyp. Rozmaite wersje na temat źródeł Nilu omawia H. Ten pogląd dziś przeważa. Bosworth. Plinius. 49 Orozjusz ma tutaj na myśli Morze Czarne (ob. że Kwen odnosi się do Zatoki Botnickiej na Bałtyku. spod jej stóp wypływała rzeka Eufrat. 32 Błąd. Dyskusja wydaje się niepotrzebna. op. 36 Góra Olimp w Myzji (Mała Azja). 11 wymienia rzekę Ob (?). IV. zamiast: Cylicja. że chodzi o Morze Białe. Malone. że chodzi im o Scytię leżącą na wschód od Morza Kaspijskiego. 166 sadowi lud Liubene nad dolną Wołgą 48 H. Saraceni stanowili plemię arabskie na pograniczu Egiptu i Arabii (między Arabia Petraea et Deserta). ecclesiae pontificum. prowincja nadmorska w Małej Azji. Malone. 42 Ob.. 47 K.65 Eufrat. c. raise up'. 10). 32. na wschód od Sinope. Alfred. lecz że mowa j est o Morzu Białym. Lonborg. dzisiejsze Samar. Raczej: Cilicia (ob. s. Z określenia Orozjusza i Alfreda wynika. S. 5). 35 Cieśnina Dardanelska. King Alfred's North. 44 W odróżnieniu od Scytii położonej nad Morzem Czarnym. 34 Propontyda. 56 Pod tą nazwą pojawiają się we współczesnych źródłach anglosaskich Sasi kontynentalni. s. co wiąże się z tworzeniem się na tym terenie zaczątków wczesno-feudalnego państwa. ob. 35. 183. Stuttgart 1954. 86 (Angeln). 182-183. Ch. Plummer. Por. Notuje je jedna z kronik anglosaskich pod r. Bosworth. nad którym siedział lud Kwenów tj. K. drugą między Fli i Lauwerzee. 53 Alfred wprowadził już tutaj pojęcie terytorium plemiennego Szwabów na wschód od Renu. 121). Ob. Zlicané. ob. szczegółowo K. De rebus gestis. obejmującego z czasem następujące ważniejsze plemiona: Doudlebi. którzy pod panowaniem księcia Świętopełka znajdowali się wtedy u szczytu państwowego rozwoju. mapa). R. 55 U schyłku IX wieku nazwa Czechów. R. przyp. Jednakże Czesi ustępowali jeszcze wówczas pierwszeństwa Morawianom. ośrodkowego plemienia zamieszkałego koło Pragi. która stanowiła później granicę duńsko-niemiecką. germ. 69. King Alfreds. 1. The life and times. 36 — 7). Vanêcek. s. że miał na myśli Południowych Danów (Supdene). Gebhardt. 186-187. Finów.66 Bałtyku. mieściła się między rzeką Förde i Schleią . Psovane. s. 54 Określenia takie jak: bé supan him należy z reguły odnosić do plemienia ośrodkowego. Altertumskunde t. Handbuch der deutschen Geschichte. I. Historische Geographie s. trzecia zaś między Lauwerzee i Wezerą. 13. ma już znaczenie zbiorowe. Kretschmer. 30. Turek. Lemuzi (ob. 114. J. też Ch. Much.. op. 7. 78) i Asser. ani Morza Białego. V. 51 Ob. I. K. s. Na podstawie układu w Mersen kraj ich został podzielony między Karola Łysego i Ludwika Niemca. Lucane. Kretschmer. 885 (ob. Decané. s. Two Saxon Chronicles. s. 149 i n. Hübenerem i K. 12. Kmenovâ ùzemi v Cechach. quae Saxonice dicitur Eald Seaxum. a Karol jedną część Fryzji. Por. jakkolwiek jego związek z nazwą rzeki Schlei wydaje mi się dość niewątpliwy (ob.. Prvnich tisic let s. c. w tej sprawie polemikę między G. począwszy od portu Haede-(by). Br. ob. bez Alzacji. w tej sprawie uwagi Hubenera we Wstępie. s. I. od którego zaczyna się opis chorograficzny. Wstęp s. ojczysta siedziba Anglów wyspiarskich. Zastanawia że. Stevenson s. Co się tyczy określenia: ond sumne dael Dene. supervenit". s. to nieco wyżej Alfred wyjaśnia. t. Kretschmer. Malone (wyżej. Anglia. uwagi Wstępu. Historische Geographies s. Rozróżnia się trzy Fryzje: pierwszą między rzeką Sincfal i Fli. W jego ujęciu Morze Kwen winno było oznaczać to morze. Ob. cit. Cechové. Plummer. Sedlicané. niżej przyp. mieszkających na północ od rzeki Schlei. które łączyło Bałtyk (Ostsâe) z Oceanem Sarmackim. przyp. Reallexikon d. 40 57 Plemię Fryzów zamieszkiwało między ujściami Renu i ujściem Wezeiy. zamieszkali między Eidorą i Wezerą nad dolną Łabą. t. 58 Wymieniony tu kompleks nazw plemiennych obejmuje terytoria położone po obu stronach rzeki Schlei. rozciągającego się od Alp aż po rzekę Neckar i Lech. Jeszcze u Jordanesa plemieniem przewodzącym są Szwabowie. czyli uważał je za część Morza Sarmackiego. Wiąże się to zapewne z rolą polityczną wschodniej Frankonii za czasów Ludwika Niemca. ob. gdyż strony te były mu całkowicie nieznane. ed. s. 36 — 7). przy czym Ludwik otrzymał dwie. król Alfred wybrał akurat Wschodnich Franków jako punkt ośrodkowy celem zarysowania chorografii ówczesnych Niemiec (ob. wschodni i zachodni Chorwaci. 52: "Eodem quoque anno magnus paganorum exercitus de Germania in regionem Antiquorum Saxonum. terytorium Sillende nie da się dokładnie ustalić. 52 O położeniu wschodniej Frankonii ob. . Morzem Kwen określał on po prostu to morze. Die Völkertafel Germaniens. Taka rekonstrukcja jest jeszcze o tyle uzasadniona. Susłów umieścił na zachód od Serbów (ob. zebrał J. zwłaszcza że forma anglosaska: Haefeldan ma pokrycie w niem. prawym dopływem Łaby. Znaczenie nazwy niejasne. Lehr-Spławiński. 104 i n. s. Drzewianie). Można by operować: *Haefel-dunum. Co się tyczy informacji. 2) Hevelli (Widukind). 997:Stodoraniam quam vulgo Heveldun vocant). R. Niederle.67 59 60 Alfred ma tu ciągle na myśli Wschodnich Franków. 62 Ob. 1 (1922-1923). Wiadomo. 59. Beheme/Behemas). że informatorzy Alfreda odróżnili Susłów od Serbów (ob. Poważne argumenty. obejmującym wszystkie plemiona zachodnio-słowiańskie między granicą saską a plemionami wieleckimi (Wagrowie. Hehfeldi. 18(1947). Ob. Pûvod a pocatky Slovanù zâpadnich. dowodząc. 14 n. Quedlinburgenses. Wachowski. plemieniem reprezentatywnym dla tego odgałęzienia plemion.. s. inaczej Stodoranie. A. Wyprawa Franków na Wieletów w r. Heveldi. s. iż Alfred przypisywał im równorzędne znaczenie. to sprawa ta wymaga dokładniejszego rozbioru. w którym rolę naczelną odgrywali Obodrzycy. iż centrum państwa wieleckiego u schyłku VIII wieku mieściło się w Brennie. Jednakże u Alfreda końcówka -as występuje zamiennie z -e (np. Niederle. Brückner. Heveldun. Langenfeldt. Malone. Słowiańszczyzna zachodnia. siedzieli nad środkowym biegiem rzeki Hawoli (Havel). Burgende/Burgendas. Praha 1919. jak K. Podobnie należy przyjąć: *Haefelde/Haefeldan. pe mon haett Sysyle. Obodrzycy. Kötzschke. Ta druga forma jest wtórną w stosunku do pierwszej. 152. z czego można by wnosić. Toponymica. nie należy jednak tego stanu rzeczy przenosić automatycznie na czasy wcześniejsze. 350 i R. Stoderania. s. 403. Pùvod a pocatky Slovanù zâpadnich. że Stodoranie utracili swoje hegemonialne stanowisko wśród Luciców. 38.). por. Notujemy dwie postaci tej nazwy: 1) Haefeldan (Alfred). co więcej. s. Początki Słowiańszczyzny zachodniej. W tych warunkach było rzeczą naturalną. Jak się wydaje. Nalepa. Slavia. że w początkach XI wieku związek plemion wieleckich składał się z czterech następujących plemion: Redarów. 948. s. świadczące o wiarogodności przekazu króla Alfreda. Heveldun (Annal. Smolińcy. że Stodoranie-Hawolanie byli plemieniem wieleckim. *Haefelde ma pokrycie w niem. Słowiańszczyzna zachodnia. 97 i n. 74). W X wieku plemię Stodoran z głównym swym grodem Brenną (Brandenburg) dostało się pod panowanie niemieckie. Stodoranie słowiańską. qui iuxta Habolam fluvium sunt (Adami Brem. a. tacy badacze. Chyżan i Czrezpienian. K. (najpełniejsze informacje). por. plemię słowiańskie zamieszkałe nad rzeką Drawą (Trave) nad Zatoką Lubecką. Wstęp. King Alfred's North. quae Hevellun dicitur. przyp. 210. s. Połabianie. W Brennie i w pobliskim Hawelbergu założono dwa niemieckie biskupstwa w r. 789. tutaj G. Anglosas. Hehfeldi (Geograf Bawarski). Wachowski. Nomenklatura Hawolanie jest nazwą germańską. Należy podkreślić. jeszcze L. Doleńców. że Alfred wszystkie nomenklatury ze swej chorografii Niemiec i Słowiańszczyzny zaczerpnął od informatora niemieckiego (ob. też L. jako formą wyjściową. K. Ustalenie położenia w stosunku do Hawolan-Stodoran wymaga specjalnego rozpatrzenia. Co do nazwy ob. Slavia Occidentalis. 63 Nazwę Susłów Alfred w sposób zupełnie widoczny uważa za reprezentatywną dla pewnego kompleksu plemion zachodnio-słowiańskich położonych między rzekami Łabą i Salą. Obodriti-Obodrzyce. 124 i n. W tekście oryginalnym czytamy: and be eastan him is Wineda land. s. .. niżej). Nazwa plemienia jest pochodna od miana rzeki: Havel. T. 223-228. s. Nie sięgając do dawniejszych interpretacji. s. 143 i n. Już od schyłku IX wieku spotykamy się u nich z zawiązkami państwa. niżej przy. por. Warnowie. Tutaj występuje w znaczeniu zbiorowym.) itp. Obodrzycy. Heveldi. 61 Hawolanie. s. Zaciatky slovenskych dejin a riša Velkomoravska. 185 (mapa). mogło chodzić o pasma górskie odcinające późniejszą Serbię od Bułgarii. s. Die Einteilung des Landes zwischen unterer Saale und Mulde in Gaue und Archidiakonate. 143 (z nord. Co do etymologii ob. 228-29 (od: susła) przeciw M. 3 (1955). Wyznaczają oni z reguły zbyt nikły obszar plemienny dla tego ludu. 30. Böttger. Państwo Wiślan. za nim L. 67 W owym czasie. O położeniu Karyntii i o tamtejszych Słowianach ob. s.. 41 i n. sysla. 29 i n. s. (mapa. sagi i legendy. Kretschmer. Prispevok k otazke politickych hranic Vel'kej Moravy. Belgrad i Sirmium od północy. s. Tekst jednak odzyskuje pełną wartość. Ratkoš. Geschichte des byzantinischen Staates. autor ten jednak na ogół wyczytał ze źródeł więcej. dochodząc prawie do Morza Egejskiego. Trzon państwa morawskiego stanowiły Morawy właściwe i być może Słowaczyzna i Panonia. K. państwo Wiślan) i Śląsk. Kraków 1948. s. slaw. Wtedy się okaże. Dekan. 36-37. Że ta wykładnia jest pod każdym względem poprawna i że Alfred dobrze się orientował w położeniu Susłów wynika również stąd. mając własnych książąt. „puszczy" węgierskiej. Mogło również chodzić o tereny tzw. hohen Mittelalters. Terytorium plemienne Susłów oznaczył na mapie H. Określenie: pustkowia pasuje do słabo zamieszkałych terenów górskich. jak przypuszczają niektórzy badacze. 206-228. Beiträge zur slaw. natomiast reszta ziemi pozostawała zapewne w luźnej zależności w stosunku do państwa morawskiego. Grössler. 226.. f. IX). s. że Susłowie istotnie siedzieli w prostej drodze na wschód od nich. Alfred the Great. Ob. a na południowy wschód od Susłów — Morawianie. s. Mitteilungen des Vereins für Erdkunde zu Halle a. s. 324 i n. Ob. 7 (1930). tenże.und Gaugrenzen Norddeutschlands zwischen Oder. Gollma i Warcina Z tego punktu widzenia sprawa wymaga zbadania. s.okręg). München 1940. 65 . że terytorium Susłów pokrywało się z najgęściej zaludnionymi ziemiami koło Lipska. wydaje się. t. rywalizując skutecznie z basileusami bizantyńskimi. Historicky časopis. 117 i mapa. 131 odnoszą zaimek: him do wyprzedzającej go nazwy: Haefeldan. W rezultacie otrzymujemy błędną informację. Bratislava 1951. 66 Określenie zaczerpnięte pewnie z mapy. Granice tego państwa rozciągały się wówczas od Morza Czarnego po Morze Adriatyckie z jednej strony oraz po Dunaj. Vasmerowi. tj. Diöcesan. Niederle. R. Widajewicz. G. Bruckner. IV. Wschodnich Franków. tabl.. J. jenseit des Rheins. J. Zeitschrift f. obejmujące u schyłku IX wieku Panonię i Czechy. Labuda. Zeitschr. der Nordund Ostsee. Historische Geographie. 27. Philologie. A. 11 (1935). cit. niż się w nich mieści i dlatego zagadnienie Wiślan wymaga raz jeszcze krytycznego rozpatrzenia. wolno przypuszczać. Altertumskunde.. s. s. K otazke hranice Velkej Morawy a Bulharska. Berlin 1957. Źródła. a także Słowaczyznę oraz. 5 (1948). 180 i n. por. Halle 1876. Ponieważ w tym rejonie Alfred nie wymienił żadnego innego plemienia. Ostrogorsky. Main. 1905. że Susłowie mieszkali na wschód od Hawolan. G. S. s. P.68 Ekblom. op. po drugiej strome Karpat również Małopolskę (tzw. 68 Całość informacji o Wiślanach. 185-186. że pod ich nazwą pomieścił rozmaite pomocne plemiona słowiańskie diecezji merseburskiej i żytyckiej. 64 Morawianie utworzyli w IX wieku najwybitniejsze państwo słowiańskie nad Dunajem. że nieco niżej umieścił ich na zachód od Głomaczów (ond be westan him Sysyle). Historica Slovaca. za panowania cara Symeona (893-928) Bułgaria znajdowała się u szczytu potęgi. ob. jeżeli zgodnie z przyjętą zasadą odniesiemy zaimek: him do plemienia ośrodkowego. też H. W. Ob. Hessler Mitteldeutsche Gaue des frühem u. Ortsnamen-Forschung. 198-211. plemieniu słowiańskim zamieszkałym nad Wisłą zebrał ostatnio J. s. Zur slawischdeutschen Namenkunde. s. Obok germańskiej nazwy: Dalamensan. zwracając uwagę na biblijny lud Chori (1. König Alfreds Germania. który sadowił wymienionych wyżej Chorwatów koło Zgorzelca^ wysunął przypuszczenie. G. że na Pomorzu Chorwatów nie było). Ottars. jak wykazał K. Biorąc Morawy za punkt ośrodkowy całego opisu chorograficznego należy mniemać. czyli Prusowie nad Bałtykiem. 455. 6. Dahlmann.. 12 i 22) przypomniał. s. Równocześnie 72 . Thalaminci itp. J. Należeli oni do związku plemion serbskich i zajmowali tereny nad górną Łabą w okolicy Drezna i Miśnii. 27 (i mapa). ob. Ottârs s. 131 i 143 (mapa). Jest to jednak niezgodne z sytuacją geograficzną obu krain. Ueber die Weltkarte. krytykując domysły Forstera. 119-120. W. 70 Cała wstawka o Gotach w Dacji zabłąkała się do chorografii Alfreda z Orozjusza (I. pierwszego komentatora chorografii Alfreda w wydaniu Barringtona (ob. 2. Ekblom. że Dacja miała leżeć na wschód od kraju Wiślan (ob. Radig. i. Kraków 1958. King Alfreds. Müllenhoff. 14 przejął te wiadomości z jakiejś mapy z IV w. 69 Zwykle objaśnia się ten tekst w ten sposób. 2. K. tj. Te fantazje odrzucił C. Ob. dalej 5 Mojż. 73 Określenie siedzib plemienia Chorwatów wywołało ogromną różnicę zdań. sam jednak popełnił dalsze. G. 302. też jego History of the Voyages and Discoveries made in the North. s. Augsburg 1929. przyp. s. s. Geschichte d. że są to „the Croati or Crowati of Pomerania". 51. s. L. 51 i H. s. K. Alfred the Great. nosili oni rdzennie słowiańską: Głomacze. że pod podobną nazwą odnajdujemy lud Kurów nad Bałtykiem. 37 był zdania.69 Dąbrowski.. K. s. Försök. tak też ostatnio R. Der Burgberg Meissen und der Slawengau Daleminzien. Białych Chorwatów. deutschen Stämme. Studia nad początkami państwa polskiego. Orozjusz zaś. Rask. s. Försök. W. Bosworth. kiedy to Goci (=Wizygoci) przez dłuższy czas istotnie rezydowali na terenie antycznej Dacji. 20. Schmidt. Ntederle. Porthan. Prawdopodobnie sąsiadowali oni bezpośrednio z Susłami w rejonie Lipska. Pröjserne. 14. 303 i 346 poprawiał zapis źródła. Pûvod. Poryzzi). 344. że byli oni mieszkańcami południowej Litwy! H. King Alfred's North. L. że Alfred miał tu na myśli kierunek wschodni w stosunku do Moraw. proponując nazwę: Poritsi (także: Porizzi. London 1786). szukali plemienia Głomaczów na terenie Wielkopolski lub na Śląsku. c. Rask. s. zresztą w ścisłym związku z ogólną dyskusją nad siedzibami tzw. jak H. nie należy więc uważać jej za informację współczesną. Hessler. ob. 36. Dawniejsi interpretatorzy. 202-203. Malone. Porthan. § 53). s. 153). F. Znane plemię słowiańskie zamieszkałe na pograniczu Serbo-Łużyc i Czech. Mojż. dając się zwieść błędnej lekcji rękopiśmiennej. ale bliżej nie oznaczył ich siedzib (wiadomo. np. Mitteldeutsche Gaue. H. s. Białych Chorwatów na terenie Małopolski należą do świata fikcji. czyli na terytorium Wiślan.. Żyrmąci. Nieletycy. dyletancki etap poszukiwania Chorwatów. s. op.). Dvornik. Turek. 273 i wielu innych). Niederle. Widajewicz. to jednak Alfredowych Chorwatów osadził w Czechach. . 31 i in. s. Tutejsze plemię Chorwatów znane jest z wzmiannek w legendzie o św. Ob. 207). s. Malone. Słowiańskie starożytności. Kmenovâ ûzemi v Cechach. 50 (1949). 74 Mianem Serbów określano związek plemion zachodnio-słowiańskich. tj. też J. Chaloupecky. c. Staré Slovensko. wyróżniają trzy ważniejsze ośrodki: Susłów. iż czescy Chorwaci „przynieśli imię swoje do Czech ze starych Białocharwat". również przyp. Na tych domysłach zakończył się jeden. The making of Central Europe. będących plemieniem serbskim wysuniętym najbardziej ku wschodowi. Głomacze. jego informatorzy niemieccy. ostatnio zaś M.. Białych Chorwatach. s. Nie jest to zdanie odosobnione. lecz później także w Annales Fuldenses pod r. R. Szafarzyk. Niżycy. Pierwsze państwo słowiańskie. Na innym miejscu wykazałem. 30 do s. I. widoczne jest. Kolędzicy. 207 i n. V. Białymi Chorwatami (ob. L. Pûvod a pocatky Slovanû jižnich.). 852. s. sadowionych pospolicie w Małopolsce. t. W. Die Völkertafel Germaniens. Dopiero późniejsi badacze nawiązali do znanego przekazu Konstantyna Porfirogenety o tzw. Chudzicy (?) i kilka innych drobniejszych terytoriów plemiennych. Niederle. Serbowie nadłabscy. 345. R. II. Co do położenia Chorwatów w Czechach ob. 30 (mapa). King Alfred's North. że nazwę Serbów odniesiono tutaj do Milczan. Fr. Kraków 1948. Ob. Hessler. Do nich też należy odnieść przekaz Alfreda (ob. 31. 24 in. Susłowie. s. Češti Charvâti. Wacławie i ze znanego dokumentu fundacyjnego biskupstwa praskiego z r. Česky časop. L. 544 osadził ich w sudeckich Karkonoszach. cit. datujący się z VII-VIII wieku. naczelnym ich grodem był Budziszyn. dopatrując się identyczności Alfredowych Chorwatów z tzw. że siedziby tzw. s. Alimo że Szafarzyk uważał.70 ten sam badacz wskazał na plemię Harudes. s. 133. ob. Vach. 153: „the Czechish Chorvaty at the source of the Elbe". Niszanie. (ob. 110 i n. J. Król Alfred. Pûvod a pocatky Slovanù zâpadnich. na północ od Czech. s. Ponieważ ci ostatni mieli siedzieć na pomoc od Głomaczów a na wschód od Susłów. s. W IX wieku widoczna jest wewnętrzna koncentracja niektórych obszarów plemiennych. Prawidłowe rozwiązanie dali dopiero badacze słowiańscy. które występuje już u Cezara (De bello Gallico. siedzących między Bobrem i Salą. Był to jednak stan pierwotny. Głomaczy i Serbów właściwych. należy tu wymienić idąc od wschodu: Milczanie. Konstanty Porfirogeneta mówiąc o Białych Chorwatach miał na myśli czeskich Chorwatów. K. Stosunki plemienne u Serbów zasługują na szczegółową monografię. 262 i n. historicky. 1086. Pierwszy P. Kötzschke. I. § 1-3 legendę o powstaniu państwa Amazonek. Jaćwieży lub Litwy (ob. generaliter regio proxima Albania. Die Germania des Tacitus.. quibus veteres historiae notae sunt patet. haec et alia contestans esse vera" (Gesta. podaną przez al-Bekriego..kraj Amazonek" na terenie Mazowsza. Al-Kazwini osadził je „na pewnej wyspie na Morzu Zachodnim" (tj. Ibrahims ibn Jakubs Reisebericht.. I. Nieco wcześniej już Tacyt (Germania. t. schol. gentem Amazonum longe antea. 456 oświadczył się zdecydowanie za pierwszą alternatywą. s. quam haec fieri potuerint. R.. Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekriego. według którego należałoby siedzib ich szukać na Pomorzu. Mon. jak i współczesną tradycją historyczną o „ziemi kobiet". Wiek później tę samą legendę spotykamy w dalekiej Anglii. Sunt etiam. ulterior sub mari et monte Caspio Amazonum nominatur". Oba te ludy mieszkały nad Bałtykiem (ob. Ob. Nie jest to też. Pol. Legenda o „kraju kobiet" była rozpowszechniona już w starożytności. lib. fieri potuerit. 246-247): „Item circa haec littora Baltici maris ferunt esse Amazonas.. który ogólnikowo mówi o położeniu na zachód od Prus. Po Orozjuszu oryginalną wiadomość o Amazonkach przyniósł Paweł Diakon. sprzeczne z wersją Ibrahima ibn Jakuba. którzy umieszczają . opowiedział mi o tym Hotto. Schmeidler. et ipse Adalwardus episcopus recitavit nobis. Westberg. na zachód od Prus i na wschód od Wolina. § 50). kobiety) zachodzą w ciążę za sprawą swych niewolników. które miały być rządzone przez kobiety. który także umieszcza je na jednej z wysp Morza Bałtyckiego... Weinhold. IV. ut usque ad id tempus huiuscemodi imbi mulierum genus haberetur. non satis historiographis nota fuerunt et vix ab aliquo eorum vulgata sunt. J. 45) donosił o ludach Sitonów i Swionów. W każdym razie stanowczo należy odrzucić wszystkie pomysły tych badaczy... 15. Hist. esse deletam. c. Ostatnim pewnym ogniwem w tym cyklu powieściowym jest cytowany wyżej przekaz Adama Bremeńskiego. Zawędrowała ona jednak tutaj z Niemiec. co wydaje się być w zgodzie z przekazami Adama Bremeńskiego. król rzymski". s.71 Germania. 19. Omnibus etenim. poświadczoną dobitnie przez Adama Bremeńskiego (Gesta. s. W połowie X wieku notuje ją tu geograf arabski Ibrahim ihn Jakub (ob. Dość podobną wersję. 88-89). 790-791. s. Kraków 1946.. s. 247)." Do źródeł tego przekazu ob. quia loca eadem. zgodną zarówno z wymogami filologicznymi. w pewnym sensie. c. 50): „Na zachód od Burus (— Prusów. Najbardziej konkretną wiadomość o położeniu „kraju kobiet" przyniósł pisarz arabski Ibrahim ibn Jakub. zna ją również Orozjusz (lib. Ma ono ziemię i niewolników. który umieszcza go nad brzegami Morza Kaspijskiego:. s. leży) Miasto Kobiet. ubi haec gesta feruntur. Much. 2. Nam et ego referri a quibusdam audivi. s. Schmeidler. Paweł Diakon wyraził się bardziej ogólnikowo „in intimis Germaniae finibus". K. eas aquae gustu dicunt aliqui concipere. ed. też lib. qui. IV. s. Powiedział Ibrahim syn Jakuba Izraelita: wieść o tym mieście jest prawdą. 123. I. na Bałtyku lub w Skandynawii). n. 408-412). zaczerpniętą zresztą z tego samego źródła przekazał pisarz arabski al-Kazwini. który w tym miejscu powołał się wyraźnie na określonego informatora : „Hoc ut supra diximus. 15. I. c. Kowalski. quod mine terra feminarum dicitur. usque hodie in intimis Germaniae finibus gentem harum existere feminarum". . lib. Wspomniawszy o rzekomych potyczkach króla longobardzkiego Lamicha z Amazonkami pisze dalej: „Constat sane. ed. nisi forte. a one (tj. quia huius assertionis series minus veritate subnixa est. T. c. Die Polargegenden Europas. 72 Co się tyczy lokalizacji: Maegpalandu Alfreda. to po odrzuceniu bardziej ogólnikowej interpretacji na rzecz konkretnego określenia. St. Porthan. c. przyp. że relacja Ottona I o Amazonkach mogła się wywodzić z Anglii. Arabskie legendy o kraju Amazonek na północ Europy. że wprawdzie król Alfred przy opisie Morza Kaspijskiego wspomniał o Albami (kraj Liubene). 283-300. Forster sadowił go na terenie Wielkopolski. O. jak i zaraz za nim idąca Sarmacja i Góry Ryfejskie. s. z punktu widzenia arabisty T. Försök. c. gdyż żona jego Edyta była wnuczką Alfreda. Nie zwrócono uwagi. G. tenże. uchodził za Sarmację. 3-32. 154 i mapa — na Mazowszu. że król Alfred w swej opowieści o Amazonkach wychodził 1) z konkretnych przekazów Orozjusza (lib. Much. że kraj ten leżał na północ od Chorwatów. tę ostatnią umieszczał na północ od Scytii. Maegpaland znajdowała się w kraju nadwolżańskich Węgrów. wypowiedział już przed nim Lehrberg. która znajduje się właśnie w tym odcinku opowieści. F. Amazonki — Istorija legendi. Do takiej zamiany mogły go zachęcić żywe jeszcze w IX w. jak sobie przypominamy.und Ländernamen. że istnienie kraju Kven nie wpłynęło w sposób decydujący na zlokalizowanie „kraju kobiet". Całość legend o Amazonkach w średniowieczu omawia etnograf radziecki M. Hübener. G. I. ale za cenę poprawki tekstu anglosaskiego. postąpił on z relacją Orozjusza o Gotach w Dacji (ob. 432). Alfred the Great. Podobną myśl o związku legendy o Amazonkach z konkretną nazwą Kvenland. 3359. Berlin-Leipzig 1927. s. H. Krytycznie odniósł się do pomysłu Dahlmanna J. to jednak pominął zupełnie wiadomość o Amazonkach. że Maegpaland może znaczyć to samo co Kven-land. podobnie G. z. Kos wien. s. Jahrhundert. tj. 53 . 5 przypuszcza. arcybiskup magdeburski Adalbert. otrzymał w ten sposób zupełnie przejrzysty stosunek chorograficzny starych i nowych nazw do siebie. Finlandia. nr 33. lib. s. Ibrahims ibn Jakubs Reisebericht. Cała ta dyskusja nabrałaby innego oblicza. Za Sarmacja rozciągał się 76 . co musiało też wpłynąć na sformułowanie tekstu. 456 zwrócił uwagę. s. Jagiellońskiego. Są również inne przypuszczenia. gdyby badacze uświadomili sobie. Alfred odróżnił Scytię od Sarmacji. Idąc konsekwentnie za wskazówką. wysuwano przeróżne hipotezy. 3 (1947). podobnie R. który zetknął się z nią w kronice Reginona z Prüm pod r. Mezger. 133. przyp. Filologia z. Nie oznacza to jednak. 2. s. 70). na: Varpaland. König Alfreds Germania. Lewicki. Zeszyty Naukowe Uniw. Kraków 1949. z. Kontynuator Reginona. Untersuchungen zur Erläuterung der älteren Geschichte Russlands. König Alfred und Osteuropa. s: 138-141. Arabische Berichte von Gesandten an germanische Fürstenhöfe aus dem 9. domysł to jednak błędny. § 1-3). r. Podobnie. 23-24 przypuszcza że. kraju Amazonek. 15. König Aldreds Geografie. 889. § 50. Sovetskaja Etnografija. Alfred odróżniał kraj Kven od Maegpaland. Petersburg. C. 352-354. 2 (1947). Na dwór Ottona I legendę te mógł przenieść tzw. 150.na Litwie. Przerzucił więc świadomie relację o nich do swej oryginalnej chorografii. s. 30. wieści o Amazonkach. 2) i z konkretnej mapy orozjańskiej. Ekblom. s. 1948. Gdy na mapie tej Alfred wrysował plemiona niemieckie i słowiańskie od Renu aż po Wisłę. s. s. Jacob. jak przyjmuje R. Westberg. s. Die Germania des Tacitus. na wschodnich wybrzeżach Bałtyku. Angelsächs. że chodzi o „kraj kobiet". to też należy odrzucić taką ewentualność. s. s. K. und 10. F. Sprawozdania z posiedzeń i czynności PAU. 49-50 (ten badacz odwołał jednak później swoje zdanie w artykule pt. Völker. King Alfred's North. gdyż jak wskazuje przekaz Pawła Diakona legenda ta była rozpowszechniona już na dworze Karola Wielkiego i w północnej Italii wśród Longobardów. Maegpaland oznacza po prostu Amazanum terra. Pomocna kraina Amazonek w opisach średniowiecznych geografów arabskich. na której zaznaczone były niewątpliwe zarówno kraj Amazonek. 3 (1957). I. Dahlmann. Kraj na pograniczu Azji i Europy. Malone. 77 Nomenklatura: Morze Ostów. przekaz Ohthera). Gâters. 56. tj. 81 Jeżeli do ujścia zaliczymy bieg rzeki począwszy od Hamburga. On sam jednak przyznał: The conditions of the problem are best met. 1-23. if we suppose the Osti to have held the estuary of the Oder". 76 (1952). nazwa ta objęła z czasem również Półwysep Jutlandzki. Falster. który jednak błędnie łączył nazwę Ostów z Ostrogotami w ujściu Wisły. wyżej przyp. Morze Estów jest najstarszą historycznie dającą się ustalić nazwą na południową część Bałtyku. On king Alfreds geographical treatise. 53-54. W literaturze zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska: jedni uważają Ostów za ludność bałtyjską. Ludat. 154 niesłusznie więc ogranicza ją tylko do Europy północnej. King Alfred's North. King Alfred's North. Źródła. niżej przekaz Wulfstana) i Skonie oraz Halland na Półwyspie Skandynawskim (ob. Gesell. F.. Tak już rozumiał tę nazwę H. s. sagi i legendy. Schleswig-Holsteinische Geschichte. Malone. Labuda. King Alfred's North. Wprawdzie król Alfred użył określenia. 67-77. K. s. tenże. tę część. 420. Cały ten kraj nosił nazwę: Danemearc (ob. ob. s. 82 Ob. to oznaczenie tego kierunku jako południowego okaże się zupełnie ścisłe. Ohthere's Voyage. Zeitschrift f. Indogermanische Suffixe der Komposition und Deminutivbildung. która była znana w IX i X wieku. Z nazwy: Ost-sae. Porthan. Malone. tj. Zeitschrift d. tenże. tj. która w tym miejscu wpływała na sposób wyrażenia się Alfreda. później wystąpiła druga nazwa: Morze Bałtyckie. s. 63-71. Laaland (ob.73 już ocean. mieszkającą na wschód od ujścia Wisły. na wschód od Morza Bałtyckiego. Ekblom. f. praktycznie cała Rosja europejska wchodziła w zasięg Sarmacji. 126). zwany Sarmackim. s. König Alfreds Germania. Dość odosobnione stanowisko zajął K. vergleichende Sprachforschung. 150. 80 Ob. Nazwa zbiorowa na Duńczyków zamieszkujących wyspy: Zeland. Försök. Morze Ostów wywodzi się drogą etymologu ludowej nazwa niemiecka: Ostsee. O nazwie Bałtyk ob. Taki bieg rzeczy podejrzewał już C. wyżej przyp. Malone. Obszerniej G. 72 (1954-1955). Mon. s. G. Morze Wschodnie (także: Östersoen. s. 54. s. później zaś K. mapa. 155 i n. co znaczy to samo). 83 Napotykamy tu jedną z najbardziej spornych nazw chorografii Alfreda. Ostsee und Märe Balticum. s. Podobny pogląd już 79 . drudzy za słowiańską zamieszkałą w ujściach Odry. R. tj. Osti und Ostsee. do rzędu pewności podniósł go A. 60. H. że Sarmaci mieszkają na północ od „kraju kobiet". 244 i n. Dahlmann. niżej przyp. lecz zwrot ten należy rozumieć tylko w optycznym związku z mapą. Ponieważ według Orozjusza Sarmacja rozpoczynała się od wybrzeży Morza Kaspijskiego. który uznał Ostów za resztki Gotów (Austro-Gothi) siedzących swego czasu w ujściach Wisły. s. To ostatnie zdanie jest jednak mylne. Försök. Noreen. ob. Die Germania des Tacitus. Ekblom w swoim „systemie przesuwkowym". szerzej G. Źródła. Wstęp. Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbundes. Zgodnie z tym Wulfstan przytacza tę samą nazwę w postaci Esti. Ekbloma. s. tenże.74 dawniej głosili H. sagi i legendy. Der Volksname Osti. ob. s. też G. s. op. s. II. s. R. Deutsche Altertumskunde. 56. Nordens älsta folk-och ortnamn. natomiast Ohthere i Wulfstan używają regularnie form anglosaskich. a stamtąd przeszła ona do Anglii. t. s. Podobnie później K. których Wulfstan w swej relacji nazywa Estami (ob. upada też i lokalizacja. Już poprzednio zwróciliśmy uwagę. Müllenhoff.. 13). 349. dopóki za przykładem R. s. König Alfreds Germanien. s. a nawet na trzy wykładnie w zależności od tego.. który też dał następujący przekład tego miejsca: „Die Norddänen haben nördlich von sich den Arm derselben See. Der Volksname Osti (i inne prace tegoż autora). choć zdawał sobie sprawę. Osti und Ostsee. por. że u rdzenia nazwy Estów stoi pierwiastek bałtyjski: aue. Hübener. 13). Dzięki trafnej etymologii Gätersa ten długoletni spór można uważać za rozwiązany. a nie od Ostów (ob. którzy mieszkają nad wodą". 35-36. 30).. die Bevölkerung. że Alfred oznacza mianem: Winedas wszystkich Słowian nadbałtyckich i dlatego ten wypadek uznawał za wyjątkowy (in the present passage. 155. und so auch die Winedas und die Burgendas". Indogermanische Suffixe. 51-58 Należy rozumieć: na południe od Północnych Duńczyków. 420-421. s. do jakiej nazwy wyprzedzającej odniesiemy zaimek: him. Językoznawczą identyfikację przeprowadził K. II. 403 i n). Ottârs. tutaj C. Główną podstawę do lokalizacji Ostów na prawym brzegu dolnej Odry znalazł jednak R. 161 i n. Ekblom. ostatnio zaś osobną rozprawę poświęconą udowodnieniu tej tezy poświęcił R.'woda' i sufiks -ist. however Alfred's Winedas must have a restricted meaning"). W. s. nie mogąc sobie poradzić z konstrukcją gramatyczną zdania. König Alfreds. s. są tym samym ludem. die man Ostsee nennt. Ostatnio jednak A. Malone. 433: „Ich halte Osti für eine volksetymologische Verdrehung des Eigennamens der Esten. s. t. H. Nazwa ta oznacza „ludzi. Rask. Mieszkańcy wyspy Bornholm. Mucha uważano Aestii za nazwę pochodzenia germańskiego. s. że Ostowie zajmowali terytorium ziemi Wostroze. s. że Alfred miał tu na myśli Słowian na wyspie Rugii. że Ostowie. Müllenhoff. wraz z zakwestionowaniem zasadności systemu. przyp. który pozwala mu zmieniać kierunek podany przez Alfreda nawet o 60-90° (ob. Much. Der 86 84 . Estas (jak już trafnie zauważył K. King Alfred's North. jak wiadomo. 179 i n. Gäters. 53-54 (jak w przyp. s. 245. Podobnie A. 55 i H. King Alfreds. Nordens älsta folk-och ortnamn. 87 Tekst pozwala tutaj na dwie. und östlich von ihnen sind Osti. Porthan. Försök.). Dochodzi on do przekonania. R. 31-32. 31 Wstępu). Wstęp. Gäters. Nazwę tę przejęli Sasi w postaci: Osti. s. A. Die Osti haben nördlich von sich den Arm derselben See. Stosunek wszystkich tych nazw do siebie był tak długo niejasny. 38. Osti und Ostsee. których wymienia w swej chorografii Alfred. ziemia tej nazwy wyłania się dopiero w drugiej połowie XII wieku (ob. Porthan. Noreen. 85 H. G.). s. s. 12 i n. 77). F. Labuda. przyp. auf die die Situation eindeutig hinweist". Konstrukcję gramatyczną zdania: Noröene — Winedas and Burgendas wyjaśnił należycie A. 14 n. ludu bałtyjskiego wspomnianego po raz pierwszy już u Tacyta (ob. jest to również zdanie R. w swej chorografii Alfred z reguły posługuje się formami niemieckimi (ob. gdyż. Brüske. Ostar. gdzie raczej spodziewaliśmy się formy: Este. K. s. s. cit. Wszyscy ci badacze nawiązali również do nomenklatury Aestii. ob. Bosworth. Dahlmann. przypuszczał. J. Ekblom. 245-246 dowiódł. Bardziej rozpowszechnione i bardziej uzasadnione jest mniemanie. 193 in. s. cit. s. B. Pochodzenie etniczne Kwenów nie jest jasne. że Hawolanie siedzieli od nich na południe (pośrednio ma to być jeden z ważkich argumentów przemawiających za osadzeniem Ostów w ujściach Odry). sed carnibus ferarum atque ovis avium vivunt. s. że Alfred jako punkt wyjściowy traktuje Ostów. Noreen. G. 59: „aliae vero ibi sunt gentes Screrefennae. Die Germania des Tacitus. Interpretacja ta ulegnie jednak zmianie. Dahlmann. s. A. Much. kraj ich nosił w nomenklaturze germańskiej (skandynawskiej) nazwę Finnmarken. ob. Co do nazwy ob. że zaraz w następnym zdaniu chorograf ponownie nawiązał do Burgundów. że Alfred potraktował jako punkt wyjściowy samo „ramię morskie". gdzie w IX i X wieku mieściło się centrum państwa szwedzkiego. 15: Σκριβί-φινοι. Kväner. a więc przede wszystkim Finów. 60-61.. 88 Szwedzi. K. 409. 90 Getica. należący do swego ludu). w przeciwstawieniu do Häme-laiset 'ziemie wodne'. Przemawia za nią to. rozciągając się na północnym krańcu Półwyspu Skandynawskiego. Nazwa Szwedów była w Anglii spopularyzowana przez poemat Beowulf. Mommsen. całość materiału onomastycznego u E. s. 351. Arkiv f. sądzi. Kainu-laiset) Lapończycy nazywali swoich południowych sąsiadów. Kainu. Burgundów. Już H. s. Sveriges namn. s. nordisk filologi. que frumentorum non queritant victum. W takim wypadku najwłaściwiej będzie sądzić. Swen Tunberg. Słowianie i Burgundowie. Wreszcie zachodzi możliwość trzecia. II. rus. E. Kainu-maa. s. że nie wymagają żadnych dodatkowych interwencji w tekst. oznaczając szczegółowo ich położenie na Bałtyku. lecz także Szwedów i Norwegów. od których Hawolanie istotnie znajdowali się w prostym kierunku na południe. że Kwenami (Kainolats. 164. mieli oni stanowić odłam Czudów. Porthan. dalej Jordanes. 449-451). 26 (tutaj dalsza literatura). III. Lapończycy. ubi tanta paludibus 91 . F. Göternas rike. że Alfred wziął za punkt wyjścia ostatni z wymienionych tutaj ludów tj. Nordens älsta folk-och ortnamn. op. 12 (1896). lib. wspomina bowiem o nich Prokop z Cezarei. Wadstein.75 Volksname Osti. szw. Jest to alternatywa druga. Die Länder. Metzenthin. Goth. Försök. 32 (nazwa ma pochodzenie przymiotnikowe: svihones 'my sami'. Wzmianki o Skrid-Finach są zadziwiająco dawne. ed. Kainu-laiset oznacza 'ziemię nizinną'. Jemen. a zatem. C. Rask. § 21. s. Tavastr. Om Kvänerna och deras nationalitet. Moim zdaniem jest to interpretacja najbardziej prawdopodobna. mieszkańcy Upplandii. pomocni sąsiedzi Finów właściwych. Uppsala — Stockholm 1940. określając siedziby Hawolan na południe od niego. s. s. c. H. 58-59 wygłosił zdanie. 'właśni' tj. 113-117 (tutaj wszystkie ważniejsze wzmianki źródłowe). E.und Völkernamen.. R. gdy na miejsce jednego podmiotu wystąpią aż trzy: Ostowie. 92 Skrid-Finowie. c. Ottärs. mieszkających nad Zatoką Botnicką. Obie te interpretacje mają tę przewagę nad pierwszą. tj. Wiklund. ob. Dziś odnosi się nazwę Kwenów wyłącznie do Finów (ob. Fornvännen 1930. K. ed. s. to brak na to zupełnie dowodów. Wstęp. niby Morze Wschodnie. erhält nach Förster ihre Berechtigung.76 fetura ponitur. s. Dalsze wzmianki o nich zestawia E. uważano je za część Oceanu Brytyjskiego. 79: mid Scridefinnum. i. że informatorem Alfreda był Ohthere (ob. 33-34. Gęsta. Metzenthin. Fr.. Alfreds Bezeichnung 'Ostsae' ist das erste Zeugnis für diesen Namen". A. dass die im 9. jak on sam stwierdza. 23). Historie ancienne de la Mer du Nord. s. Współcześnie z Alfredem wspomina o nich również Widsidh. że Westsâe zostało przez Alfreda użyte jako przeciwstawienie do Ostsae. Limes Saxonicus a ujściem rzeki Schlei. że za czasów Alfreda. Podobnie jak Porthan sądzi K. W. Roczniki frankońskie pod r. A New Engl. Ponieważ wzmianki o Skrid-Finach nie znajdujemy u Orozjusza. Obie formy: saska i duńska sprowadzają się do jednej wspólnej. Dictionary.u. N. Widsith. 279. przyp. durch die Wenden von diesem Meere völlig abgeschnittenen Deutschen sie (d. Ostsee jest zapożyczone z duńskiego: Eystarsalt. to byłby to poważny argument przemawiający przeciw etnicznej interpretacji nomenklatury: Ostsâe jako Morze Estów (Ostów). że w okresie spisywania opowieści Ohthere pozostawał w jakimś stosunku zależności do króla Alfreda. Plinius) lub Ocean Germański (Ptolemeusz). gdyby się udało wykazać. ed. Wyrażenie wymaga dokładniejszej analizy filologicznej. 213. Sprawa jest niejasna. ob. I. s. Schönfeld. Co się tyczy określania Morza Północnego (Nordsee). Ostersoen. die Bezeichnung Ostsee) von den Dänen entlehnten. E. Chambers. schol. lib. W starożytności morze to nosiło nazwę: sinus Codanus (Mêla. Alfred der Grosse. że tym miejscem zamieszkania był kraj Hâlogaland (ob. Langobardorum. s. *Eystir itp. 97 West-sae — dosł. t. Hübener. Die Länder. Hist. 40 pisze: „Die Bezeichnung Ostsee. Mit Bezug auf Dänemark liegt dieses Meer aber im Osten. 150. też Adami Bremensis. c. wypadnie przyjąć. 15: „Scritofini (lub: Scritobini). ob. E. wenn man berücksichtigt. J. Wiadomo jednak. por. 24-25. s. Otóż. 126) w brzmieniu całkowicie saskim. Jahrh. R. . W okresie średniowiecznym nazywano je Oceanem Brytyjskim (ob. 157. Kurze. M. Co się tyczy znaczenia ob. 114). Przez cały czas Sasi dotykali granic Bałtyku między tzw. s. co by świadczyło. s. w. Hannower 1895. crudis agrestium animantium vescuntur. jeszcze G. 808 wymieniają Bałtyk pod nazwą: Ostarsalt (Annales regni Francorum. In Schleswig und Dänemark setzt man heute noch Ostsee in Gegensatz zur Westsee (= Nordsee). Völkernamen. Nordens älsta folk-och ortnamn. IV (1901). 94 Co się tyczy imienia ob. jako Morza Zachodniego (Westsee). że niem. Geidel. 437 95 Słowa: his hlaforde oznacza „swemu panu". Noreen. por. Janssens. Aisti.. 96 Później dowiadujemy się. wywodzącej się z antycznej nomenklatury: Aestii. s. Już H. G. de quorum etiam hirtis pellibus sibi indumenta peraptant". Wörterbuch. W rozumowaniutym podstawowe znaczenie ma lokalizacja West-sâe. lib. że Morze Północne (Nordsee) istotnie nosiło przed tym nazwę: West-sâe. 131. 169). Porthan był zdania. s. Ob. Murray. też Pauli Diaconi. 44. niżej przyp. King Alfred's North. Schmeidler. Östersjön. Malone. s. Nie ma żadnego powodu przypuszczać. IV. niżej). ut et augmentum prestent generi et satietatem ad cupiam genti".: Morze Zachodnie. stąd trzeba było później sięgnąć do nazwy geograficznej. 270. vom Standpunkt der deutschen Völker eigentlich unrichtig. W sprawie tej H. otaczającego Anglię (ob. s. König Alfreds. war Other gekommen". Vasmer. 135. s. Wbrew temu M. tutaj obszerniej K. 9 und namentlich PS. następny). s. Lapparnas forna utbredning i Finnland och Ryssland. III. 187. c. s. Storm. 117: „The 98 . I. 137-138. „Im Anschluss an Genesis. L. 42 jest zdania.. Większość badaczy jest zdania. C.. s. Norlind. Do stosunków handlowych Norwegów z mieszkańcami Laponii ob. s. 5 (1906).u. Do tego samego przekonania dochodzi też A. t. podobnie M. P. s. nach Permien. K. s. Za tym przemawiałaby sama marszruta podróży. Migne. 24). zamieszkałych nad Zatoką Kandalaksza.. King Alfred's North. Lönborg. przyp. A. że nie mamy tu do czynienia z naiwnością Ohthera. Om Opdagelse. Część badaczy jest zdania. L... K. auf dem Wasser ruht. Vierteljahrschrift f. Perm-). Szinnyei. wsch. Kristiania 1910. 356). Die physische Erdkunde. podróżnik dotarł do ujścia rzeki Dwiny. że ponieważ Ohthere spotkał się podczas swej drogi z Biarmijczykami (ob. Bugge.. s. Othere przez cały czas trzymał się lądu. 91. 175 i n. s. Wirtschaftsgeschichte. E. F. Por. którzy stąd migrowali w dół rzeki Oniegi i Dwiny w kierunku Morza Białego. 423: „also ins weisse Meer. 64 i n. Z nazwą Permów Norwegowie mieli się zapoznać za pośrednictwem Lapończyków z Finnmarken (por. H. 11. 99 H. że nazwa ich wywodzi się od ludu Permów (rus. 6: »qui firmavit terram super aquas« hatte sich kirchlich sanktioniert die orthodoxe kosmographische Ansicht gebildet im frühen Mittelalter. a więc mógł opływać tylko Półwysep Kola i tym sposobem dotrzeć do Zatoki Kandalaksza. 37 i przyp. Permi. s. s. s. I. Niektórzy jednak są zdania. 101 i n. Beiträge z. Das Problem des gegenseitigen Verhältnisses von Land und Wasser. 206) stellte dann zuerst die Frage: »Trägt die Erde das Wasser oder das Wasser die Erde?« Beda. Ekblom. Biarmia. 263). M. wo jetzt Archangelsk. B. P. 1 i n. Ohthere (ob. s. pag. vol. 101 Przynależność etniczna Biarmijczyków jest sporna. 92). I. że Ohthere dożeglował do rzeki Warsugi w Zatoce Kandalaksza na Morzu Białym (G. Hübener. 101. wyżej przyp. Geidel. R. Biarmia.. Soz. dass die Erde über das Wasser gehoben ist. Adam af Bremen. 51 notuje powyższą wypowiedź tylko jako przykład osobistej wątpliwości podróżnika. 100 Miejsce. s. s. 159: A. König Alfreds Germanien. Alfred der Grosse. że Beormas z przekazu Ohthera oznaczają zachodnio-fińskich Karelów. oraz A. Bugge. Malone. Zum Namen Terminas. s. tenże. 44. s. Der Kirchenvater Zeno (bei Migne. do którego kierował się i dotarł Ohthere. 137 i wielu innych. R. 84 i n. Nordeuropäische Verkehrswege im Mittelalter. t. M. lecz z odpowiedzią na pytanie bardziej świadomego rzeczy króla. zamieszkałych pierwotnie w górnym biegu rzeki Wjatki i Karny. mieszkańców Finnmarken (ob. Alfred the Great. 267 i n. zeigt eine vermittelnde Ansicht (De natura rerum. pag. 169-170. Z nimi miał się zetknąć u schyłku IX w. Tallgren.. którzy ich zdaniem mieszkali na kontynencie po przeciwnej stronie Półwyspu Kola. Ekblom. Alfred the Great. 149. tenże. König Alfred. Tallgren. F. s. 45 objaśnił. 78 i n. Alfreds Lehrmeister. Völkerkunde. hist. fiń. podobnie S. Finnisch-ugrische Sprachwissenschaft. w Eberta Reallexikon der Vorgeschichte. Förster. vol 90. Dahlmann.77 Finami Ohthere nazywał Lapończyków. A. s. Nansen. Norges historié. I: 2. Ob. Altenglisches Lesebuch. Kretschmer. s. s. są oni przodkami Żyrjan i Wotjaków. 3. Wiklund. jest w literaturze przedmiotem sprzecznych opinii. Nebelheim t. 169-170). dochodzące 4-5 m długości. Zum Namen. M. zamieszkujących Półwysep Kola (ob. Zdaniem M. Trichechus rosmarus L. S. dzisiaj prawie wytępione. mięso i tłuszcz jadalny". wąsy szczeciniaste. 105 W tym wypadku ma on na myśli prawdziwe wieloryby.). Vasmera pierwszy człon nazwy: Ter. C. (szczątki częste w Europie i Ameryce). 170 z powołaniem dalszej literatury. oczy małe nabiegłe krwią. t. 69. Vasmer. zdanie to zyskuje na wiarogodności. wagi do 1000 kg. cit. skutkiem częstych polowań w celu zdobycia skóry. s. XI.78 Biarmians were Carelian or East Finnish hunters" (na podstawie analizy zabytków archeologicznych). M. A. Ross. Turje.. l i n. s. Vasmer. ob. 6. zwrócone w dół. Ob. jeszcze V. że Biarmijczycy są Karelami a nie Permami. 103 Biorąc pod uwagę. s. Tarje. liny i sieci. „Mors (koń morski. Z języka Japońskiego wyrażenie to przeszło do języka fińskiego. M. siedzących w Finnmarken. 102 W odróżnieniu od Lapończyków zachodnich. 35 i n. 104 Przytaczam tutaj jako charakterystyczny opis morsa z Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej. mianem tym określano Lapończyków wschodnich. Förster. Ma ogromne kły. op. tłuszczu i kłów..pochodzi z lap. zwierzę należące do rodziny Rosmaridae. Bjarma-land. Rosmarus. s. jest to zwierzę łagodne. Mors żyje w okolicach podbiegunowych płn. jako określenie na wschodni kraniec Laponii na Półwyspie Kola. w epoce lodowej sięgał dalej na płd. podrzędu Pinnipeddia. Tubylcy ze skóry wyrabiają rzemienie. s. ścięgna używają na nici. s. The Terfinnas and Beormas. Zum Namen. Co do etymologii nazwy Beormas ob. Kraków bd. . które są cenione na równi z kością słoniową. Jansson. W języku rosyjskim wschodnia część półwyspu jeszcze dziś nosi nazwę: Terskij bereg.. Jest to zwierzę. przyp. że mowa tu o znanym porcie norweskim Konung-heal. 21 (tekst angielski) i s. 97 i n. to i tak dochodzimy do liczby 6 statków. Schier. Porthan. 116 Przekład dosłowny daje tekst dość chropawy. 83 n. s. P. Ponieważ Ohthere łowił je blisko swej ojczyzny w północnej Norwegii. cit. na jeden dzień 5 sztuk. sagte er. środków płatniczych ob. J. Grundtvig i C. 442-443 wskazali na miejscowość Skiringssal w południowej Norwegii. Porthana. O różnych typach statków skandynawskich w tym czasie informują A. 316-318 lokalizacja była niejasna. że koło r. Bosworth. Munch. Langebek w swoim komentarzu wprowadził w błąd późniejszych badaczy przypuszczeniem. Por. 9. O rozmaitych sposobach płacenia danin i zobowiązań przy pomocy futer itp. Ob. F. Raska. Sweet usunął z tekstu przeczenie („ne") i otrzymał bardzo gładką treść. Byli też tacy. upolowanie 60 sztuk leżało w granicach możliwości. Dahlmann. Craigie. A. Ohthere no doubt meant the south coast from from Lindesnaes to the inner end of the Christiania Fjord and in older Norvegian an Icelandic this was regulary designated by the phrase austan Vik". K. Ob. Jeżeli przyjmiemy. Den forntidnordiska orienteringen. s. Iraland. ed. który podaje.. 426 tłumaczy: „dahin. Jest jednak rzeczą oczywistą. s. 318 utrudnili jego zrozumienie. 1800. Ottârs. 1136 stał się ofiarą napaści słowiańskich korsarzy pod wodzą księcia pomorskiego Racibora. Shetelig. H. Były to reny uprzednio obłaskawione. Hvor bodde häloygen Ottar?. wenn man die Nächte stille liege. że chodzi o całą Norwegię.. C. s. s. s. 112 111 109 108 107 Dawniejszym interpretatorom sprawiało wiele kłopotu oznaczenie: „na południu tego kraju" (ob. K. 45. 49 podaje. Historisk-geografisk Beskrivelse. przyp. 32 (Ynglingasaga. że na każdym ówczesnym stateczku mógł się znajdować tylko jeden harpun. 110 J. przyp. w r. Na jeden statek przypadałoby wtedy 10 wielorybów. Ob. aber jeden Tag starken wind habe". s. F. Schier nie zna przekazu Ohthera.). s. Jónsson. König Alfreds Germanien. s. Porthan. op. Skiringes-heal leży w prowincji Vestfold w zachodniej części Zatoki Osloeńskiej. s. 44). A. tj za jego życia ten sposób chwytania renów był jeszcze praktykowany. Pelze und Stoffe als Zahlungsmittel. Historisk-geographisk beskrivelse s. 71. podobnie J. Rask. Ten na pierwszy rzut dość niejasny tekst wyjaśnił W. 301-314. też J. könne man nicht segeln in einem Monate. s. na jesieni zaś reny obłaskawione odprowadzały je całym stadem do miejsc ogrodzonych. Brögger . 201: „By éastveard.. Försök. Tak samo sporo trudności sprawiało określenie położenia portu Skiringes-heal. s. H.79 mogły łatwo zachodzić. że 1 mila norweska zawierała koło 5 mil anglosaskich. który m.. 84 i H. 49 i n. G. G. P. Heimskringla. Ob. W. 113 Zapewne w sensie: „nie zamarzające". którzy szukali tego portu na Półwyspie Hel w Zatoce Gdańskiej! Jeszcze dla H. s. A. cit. s. 114 Hälogaland leży na wysokości Tromsö w północnej Norwegii. 169-171. 205 i n. a nie o Hälogaland. relację H. 91. 59 i n. Vikingskipene. Ottârs. s. też R. op. 88. 46 115 . Munch. in. Wymienia ją Snorre Sturlason. por. King Alfreds. gdzie je łatwo chwytano. przeciwstawiając nocne postoje jeździe za dnia. Sieć wód łączących Kwenów z Norwegami jest widoczna na mapie. już za kołem podbiegunowym. Ekblom. wpuszczano je między dzikie. Bosworth. cit. King Alfreds. k.H. however. op. Qvigstad. jakkolwiek nie należy wykluczać pewnej przesady i chełpliwości ze strony narratora. s. Dahlmann. Dopiero S. 30. B. On Ohthere's steorbord. Ohthere chciał powiedzieć. s. Racje jego uznał K. 'At after' and 'Iraland'. A. że w danym wypadku chodzi o Irlandię. 320 sądzi. że przekład anglosaski był robiony dla Anglosasów. mimo to jest ciągle podważany. Trzeba dodać. s. Hübener. oraz G.) i że wobec tego chodzi tu o jedną i drugą wyspę łącznie. Adams af Bremen. J. podnosząc głównie moment paleograficzny i językowy. King Alfred's North. 494. Gdyby chciano poprawnie wyrazić myśl Ohthera o Islandii posłużonoby się tą ostatnią nomenklaturą. że właśnie w tym czasie. 118). s. . Iraland. że: z Hälogaland nie można dopłynąć do Skiringes-healu [prędzej. A. s. s. 445-449. C. Bjornbo. 200201. G. Rask. że w nocy trzeba spoczywać (ze względu na żeglugę przybrzeżną. Dahlmann. że już Adam Bremeński nie rozróżniał Irlandii od Szkocji (ob. a żeglować można tylko za dnia. 458. przypomina on. lecz o Islandię. F. 78. obracał się on więc w kręgu wyobrażeń geografów anglosaskich. tenże.80 (przekład). Craigie.. 155 i n. jak i merytorycznym. s. ani między Szkocją i Brytanią żadnych wysp nie było. s. s. King Alfreds. s. 119 Skagerrak i Kattegat. Otóż w danym wypadku ani między Islandią i Norwegią. dowodząc poprawności tekstu tak pod względem rękopiśmiennym. niż] w ciągu jednego miesiąca. 143. A. 431. że Anglicy częstokroć identyfikowali Irlandię ze Szkocją sądzi. H. tenże. op. Islandia została odkryta przez Norwegów i przez nich skolonizowana. Najgruntowniej uzasadnił konieczność tej poprawki W. niżej przyp. cit. König Alfreds Germanien.. 85). że w danym wypadku nie chodzi ani o Szkocję. że w powyższym wypadku Ohthere nie miał na myśli Irlandii właściwej. s. Stokoe. lecz Szkocję. On king Alfred's s. Emerson. Irlandię zabezpiecza poza tym dwukrotny. grożącą nadzianiem się na fiordy). Zwrócił on uwagę. s. Bosworth. Rozwijając tezę pierwotną. pamiętając. Wydaje mu się to tym bardziej prawdopodobne. cieśniny leżące między Norwegią i Szwecją a Danią. K. Malone. 870. oświadczając się zdecydowanie za Irlandią. Przeciwko tej poprawce zaprotestował C. H. Porthan (op. proponuje więc emendację Iraland na Isaland. Płynąc równolegle z wybrzeżami Norwegii Ohthere po prawej stronie mógł mieć tylko wyspę Islandię. jego zdaniem za Islandią przemawia geografia podróży. Otóż w kołach tych Islandia była znana tylko pod nazwą: Thyle. A. że Ohthere wspomina o wyspach leżących między Irlandią a „tymże krajem" (ob. 299 i n. ani o Irlandię. koło r. biorąc pod uwagę. 46-47 uznał jednak zapis Isaland za możliwy i wprowadził go do swego wydania. a nie dla Norwegów. Z tych dwu wariantów jako rzecz pewna zostaje więc Irlandia. Ze stanowiskiem W. F.. König Alfreds Geographie. 117 Zapis rękopiśmienny: Iraland nie wzbudza żadnej wątpliwości. Ostatnio najgruntowniej rozważył wszystkie poglądy W. Thule. identyczny zapis rękopiśmienny. Iraland. Craigie'ego polemizował O. cit. mainland'". Bezpośrednie sąsiedztwo z krajem Anglów (Południowych) po drugiej stronie rzeki Schlei ma rozstrzygające znaczenie dla lokalizacji Sillende. kraj zamieszkiwany przez Jutów. tenże. f. Die Machtstellung der Wikinger auf der Landenge von Schleswig. Petersen. Malone. 242 i n. Ponieważ nie wchodzi w grę ani ziemia Anglów (na południu od rzeki Schlei). s. E. Der Transitverkehr Schleswig-Hollingstedt. Jest to właśnie kraj opuszczony przez Anglów (Północnych). Handbog i den gammel nordisk geografi. s. Pogląd Ekbloma nie jest przekonywający. s. Zeitschrift d. 138-140). przyp.5 mili duńskiej czyli koło 10 km. to jednak z geografii tych terenów wynika. Forster) utrzymywali. Ekblom. przechodziła ona wzdłuż rzeki Schlei do portu w Haede (ob. 123 Wielki port tranzytowy z Morza Pomocnego na Bałtyk u ujścia rzeki Schlei. s. Według niego mila morska wynosiła 1. 336 i n. s. 151 jest zdania. 1 i n. Den nordiske Kirkes Grundlaegelse. Wymiary mil podaje N. Ohthere's Voyage. s. Gesellsch. to samo H. tenże. że Sillende należy zlokalizować koło tej rzeki. s. że ziemia Sillende oznacza wyspę Zelandię. 182 skrytykował tę tezę i wystąpił ze zdaniem. Co się tyczy znaczenia tej nazwy to K. 1931. V. przeciw identyfikacji Geatów z Jutami i z nomenklaturą Gotland wystąpił K. s. Droga ta jest doskonale znana. König Alfreds. 1934. Wadstein. że jest to południowa część Półwyspu Jutlandzkiego między Anglami a Jutami. lecz odnosi się ogólnie do ziem położonych na południe od siedzib Juto w. Namnet Danmark. Frahm. Geschichte. s. 25 (1919). Ten ostatni precyzuje. tenże. Dahlmann. S. że „Sinlendi ist 'Grossland. Müllenhoff. . że kraj ich posiadał przedtem jakąś ściślej określoną nazwę. 10. które stąd ciągnęło się jako "Morze Ostów" w głąb lądu na kilkaset mil. s. jakkolwiek nie da się ustalić bezpośredniego związku między nazwą rzeki Schlei a Sillende. s. Nordalbingische Studien t. że Sillende nie jest nazwą odnoszącą się do jakiegoś konkretnego terytorium. Hössskolasaarsskrift. Völker und Stämme. 178-179 podaje: „In many view Sillende — Sinlendi means '(coast of) terra firma. King Alfred's Geats. Z tego wynika. którzy wywędrowali do Brytanii (ob. welche die Haithabu-Route befuhren: wo sie keine Durchfahrt fanden. 60. Försök. dass dieser Landesnahme für das Gebiet von Schleswig von Seefahrern stammt. Ottârs. Porthan. 142. Być może mierzono jednak w milach angielskich. Jörgensen. 135.81 120 Alfred nazywa ten kraj: Gotlandia (Gotland). Deutsche Altertumskunde. Innymi słowami: Sillende — Sinlendi znaczy teren. 339-340 i C. King Alfred's Gotland. s. I. sondern die Landenge überwinden mussten. R. A. 159 i n. Pogląd ten stal się obowiązujący na długi czas. że chodzi tutaj o Szlezwig. że Skagerrak i Kattegat Alfred traktował już jako część Morza Bałtyckiego. Ponieważ ci ostatni byli na tym terenie stosunkowo późnymi przybyszami. 439. Rask. Wadstein. 128). D.. wobec tego pozostaje tylko terytorium na północ od rzeki Schlei. Langebek. t. Ostatnio jednak R. czyli Gotów. schlesw. M. Alfred w przekładzie historii kościoła Bedy nazywał ich Geatami. s. 121 Starsi badacze (Suhm. zajęte w czasach przez nas opisywanych przez tzw. Gutenbrunner. F. im Gegensatz zu Inseln. jest rzeczą więcej niż oczywistą. 47 wystąpił z poglądem. Forschungen und Fortschritte. der Begriff deutet darauf hin.. Ekblom. holstein. 122 Mowa tu o Morzu Bałtyckim. war für sie die 'kontinentale Strecke'". Etymologia nazwy również więc potwierdza lokalizację kraju Sillende nad rzeką Schleią. s. która ma tylko 1609 m. s. czyli kraj położony nad rzeką Schleią. Południowych Duńczyków (Suodene). s. 292 objaśniał ją jako „wielka włość". continens terra'. Göteborgs. ani ziemia Jutów na półwyspie tego imienia. na którym dokonywano przewłoki statków idących od Fryzji na Bałtyk. K. Norden och Västeuropa. dość podobnie już przedtem E. G. 123 wykładał ją jako „ein wüstes Gebiet". Ohthere's Voyage. F. l i n. H. 63. Malone. Hist. 17.Langeland — Zatoka Kilońska — port Haede. Jankuhna (ob. ob. niżej przyp. Mały Belt do portu w Haede. Labuda. Ob. Ekbloma. ob. tj. Wisłoujściu. mapę polityczną tego obszaru w IX wieku podaje R. 135 Co do tych wysp ob. Poza zasięgiem tak pojętej Danii miałaby pozostawać Jutlandia i terytoria nad rzeką Schleią. 131 O osobie Wulfstana ob. 124 Ob. 133 Próbę obliczenia drogi przebytej przez Wulfstana w ciągu jednego dnia ob. „die Inseln die zu Denamearc gehören". s. Falster. 129 Tj. 161 szlak Ohthera biegł takimi etapami: port Skiringes-heal — Skagerrak i Kattegat — wyspa Samsö — Belt — Wielki Belt . wyżej przyp. s. On Wulfstans Scandinavia. Anglia. King Alfred's North. Nie ma żadnego powodu wykluczać ze wspólnoty etnicznej duńskiej tzw.82 Został on w dużej mierze rozkopany i gruntownie zbadany przez H. uwagi we Wstępie. a z nimi również i Jutów. s. C. Z tym mniemaniem trudno by się zgodzić. 58. 574 i n. że Alfred miał tu na myśli całą Słowiańszczyznę począwszy od Zatoki Lubeckiej a na Wisłoujściu skończywszy. Om det svenska och der danska rikets uppkomst. 14. s. das südwestliche Schweden bis Schonen im Süden. 127 Skagerrak i Kattegat. s. Hallandzie i na wyspach: „Damit ergibt sich also für die zweite Hälfte des 9. Die Besiedlungsgeschichte Südostschleswigs. Zdaniem H. Malone'a. Południowych Duńczyków. Lâlland. K. s. Szlak wyprawy nakreślony przez Malone'a wydaje się bardziej „żeglowny". Zelandia i kilka innych pomniejszych wysp. Wstęp. Ohthere's Voyage. Langeland i drobne wysepki. ob. 122. przyp. Zdaniem R. przyp. co do jego lokalizacji ob. 134 Wszyscy badacze są zgodni. Ohthere's Voyage. s. kiem jest powstanie w połowie X wieku jednego wczesnofeudalnego państwa duńskiego pod panowaniem królów Gorma i Haralda Sinozębego. 189. sagi i legendy. 136 Ob. Tidskrift f. Ekblom. Wulfstan podaje nazwy tych wysp w brzmieniu anglosaskim. Jankuhna. 3. Langeland und 5. 128 Jest to kraj Sillende. Źródła. 151. 132 Port w tzw. przyp. ob. 126. G. 126. 4. s. 151-152 określenie Denamearc obejmuje tylko posiadłości duńskie w Skonu. s. 137 Należy zwrócić uwagę na przejście toku narracji z formy obiektywnej na opowiadanie subiektywne. literaturę). Zagadkowy jest brak wzmianki o Wolinie w ujściu Odry. 2. 301 i n. po swej prawej stronie (steorbord) miał on więc wyspy: Fionię (Fünen). 130 Według K. Es gehören dazu: 1. Skâneland 7 (1921). przyp. Weibull. Jahrhunderts eine verhältnismässig klare Umschreibung des geographisch-historischen Begriffes Dänemark. . 121. 188-189 droga biegła nieco inaczej : port Skiringes-heal — Skagerrak i Kattegat — dalej wzdłuż wyspy Zeland — następnie między wyspą Fionią i Jutlandia przez tzw. Na związek Witlandu z późniejszym Witlandem zwrócił najpierw uwagę C. Gotha 1858. I. To stanowisko będzie jednak trudne do przyjęcia. Osadnictwo pruskie na Żuławach i na lewym brzegu Wisły jest sporadyczne i nie mogło wpłynąć na obraz stosunków etnicznych na tym obszarze (ob. J. jak i znaczenia. Toeppen. dzisiaj mieszczą się tutaj porty Karlshamn i Karlskrona. Czy nie należałoby rozważyć możliwości. że jest to starsza nazwa zbiorowa nie tylko na Świeżą Mierzeję (to wydaje się dosyć pewne). s. Lethovia. a tym samym pochodzenia tej nazwy. Alberyk z Trium Fontium wspomina w r. t. W cudach św. ażeby można było ograniczyć rozmiary tej krainy do wąskiego pasma mierzei. pogląd ten spotkał się z krytyką M. Urkundenbuch des Bistums Samland. subjugaverunt". 241). 2. Curlandia.. To jednak nie da się pogodzić z innymi przekazami. Panzer. Die Teilung der Diocese Samland und die Hypothese über Witland. Że kraina taka na terenie Prus istniała wynika ze źródeł XIII-wiecznych. s. Malone. Müllen-hoff. Geschichte Preussens. 404). tak jak poczyna się ona od Wisły aż po granice Sambii. s. s. wydaje się bardzo wątpliwe. Neumann. 144 O ujściu Wisły (Wisle muoa) ob. ob. Ponieważ Wulfstan identyfikuje Wisłę z Nogatem. W dokumencie podmistrza krajowego Gerharda von Hinzberg z r. Die Verbindung des frischen Haffs mit der Ostsee. P. s. Die Deutschen und ihre Nachbarstämme. Sprawa rozległości Witlandu wymaga wiec gruntownego zbadania. Voigt. II. Być może. dotycząca zarówno położenia. wyspa Oland. albowiem Wulfstan wyraźnie pisze. że wymieniony wyżej w źródłach Witlandesort jest identyczny z miejscowością Lochstedt na Półwyspie Sambijskim. 577. też nr 87 z r. że Witland obejmował całą Sambie (tak cuda św. 142 Wyspa Gotlandia. 10 (1850). 1264). 1-2. Altpreuss. (Script. a więc np. iż Wisła dzieli Witland od ziemi Słowian. ista videlicet. II. wyżej przyp. 140 Tą nazwą Wulfstan określił zapewne południową część wybrzeża Smalandii między Karlskrona i Kalmarem. 141 Eowland.. 177 i n. Toeppena. Über die Lage von Wulfstans Truso. jest on również zdania. t. 315 i n. Deutsche Altertumskunde. przyp. t. że krzyżacy: „terram Sambie. 287 jest zdania. por. Zważywszy. 139 Wschodnia część Skonu. Withlandia et Sambia" (Script. 346-347 opowiada się za całą deltą wiślaną. Noreen. 669. 1-2. 88. przyp. Pogląd ten następnie umocnił F. s. rer. 143 Ob. Historisch-comparative Geographie von Preussen. 1258 napotykamy terytorium Witlandeson. 26 (1889). Provinzialblätter. że „erant autem hoc anno in illis partibus quinque tantummodo provinciae paganorum acquirendae. kalmarskim. Mendtahl.83 138 Wyspa Bornhohn z pierwotnego: Burgenda-holm. 145 Koło sprawy kraju: Witland rozwinęła się spora dyskusja. który ongiś miał stanowić stały ląd. też M. który ze swej strony wskazał na Świeżą Mierzeję. s. Woelky . Neue Preuss.H. por. Zeuss. de qua agitur: Prutia. 26 i przyp. s. que tune Weydelant vocabatur. K. Kurlandią i in. które miało zdaniem wydawców obejmować południowo-zachodni kraniec Sambii (C. t. Prussicarum. Barbary). Były to już ziemie szwedzkie. Pogezanię lub Natangię. 146). s. 37 i aneks 8 wskazywał na wody dzisiejszego Świeżego Zalewu. że Alberyk z Trium Fontium nazywa Witland provincia paganorum na równi z Sambia. Nordens älsta folks-och ortnamn. On Wultstan's Scandinavia. A. s. 153 i 154. Prussicarum. Analizę językową tej nazwy przeprowadził K. Leipzig 1891. lecz i przyległe ziemie na kontynencie. Znajduje się tutaj również osada Möre w pow.. 1228 z okazji działalności legata papieskiego Wilhelma z Modeny w Prusach. nie pozostaje nic innego jak przesunąć Witland na wschód od Nogatu. nr 58. s. s. 31-32. Barbary jest wzmianka. rer. Monatsschrift. iż ongiś . I. niżej przyp. „kraj położony na zewnątrz" (pays extérieur).84 Witland był nazwą na całe Prusy. s. 418 wywodzi tę nazwę z pierwiastków germańskich i sądzi. Widsemme.). scil. Müllenhoffa. Wreszcie należałoby przedyskutować wszystkie możliwości. Ekblom. 50). sagi i legendy. też R. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk. rzeka' lub 'wilgoć. Krytycznie do tez Ekbloma odniósł się jednak A. że luźne osady pruskie spotykamy również na słowiańskim brzegu. z języka słowiańskiego. przyp. Te same poglądy rozwija ostatnio R. Baum'). 22 i przyp. Co się tyczy znaczenia nazwy: Witland. 264 uważa również tę nazwę za bałtyjską (dot. że zachodzi potrzeba ponownej rewizji dotychczasowych zapatrywań. Altertumskunde. wie es in Wulfstans Zeiten und später nur die Wikinger sein können". 276. Labuda.. s. XVIII. Müllenhoff. Z drugiej strony wiadomo. germ. że w żadnym z dokumentów XIII-wiecznych nie występuje pomieszanie Wit-landu i Sambii. -lond. który sądzi. że Witland był położony na południowy zachód od Sambii. T. die territoriale Bezeichnung — land ist nordisch sehr gebräuchlich. Schönfeld. że Witland oznacza „kraj położony wewnątrz (pays intérieur). co przeszło w lechickie *vzdz. że oznacza ona „mieszkańców lasów" (vidu. t. s. Stender-Petersen. IV. ags. s. Niejasna jest morfologia nazwy: Wit-land. która jest zbitką bałtyjskiego rdzenia z germańskim suffiksem. środek'. Varangica. Zur Etymologie von slav. póz. 63 i n. Berlin 1943. Rocznik Slawistyczny. Do interpretacji Müllenhoffa przychyla się też ostatnio A. s. 175. 347 wyraził się tak: „der Name ist nur eine halbe Übersetzung von einem altpreussischen Widsemme. stwierdza on. Vidivarii). t. Hübener. bei den Letten noch heute ganz Livland Widsemme heisst. jakie wyłaniają się ze spekulacji etymologicznych dla lokalizacji tej ziemi. która dość wcześnie przedostała się również na prawy brzeg Wisły." M. X. Alfred i Wulfstan dość hojnie szafowali określeniem: -land. s. Ob. Ekblom. II. 412-419 wywodzi ją „ze zwykłych. Wreszcie M. s. 49 pisze w tym związku po raz pierwszy: „Witland ist »Weissland — anord. G. również dyskusja nad etymologią nazwy Witland doprowadza do przekonania. Die Ostsee. eigentliches germanisches Element hier getragen worden sein. Die deutschen Personennamen. Nawiązując do bałt. On sam nawiązuje do mniemania K. Łęga. 84 i n. Holz. hvit«. podobnie jak łot. Ta etymologia napotkała jednak sprzeciw wśród samych slawistów (ob. 16 (1939). Grundriss der germ. Aprobuje to stanowisko H. Vidivarii. muss also durch ein starkes. hvitr. 4. Rudnicki. Much. Bach. Lewy brzeg Wisły. jakie wyrażenie miejscowe zastępuje to germańskie określenie i w jakich warunkach utrzymało się ono aż do XIII wieku. Labuda. cit.. tzn. Slavia Occidentalis. Der Name haftet fest an der Gegend bis in die Zeit der westdeutschen Kolonisation hinein. wydobywając pralechicki rdzeń* vidis. pierwiastku: vidus — 'wnętrze. Roczn. Witlond. łącznie z deltą wiślaną (Żuławy) był zasiedlony przez ludność słowiańską. Co się tyczy związku nazwy Witland z ludem Vidivarii u Jordanesa ob. Slav. ob. 'ciecz. Wörterbuch. Ortnamns vittnesbörd. 36 146 . Z tego względu jest on zdania. wie bei den finnischen Liven Vidumaa (Viduland). Towarzystwa Nauk. K.. Vidivarii Jordanesa. (ob. Ludat. 51 i n. to inni badacze nawiązują do późniejszych nawarstwień z okresu ekspansji Wikingów. tutaj Wł. to starły się tutaj dwa. vitędź. 169. R. Źródła. że Witland jest nordyckiego pochodzenia i powstał w czasach wikingskich. Zeitschrift f.. s. s. w Toruniu. König Alfred. op. s. Philologie. Philologie. s. Zwraca jednak uwagę. t. 1-3. która oznacza „kraj położony niżej". Jak widzimy. G.'Wald. miejscowych elementów". G. 8 (1929). 21. 235. tj. a nawet trzy poglądy. s.. Milewski. t. s. Gdy R. Aarhus 1953. Reallexikon d. ziemia wilgotna'. Much sięga dla wyjaśnienia nazwy do głębokiej przeszłości germańskiej (pobytu Gotów i Gepidów w ujściach Wisły). Należałoby wyjaśnić. Vidivarii Jordanesa. . westpreuss. w chorografii Alfreda) erklärt sich natürlich dadurch. s. Altertumskunde t. Aisti (ob. Świeży Zalew (Recens Mare. Kujot.85 (1930). 53 i n. Korndarre' (R. 2 (1913). Gätersa. Fr. o którym wspomina już Tacyt pod nazwą: Aestii. 131 (10 IV 1246). germ. dass der Verfasser sie für seine Kompilation aus mehreren Quellen entnommen hat. äst (ani. s. występujący w ags. t. Nie ulega wątpliwości. 180 (27 . Heidelberg 1950. s. Leipzig 1939. Beiträge zur Bevölkerungsgeschichte Pommerellens im Mittelalter. 32 (1933). 204 in. Heidelberg 1944. też Latvijas Enciklopedia. Indogermanische Suffixe. jest do tej tezy ustosunkowany krytycznie. 3-7. 53-54 (który nb.. s. ob. Kraków 1909. Engel — W. Lorentz. Fraenkel. s. Wyraz sde w rodzaju męskim miał pierwotnie również znaczenie „jeziora" (Binnensee). w Toruniu. Philologie. 55). Jest to jednak niemiecka forma anglosas. obszerniej R. toteż nie wiemy. ob. przyp. ob. Estsae reprezentuje „morze otwarte". tenże. w dziele zbiorowym Baltische Lande. jakkolwiek można go zaliczyć do zwolenników poglądu o germańskim pochodzeniu tej nazwy). s. s. s. I. a zatem jak to ostatnio wyraził E. por. t. Die Germania des Tacitus. Die baltischen Sprachen. mając jednak na myśli. że u podstaw nazwy Estów ukrywa się niezupełnie jasny germański pierwiastek *aist-. holend. 204-224. welche Völker sie bezeichnen". s. Etymologisches Wörterbuch d. 147 W pierwszej części chorografii Alfreda są oni systematycznie nazywani: Osti. 470-473: tenże. die im Winter in ihren Korndarren wohnten". I. Altpreussische Grammatik. 1-4. Philippi-Wölky. Ob. też St. s. 148 W cytowanym przez Alfreda fragmencie przekazu Wulfstana o jego podróży do Truso ani razu nie występuje nazwa Bałtyku. wywodząca tę nazwę z germ. Endzelina. F. oast).angelehnte Osti und das nach erfolgter baltischen Vokalkontraktion übernommene -aist. F. 7 i E. natomiast Estmere „morze zamknięte". uwagi I. 22. Königsberg 1942. deutschen Sprache. Ze strony polskiej ob. 196 (i mapa). R. W sprawie imienia Estów ob. C. Kluge. s. La Baume. tj. 108 (29 VI 1243). s. Wzmianki dokumentowe o Świeżym Zalewie pojawiają się już w połowie XIII wieku: ob. Rozwój terytorialny Pomorza polskiego w XIII w. 49-59. 'aust. Archiv f. cit. Mitteilungen d. eest 'Darre. Posługuje się on określeniem: Estmere. Kiparsky.). s. Much. slav. op. Nauk. Baltische Sprachen und Völker. 21: „Die Aisten wären demnach Menschen. s. Ihr unsystematisches Auftreten in demselben Text (tj. s. I: Ostbaltische Frühzeit. Études sur la nationalité des Aisti. : Êsti. Schmitlein. Nochmals die Preussen in Pomerellen. przyp. 77 i 83. Reallexikon d. Starogardem i Tczewem w XIV i XV wieku. zatoki jako mare recens. a morze otwarte. tamże. I.'wschód'. Preussen in Pomerellen. morze głębokie jako mare salsum. Rzekoma ludność pruska w Pomorzu gdańskim między Gniewem. s. 1948. 83). późn. Fraenkel.. V. Zapiski Tow. Kasiske. jak w jego terminologii to morze się nazywało. że wymienieni tutaj Estowie są tym samym ludem. 34 (1935). Stockholm 1950. Geschichtsvereins. Frisches Haff). wyjaśniającą dalszy żywot tej nazwy pośród ludów germańskich: „Demnach hätten die germanischen Sprachen zweierlei Formen für den Aistennamen gekannt: das früher aus dem baltischen Sprachen übernommene und an das einheimische *aust. 53-54 (ob. s. zalewy. s. Much. Duda. ohne genau zu wissen. Preussische Bevölkerung auf dem linken Weichselufer.. Do niedawna utrzymywało się zdanie. Preussisches Urkundenbuch. s. Nazwa została w sposób przekonywający wyjaśniona przez A. 27 (1905). 554-555. Kulturen und Völker. s. też K. W nomenklaturze marynistycznej średniowiecza odróżniano natomiast dość konsekwentnie: morze przybrzeżne zamknięte. 21 i n. 403 i n. Równie rozpowszechniona była druga etymologia. jak to wynika z ściślejszego jego opisu. Należy tu również przytoczyć jego konkluzję. Na ogół używano obu wyrażeń zamiennie. t. odrzuciwszy późniejsze zgermanizowane (zeslawizowane) formy. identyczne z nazwą miejscowości. Buga. Co się tyczy nazwy. R. niżej przyp. Do przebrzmiałych należy już dziś żywa ongiś dyskusja.. 14. E. 14(1938). też dalsze przykłady onomastyczne R. Der Name Elbing. 168-169 uznają ją za germańską. K. Völker. 337. hrg. Karsten. Osti und Ostsee. to jednak nie ma żadnej podstawy zaprzeczać. s. Pasłękiem i Młynarami (Müllhausen). Drausensee). s. G. tenże. Przypuszcza się. 1850. że wywodzi się ona z pruskiego: nerija. Wörterbuch d. Jednakże obecny bieg rzeki Ilfing nie jest miarodajny odnośnie do schyłku IX wieku. Gerullis. 6 (1913) wykazał w sposób zupełnie bezsporny. s. lub nawet gockiego (T. kiedy to rzeczka ta wpadała najpierw do Nogatu. ob. Ortnamns vittnesbörd. w wątpliwość zaś podaje V. t. Hübener. Zabrocki. Baltische Sprachen u. Baltische Völker. czy też nad brzegiem jeziora . że zachowała się ona w litewskiej nomenklaturze: Ais mares z pierwotnego Aistmares 'morze Estów' (ob. G. 13 i 383). Rocznik Slawistyczny. Nesselmann. ukrytą w zniemczonej nazwie: Frische Nehrung. s. przepływający następnie koło miejscowości Elbląg i wpadający następnie do Świeżego ZaJewu. rozciągająca się między Elblągiem. 188-189. 150 Jezioro Drużno (niem. s. Ekblom. Gdańsk 1878. Truso — Druso. 248. 73. M. L. czy Truso leżało nad brzegiem zalewu. Drusine itp. Poznań 1953. 113). 168). neriu. Namenforschung. w dziele zbiorowym Warmia i Mazury. 521) lub że jest pochodzenia skandynawskiego i została tutaj przeniesiona przez Wikingów (ob. F. Ebert. deutschen Sprache. Drusa. Sur quelques toponymes lithuaniens. statistischer und militärischer Beziehung.86 IV 1251) itd. Ortnamns vittnesbörd. 152). Zapisy historyczne tej nazwy brzmią: Druse. s. s. I. s. Wörterbuch der Littauischen Sprache. 245 i n. Wprawdzie spotyka się mniemanie. Kann man Keltenspuren auf baltischem Gebiet nachweisen?. Są one więc. s. F. natomiast morze naprzeciw Półwyspu Sambijskiego traktuje już jako mare salsum. Reallexikon der Vorgeschichte. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer. Schmittlein. Drusen. Die Germanen. t. Wiarogodność tego przekazu przyjmuje A. I. Z pierwiastków rodzimych. Ekblom. Karsten. na południe od Elbląga. Drusnie. England. Die Germanen. s. Należy zwrócić uwagę. 149 Miano Ilfing (Elbiąg) nosi tylko strumień wody wypływający z jeziora Drużno. s. że pierwszy z wspomnianych dokumentów posługuje się terminem recens mare tylko dla Świeżego Zalewu. R. Istnienie rodzimego określenia na Świeży Zalew jest możliwe z tego względu. że odgradzająca je od pełnego morza mierzeja zachowała swoją bałtyjską nomenklaturę. 273. Berlin 1924. Nazewnictwo. lit. s. Kiparsky. że została ona tutaj przeniesiona za czasów krzyżackich (ob. to T. iż u podstaw jej tkwi nazwa pruska. s. ob. Drusin. H. Zeitschrift f. nérti. a potem dopiero do Świeżego Zalewu (ob. s. też G. Nazwa pruska Świeżego Zalewu nie jest znana. Kluge. pruskich wyprowadził ją L. Weber. 52. Gaters. 209 i n. Do prawego brzegu jeziora przytykała też ziemia Drużno. 205: „In der weitläufigen Polemik. s. 1300. 37 i n. 218). 5 i n..i sufiksu — o. Bertram. przyp. trud. zajęcie'. por.. W rezultacie otrzyma się znacznie większy rozmiar wód jeziora. s. s.5 m (Soecknick. Das Weichsel-NogatDelta. Labuda. które rozciągałoby się na terenach. Mimo to nie udało się dotąd zidentyfikować miejsca właściwej osady. Problem ten był w literaturze żywo dyskutowany (ob. s. s. Niestety. Wien 1904. 151 Z różnych domniemań wyłoniła się ostatecznie lokalizacja Truso na terenie Elbląga. też A. który wjeżdżając na zalew miał przed sobą od południa Nogat.. gdy stwierdza. op. wskazujące na osadnictwo pruskie w IX i X wieku.87 Drużno (ob. 214 i n. Najbliżej prawidłowego ujęcia wydaje się być Kolberg. Dieses Tief soll nach Wulfstan nordwestlich von Elbing . s. 31 i 187. gdyż jeśli chodzi o Wisłę (Nogat). s. s. 9 (1933). Brückner. : trûsas 'praca. Morfologia nazwy jest jednak całkowicie jasna: składa się ona z rdzenia: drus. 152 Rzut oka na mapę przekonywa.) jest mnóstwo. że określenia kierunkowe należy oceniać z punktu widzenia żeglarza.J. Zur Geschichte der Trusoforschung. ale niepotrzebnie łączy ją z przymiotnikiem: drusas 'mocny. gdyż dziś tylko ta druga alternatywa jest uznana za poprawną. iż ówczesne odmienne warunki hydrologiczne usprawiedliwiały całkowicie określenia Wulfstana w dosłownym brzmieniu. Według Bertrama. 190. Druskienniki. który także uważa nazwę za bałtyjską. Wulfstans Seekurs. tutaj G. sól'. Zeitschrift f. Zupitza . Ob. 51. Schipper. ob. s. 11 i n. gdzie się niby trudzono (ob. Die Altpreussisch.). B. Co się tyczy nazwy ob. Ehrlich. Alt. Z pierwiastków skandynawskich wyprowadził nazwę G. v. i tak: eâstan oznacza kierunek wschodni w ogóle. s. 30) lub co najmniej o 0. też K. Rozmaite opinie podsumowali dwukrotnie E. irrten beide"... sagi i legendy. s. La Baume -O. Bertram. Gerullis. H. 54 i n.50-2 m niżej poziomu morza. 233b). so wird man den Eindruck gewinnen. 153 Słowa te trzeba skonfrontować ze stosunkami hydrologicznymi tamtych czasów. że jest to miasto. czyli poi. Dokładne oznaczenie kierunku biegu rzeki utrudnia fakt. s. oraz mapy por. 50-51). Według tych badań trzeba przyjąć stan wody wyższy o 1-2 m (H. Carstenn. s.(np. Die Wasserläufe Elbings. Carstenn. Zur Geschichte. że obie rzeki płyną z południa.W. Być może jednak. następny. brak szczegółowych badań geologicznych uniemożliwia pełną ich rekonstrukcję. 3 i n. Co do etymologii ob. a na wschód od niego rzekę Ilfing. Carstenn. cit. ob. Nazw miejscowych na obszarze bałtyjskim o temacie: Trus-. s. Zur Geschichte.Ortsnamen. Unter Weichselmünde ist nicht etwa das heutige Weichselmünde bei Danzig zu verstehen. s.mittelenglisches Übungsbuch. dass Wulfstan mit seiner Reisebeschreibung die tatsächlichen Verhältnisse richtig geschildert hat. z grubsza biorąc. Drus. Dotąd udało się jedynie odtworzyć przypuszczalny obraz wód na lata koło r. ob też G. Nazwa nie została dotąd wyjaśniona. 81-82. Zur slavisch-deutschen Namenkunde. eastan= na wschód. 36 stosunek wód do lądu za czasów Wulfstana przedstawiał się następująco: „Wenn man (den) Bericht Wulfstans mit der angeschlossenen Karte vom Jahre 1300 vergleicht. Soecknick. Hübener. sondern ein auf der Nehrung vorhandenes Tief. polemikę Lorentza z Rudnickim (cyt. a eastan= od wschodu (ob. England. zresztą Słownik geograficzny Królestwa Polskiego s.. Źródła. silny'. Der preussich-wikingische Handelsplatz Truso. Zur Geschichte der Trusoforschung. w spisie literatury).. Carstenn. Kloeppel. które dziś znajdują się o 1.und. E. Odpowiednikiem właściwym jest rzeczownik związany z rzeczownikiem: druska 'solanka'. że eastan może przybierać zależnie od intonacji i akcentu różne znaczenia . s. to ta wlewała się do zalewu raczej od południowego zachodu. Neumanna). J. etymologia pochodzi od F. Najczęściej łączono ją z lit. skąd prosta była droga do pseudouczonej etymologii. Ortsnamenforschung. W tej ostatniej pracy podano również rozmaite stanowiska archeologiczne na terenie Elbląga. itp. 88 gelegen haben. Wenn man von diesem Tief in damaliger Zeit auf Elbing zu gefahren ist, so musste man von den Gewässerverhältnissen den von Wulfscan geschilderten Eindruck erhalten. Unter der Weichsel ist die Nogat zu verstehen. Der Elbing kam aus der Drausenbucht, damals noch gespeist durch die unterhalb Marienburg liegenden, östlichen Nogatarme, vereinigte sich bei Elbing mit der alten Nogat und floss dann weiter nördlich. Die viel weiter westlich liegende Mündung der heutigen Stromweichsel in der Nähe des Danziger Haupts und die Schwentemündung bei Tiegenhof hat Wulfstan nicht erkennen können. Da er nach Truso fahren wollte, hatte er auch keinen Anlass, nach der zurückgelegten langen Seereise noch erst örtliche Studien über die anderen Weichselarme anzustellen. Über die genauere Lage des Tiefs gegenüber Elbing ist eine Fülle verschiedener Meinungen geäussert worden. Mag man nun die Frage der genauen Lage des früheren Elbinger Tiefs offen lassen; der Wulfstan'sche Bericht stimmt jedenfalls mit dem Vorhandensein einen solchen Tiefs zu seiner Zeit überein... Der Lauf der Weichsel — gemeint ist damit die Nogat — wird von Wulfstan genau verfolgt. Er sagt, dass der Strom nach seiner Vereinigung mit dem Elbing nordwestlich in die See gemündet sei, und zwar bei einem Orte Weichselmünde". Dość podobny obraz kreśli również Soecknick, op. cit., s. 215-216, który utrzymuje, że tzw. „stary Nogat" łączył się z rzeką Ilfing zanim jeszcze przepłynęła ona obok Elbląga. Przytoczywszy opis Wulfstana pisze on tak: „Das ist die genaue Beschreibung des Stromlaufs, wie er zu Ordenszeit war. Die Weichsel (Nogat) legt sich von dieser Stelle aus zusammen mit dem Elbing nördlich ins Haff, und zwar muss ihre Mündung schon die heutige Elbingmündung gewesen sein; denn wenn die Weichselmündung das Kahlberger Tief war, so lag sie nur von der heutigen Haffmündung des Elbings aus nordwestlich, von jeder ändern Mündung des Deltas schon nördlich, oder gar nordöstlich. Und die Stelle der Strombegegnung musste auch genau die heutige sein, denn an keiner ändern Stelle seines Laufes kommt der Elbing von Osten" (op. cit., s. 216-217). Jego zdaniem ten kierunek wody mógł się utrzymać tylko dlatego, że napór prądu od wschodu i od południa był silniejszy niż Nogatu od zachodu. Stwierdzenia obu geografów nie dadzą się pogodzić z tekstem opisu. Z opisu wynika wyraźnie, że obie rzeki: Wisła (Nogat) i Ilfing wpływają do zalewu (Estmere) i że dopiero tutaj Wisła odbiera rzece Ilfing jej nazwę, następnie zaś sama wypływając z zalewu wpada do otwartego morza. 89 90 Lokalizacja miejsca, w którym Wisła wpadała do morza, wywołała dość znaczne rozbieżności. Jeszcze F. Neumann, Ueber die Lage von Wulfstans Truso, Wislemund und Witland, s. 304 i n. był zdania, że Wulfstan wszedł w ujście rzeki w dzisiejszym Wisłoujściu koło Gdańska. Od czasów wystąpienia A. Kolberga, Wulfstans Seekurs, s. 12 i n. przyjmuje się jako rzecz pewną, że punkt ten mieścił się na Świeżej Mierzei. Kolberg był zdania, iż przejście takie istniało w owych czasach koło osady Schmergrube, 5 km na wschód od Łysej Góry (Kahlenberg). Jednakże i ta „głębia" leży na północny wschód od Elbląga. Wobec tego Panzer, Die Verbindung des Frischen Haffs mit der Ostsee in geschichtlicher Zeit, Altpreuss. Monatsschrift, 26 (1889), s. 283 i n. zaproponował inną domniemaną „głębię", która miała się znajdować u samej nasady mierzei koło Bodenwinkel; M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Abhandl. zur Landeskunde der Provinz Westpreussen, z. 8, Gdańsk 1894, s. 72 i n. wykazał jeszcze dwie dalsze „głębie" między Schmeergrube a Piławą; ob. też J. R. Sellke, Die Besiedlung der Danziger Nehrung im Mittelalter, Zeitschrift des Westpreuss. Gesch. Vereins, 63 (1922), s. 26 i n. Wbrew temu E. Keyser, Die Tiefe in der Frischen Nehrung, Elbinger Jahrbuch, 15 (1938), s. 5 i n. dowodzi, że w czasach przedkrzyżackich istnieją tylko dwie głębie w zatoce wiślanej, mianowicie pod Gdańskiem i koło Lochstädt. Ponieważ to drugie nie wchodzi w grę, należałoby wrócić do przezwyciężonego już zdawałoby się mniemania, jakoby Wulfstanowe „Wisłoujście" znajdowało się pod Gdańskiem (za tezą tą jeszcze ostatnio oświadczył się P. Sonntag Hela, die Frische Nehrung und das Haff, Schriften der naturforschenden Gesellschaft in Danzig, n. s. 14 (19151918, s. 49). Nie sądzimy jednak, ażeby argumenty Keysera miały moc przekonywającą. Jak dowodzi materiał zebrany przez Toeppena, Mierzeja w czasach lepiej nam znanych w XIV-XVI wieku była wielokrotnie przerywana w rozmaitych miejscach. Choć „głębie" te ulegały na powrót zapiaszczeniu, to jednak od razu były używane do żeglugi. Zważywszy, że łodzie IX i X wieku miały bardzo płaskie dno w porównaniu do późniejszej kogi przejścia takie doskonale nadawały się do spływania z morza na zalew. Z tego względu nie ma absolutnie żadnego powodu odrzucać świadectwa Wulfstana lub nadawać mu sens sprzeczny z jego słowami, że istniało przejście na północny zachód od miejscowości Truso. Lokalizacja mniejszej „głębi" nie jest również bez znaczenia dla ustalenia podróży odbytej do Prus sto lat później przez biskupa praskiego Wojciecha; ob H. Łowmiański, Stosunki polsko-pruskie, s. 173, przyp. 73. Potwierdzają się te wiadomości z nieco późniejszych przekazów kronikarskich; np. Adam Bremeński (Gesta Hammaburg. ecclesiae pontif., lib. IV, s. 18, ed. Schmeidler, s. 246: „Carnes iumentorum pro cibo sumunt, quorum lacte vel cruore utuntur in potu, ita ut ine155 por. nie musiała być u Prusów jeszcze upowszechniona. 9 (1872).und Westpreussen. s. następująco: 158 157 156 . 1742. Warzenie piwa było niewątpliwie związane z bardziej intensywną gospodarką rolną. 150 i n. Dessau 1782-1785. s. Monatsschrift. Bender. nr 39 z dnia 17 IV 1221).briari dicantur" oraz lib. że na legendarnych postrzyżynach u ubogiego chłopa Piasta. s. die jetzt Sudauen heissen. H. 336. (Erleutertes Preussen. Bertuleit. da ist ein pfal eingeschlagen und ein schilling darauff geleget. Alle die zu ross seind. IV. 54: „Pro potu habent simplicem aquam et mellicratum seu medonem. op. Gerullis. I. cit. Die vorchristlichen baltischen Totengebräuche.. 25 (1924). Vorgeschichte t. 717). rer. 599-600. der erste nimpt den schilling. Mittelalterliche Berichte vom Totenbrauch der Balten. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia. Z wcześniejszych relacji pisanych na szczególną uwagę zasługują pisma Jana i Hieronima Maleckich (Meletius): Libellus de sacrifiais et idolatria veterum Borussorum et Livonum. lecz także u uboższej ludności. ed. schlagen stets in die lufft und schreien wie vor. 26.).. Altpreuss. S. 9-10. czytamy w bulli papieskiej Honoriusza III. s. a szczególnie pruskich zebrali i omówili W. Zur altpreussischen Mythologie und Sittengeschichte. s. V. nieco inaczej H. tutaj J. Reallexikon d. Altpreuss. G. cit. s. Wszechstronny materiał do przeżytków pogrzebowych u ludów bałtyjskich. Monatsschrift.. 23). op. Prusowie) et Sembi facere dicuntur. t. Janssen.: Erläutertes Preussen. cit. 2 (1865). „Technikę wyścigu opisaną u Wulfstana przedstawił graficznie J.. Por. I. wydana w r. quod ex lacte iumentorum inebriari certum est": dalej Piotr z Dusburga. 253: „Hos usque hodie Gothi (tutaj w znaczeniu: Getae tj. s. Anonim Gall. s. O księciu polskim. Leszku Białym. H. szerzej omawia ten tekst H. s.. t. że nie znosił on ani wody ani wina. L. Alium potum antiquis temporibus non noverunt". 54 i n. gdyż był „consuetus potare tantum cerevisiam vel medonem" (Preussisches Urkundenbuch. King Alfreds. et lac equarum. Hübener. wreszcie przeróbka relacji Jana Maleckiego. Regiomonti 1563 (o wcześniejszych wydaniach i perypetiach tej książeczki ob. s. Nieco później zostały zanotowane obyczaje z okolicy Nidzicy i Działdowa przez Fr. Bertuleit. Friederici. Religionswissenschaft. s. która u schyłku IX w. Podobny przeżytek z XVI wieku notuje Jan Malecki: „Die frawen begleiten die leichen bis auff die grentze des dorffs. 192. Schmeidler. Das Religionswesen der alten Preussen mit litauisch-lettischen Parallelen. Bertuleit. t. keulen und was ein itzlicher vor eine wehre hat. XVII. rennen nach dem pfal. Pruss. Łowmiański. s. Caland. Archiv f. Script. s. England und die Gesittungsgrundlage. Chronica terrae Prussiae. rennen sie wiederumb zum todten mit ausgezogenen messern. doszło nie tylko do rozmnożenia pieczeni wieprzowej. nisi prius sanctificaretur. s. s.. auf Samland und ihren Bockheiligen und Ceremonien" (druk. Stosunki polsko-pruskie. s. op. So bait er den schilling weiset. t.. Baltische Völker. s. schol. 478 i n. s. 154. Ueber altpreussische Gräber und Bestattungsgebräuche. 98 i n. 1560 i 1563 pod tytułem: „Von den Sudauitern. t. 153-154. Boćka. Versuch einer wirtschaftlichen Naturgeschichte von dem Königreich Ost. tenże. 134 (129). lecz także i piwa. też G. I. V. podaje. Łowmiański. König Alfred. Bosworth. aliarumque vicinarum gentium. w tym czasie piwo było więc w Polsce rozpowszechnione nie tylko wśród możnych. 32) oraz Mateusz Prätorius z Niebudza koło Gumbin w swym niedrukowanym dziele Deliciae Prussicae oder Preussische Schaubühne w sześciu księgach z XVII wieku (ob. podrzędne znaczenie ma już dzisiaj rozprawa W. 707 i n. autor pierwszej polskiej kroniki z początku XII wieku. 192 i n. quod lac quondam non biberunt. op. Witwenverbrennung im vorordenszeitlichen Ostpreussen. jak wynika z poniższego zestawienia tekstów: . and the earth to be fit for digging (for till that time the earth is covered with deepe and hard snow. Obyczaj palenia zwłok utrzymał się podobno jeszcze do XVIII wieku. Stosunki polsko-pruskie. till our Lady day in Lent. Die adlichen kamen gleichfalls in die erde. o roli tych modłów w kultach pruskich ob. 102 i n. I. że Wulfstan nie wspomina o obyczaju palenia wdów. or the oven of the warme stove. that the Moscovites in Russia. 160 Sposoby zamrażania ciał z terenów bałtyjskich cytuje G. 154 i przyp. Ancient Khotan. and if it were not so covered. Frynesa Morrisona. as well as if they ware salted. London 1907. And at that time each family takes the bodies of their dead. bring the dead bodies of men in winter thus frozen over. Bertuleit. Malone. s. s. Łowmiańskiego. Morze Marmara. or any kind of flesh. s. Bertuleit. King Alfred's North. Dalszy przykład z terenu Azji podał A. of his certaine knowledge and experience. zanotowanym już przez Piotra z Dusburga i tak silnie rozpowszechnionym u ludów bałtyjskich.92 Por. Hübenerem. s. und was man ihr sonst gönnte. H. wobei man ihren weiblichen schmuck beylegte. 162 Miejsce to poddał dokładniejszej analizie K. either to be rosted or boyled. s. Die vom grossen adel und fürstlichem geschlechte mussten jederzeit verbrannt werden. Jest rzeczą interesującą. Waterhouse'm. 29 (1931). s. and so they presently set it to the fier. they thaw it at the fier. 329. (Cyt. all frozen over. cit. Gaerte. t. 73-74 za A. 327). Wulfstan's voyage and freezing. Należy tutaj przytoczyć mniej znaną badaczom przeszłości bałtyckiej relację innego kupca angielskiego. 159 Dosłownie: gebetan — modły błagalne. Wulfstans account to the Esthonians. 161 Propontidis. z r. Königsberg 1774): „Die art des begräbnisses und die kosten bey demselben waren ohne zweifei nach dem stände ihrer manner oder väter eingerichtet. cit. Ustalenia Malone wymagają jednak korekty. Steinem. let him know. or ill smell. And if they will eate a Hare in the meane time. Itinerary. uwagi H. Malbork?) and Dantzke in Prussen. dochodząc do przekonania. and takes care to burie them". the country people bring in sledges laded with dead Hares. betweene Michelmas and Christmas. aufs beste angekleidet.. then if they were powdred with salt. 194). za G. również H. that a most credible person told mee. being frozen over. and so lay them on heapes in the Bellfrees of the Churches.. s. Prussia. which to me seemed very strange. op. ob. 8. till about our Lady day in Lent the snow begins to thaw. about which time the frost begins first to breake. Ob. s. Macdonald. tutaj W. że król Alfred zniekształcił tekst oryginału. IV:4 (Cytuję za G. 1593: „Give me leave to adde one observation. Lidert (Preussische Frauenzimmer. which are so preserved aswell and better. England. s. 124 i n. 193. yet is so hard by continuall frosts. In like sort they preserve Phesants. Hubener. 66 i n.. cit. as it cannot be digged). op. or by casting it into water. ins feuer geworfen". oder man verbrannte sie auch bisweilen. Jak podaje J. 149. und wurde zugleich ein Spinnrocken mit flachs. s. where they lie without rotting. At Malvin (Marienwerder?. And if any man thinke this a Travellers fiction. Die körper der geringen leute verscharrte man in einer grübe. . Najprościej wytłumaczyć ją pomyłką kopisty.93 Zauważoną różnicę w sprawie położenia Macedonii w stosunku do Konstantynopola nie da się wytłumaczyć „systemem przesuwkowym". 66. który zamiast: westan napisał: eastan. 169 Znowu dostrzegamy znaczną różnicę między tekstem łacińskim a anglosaskim: K. du Gange. 164 Bułgaria leży na wschód od Dalmacji. który znajduje swoje wytłumaczenie w tym. cit. s. 167 Dziś Narbonne w południowej Francji. Paris 1930. Burgundia leżała na północ od Prowansji. s. że nieco wyżej Alfred zupełnie poprawnie określił położenie Gaskonii w stosunku do Prowansji. W IX w. lecz nie wiadomo. II. Mirot. Akwitania istotnie znajdowała się i na północ i na zachód od prowincji narbońskiej. iż Alfred miał na myśli Bułgarię nadwołżańską lub Bułgarię na północ od Dunaju. t. 168 Starożytna Gallia Bellgica sięgała od środkowego i dolnego Renu aż po rzekę Marne i kanał La Manche. 148-149. 170 Rzeka Loara w środkowej Francji. 17 i mapa.. państwo bułgarskie sięgało aż po Belgrad. op. 173 W IX w. 145 uważa zmianę kierunku za lapsus calami Alfreda. ob. Manuel de géographie historique de la France. ob. L. Prawdopodobnie mamy jednak do czynienia z błędem rzeczowym. Glossarium mediae et infimae latinitatis. Ta ostatnia ewentualność wydaje się tym bardziej prawdopodobna. Nie należy jednak również wykluczać błędu kopisty w oznaczeniu kierunku Gaskonii. wyżej przyp. być może. że skracając teksty łacińskie posługiwał się w swym opisie mapą. 165 Położenie Istrii w stosunku do Dalmacji zostało podane poprawnie. który w tym wypadku mógł pochodzić z niewłaściwego rozumienia słowa: circius. 166 Ob. z jakiego okresu pochodziły dane mapy Alfreda. Nie jest także wykluczony błąd kopisty. Malone. op. 163 Ob. Alfred popełnił tu błąd. 338. Malone. cit. s. natomiast Gaskonia tylko na zachód. tutaj uwagi K. którą posługiwał się przy 172 . s. 190 Nazwa zniekształcona. na południe od Trysu. 13. Zeugitana. 195 Zbiorowa nazwa berberyjskich plemion. s. 199 Ob. trzeba sięgnąć do oryginału.. Od niej pochodzi nazwa jednej z prowincji prokonsularnych.. uwagi K. 180 Co do trafności określenia położenia Brytanii ob. z łacińskiego tekstu wynika.94 tłumaczeniu Orozjusza. 12. na pograniczu Numidii. 191 Berberyjskie plemię północno-afrykańskie na pograniczu Trypolitanii. ob. 82. Iberische Landeskunde. cit. Malone'a. wszędzie tutaj potrzebne jest porównywanie tekstu z mapą orozjańską. 24 istotnie miał na myśli wyspę Thule. Nordens älsta folkoch ortnamn. 181 Irlandia. 177 Rzeka Skanon w Szkocji. op. ob. Schulten. 179 Hispania citerior w starożytności. Wstęp. 193 Berberyjskie plemię północno-afrykańskie z rodziny Tibbu. trafność określenia położenia geograficznego obrazuje jedynie rzut oka na wczesnośredniowieczną mapę. w prowincji Byzacjum. op. K. Jeżeli mapa oddawała sytuację z IV/V w. stolica Gamara. s. miejscowość położona w Afryce numidyjskiej. zamieszkujących oazy Fersan i Pasania na Saharze. 1. H. 192 Południowa część dzisiejszego Tunisu. 107. s. s. 200 Nazwa niejasna. 185 Ob. Geidel. cit. Geidla. wyżej przyp. może być uznane za trafne. Schulten. 141. ob. 23 błędnie identyfikował ją z Sekwaną.. 182 Wyspy Orkady na północ od Anglii i Szkocji. 189 Jak wyżej. położone obok Kartaginy. cit. . 197 Zeugis. 194 Plemię północno-afrykańskie z rodziny Tibbu. 108. 142. s. 24-26. 188 Uzupełnia J. 142. Zdaniem H.. w tych samych okolicach. Jeden z przedniejszych portów za czasów rzymskich na tym odcinku wybrzeża śródziemnomorskiego. mapę. n. 19-21. cit. cit. Bosworth. 174 Na temat obrazowania Hiszpanii na mapach antycznych ob. 186 Tekst łaciński został przez Alfreda źle przetłumaczony. Ponieważ na drugą połowę IX wieku przypada odkrycie tej wyspy przez Norwegów. 198 Wzgórza w południowej Numidii. Sprzeciwia się temu K. co oznacza Cyrenaikę. 184 Najstarsze wiadomości o tej wyspie zestawia A. Alfred der Grosse.. op. Alfred der Grosse. 178 Hispania ulterior w starożytności. ob. s. 196 Hadrumetum. s. Schulten. to określenie: północ i wschód jednocześnie. op. op. op. 183 Ob. dzisiejsza Susa. na południe od Trypolisu. Malone.. s. Noreen. s. s. obszerniej A. Jego sprzeciw jest jednak bezpodstawny. że chodzi o Troglodytów.e. s. 175 Miasto w północnej Hiszpanii znane ze swej latarni morskiej. 59. oprócz tych dwu była jeszcze w użyciu nazwa: Hispania superior. 187 Alfred pisze : Libia Cirimacia. Malone. 99.. król Alfred mógł być wyjątkowo dobrze o tym poinformowany przez Ohthera. 176 Szkocja oznacza u Alfreda Irlandię. wyżej przyp. cit. 210 Wyspy na Morzu Egejskim. 214 Mowa tu o przesmyku znanym pod legendarną nazwą: Scylla i Charybda. co wydaje się słuszne. Astrixis. 11. wyżej przyp. 216 Określenie położenia geograficznego Wysp Balearskich przez Alfreda nie jest w tym miejscu poprawne. 212 Bachinum na Sycylii.95 201 Góry Astryks. że opis chorograficzny Wysp Balearskich został przez Alfreda sporządzony w oparciu o mapę w luźnym nawiązaniu do tekstu Orozjusza. Przekład anglosaski nie oddaje w zupełności brzmienia tekstu łacińskiego. bardziej właściwą. . 204 Gibraltar. przyp. 28) proponuje zamiast: norban Affrika czytać: suban Affrica. 388 i n. 209 Nazwa zniekształcona z pierwotnego: Carpatium. ob. Schulten. 203 Góry Abenas w północnej Afryce. 33. 211 Właściwie: Pelores. Mauretania dzieliła się według dwu głównych jej miast Tingis i Caesarea na prowincje: Mauretania Tingitana i Mauretania Caesarea. nosiło ono również nazwę: sinus Issicus. 215 Dzisiejsza Toskania w środkowych Włoszech. Iberische Landeskunde. tutaj Morze Kreteńskie. Sweet w swoim wydaniu (op.. s. dzieliły w Numidii urodzajne ziemie nadmorskie od piasków Sahary. 207 Ob. 32. 208 Morze Syryjskie. 206 Ob. Należy przypuszczać. wyżej przyp. A. resp. s. 213 Lilybaeum na Sycylii. cit. 205 O oceanie Hesperyjskim ob. 202 Nie zupełnie ściśle.